Акаары дьахтар туһунан кыра сэһэн
Валентина Николаевна Гаврильева
Ураты көрүүлээх, туспа суоллаах-иистээх суруйааччы Валентина Гаврильева «Акаары дьахтар туһунан кыра сэһэн» хомуурунньугар киһи сирдээҕи анала, таптал, сиэр-майгы, дьылҕа туһунан кэпсэнэр. Оҕо эрдэҕиттэн олох очурун-чочурун билбит Ньукуу уолчаан, кини ийэтэ «иирээки» Ырыачай, «акаары дьахтар» Даайа уо.д.а. геройдар ааҕааччыны толкуйдатар, умсугутар, долгутар аналлаахтар.
Кинигэ ааҕааччы киэҥ араҥатыгар ананар.
Гаврильева Валентина Николаевна
Акаары дьахтар туһунан кыра сэһэн
Бу сиргэ олох олоруу
Ханныга да – дьол диэн буолар…
С. Данилов
Акаары дьахтар төрөөбүт күнэ
Муокас да түүл, муокас да түүл! Эмиэ ити түүл… Тоҕо көһүннэ эмиэ ити түүл Даайаҕа? Кэбис, чэ бээ, түүл аата – түүл, улахан эбит… Ол эрээри… туох «ол эрээри»? Туох да буолбатах!
Бүгүн бу дьиэ олус да тымныйбыт, остуорас эмээхсин хаһан үлэтигэр тахсар? Даайа хаһан оттуллубут сылаас библиотекаҕа кэлэр буолар, дьэ? Кэлэн бэйэтэ отуннаҕына оттор, суох буоллаҕына – суох.
Муокас да түүл, муокас да түүл. Туй-сиэ, эмиэ түүл туһунан.
О, бу долбуурдар быылларыан! Эмиэ бэйэтэ сууйарыгар, соторугар тиийдэҕэ, остуорас эмээхсин ыалдьыбыта ыраатта. Чэ, сууйан-сууйан баччаҕа кэлбитэ, сууйуоҕа, хаһан ол киниэхэ эбии киһи көрүөхтэрин, айдаарсан да диэн… Кулууп биир муннугар баҕас – муҥур ыраахтааҕы, бэйэтэ-бэйэтигэр – хотун.
Хайа, баччааҥҥа диэри ким да кэлимээри гынна дуу? Кинигэлэрин туттарбатахтара быданнаабыт дьоно баһаам этилэр эбээт, көрүөҕүҥ даҕаны. Маппыров Уйбаан үс кинигэ иэстээх, оо, аҕалбатаҕа ырааппыт дии. Бэйэ, бу ханнык Маппырабый? Аа, били тракторист уол, дьаабал, аахпат эбит буоллаҕа, дьэ бээ, сэрэн…
Чээн, ол оҕолор ньургуһун бөҕөтүн үргээбиттэр. Хата, хатаан кэбиһээт, ньургуһуннуу бардаҕына? Эх, Даайа, Даайа – акаары дьахтар… Акаары? Бээ эрэ, ити тоҕо кинини акаары дьахтар дииллэрий, ээ? Ордук оҕонньоро өрүү этэр, дьиибэтэ дуу?
– Акаарыны саҥарыма… акаары дьахтар баара…
Тугу эппитигэр инньэ диэтэ этэй? Аа, арба, «дьиэбит былаанын уларытыах, ыскаабы сыҕарытыс эрэ» диэбитэ, онуоха кини сити курдук эппитэ. Чэ, син биир уларыппыта ээ, дьиэтин баҕас Даайа, сөп буола-буола, түҥнэри-таҥнары уларытар.
– Эмиэ дьиэтин ыһан кэбиспит… бу ыскаабы тоҕо дьиэ ортотугар туруордуҥ? Киһи кэтиллэ сылдьыыһы буолбат дуо? Били мин кумааҕыларбын ханна гынныҥ? Ыскаап үрдүгэр уурбутум дии…
– Ханнык кумааҕылар?
– Тыый, оттон бухгалтертан ылбыт учуотум, маннык бланкалаах…
– Билбэти-им.
Көрдөөн-көрдөөн, оһох инниттэн булан ылбыта, дьэ уонна эппитэ:
– Акаары дьахтар диэн… Дьахтар өйө аһынааҕар кылгас диэн маны этэллэр ини…
Хайыай, управляющай тойон кумааҕыларын сүтэрэн ыксаатаҕа дии, учуот буола-буола, кинигэ буолбут, иккиһин суруйбаттар үһү дуо?
Эх, Даайа, Даайа, хата, аах, ким да кэлимээри гынна. Бүгүн бибилиотекаҕа быкпат күннэрэ үүммүт быһыылаах. «Дама с собачкой». Антон Павлович Чехов. Курус да кэпсээн. «Дама с собачкой…»
Кини кыыһа, Бэлата (бэйэтэ соруйан итинник ааты биэрбитэ – Лермонтовтан), бу кэмнэргэ, саас, төрөөбүтэ буоллар, баҕар, киниэхэ, Даайаҕа, оҕонньоро ньургуһун тута-тута көрсүһэ кэлбит буолуох этэ. Көрдөһөн да туран, биирдэ эмэтэ аҕалтарыа этэ эбээт! Ону кини балыыһа тумбочкатыгар туруорбут буолуох этэ. Хата, ол кини оҕонньоро этиттэриитэ суох аҕалбатах баҕайыта ини.
– Бу соло суоҕар, ханна ону көрдүү сылдьыллыай…
Кэбис, сүрэ бэрт, көрдөстөр, син аҕалаахтыа этэ эбээт.
Бэйи, эрэ ити Бэла диэн улааттаҕына ким диэн буолара буолла? Кинилэр таах Бэла диэн ааттаабыттара. Аҕата Даайыска диэри гыммыта.
– Эн ааккынан буоллун ээ, уол эбитэ буоллар, мин ааппынан барыа этэ, Федя диэн. Сүөдэр диэн.
Даайа… Пахай даа, Даайа буола-буола. Бэйэтэ да Даайа буолта сөп, кыыһа эмиэ Даайа буоллаҕай?!
– Эбэтэр Бэла, эбэтэр адьас да аата суох сыттын, – диэн буолта.
– Ээ, чэ, ким да диэ, баҕар, адьас да ыт-кус аатын биэр…
– Бэла диэн ыт-кус аата буолбатах, кыыс аата. Лермонтовтан.
– Хантан да-а?
– Лер-мон-тов-тан!
Кыыһа ити курдук Бэла диэн ааттаммыта. Оттон Даайаҕа бэйэтигэр ийэтэ адьаһын даҕаны уһуну-киэҥи толкуйдуу барбакка эппит үһү:
– Эбэтэ Даайа диэн этэ. Эбэтин аатын биэриэҕиҥ. Тыыннааҕа буоллар үөрээхтиэ этэ.
Бүттэҕэ ол! Ити кыһын эбитэ үһү. Саас да төрөөбүт буолбат ээ, оччоҕуна, баҕар, киниэхэ Даайаҕа… Ээ, суох, кини ийэтигэр аҕата ньургуһун бэлэхтээбит буолуох этэ. Даайа төрөөбүт күнэ саас эбитэ буоллар…
Ону баара кини төрөөбүт күнэ…
– Кэпсээниҥ? Үөрэхтээх, хамыһаар хотун, тойон ойоҕо, тугу кэпсии-ипсии олороҕун? Биһигинньиктэри долуо-уой да билбэт буоллуҥ дуу? Билиэххин даҕаны баҕарбаккын быһыылаах, сырдата түһэ, иитэ-үөрэтэ, хотоммутун өҥөйбөтөҕүҥ үс үйэ буолла. Эчикийэ, эн бэйэлээҕи, оҕонньоруҥ хотону өҥөйүмэ диэн буойар дуу?
Үгэргээн-хоһурҕаан, дьэ кыыс оҕо – Кыыс Кыскыйдаан диэтэҕиҥ! Ити да буоллар, кини Даайа баар-суох дьүөгэтэ эбээт. Матаһыйар Маайа диэн аата. Матайан-хотойон кыыс оҕо, эмиэ да туох эрэ үчүгэйдээх ээ, хайдах эрэ сахалыы үчүгэй, баттаҕа намылдьыйан уһуна-эҥинэ…
– Мин кэпсиирбин истэр да бокуойа суох, бэйэҥ кутан-симэн түһэҥҥин. Солуҥҥун батарбакка кэллиҥ дуо?
– Тыый, ама, саҥарымнабын. Саҥаран баран төннөөр диэбит киһилэрэ мин буоллаҕым дии. Кинигэҕин аҕалбатым, ааҕа сытар бокуой суох, ынахтарым төрүүллэр, түүн да аанньа утуйбакка сылдьабыт. Настаа биир ынаҕа тамыйахтаан кэбистэ ээ…
– Маайаа, эн баттаххын көрдөрбүн эрэ, уһун баттахтаныахпын баҕаран кэлэбин.
– Тоҕо сэлэммиккиний, кэһэй…
– Суунарга эрэйэ бэрт этэ.
– Сүрэҕэ суох хотууска, күнү быһа хайдах эн манна тулуйан-тэһийэн олороҕун, бу?
