Сааскы кэм
Николай Егорович Мординов
Микиитэ уол ийэтэ ыарытар. Сыҥаһа ыксатыгар сиргэ тэлгэммит окко үҥкүрүйэ сытан иэйэр-туойар. Микиитэ ийэтигэр дьулуһа сатыырын биир элэстэммит хатыҥыр эмээхсин ыыппат.
Амма Аччыгыйа
Сааскы кэм
МАҤНАЙГЫ ТӨГҮЛЭ
АПТААХ ТЫЛ
Кырдьаҕастан алгыһын ыл, эдэртэн эйэтин ыл.
Ийэ
Микиитэ уол ийэтэ ыарытар. Сыҥаһа ыксатыгар сиргэ тэлгэммит окко үҥкүрүйэ сытан иэйэр-туойар. Микиитэ ийэтигэр дьулуһа сатыырын биир элэстэммит хатыҥыр эмээхсин ыыппат.
– Эйиэхэ таҥара бырааты биэриэҕэ. Таҥараттан көрдөс, – диир ол эмээхсин.
Таҥара быраат биэрээри гынарын «аҕала оҕус» диэн дуу, «биэримэ» диэн дуу: Микиитэ хайдах көрдөһүөхтээҕэ биллибэт. Кини ийэтигэр дьулуһарын эрэ билэр.
– Тоойуом, һыччыыйыам, кэлимэ, – диэн ааттаһар ийэтэ, энэлгэнин быыһыгар.
Онтон ытыырга да, ыллыырга да маарыннаабат соһумар саҥа өрө эһиэнньэхэйдэнэ түстэ.
Микиитэ мүччү көтөн, ийэтин аттыгар баар буола түстэ, окко туох эрэ баҕайы булумахтана-булумахтана, сүр эрчимнээхтик чаҕаарыйар. Кини саҥалыын, бэйэлиин улаатан иһиэх курдук. Онтон куттанан, Микиитэ өрө эккирии түстэ, икки илиитинэн сапсына-сапсына, өлөрдүү сарылаата.
Быраата Өлөксөйдүүн аан маҥнай ити курдук көрсүстүлэр.
Микиитэ, кини эһэтэ Молоох Миитэрэй, ийэтэ Сөдүөччүйэ, ити омуннаахтык кэлбит Өлөксөй Дулҕалаах диэн нэһилиэк уһуга ойдом хочоҕо ыал буолан сириэдийэн олороллор эбит.
Сөдүөччүйэ соҕотох эмиийдээх. Биирдэрэ, «абааһы сиэтэҕэ» аатыран, иһээн-иһэн баран, ириҥэ буолан тохтубута үһү. Икки уол соҕотох эмиийи кэриһэн эмэллэр. Микиитэ төгүлэ кэллэҕинэ, Өлөксөй сараҥныы-сараҥныы өрө бэбээрэ түһэр. Соҕотоҕун кини эрэ эмиэн саныыр быһыылаах. Тохтуо эбээ! Микиитэ өрүсүһэн күүскэ оборбохтоон хаалар. Өлөксөй аҥаар хараҕын быһа симэн баран, аҥаарынан эрэ чолоччу көрөр эбээт. Ону ийэтэ: «Ити сааланыан баҕарар, кустаатаххына ыстааҥҥын тута сылдьыа» диэн Микиитэҕэ быһаарар. «Ы, сааланыан баҕарар ээ» дии саныыр Микиитэ уонна оҕотун сыллаан ылар.
Сөдүөччүйэ улахан уолун сиргэ түһэрэн баран, кыра уолу томуйах тириитигэр суулуу-суулуу, этэр:
– Борооскулаах ньирэй уолаттар миигин өлөрөргүтүгэр тиэртигит дии. Уолан эрэбин. Оччоҕо эһиги хайдах дьон буолаҕыт, доҕоттоор, бу?.. Сордоох, сатаатар, киһи курдук икки эмиийдээх буолбаппын…
Хотоҥҥо Харачаас диэн соҕотох ынахтара тэпсэҥэлии турар. Сөдүөччүйэ дьиэҕэ сылдьан ынаҕын кэтэһэр. Микиитэ уот кытыытыгар сыгынньах иһин ититэ турар.
Арай ынахтан туох эрэ сүрдээх улахан хара соҕотохто лүһүгүр гына түстэ. Микиитэ сарылаабытынан ийэтин атаҕар кэтиллэ биэрдэ. Ону халбарыччы анньан кэбиһээт, Сөдүөччүйэ хотоҥҥо ыстанан киирдэ.
Уол сарылаамахтаан баран, бэрт сэрэҕинэн хотон диэки көрбүтэ, ийэтэ ынаҕын моонньун таптайа-таптайа, сэмэлиир:
– Хайа киһи туран эрэ төрүүр баҕайытай? Ээ, чэ өһүргэнэн буугунаама, доҕор! Оттон оҕоҕун Микиитэни куттаатыҥ буолбат дуо?..
«Мин Харачаас оҕото буолбатахпын, ийэм оҕотобун» диэн уол өһүргэнэ саныыр уонна оһох күлүн ытыһа-ытыһа талах олох маска кутан барар.