– Уу, дьэ манна эрэ тулуйабын-тэһийэбин.
– Даайа, солуннаахпын!
– Туох?
– Ээ, суох, кэлин этиэм. Бу тугу ааҕан сордоннуҥ? «Дама с собачкой», Чехов. Көрүөхтээҕэр, истибэтэх да кинигэм. Эҥин арааһынай эчи элбэҕэ дэ бэрт.
– Туох солуннааххын? Чэ, кистээ-кистээ, син биир истиллиэҕэ.
– Тоҕо бу былыргыны ааҕаҕын? Туохха наадалааҕый? Мин билбэппин да, тугум да көҕүрүү илик. Үнүр миэхэ биэрбит кинигэҥ эмиэ эчи халыҥын, эчи былыргытын. Тоҕо атыны суруйбаттарый? Кимиэхэ наадалааҕый, бу? Норуот син биир аахпат.
– Ол эн үһү дуо, норуот, ээ?
– Мин!
– Эн билэр үһүгүн дуо, норуокка туох наадатын, туох наадата суоҕун?
– Мин билэбин, миэхэ наадата суох, ол иһин этэбин!
– Сэгэриэм, киһи барыта эн курдук…
– Эн курдук акаары диэ, ыл!
– Акаары диэбэппин, эн билбэккин!
– Оттон мин билбэтим ол – биллэр, мөккүспэппин ээ. Билэбин диэтим дуо? Ону эн үөрэт, сайыннар ээ!
– Ээ, чэ, түксү! Туой этиһии төрүөтүн көрдүү сатыыгын, бүгүн эйигин кытары мөккүһэр баҕам суох. Хата, ыл ол солуҥҥун кэпсээ.
– Иһит эрэ, бэттэх төҥкөй, кулгааххар этиим: Настаа Арамааны кытары көссүүлэһэр! Ол иһин биир ынаҕын көрбөккө тамыйахтатан кэбистэ.
– Туох… туохтаһар даа?
– Көссүүлэһэр.
– Пахай даа, бу кыыс тыла-өһө баламатын!
– Эчикийээ, аны мин тылбын тутуста дии.
– Оттон… таптыыр эҥин диэххин, сөбүлэһэллэр.
– Сө-бү-лэ-һэл-лэр буолумуна! Барахсаны-ы, аанньал оҕото дии.
– Оттон доҕордуу буоллахтара дии.
– Доҕордуу даа? Аа-һа-һа-хо-хо!..
– Һы, онтон тоҕо күллүҥ?
– Иһит эрэ, аанньал оҕото-оо, эн сааһыҥ оруобуна отутуҥ буолла, оҕолооххун, оҕонньордооххун уонна бачча сааскар диэри акаарыгын, бырастыы гын, чахчы акаары эн бааргын. Көссүүтэ диэбэккэ, ама! Кэнэниҥ да бэрт ээ. Таптал даа? Ха-ха-хо-хо! Кыбыстыбакка эрэ, эн тугу баары-баарынан ааттыыр-суоллуур сааһыҥ буолла ини. Эн билбэккин, олоҕу билбэккин, дьону билбэккин. Эн диэхтээн… Оо, эн тугу да билбэккин. Манна олорон тугу билээхтиэххиний? Олоҕу билбэккин! Оннооҕор бэйэҥ оҕонньоргун, Сүөдэргин, да билбэккин буолбат дуо? Киһи эрэ барыта билэр кини… Сэрэн эрэ, бу долбуурдаргын кытта олорон хаалаайаҕын, эппэтэҕэ диэн миигин буруйдаамаар, оннук!
– Чэ ээх, билэр буоллаҕыҥ! Бээ, ону-маны онно суоҕу лабаҥхалаама, хата, ыл, дьиҥнээҕин кэпсэтиэх. Наташа Ростованы сөбүлээтиҥ дуо?
– Онно суох ааттаах… Оруна суоҕу мин этээччим суох. Настаа Арамааны кытта көссүүлэһэрэ чахчы! Кими ыйыттыҥ?
– Наташа Ростованы сөбүлээтиҥ дуо диибин.
– Ол эмиэ киммитий? Хантан күөрэйдэ? Эн билэр кыыһыҥ дуо? Ханна олорор?
– Эх, Маайа, Маайа… Оттон үнүр биэрбит кинигэбин арыйбатыҥ да дуу?
– Өлөр да солом суох диибин буолбат дуо? Хайдах өйдөөбөккүн, бу күннэргэ ынахтарбыт… уонна халыҥа бэрт дии…
– Аҕалаар…
– Аҕалыам-аҕалыам. Даайа, эн кыыһырыма, эн миэхэ чарааста уонна сахалыыта булаар, сөп дуо?
– Сөп. Туох туһунан?
– Ээ, ити… тапталлааҕы. «Төлкө» курдугу. Мин ону наһаа сөбүлээбитим ээ. Маайалаах Сүөдэр эрэйдэнэллэр даҕаны, ол гынан баран эмиэ халыҥа бэрт.
– Сөп-сөп, өйдөнөр.
– Даайаа, эн кыыһырыма, ааҕыам этэ да, долуой солом суох. Хата, ыл, биһи кыһыл муннукпутун оҥосторбутугар көмөлөһөөр эрэ. Онтубут адьас кубус-кураанах, соҕотох телевизор эрэ килээрийэн турар.
– Эх, Маайа-Маайа, Матаһыйар Маайа, телевизордаах ыанньыксыт…
– Чэ, мин ыстанным.
– Ыстан-ыстан!
Дьэ Маайа диэтэҕиҥ, биир тылынан Матаһыйар Маайа… Кини – норуот үһү, һы… Ити хантан эрэ истибит тылларын эттэ, ити – кини тыллара буолбатахтар. Норуокка туох наадатын, туох наадата суоҕун кинилэр ол хаһан, хайдах дьаарыстаталаабыттарай? Ону барытын кинилэр билэллэр үһү дуо, итинник тыллаһар дьон? Маайа диэхтээн, хантан эрэ истэн баран, хатылыыр эрэ буоллаҕа дии. Матаһыйар Маайа – норуот буоллаҕына, тоҕо кини норуот буолуо суохтааҕый? Бу сытар картотеката олоччута. Бу, бу! Ким тугу таптаан ааҕарын кини, ама, билбэт үһү дуо? Киһи киһи – тус-туспа. Биир маны сөбүлүө, атын – атыны. Матаһыйар Маайа «Төлкөнү» сөбүлүүр, Арамаан Хемингуэйы ааҕар. Арба, Арамаан туһунан тугу-тугу туойда, ити кыыс? Арамаан уонна Настаа, һы… Сымыйа ини, киһи өйө кыайан хоппот: Арамаан – учуутал уонна Настаа кэргэннээх эдэр кыыс, бүрэ баҕайы, арба, кэргэнэ куоракка үөрэнэ барбыт сурахтааҕа. Арамааҥҥа Настаа наадата суох. Ол ону кини быһаарар үһү дуо? Кини хантан билиэй? Баҕар, кырдьык буолуо…
Кини, Даайа, кырдьык даҕаны кэнэн, акаары быһыылаах. Матаһыйар Маайа сөпкө этэр, сөпкө этэр. Сөрү-сөпкө этэр! Маайаҕа Толстойу биэрэ турбута да баар ээ… Кини син биир хаһан ааҕыаҕын… уонна Маайа Толстойа да суох олоруо, бэйэтэ этэригэр дылы «туга да көҕүрүө суоҕа». Киниэхэ – ол наадата суох, олорбутун курдук олордун. Олорбутун курдук олорбута ордук! Ону Даайа буоллаҕына киниэхэ, «наадата суох» кинигэлэринэн долгута, сахсыйа сатыыр эбит. Киһи киһи тус-туспа олохтоох эбээт. «Каждому – свое!»
Арамаан ол да иһин көстүбэтэҕэ ырааппыт эбит дии. Буоллаҕа…
Кини, библиотекарь Даайа, Маайаттан элбэҕи аахпытынан киэн туттар, оттон олохторо биир буолбатах дуо? Кини да, Маайа да биирдик олороллор, Маайаҥ малынан-салынан өссө ордук да быһыылаах.
Арамаан ол да иһин көстүбэтэҕэ ырааппыт эбит. Маайа кини туһунан сөпкө этэр: кэнэн, акаары диэн. Оннук-оннук! Маайа барытын сөпкө этэр, норуот туһунан эмиэ. Барыта сөп.
Хатаан кэбиһэн баран, хата, бар, садтан оҕоҕун ыл, илдьэн аһат-сиэт, оҕонньоргун аһат.
– Дария Павловна, кинигэбин аҕаллым.
– Туох даа-а?
– Бу. Кинигэбин аҕаллым.
– Аа! Талаҕын дуо? Түргэнник тал, мин бараары олоробун. Хаһыс кылаас этигиний?
– Бэһис «А», Егорова.
Кыысчаан ийэтигэр «библиотекаҕа бардым» диэн баран ньургуһуннуу тэлээрэ сылдьыбыт. Сыалай биир көтөҕү үргээбит, онтон илдьириһэн түһэн мөкүлэрин ньии, таҥасчыт тамыйах кэбийбитигэр дылы буоланнар… Ньургуһуннар, ньургуһуннар диибит даҕаны да, онтубут адьас даҕаны бөрүкүтэ суох сибэкки эбит ээ. Сибэкки да буолан – от! Өссө сүлүһүннээх үһү. Хапчыһан-ипчиһэн, өҥтөн-дьүһүнтэн матан түһэннэр…
– Хайа, таллыҥ дуо?
– Талан.
– Аҕал.
Маны ааҕар үһү дуо?! Булан-булан ылбыта да баар. Ээ, чэ…
– Доспидаанньа.
– Пока.
Түксү, дьиэлиэххэ. Чэ, биирдэ эрдэ хатаан көрүөххэ, кини даҕаны харабыл курдук олорон биэрэр…
Акаары дьахтар олоҕун саҕаланыыта
Уой, эмиэ аһары туустаан кэбистэ быһыылаах, миинин туой аһары туустаан кэбиһэр үгэстээх буоллаҕа… Сирэн испэттэрэ буолуо.
– Бэла, хааһы буһарабын дуо?
– Суох. Детсадка – хааһы, дьиэҕэ – хааһы. Өрүү хааһы да хааһы…
Кырдьык даҕаны! Тойтойо сытыйан, адьас улахан киһи курдук саҥарар ээ, бэлэс – мааны.
Тууһа биллэр-биллэр, чэ, аны кэлэн хайаабат даҕаны, арай уу кутан биэрииһи. Тугу саныы туран туттан кэбистэ? Аа, төгүрүк оонньуур туһунан.
…Кини оронун үрдүгэр аҥаар өттө күөх, аҥаара кыһыл төгүрүк туох эрэ ыйанан турар. Ол төгүрүк эргичиҥниир: арыт кыһыл өттө түннүк диэки хайыһар, оччоҕуна кыһыла кылбачыйан ылар, арыт күөх өттө эргийэ түһээт, чээлэй күөҕүнэн чаҕылыйар. Кини ону тута сатыыр, төгүрүк буоллаҕына – кэлбэт. Онуоха кини ойон турар быһыылаах да, төбөтүнэн туохха эрэ ыарыылаах баҕайытык охсулла түһэр. Илиитин ууммутунан өссө өндөйөр – эмиэ сүүһүн тыаһа «лос» гына түһэр. Төгүрүк буоллаҕына, күлүү гынардыы, эргичийэрэ өссө түргэтиир: кыһыл, күөх, күөх, кыһыл, кыһыл, күөх… Кини эмиэ өндөйөн көрөр – эмиэ сүүһүнэн маска кэтиллэ түһэр. Кини онтон кыыһыран хаһыытыыр быһыылаах, ытыыр дуу? Аттыгар буоллаҕына тоҕо эрэ ким да суох, киниэхэ ким да көмөлөспөт. Кини хаһыытын ким да истибэт.
Хайдах оннук орон эбитэ буолла? Төбөтүн оройунан түспэтин диэн оронун үрдүнэн эбии туорай мастаах эбит буоллаҕа дуу? Муокас орон эбит дии. Уонна ити хастааҕар эбитэ буолла? Бэланы билигин оннук ороҥҥо күүскүнэн да хаайбатах бэйэҥ ини, көтүрэн да туран тахсыа этэ эбээт, онон буоллаҕына кыыһынааҕар кыра эбитэ буолуо. Эбэтэр адьас да орон буолбатах, туох эрэ атын эбитэ дуу?.. Илиитин кыбытан дуу, эбэтэр атыннык хайдах эмэ дьээбэлээн ылар диэни билбэт эбит, ойон тура-тура туой «лос» гына сүүһүнэн эрэ анньылларын билэр эбит…
Чэ, буста быһыылаах. Аныаха дылы буспатаҕай?
– Аһыаҕы-ыыҥ!
Даа, табыллыбатах миин буолбут: тууһа да аһыы, хойуута да бэрт, олоччу лапса.
– Маамаа, мин топпун.
Ити баар! Детсадка аһаабыт буоллаҕа дуу?
– Мииммит тууһа аһыы буолбатах дуо?
– Суох, үчүгэй дии. Хойуу, тотоойу…
Сүөдэр кини туһунан туох дии саныыра буолла?
Саныыра дуу, суоҕа дуу? Куһаҕан хаһаайка, асчыта суох, умнуган-тэмнигэн, онтон да араас диэн… Саҥарбат.
– Эн мин туспунан туох дии саныыгын?
– ?!
– Кырдьык ыйытабын.
– Туох дии саныамый?
– Туох да дии санаабаккын дуо?
– Суох.
– Тоҕо? Оччоҕо тугу саныыгын?
– Һы-һы…
– Күлэҕин, ээ?
– Эйигин эрэ саныыр бокуой суох. Ыһыыбыт хампаанньата тохтоору гынна, парторг кэлэ сырытта.
Мөҕүллүбүт быһыылаах.
– Тохтон-ыһыллан биэрэҕит…
– Үлэ-үлэ! Үлэ баһаам, Даайаа.
– Оттон… оттон мин туспунан туох да дии санаабаккын дуо?
– Билигин иһитин сууйдар дии саныыбын. Мин хонтуорабар таҕыстым. Кылаабынай агроном кэлиэхтээх. Сө-өп?
– Сөп.
Бэйи эрэ, остуолун бу манан, түннүк аннын диэки сыҕарыттаҕына? Бэрт буолсу ээ, быһыыта, арыый кэҥиир. Быдан кэҥииһи дии. Сыҕарытыахха!
– Хайа, Настаа иһэр дуу? Бу диэки иһэр, биһиэхэ туораата.
– Даайаа, эйиэхэ кэллим.
– Олор-олор, кэпсээ!
– Хонон турдаҕыҥ аайы адьас тупсан иһэҕин дии. Сирэйиҥ төгүрүйэн хаалбыт, илииҥ-атаҕыҥ мыс курдук буолбут. Букатын кыыскар түһэн хаалбыккын.
– Дуо?
– Кырдьык. Чэпчэки, үчүгэй үлэлээх диэн ити ээ. Биһи сордоохтор бу сылдьабыт дии, илиим, бэл, чэрэ баттаан, ыалдьар буолан эрэр! Быһайын Болгарияҕа били туристыы бара сылдьан, перчатка атыыласпытым баппат да буолла. Итальянскай үһү. Мэ, атыылыыбын, ылаҕын дуо?
– Тыый, үчүгэй баҕайы дии. Билигин оруобуна кэмэ.
– Оттон ол иһин ити эйиэхэ өссө үтүө оҥорон аҕаллым ээ. Итальянскай! Көрбөккүн дуо, хап-хара, кып-кылабачыгас.
– Хаһый, бу?
– Ээ, адьас ыарахан баҕайы этэ. Чэ, эйиэхэ тугу ыарата сатыамый? Уон диибин.
– Уон солкуобай дуо?
– Уон.
– Чэ, ылабын.
– Эн хара соннооххун билэбин, ол иһин аҕаллым.
– Кырдьык даҕаны, оруобуна сөп түбэһэр. Кэпсээ, олоро түс!
– Эн кэпсээ, солуннаах эн буоллаҕыҥ дии. Биһи хотоммутугар туох солуна кэлэн хааланнаҕай. Эчикийэ, эн буолбут киһи: маннык сылаас уйаны хайдах булуммуккунуй, ээ? Сүөдэргин хайдах доҕуурдаан ылбыккыный, ээ?
– Билбэтим… Библиотекаҕа тоҕо сылдьыбаккын?
– Соло суох, сэгэриэм. Ааҕа сытар солом суох. Арай киэһэ эҥин ааҕыллыа эбитэ буолуо да, дьиэм ырааҕа бэрт, кулууп диэки кэлэн иһиэхпин сүрэҕэлдьиибин даҕаны.
– Миэхэ манна да баһаам кинигэ баар. Илдьэ бараҕын дуо? Ыл ээ.
– Тугу?
– Чэ, холобур, маны даҕаны. Чехов. Быыкаайык сэһэн, начаас бүтэриэҥ. Ыл-ыл, аах! Бу, көр эрэ.
– Үчүгэй дуо?
– Оо, ыйытар ээ! Чэ, бэйэҥ ааҕыаҥ. Кыратык кэпсии түһэбин дуу?
– Суох-суох!
– Чэ, бэйэҥ ааҕыаҥ. Чехов бэйэтин туһунан кыратык кэпсиим.
– Суох-суох! Бардым. Ыксыыбын, ыксаан иһэбин. Өлөр да солом суох. Бу киэһэ икки ынаҕым төрүүрэ буолуо. Ыксаан турар буолуохтаахтар. Бардым-бардым.
– Кыратык эрэ…
– Суох-суох! Бардым!
– Кинигэҕи-ин?!
– Аа, чэ, аҕал даҕаны, баҕар, ааҕыллыаҕа… Пока!
Бары ыстаҥалаһан түһэннэр, баһаар буолбутугар ыксаан иһэр курдуктар. Ким ыһыыта тохтон эрэр, ким ынаҕа төрөөн эрэр… Кырдьык, арай кини эрэ туохха да ыксаабат курдук. Бары үлэлэрэ-хамнастара эппиэттээҕэ-дьоһуннааҕа сүрдээх. Саас буоллаҕа дии. Тыа сиригэр саас үлэ үксүүр. Онон, Даайаа, «Ыттаах дамаҕынан» дьону аралдьытыма. Хата, сарсын кырдьык даҕаны ол ферма кыһыл муннугун киирэн оҥорон биэр, «тып» курдук гына. Брошюраларда, сурунаалларда булан киллэр. Хаһыат, кинигэ уонна… уонна, уонна… Уонна бу сибэккини киллэриэххэ. Туох да сиэрэ суох улаатан хаалла, онно, баҕар, ким эмэ быһан ылан бэйэтигэр олордунуо. Манна кыараҕас даҕаны, түннүгү олоччу сабарайдаан турар. Биир эмэ массыынаны тутан ылан бырахтарыа.
– Маамаа, аһыам этэ. Наһаа өр уруһуйдаатым.
– Оо, кырдьык даҕаны, оҕом сыыһа, кэл эрэ. Оҕом үүт иһиэ-иэ. Оҕобун аһатыа-ыам.
– Онтон сытан эрэ кэпсэтиэхпит дуо?
– Кэпсэтэн бөҕө буоллаҕа дии.
– Эн кэпсиэҥ дуу, мин дуу?
– Уочаратынан.
– Эс, эн кэпсээр.
– Сөп-сөп.
– Остуоруйа дуо?
– Остуоруйа.
– Уонна өссө арааһы.
– Сөп. Чэ, аһаа, үчүгэйдик аһаан баран. Оччоҕо улаатыаҥ.
– Улаатыам дуо?
– Улаатыаҥ.
– Оччоҕуна хайыахпыный?
– Улааттаххына, үөрэниэҥ, бэйэҥ ааҕар буолуоҥ, бэйэҥ кэпсиир буолуоҥ.
– Ол аата, элбэҕи билэр буолабын ээ?
– Ы-һы. Чэ, аһаа. Мэ, килиэптэ.
– Ээ, бүттүм. Барыах.
– Бэла, мааманы таптыыгын буолбат дуо?
– Таптыыбын.
– Кэл, бэттэх, чугас сыт. Атаҕыҥ тыбыс-тымныы дии. Бэла улааттаҕына-аа, улахан киһи буоллаҕына, мааматын син биир таптыа. Бэйэтэ үлэлээх, дьиэлээх, оҕолордоох да буоллар, син биир… оччоҕо эн биһи арааһы барытын кэпсэтиэхпит. Чэ, билигин остуоруйалаһыах.
– Чэ!
Бэланы оронугар көһөрүөххэ, ситэ да истибэккэ эрэ утуйан хаалаахтаата. Күнү быһа сахсыллан сылайаахтыыр быһыылаах. Утуй, утуйаахтаа, илиигин баттаама, маннык уур, буо-уот. Утуй!
– Хайа, Даайаа, утуйа оҕустугут дуу?
– Аргыый… Чэй иһэҕин дуо?
– Кут эрэ. Утаттым. Бу тугуй?
– Перчатка дии, көрбөккүн дуо? Итальянскай үһү. Настаа быһайын Болгарияттан аҕалыммытын атыылаата.
– Хаска?
– Уон.
– Бу дуо? Һы… Ха-ха-һа-һа…
– Аргыый. Оҕону уһугуннараайаҕын. Күлүөх сириҥ баппатаҕын…
– Дьэ, Настаа да Настаа! Һы… Ха-ха-һа-һа… Итальянскай… һы-һы-һы! Уон солкуобай, ээ?
– Уон, онно тугуй?
– Маҕаһыыҥҥа сарсын бара сылдьаар эрэ. Маннык перчатка, мин көрдөхпүнэ, маарыын үс солкуобай этэ. Дьэ, Настаа эбит дии!
– Туох да-а?
– Оннук! Хата, сарсын Настааҕар мантыкатын төннөрөөр, эбэтэр харчытын…
– Сымыйалаама…
– Кырдьык-кырдьык. Сарсын маҕаһыыҥҥа сылдьан бэйэҥ көрүөҥ. Настааны кытта кэпсэтиллиэ.
– Ээ, айдаараайаҕын! Киһини саакка ыытан… Хас да буоллун, сах сиэтин… бэйэм ыллаҕым дии. Кимиэхэ да этимэ, саакка ыытыаҥ.
– Ох, Даайа, Даайа…
Акаары дьахтар маҥнайгы таптала
Кини тоҕо итини өйдөөн кэллэ? Аа, арба, сурунаалтан, сурунаал ойуутуттан. Ханнаный, ол сурунаал? Тыый, хаалларан кэбиспит дуу? Суох, ылбыта ээ, ылан эрэргэ дылыта дии. Аа, бу сытар. Бээ, манна сыттын, көстөр сиргэ.
– Даайаа, привет! Бүттэхпинэ, кэлэн көмөлөһүөм.
– Привет, Маайаа! Кэлээр-кэлээр.
– Оо, кыргыттаар, көрүҥ эрэ, өссө сибэккилэммиппит. Телевизорбыт диэн, сибэккибит диэн, дьэ сиппиппит буолбат дуо, аа?
– Сибэкки даа? Ой, ха-ха-ха! Ох-хо-хо! Биһи да сибэккилэммиппит диэн…
– Турдун ээ, баҕар, миигин, Матаһыйар Маайаны, сибэккилээх хотон хотунун, уолаттар эккирэтэ сылдьар буолуохтара…
– Сүүстэ да сибэккилэн, эйигин хайа уол ылар үһү – бэлэһиҥ бэрт. Ынаҕыҥ кутуругун кудараабайдаа, оччоҕуна түргэнник ылыахтара!
– Татыйаас, эрбин былдьатыам диэн куттанаҕын ээ, быһыыта…
– Уу, сатана кыыһа, тыла диэн… Чэ-чэ, бардыбыт, хаадьылаһа туруоҥ дуо?! Мотуорбут таах үлэлии турар!
Бээ, кинигэлэри манан чөмөхтүөххэ, хаһыаттары, брошюралары – остуолга, оттон сурунааллары – манан. Били таһыгар ойуулаах сурунаал ханнаный? Бу сытар. Бу!
Ол эмиэ – оруобуна маннык этэ. Оҕолор сырсан иһэллэр, уоллаах кыыс. Түргэнник, наһаа түргэнник сырсан иһэр курдуктар, ол иһин дуу, эбэтэр туохтан эрэ атынтан дуу, кинилэри кытары сир эмиэ эргийэр курдук. Сир эргийэр, күн эргийэр, дьиэлэр эргийэллэр, мастар эмиэ, туох баар барыта холорук сөрөөбүтүнүү эргийэргэ дылы.
…Кинини кытары паартаҕа биир уол олорор, уол тоҕо эрэ задачаны өрүү киниттэн устар. Бэйэтэ сатаабат дуу, сүрэҕэлдьиир дуу, өрүү Даайаттан устар. Даайа үөрүүнэн уһултарар, тэтэрээтин соруйан уол диэки сыҕарытан биэрэр. Уол устар уонна, этимэ диэн, хараҕынан имнэнэр. Даайа төбөтүн кэҕиҥнэтэр уонна эмиэ хараҕынан имнэнэр. Переменаҕа кинилэр таһырдьа тахсан сырсаллар. Даайа санаатыгар наһаа түргэнник сүүрэр курдуктар, төттөрү-таары сүүрэллэр. Түргэнник, түргэнник, өссө түргэнник, өссө, өссө… Туох барыта, холорук сөрөөбүтүнүү, эргичийэ олорорго дылы, дьиэлэр эргийэллэр, мастар сырсаллар, сир, күн эмиэ эргийэр курдуктар… Онтон кинилэр соруйан, кэлэн кэтиллэ түһэллэр, охтоот, күлсэ-күлсэ сиргэ олороллор.
Даайа оҕолору барыларын тохтото-тохтото ол үчүгэйин туһунан дуу, муокаһын туһунан дуу кэпсиэн баҕарар да, ол үчүгэйин дуу, муокаһын дуу кини бэйэтэ да билбэт. Кинилэр утарыта көрсөн олорон күлэллэр эрэ, күл да күл буолаллар. Онтон Даайа оҕолорго кэпсии сүүрэр. Кини ол ураты үчүгэйи, муокаһы сатаан кэпсээбэт быһыылаах, ким да кинини истиэн баҕарбат.
– Наһаа да үчүгэй, – эрэ диир кини. – Наһаа үчүгэй. Сир эмиэ эргийдэ, күн эмиэ…
Ити тыллары ким да өйдөөбөт, ол иһин Даайа кэпсээнин истиэхтэрин баҕарбаттар. Ким да сэҥээрбэт, бары туспа кыһалҕалаахтар, бары атыны кэпсэтэллэр, кинини ким да истибэт…
– Халлаан эмиэ күлэр… – диэн ботугуруур кини. Оннооҕор ити даҕаны кими да долгуппута көстүбэт, ол иһин кини өссө төгүл этэр:
– Муокас дуо? Ээ?
Киниэхэ ким да хардарбат. Дьикти, муокас, үчүгэй күннэр кимиэхэ да дьикти муокас буолбатах быһыылаахтара.
Хас да хонук ааспыта, арай биир күн Даайа өйдөөн көрбүтэ – ол уола тарбаҕынан муннун хаста олорор эбит. Даайа ол онтон соһуйан дуу, кэлэйэн дуу хараҕын муҥунан көрбүтүн субу баардыы өйдүүр. Соһуйбута эбитэ дуу, кэлэйбитэ эбитэ дуу – ол биллибэт, кини маҥнай түҥнэри хайыспыта, онтон эмиэ да эргиллибитэ, онтон эмиэ түҥнэри хайыһа охсубута. «Эрэйдээх… арааһа, платога суох буолуо», – дии санаат, кини тоҕо эрэ чэпчээбиттии өрө тыынан ылбыта уонна… уолга бэйэтин платогун ууммута. Ууммут илиитэ эмискэ аһый гына түспүтүгэр, кини эргиллибитэ – уол синньигэс эрэһиинэни тутан олороро.
– Кэһэйдиҥ дуо?! – диэбитэ кини, күлэ-күлэ. – Тэрээпкэҕин киэр гын, пах-хыый… Тэтэрээккин эмиэ мин аттыбыттан киэр гын! Ылыаҥ суоҕа да – өссө кэһэтиэм, маннык… Кэһэй-кэһэй! Эһиэ, кэһэйдиҥ дуо?!
Даайа соһуйан хаалан тугу да гыныан булбакка олордоҕуна, хата, звонок тырылыы түспүтэ. Бары турбуттара. Дөйбүт курдук, өссө да олорон хаалбыт Даайа кулгааҕын үрдүгэр уол хаһыыта иһиллибитэ:
– Миигин эккирэтэн көр эрэ, хотуой, кэһэтиэм! Мин аны эйигин кытта сырсыбаппын. Акаары…
Итинтэн ыла Даайаҕа сир даҕаны, күн даҕаны, мастар уонна дьиэлэр эргийбэт буолан хаалбыттара. Кини боруобалаан бэйэтэ соҕотоҕун сүүрэн көрөрө да – туох даҕаны эргийбэт этэ, ол иһин кини тохтоон хаалара.
Ити бэһис кылааска этэ.
Хайдаҕын да иһин, ол үчүгэй күннэр этилэр, оннук дуо, Даайа? Хайа, кыргыттар ити туох үлүгэр айдаардылар? Туох айдаанын тартахтарай? Бээ, баран көрүөххэ-истиэххэ.
– Даайаа, кэл эрэ, кэл!
– Туох үлүгэр буолла?
Маайалаах Настаа киирсэллэр дуу, тугуй?
– Чэ-чэ, айдаарымаҥ! Улахан эбит…
– Истэн абыран, өссө «улахан эбит» диир эбээт! Кыһыыта – ол баар!
– Матаһыйар Маайа, эн да холооҥҥун… элбэх үүтү ыыбын эрэ диэҥҥин, киһини таах ыт курдук үөҕүөҥ суоҕа! Үчүгэй ынахтар түбэһэннэр…
– Айдаарымаҥ диэбит буола-буола! Мин эн курдук үүппэр уу кута иликпин. Эн кута сыстыҥ буолбат дуо? Ээ? Чэ, дабаай, билин! Мин көрөн хаһыытаабатаҕым буоллар кутуоҥ этэ. Оннук дуо?
– Чэ-чэ, ээх, айдаарыма, улахан эбит… кыратык… биллиэ суоҕа этэ…
– Истэн абыраныҥ, Даайа, Татыйаас, истэн абыраныҥ! Өссө «улахан эбит, кыра биллиэ суоҕа этэ». Эриҥ суоҕар күүлэйдиириҥ «улахан эбит…»
– Ону баҕас Матаһыйар Маайаттан ыйыппатарбын абыраныам этэ! Күнүүлүүгүн дуо?
– Аргыыйыҥ, чэ! Аһары бараары гынныгыт. Настааны аны кэтиэхпит. Бэйэм кэтиэм, ыстаарсайбын буолбат дуо, аны тутулуннаҕына сэбиэдиссэйгэ, управляющайга тиийэ бэйэм этиэм. Настаа, эн, эдэр киһи, иһит, өйдөө – мин сааһым тухары хара илиибинэн үлэлээн айахпын ииттибит киһибин, көнөтүнэн сылдьыахха наада. Туохха барытыгар чиэһинэй эрэ буоллаххына, дьон хараҕын сааппакка утары көрүөҥ. Ону өйдөө!
– Кини өйдүө, сүүстэ өйдүө…
– Маайа да тылгын кыатан.
– Ыы-ыы… ыы… бырастыы гыныҥ, алҕас… ыы-ыы… Даайаа, этээйэҕин, көрдөһөбүн, ыы-ыы… оҕонньоргор этээйэҕин…
– Суох-суох! Тоҕо этиэмий?
– Ытаа-ытаа, ытыыр арыт эмп буолар! Даайа этиэ суоҕа, куттаныма! Онтон эрэ куттанар… Барыах, Даайаа, долбуургун саайсыам.
– Чэ!
Настаа сүрдээх кыыс эбит буолбаат?! Хайдах ол кини санаатыгар батаран…
– Хайыа, көрбөккүөн?!
– Уой, хайыта баран түһэҥҥин, киһини соһуттуҥ!
– Көрбөккүөн? Ол-ол! Түннүккүн көр! һа-ай! Һай-һай! Сиэн бүтэрбит буолбат дуо? һа-ай! һай- һай! Түннүгү аһаҕас быраҕан кэбиспиккин дии…
– Хайыа… һай-һай!
– Туох айылаах минньигэс сибэккитин аҕалан ууран биэркиний? Саадьаҕай борооску сиэн бүтэрбит… һай? Киэр буол, бар! һай-һай!
– Уой, дьиикэй… сиэн бүтэрбит.
– Кэһэй, тоҕо түннүгү аһаҕас бырахпыккыный?!
– Салгылаатын диэммин.
– «Салгылатар» ээ… Биһи хотоммутун салгылатан сытын суох гыныаҥ суоҕа. Сордоох борооску эбит дии, төбөтүн уган туран, сиэн мээтиргэтэн кэбиспит.
– Хаарыан сибэкким! Сатана борооскута…
– Ох, Даайа-Даайа… Ох-хо-хо! Ах-ха-ха! Һа-һа-һа! Сибэккигиттэн силиһэ да хаалбатах. Аа-һа-һа!
– Күлүөх сириҥ баппатаҕын… Хаарыан сибэкким!
– Ой-ой! Ха-ха! Ой-ой…
– Хайа, Маайаа, туох айылаахтан быара суох бардыҥ?
– Татыйаас, көр эрэ. Ох-хо-хо! Ах-ха-ха! Сибэкки… сибэккини… Даайа сибэккитин саадьаҕай борооску сиэн кэбиспит.
– Сиэн кэбиспит даа? Оо! һы-һы… һа-һа… Сиэмнэ! һы-һы-һы-һа-а… Суох, баҕар, сиэтээри соруйан аҕалан биэртэ буолуо, ээ? Даайаа, оннук дуо?
– Хаарыан сибэкким…
– Ха-Ха-ха!.. Сибэккилэнэн бүттэхпит, ха-ха-ха!
– Һы… һы-һа-һа…
Акаары дьахтар иккис таптала
Киниэхэ иккис таптала эмиэ эмискэ кэлбитэ, эмиэ сол курдук эмискэ суох буолан хаалбыт эбит. Ол маннык этэ:
– Егоров, көнөтүк олор! Эргичиҥнээмэ, – диир учуутал.
Уол учууталын диэки эргийэр, ол эрээри сонно тута кэннин хайыһа охсор уонна салҕыы этэн барар:
– К. К. К. Ол аата тугуй?
– Капитан Кассий Колхаун. Сөп дуо?
– Эн хайдах барытын билэҕин?
– Билимнэ. Чэ, аны эн таай. К тире Т, кавычкалаах, тугуй?
– «Кон-Тики». Сөп дуо?
– Эн ону билэҕин?! Ой-ой…
– Егоров! Көнөтүк олор.
Даайа уруучукатынан уол көхсүн анньыалыыр, уол эмиэ эргиллэр:
– Аны – эн! Бу сырыыга адьас таайыаҥ суоҕа!
– Көрүллүө! Чэ, эт.
– Дьиикэй аттар.
– Пржевальскай аттара.
– Аһа-а! Суох, сыыстыҥ ээ! Өссө өйдөө. Прерия дьиикэй аттара.
– Ээ, эн киитэрэйдиир эбиккин: маҥнай этэргэр инньэ диэбэтэҕиҥ дии!
– Туох диэбэтэҕим?
– Прерия диэбэтэҕиҥ.
– Ок-сиэ! Этэн биэриэм этэ дуо? Билбэт эбиккин! Биир иэс!
– Егоров! Его-оров! Көнөтүк олор!
– Мустангалар…
– Сыыһа!
– Кырдьык! Эн киитэрэйдиир буоллаххына, аны эйигин кытары оонньуом суоҕа.
– Оонньоон абыраама! Син биир оонньуоҥ!
– Его-оров! Егоров! Көнөтүк олор!
– Суох диибин!
– Чэ, сөп-сөп! Оччоҕуна тэҥнэһии?
– Тэҥнэһии.
– Егоров, көнөтүк олор!
Ити дьикти оонньуу этэ. Кини итини санаатар эрэ, хайдах эрэ күлүөн баҕаран кэлээччи. Киһи бэйэтигэр майгынныыр, биирдик саныыр киһитин көрүстэҕинэ, ол киһи аттыгар баар буоллаҕына, туох барыта чэпчии, туох барыта үчүгэй буола түһэрин кини онно аан маҥнай билбитэ.
Уруоктар олус түргэнник ааһаллара, Даайа оскуолаҕа сүүрүүнэн тиийэрэ, барыта чэпчэки, туох да уустуга суох курдуга, кини күн аайы кэриэтэ бэйэтэ да билбэккэ «биэстэри» ылаттыыра.
Саас ол уол «Б»-лар ааннарын аттыттан арахпат буолбута, онуоха кыргыттар күлэ-күлэ сибигинэһэллэрэ:
– Егоров «Б»-лар Муочаларын дьиэтигэр атаарар…
Даайа ону ой дуораанын курдук истэрэ. Ол барыта кини билэр Егоровар туох сыһыаннаах буолуох тустааҕый? Кини билэр Егорова – атын. Ол Егоров тоҕо кими эрэ, ханна эрэ атаарыах тустааҕый? Даайа кими да, ханна да атаарбат буолбат дуо? Ол аата Егоров эмиэ оннук буолуохтаах. Оннук эрэ буолуохтаах.
Кыргыттар этэллэрэ кырдьык эбит этэ, Даайа ону илэ хараҕынан көрөн эрэ баран, дьэ итэҕэйбитэ. Кини билэр Егорова «Б»-лар Муочаларын дьиэтигэр диэри атаарара.
Хайдах? Тоҕо? Ол аата кини дьикти дии санаабыта барыта ол Егоровка дьиктитэ суох эбит буоллаҕа, ол аата кини үөрбүт, соһуйбут кэмигэр ол Егоров адьас да үөрбэтэх эбит буоллаҕа. Хайдах? Тоҕо? Тоҕо Даайа үөрбүтэй, соһуйбутай, оттон Егоров – суох? Тоҕо? Ол аата Даайа алҕас үөрбүт, алҕас соһуйбут эбит буоллаҕа.
Итинник санаабытыҥ дуо, Даайаа, эн ол күннэргэ? Итинник, эбэтэр итинник соҕус ини.
– Чэ, уруккубут курдук таайса оонньуубут дуо? – диэбитэ Егоров биирдэ.
– Суох.
– Тоҕо?
Тоҕо? Даайа тоҕотун бэйэтэ да билбэт этэ.
– Бэйэм, – диэбитэ кини.
– Акаары кыыс! Ол аата кыайтардаҕыҥ дии, ээ?..
– Хайа, Даайаа, туохтан күлэҕин?
– Ээ, таах, мээнэ. Биири өйдөөн…
– Өйдөөн-санаан биэрэҕин ээ! Бай, эн маннык перчатканы ыла охсубут эбиккин дуу? Кыыс оҕо ээ! Көрдөххө эрэ сыылба курдуккун да, иһиҥ буораахтаах ээ, быһыыта, син онно-манна тиксибит буолаҕын дии.
– Аа, ылан. Чэ, маны саайдыбыт да, бүтэбит. Дьиэлиэхпит. Үчүгэй буолла дуо?
– Ааттаах. Хотон муннуга буолбатах, бэйэтэ туох… ити туох хаппыт дииллэр, оҕолоор? Ээ, салон! Бэйэтэ салон буолла.
– Дуо?
– Оннук.
– Маайа, миэхэ баран чэйдэспэккин дуо?
– Астан аккаастанар – аньыы.
– Чэ, оччоҕуна, барыах.
Бээ, тэйиччиттэн көрдөххө хайдах эбитий? Кырдьык, үчүгэй эбит. Ыһан кэбиспэтэхтэринэ, үчүгэй буолсу. Олорон баллыгыраһа, ыыстаһа түһэр сирдэрэ буолуо этэ дии, бүгүҥҥү курдук, һы… Туох үлүгэрэй, күн аайы бүгүҥҥү курдук этиспэттэр ини. Бүгүн баҕас Маайа Настааны улаханнык хотто быһыылаах. Сөп, тута дьарыйбатахха, итинник дьон наһаалааччылар. Настаа уонна Арамаан тустарынан Маайа эбэн-сабан, омуннаан кэпсээбитэ буолуо ээ, эбэтэр адьас сымыйанан эппитэ дуу? Сымыйа буолуо. Ыйытыахха. Чэ, бээ кэлин.
– Эн бүгүн Настааны улаханнык хоттуҥ быһыылаах.
– Хотумуна! Мин бу да буолларбын кырдьыгы таптыыбын. Эн Толстойгун, Чеховкын билбэтим буолуо, ол эрээри ону баҕас араарабын.
– Ытаата дии сордоох…
– Ытаатын! Ытаабат, ытыыра буоллар… Сымыйа!
– Крокодиловы слезы дуо?
– Ол аата тугуй?
– Нууччалыы инньэ диэччилэр.
– Эһиэ-э.
– Хайдаҕын да иһин…
– Туох «хайдаҕын да иһин»?
– Хайдаҕын да иһин кини Арамааны таптыыра буолуо ээ. Эрэйдээх…
– Һы, эрэйдээх ааттаах… Уһуннук эрэйдэммэтэх оҕо буолуо, куттаныма… Ох, Даайа-Даайа, эн олоҕу билбэккин. Эн, арааһа, хаһан даҕаны таптал диэни билбэтэх хотууска буолуоҥ ээ.
– Мин дуо?!
– Эн!
– Буолуо, баҕар… Баҕар, оннук буолуо, билбэтим.
– Ити дии – бэйэҥ да билбэккин.
– Бэйэм да билбэппин…
– Эн олоҕу билбэккин.
– Буолуо, баҕар…
Олоҕу билбэт үһү… Бэйи эрэ, оччоҕуна кини тугу билэр, ээ? Тугу да билбэт, тугу да сатаабат, түүл курдук олорор. Барыта түүл курдук. Божья коровка. Ити, арааһа, хомурдуос аата.
– Божья коровка…
– Туох диигин?
– Ээ, таах…
Суох, кини тыыннаах киһи эбээт! Олорор, үлэлиир. Бу олоҕуҥ, субу да күнүҥ, бу да чааһыҥ, мүнүүтэҥ иккиһин эргиллиэ суоҕа эбээт, иккиһин туох да эргийиэ суоҕа. Түүл буолбатах, олох, тыыннаах олох. Түүл эрэ буолбатын! Түүл эрэ буолбатын…
– Кыыскын тахсан ылбаккын дуо?
– Эрдэ, сылдьа түстүн. Олор, чэйдээ. Маайаа, эн тоҕо салгыы үөрэммэккин? Киэһээҥҥигэ үөрэн. Мин көмөлөһүөм.
– Тоҕо-о?
– Хайдах «тоҕо»?
– Үөрэниэхпин баҕарбаппын.
– Хайдах баҕарбаккын? Үөрэниэн баҕарбат киһи баар үһү дуо?
– Мин баарбын. Баҕарбаппын, онон бүтэр.
– Тоҕо?
– Маннык да сылдьыам.
– Атыны, атын үлэни, атын олоҕу баҕарбаккын дуо?!
– Суо-уох!
– Оччоҕуна… оччоҕуна эһиги фермаҕытыгар ким үөрэниэн баҕарар – этээр, көмөлөһүөм. ВУЗ-ка да бэлэмнэнэллэригэр көмөлөһүөхпүн сөп.
– Баҕалаах кыргыттар, чэ, көстүөхтэрэ. Чэ, бээ, мин бардым, таҥас сууйардаахпын.
– Олоро түс. Билигин эйиэхэ кинигэ булуом.
– Ээ, чэ, кэнники. Үнүргүгүн да арыйа иликпин. Баҕар, ону ааҕыам.
– Сахалыыны биэриэм. Тохтоо!
– Ээ, суох. Эмиэ бандьыыттаах буолуо. Кэнники.
Акаары дьахтар үһүс таптала
«Эн олоҕу билбэккин». Олоҕу билбэт үһү… Олоҕу билии диэн тугуй? Билэр киһи хайдах буолуохтааҕый, билбэт киһи хайдаҕый? Кини, Даайа, билбэт киһи, билэр дьонтон туох атыннааҕый? Чэ, холобура, Маайаттан да буоллун. Бээ, Даайа аны Маайаны уонна Настааны кытары күн аайы фермаҕа сырыттаҕына табыллыыһы, эбэтэр адьас да батыһа сылдьара ордук буолара дуу?
– Сүөдээр, эн олоҕу билэҕин дуо?
– Туох даа?
– Олоҕу билэҕин дуо? Билэбин дии саныыгын дуо?
– Билимнэ. Билбэтим буоллар мин – мин буолуо суоҕа этим.
– Хайдах, ол аата? Ол аата тугуй? Дьону билии дуу, сарсын туох буолуохтааҕын, өйүүн, биир сылынан, уон сылынан туох буолуохтааҕын билии дуу? Эбэтэр ааспыты сатаан быһаарыы дуу, тоҕо, туохтан, кимтэн буолбутун? Эбэтэр баҕар…
– Барыта! «Агрономия» диэн кинигэни аҕал эрэ, долбууртан. Ол-ол, күөх тастаах.
– Агрономия… Мэ! Сүөдээр, сарсын ханна бараҕын?
– «Уолбукка», ыһааччыларга.
– Миигин илдьэ бар.
– Тоҕо-о?
– Таах, көрө.
– Һы… күүлэйдии сылдьар кэм буолбатах, мин өр буолуом, киэһэ, хойут кэлиэм.
– Буоллун!
– Акаарытыйыма! Кыыскын ким көрүөй?
– Мин библиотекарбын, сылдьыахтаахпын!
– Оо, дьэ, эйигин эрэ күүтэн олордохторо буолуо. Чэ, сөп-сөп, барсаар. Бу эн туох буоллуҥ, ээ?
– Туох да буола иликпин. Эн билэргин барытын билиэхтээхпин. Маайа билэрин, Настаа билэрин, бары билэргитин-сатыыргытын, барытын…
– Оһо! һа-һа-һа…
– Күлүмэ. Хайа, ытаайаҕын… Эн тоҕо аахпаккыный? Хемингуэйы булан биэрэбин дуо?
– Кэнники. Сололоннохпуна. Ээ, сөбүлүөм суоҕа.
– Кырдьык, сөбүлүөҥ суоҕа… Мин эйиэхэ кыһыл свитер атыылаһыам, сөп дуо?
– Кыһыл да-а?! Кыһылы баҕарбаппын.
– Кыһыл свитер үчүгэй. Эйиэхэ барыа.
– Суох-суох! Кыһыл эрэ буолбатын!
– Кыһыл свитер атыылаһыам… син биир…
– Чэ-чэ, бэйэҥ бил.
– Хата, инньэ диэ.
Ситинник! Итинник эрэ. Субу күнтэн ыла кини өйдөөхтүк эрэ олоруоҕа, оччоҕуна кинини ким да олоҕу билбэккин, эн диэхтээн, хантан кэлэн билиэххиний диэ суоҕа. Түүл баҕайы (суох, түүл эрэйдээх) куоттун, симэлийдин, адьаһын эһиннин, олох эрэ хааллын, хайдах да буоллун, хайдах да эргийдин, хайдах да көрдүн-иһиттин. Даайа эрэйдээх, быраһаай, быралыйар бырастыы, аны атын Даайа буолуоҕа. Атын!
– Күн сарсын эйиэхэ кыһыл свитер атыылаһыам! Син биир…
– Сөп сөп.
– Син биир!..
Ситинник! Итинник эрэ. Туох үлүгэрэй, төһө өр акаары буолуохха сөбүй?! Түксү! Били ол күнтэн ыла кини уларыйа илик быһыылаах, киһи саатыах… Хайдах этэй ол?
…Оскуоланы кытары быраһаайдаһар күнүгэр кини тэтэркэй өҥнөөх ырбаахылааҕа. Саманнык, сараҕар баҕайы этэ.
Даайаны наар биир уол үҥкүүгэ ыҥырара, Даайа ол уолу урут көрөн эрэ билэрэ, кини «Б»-лартан этэ.
Бал кэнниттэн оҕолор бары өр баҕайы күүлэйдээбиттэрэ. Ол уол тоҕо эрэ наар Даайа аттыгар баар буолан иһэрэ, онуоха Даайа иһигэр маннык быһаарбыта: «ити кини… таптал».
Тоҕо – бүгүн? Билигин? Хантан күөрэйдэ кини? Тоҕо бүгүн? Таптал соһуччу кэлэр дииллэр, ол кырдьык эбит буоллаҕа. Суох, тоҕо «хантан күөрэйдэ» диирий?! Кини таптаабыта ыраатта эбээт, быданнаата, ону бу бүгүн өйдөөтөҕө эрэ дии. Ити – кини, кини… дьылҕа.
Даайа, баҕар, алҕаһыыра буолаарай? Суох, туох үлүгэрэй, бу сырыыга баҕас – кырдьык. Көрүллүө даҕаны! Билигин кини Даайаны атаарыаҕа, оччоҕуна кырдьык буолуо. Ити дии, кэнниттэн иһэр, дьылҕа эбит буоллаҕа. Суох, бүгүн буолбатах, тоҕо бүгүн? Хантан күөрэйдэ кини? Маннык эбит дии, маннык кэлэр эбит дии киһиэхэ таптал диэн. Саманнык дуо? Маннык эбит. Бүттэҕэ. Хобдоҕуо-уон!
Билигин кини, арааһа, өссө ууруура буолуо. Ити дии! Ол аата бу – үйэ тухары буоллаҕа, өлүөхтэригэр диэри, куруутун-куруутун… Маннык эбит дии… «Тоҥмут быһыылаах, иэдэһэ тыбыс-тымныы, муокас баҕайы…»
– Куруутун-куруутун, өлүөхпүтүгэр диэри дуо? – диэбитэ Даайа.
– Ы-һы! Эн үлэлиэҥ дуу, үөрэниэҥ дуу?
– Үөрэниэм.
– Мин эмиэ. Ханныкка?
– Өссө билбэтим. Мин библиотеканы таптыыбын. Институкка барыам, баҕар, библиотечнайга.
– Мин – Ригаҕа, авиационнайга. Суруйсуохпут дуо? Суох, бииргэ барыахпыт.
– Сөп. Чэ, мин киирдим. Маамам түннүгүнэн көрөрө буолуо. Суох, тохтоо эрэ, кэл, бэттэх тур. Буо-уот!
Бүттэҕэ ити, аны Даайа бэйэтэ уураата, иэдэһиттэн, ол аата бүттэҕэ, үйэ тухары маннык буолуо. Аны туох да кистэлэҥ ордубата быһыылаах…
Даайа ол түүн утуйбатаҕа да быһыылаах, наар ону эрэ саныы сыппыта. Муокас дии, кини олоҕо аны үйэ-саас тухары быһаарылыннаҕа. Эмиэ да үчүгэй курдук, суох, ол эрээри олус-олус курус… Бүттэҕэ, аны олоххо туох да кистэлэҥ ордубата быһыылаах. Ама, оннук буолуо дуо? Оччоҕо ханнаный, кинигэҕэ суруйар тапталлара? Суох эбит буоллаҕа. Ол эрээри Даайа таптыыр эбээт кинини, ити – кини… атын буолбатах, атын буолуох туһа суох, барыта быһаарылынна дии. Чэ, ол – үчүгэй… Ол гынан баран эмиэ да курус. Чэ, кэлиэхтээх – кэллэҕэ, бу аата – олох диэн буоллаҕа. Олох диэн тугуй? Бу – күн аайы, чаас аайы, мүнүүтэ аайы саарбахтааһын, онтон эмиэ да быһаарыныы, эмиэ да саарбахтааһын – дууһа мучумаана…
Истэн абыран, оччотооҕу Даайа эмиэ да сөпкө санаабыт эбит буолбат дуо?! Олох диэн – күн аайы, чаас аайы, мүнүүтэ аайы саарбахтааһын, онтон эмиэ да быһаарыныы, эмиэ да саарбахтааһын – дууһа мучумаана… Ити кырдьык. Чахчы оннук быһыылаах.
Оччотооҕу Даайа эрэйдээх ол түүннээҕи санаалара, кини үһүс таптала, түүҥҥү түүл курдук, муокас түүл курдук, күн-дьыл аастаҕын ахсын симэлийдэр-симэлийэн, күн-дьыл ардаҕын-хаарын кытары хайдах суураллыбыттарын, сүүрүгүрдүбүттэрин туһунан аллара кэпсиэхпит.
Төрдүс уонна бэһис таптала
Дьэ туран, онтон киниэхэ төрдүс таптала кэлбитэ. Ээ, чэ, ол ону Даайа өйдүү сатыыр, ырыта сатыыр санаата суох. Сүөдэри кытары субу күҥҥэ диэри бииргэ олоруох быата тарпыта буолуо, туох да уустуга суох, барыта орун-оннугар, буолуохтаах буолуохтааҕын курдук, тахсан испитэ. Студенныы, судургутук. Чэ, ол кинилэр хаста-хаста хаамсыбыттарын барытын Тимирязевка эрэйдээх аллеяларын тииттэрэ эрэ арай аахтылар, көрдүлэр-иһиттилэр ини. Студеннар хаамсаллара кэмнээх буолуо дуо, ол да тииттэр аахайбатылар ини. Оттон Сүөдэр биэс сыл усталаах-туоратыгар бэйэтин Тимирязевкатын уопсайыттан кинилэр, Даайалаах, уопсайдарыгар диэри хаста-хаста таскайдаммытын арай, баҕар, эргэ трамвай халырҕас көлөһөлөрө эрэ көрдүлэр ини. Ол да – саарбах.
Даайа маҥнай Сүөдэри тута сэрэппитэ:
– Көрөҕүн дуо бу суруктары? Во-от! Эн миигин киинэҕэ эҥин барыах диэн ыҥырбытыҥ буоллар…
– Тоҕо?
– Мин атын киһи туһунан саныахтаахпын. Эн мэһэйдээмэ…
– Баһаалыста! Санаан көр, баран да иһэн санаа, киинэни көрө олорон да санаа, кэлэн да иһэн санаа. Киинэҕэ барсыбыккынан санаабат буолан хаалыаҥ дуо? Санаан көр, ол эрэн барсыахтааххын, билиэти таах хаалларыма.
Даайа онуоха «кырдьык даҕаны» дии санаабыта уонна куруутун-куруутун, үйэ тухары бииргэ сылдьыах буолан кэпсэппит табаарыһын туһунан эппитэ:
– Өлүөхпүтүгэр диэри… – диэн кини кэпсээнин түмүктээбитэ уонна, чэпчээбиттии үөһэ тыынан баран, өрө көрөн кэбиспитэ.
Сүөдэр ити күнтэн ыла наар ыйытар идэлэммитэ:
– Хайа, били «өлүөххэ диэри» табаарыс тугу суруйар?
Онуоха Даайа биирдэ иһиллэр-иһиллибэт хардарбыта:
– Суруйбатаҕа ыраатта. Билбэтим…
– Суруйуо-суруйуо. Хата, театрга барыах.
– Мин бэйэм өссө суруйуом. Үстэ суруйдум, эппиэттээбэт, өссө суруйуом. Тылбын биэртим… кини эмиэ уонна баран…
– Ничего-ничего… ыалдьыбыта буолуо.
– Ой, кырдьык даҕаны! Мин сибилигин суруйабын!
Атын куораттан сурук адьас кэлбэт буолбута, оттон Даайа суруйара уонна маннык саныыра: «Баҕар, мин санаабар эрэ буолуо, кини тугу да эппэтэҕэ буолаарай? Куруутун-куруутун, өлүөхпүтүгэр диэри диэн эппэтэҕэ буолуо. Суох, эппитэ дии уонна баран… Итинник гынар сөп үһү дуо? Сөп үһү дуо?!»
Даайа итиниэхэ тугу да булан хардарбатаҕа, оттон сурук кэлбэтэҕин курдук кэлбэтэҕэ, онуоха кини кыыһыран тиһэх, уһун суругун суруйбута уонна ыытаары кэнбиэрдээн иһэн, тоҕо эрэ эмискэ хайыта тыытан кэбиспитэ уонна дьэ үөһэ тыыммыта, өр баҕайы биир сири тобулу одуулаан олорбута. Иннигэр бып-бытархай гына хайыта тардыллыбыт кумааҕы чөмөхтөнөн тахсыбыта, кини ону өссө бытарыта олорбута….
Чэ, уоннааҕытын Даайа барытын бүгүн кэлэн ымпыгын-чымпыгын ырытар санаата суох. Сүөдэрдиин олордохторо – бу! Мотоциклынан ыһааччыларга элээрдэн иһэллэр. «Уолбуттара» диэн төһө ыраах сир эбитэ буолла?
– Сүөдэ-эр, «Уолбутуҥ» төһө ырааҕый?
– Ээ, кэллибит.
– Пахай, мин букатын ыраатар курдук санаммытым…
– Онтуҥ баара, кэллибит.
– Маппыров Уйбаан биригээдэтэ диигин дуу?
– Ы-ых.
– Мин ол киһиэхэ наадалаахпын.
– Туох?
– Кинигэлэрин туттара илик.
– Туттарыа буоллаҕа дии.
– Ылбыта быданнаата ээ.
– Солото суох буоллаҕа дии.
– Солото суох… Бээ эрэ, өссө «Уолбукка» быйыл оҕуруот олортугут дуу?
– Ы-һы. Оҕурсу.
– Үчүгэйдик тахсыа дуо?
– Тахсымна.
Хата, сотору оҕурсу сииһилэр дии. Саатар, дэриэбинэ иһигэр атыылыыллар ини. Манна урут хаһан да ыспаттара үһү, боруобалыыллар. Оҕурсу баҕас, уу эрэ баар буоллун, тахсыахтаах ээ.
– Кэллибит. Кирээдэлэр ол тураллар. Оттон ол – парник. Түһэн көрөҕүн дуо?
– Чэ, тохтот.
Оо, адьас саҥардыы быган эрэллэр эбит. Сорохторун, бадаҕа, бэҕэһээҥҥэ диэри олордор этилэр. Син үүнүүһүлэр быһыылаах.
Ити туохтара чөмөхтөһөн сытар буоллаҕай? Кумааҕы кууллар. Ээ, уоҕурдуулара эбит. Ханнык уоҕурдуунуй бу? Азоттара дуу, калийдара дуу? Уоҕурдаары аҕалан бырахтахтара, эбэтэр кутан бүппүттэрэ дуу? Уоҕурдуу кутулла сытара эмиэ да көстүбэккэ дылы. Кута иликтэр быһыылаах. Быыс буолбакка сырыттахтара дии, хата, көмөлөһүөххэ дуу? Ол тимир күрдьэх сытар эбит. Тимир күрдьэҕинэн баһа-баһа, маны баҕас Даайа начаас элээрдэр ини. Көрүөх бэтэрээ өттүнэн бүтэриэ. Даайа уоҕурдууну баҕас тоҕо харыстаатаҕай, кута түһэн биэриэҕэ…
Сиэн-аһаан, үүнэр буоллахтарына үүнэ оҕустуннар ээ, буо-уот, чэ, сөп да буолар ини, томточчу кута түһэн биэрдэҕинэ сөп буолуо. Итийдэр эрэ, хамсыы-хамсыы тахсыахтара.
Сүөдэр көрөн соһуйара буолуо – туох буолан аллааҕымсыйдаҕай диэҕэ. Бээ, Даайа өссө даҕаны ону-маны сатыырын көрдөрүөҕэ! Кини даҕаны үлэлиири баҕас сатыыр ини, доҕоор. Уонна баран, Даайа тугу да сатаабат, тугу да билбэт диэҥ, дьэ! Биир дьахтар билэрин-сатыырын билэр даҕаны, сатыыр даҕаны оҕо буолуо ээ…
Һэ, Сүөдэр сүүрэн аҕай иһэр. Туох буолбут буоллаҕай? Туохха итиччэ үлүгэр ыксаатаҕай, ээ?
– Туох буолан мэҥийэн кэллиҥ?
– Туй-сиэ, сэрэйбитим курдук…
– Туох даа?
– Һы… өссө «туох даа» диир! Биир кирээдэни олоччу буорту гына охсубут. Ыл, төттөрү кута оҕус!
– Тоҕо?
– Оннук! Күрдьэхтэнимэ, олоччу түөрэ баһыаҥ буоллаҕа дии, илиигинэн тарый. Көр, маннык.
– Тоҕо-о?
– Кэнники быһаарыам. Түргэнник, түргэнник! Бу, хайыы-сахха өлөртөөбүккүн, дьэ, бэйэҕэр хат олорторуом.
– Оттон… үүннүн диэн.
– Саҥа олордуллубукка тугун эмиэ уоҕурдуутай?
– Оттон… тоҕо манна аҕалан бырахтарбыккытый?
– Сыыһа сүөкээбиттэр. Атын сиргэ илдьиэхтээх этилэр. Үксүн саҥаттан олордууһубут, көр эрэ, бу!
– Оо, кырдьык даҕаны…
– Ох, Даайа-Даайа…
Ситэ саҥарбата, иһигэр «акаарыгын даҕаны» диэтэ быһыылаах уонна хайдах эрэ көрдө. Хомойбут курдук. Суох, кэлэйбит курдук уонна өссө үөһэ тыынан кэбистэ. «Ох, Даайа-Даайа, акаарыгын даҕаны…» Хомойор уонна кэлэйэр…
Үүт-үкчү ол онно, ол күн, курдук көрдө. Даайа ол күнү тоҕо өйдөөн кэллэ, тоҕо өйдөөн кэллэ ол ону?
Ол – холорук сөрөөбүт аҕыйах хонуга – туох этэй: эмиэ таптал дуо?
…Даайа биирдэ, ханнык эрэ бырааһынньык күн, биир уолу кытары билсибитэ уонна ол күнтэн ылата Тимирязевка аллеяларыгар көстүбэт буолбута, оттон Сүөдэр кинилэргэ кэллэҕинэ, саһан хаалара. Ол да буоллар, Сүөдэр кинини биир күн кэтэһэн-кэтэһэн, суолун күөйэ туран кэбиспитэ уонна ыйыппыта:
– Бу эн туох буоллуҥ, Даайа?
– Туох да буола иликпин. Ыыт. Бардым. Тоҕо өрүү эккирэтэ сылдьаҕыҥ? Надоело…
– Кимий – ол?..
– Онно эн тугуҥ кыһалҕатай? Миигин рестораҥҥа ыҥырдылар. Саҥа Арбатка. Эн хаһан да ыҥырбаккын.
– Аччыккын дуо, ол эн?
– Дьыала онуоха буолбатах…
– Кимий ол, көрдөөх атыыһыт?
– Атыыһыт буолбатах, художник. Аны манна кэлимэ даҕаны, ыйытыма даҕаны. Бүттэ. Ыыт, мин ыксаан иһэбин.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70614571) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.