Ханнык эрэ хойуу бытыктаах, чаҥкынаабыт оҕонньор сылдьан, күлэ-сала олорон, эттэ:
– Нохоо, ийэҥ төрөөбүт, ынаҕыҥ төрөөбүт, аны сотору эһэҥ төрүөҕэ…
Микиитэ эһэтэ төрүүрүн кэтэһэр уонна, эрдэттэн билэр киһи быһыытынан, ытыа суох буолан оҥостон сылдьар.
Биирдэ Микиитэ эһэтэ дьиэ таһыттан баадахыс гына түстэ, кулун бэргэһэтин, таба саҕынньаҕын хастыы тардыталаан ороҥҥо элитэлээтэ уонна таһырдьа төттөрү ыстанан таҕыста. Таһырдьаттан тоҥ эти кыбынан киллэрэн дүлүҥ олох мас үрдүгэр уурда уонна сүгэтинэн үлтү кырбаабытынан барда. Микиитэ үс атахтаах төгүрүк остуолларын анныгар саһан хаалла. Тоҥ эттэр бырдаҥалыыллар, остуол анныгар кэлбиттэрин Микиитэ сулбу тардан ылан, ытыһыгар үрбэхтээн баран, айаҕар угар. Кытыыта сиритэ барбыт алтан солууругар ыга симэн оҕонньор бэрт элбэх эти холумтаҥҥа уурда, уотун тигинэччи оттон кэбистэ уонна аргынньахтаан бүк түһэн олордо. Балачча буолан баран Сөдүөччүйэ уу баһан киирдэ. Ыаҕастаах ууларын сүөкэтэлээн баран, сиргэ бырдаҥалаан сытар эт бытархайдарын эргиччи көрдө.
– Хайа, оҕонньоор, бу туох буоллуҥ?
– Санаам оонньоон… Биһиги киһибит сураҕа куһаҕан.
– Тыый, – диэбитинэн Сөдүөччүйэ олоро түстэ.
Кинилэр тугу эрэ аргыый кэпсэтэллэр.
Микиитэ сиргэ бырдаҥалаабыт тоҥ эти итигэстээн тото сиэн баран үөттүрэҕи миинэн оһоҕу тула сүүрэ сырытта.
Сөдүөччүйэ сирэйэ бүтүннүү уу буолбут, олус кытарбыт, Микиитэҕэ эргиллэн этэр:
– Нохоо, аҕаҥ өлбүт сураҕын истибиккэр бачча үөрдүҥ дуо?!
Микиитэ оннук сураҕы истэ илик, хаһан эрэ аҕалаахха дылы этэ, ол ханна эрэ барбыта. Аҕата ханнатын, кимин кини билбэт. Эт сиир үөрүүлээх киэһэҕэ дьоно хайдах эрэ хомойбут курдуктарын дьиибэргии санаан, тохтуур.
Кэнникинэн быһаардаҕына, кини Дьөгүөрдээн диэн аҕалааҕа баайдар эргинэр таһаҕастарын тиэйсэн Охотскайга барсар эбит. Таба сылгылыы сылдьан кини тоҥон өлбүт сураҕа иһиллибит. Соҕотох уолуттан маппыт хара соругар Молоох Миитэрэй «санаата оонньоон», кыһыны туоруур атах аҥаара эттэрин киллэрэн үлтү сабаабыт эбит.
Онтон сааһыары биир киэһэ улахан үөрүү буолла. Атын киһи өлбүт, Молоох уола тыыннаах үһү.
Дьиэ таһыгар киэҥ чалбахтар килэһэ сыталлар. Молоохтор сүрдээх үгүс сүөһүлээх Бэһиэлэйэптэр диэн соҕотох ыалларын сэргэлэригэр үгүс аттар баайыллан тураннар, дьулааннаахтык кылана түһээт, өрө кэҕийэн, сиэллэрин арбас гыннараллар. Микиитэ чалбахха сүгэ олуктарын быраҕаттыы оонньуур.
Соҕуруу диэкиттэн биир киһи түргэнник хааман дьулуруйан иһэр этэ. Ол киһи Микиитэҕэ чуо хааман кэллэ. Ынах этэрбэстэрэ ньылбы сытыйбыттарын чиккэччи тардыталаан баран сигэнэн баайталаабыт, көхсүгэр куул сүгэһэрдээх, ыас хара сирэйэ тириппитин илдьиркэй суккунун сиэҕинэн туора соттор, онон-манан ордуталаан хаалбыт тиистэрин ардьата күлбүт. Микиитэ дьиэтин диэки сүүрдэ. Киһи «Микиитээ!» диэбитинэн ойон кэлэн уолу харбаан ылла да өрүтэ анньан күөрэҥнэттэ, бобута кууһан сыллаата-уураата уонна көтөхпүтүнэн балаҕаҥҥа ойон киирдэ. Микиитэ ийэлээх эһэтэ үөрэн өрө көтө түстүлэр, куулу сүөрэ баттаатылар: биир килиэп, биир суу иҥиир, илбирийбит сон, «таба баттаҕа» бэргэһэ уонна чиэппэр чэй баар эбит. Килиэп үрдүгэр түстүлэр: маска ууран аҥаарын сүгэнэн хайа охсон түҥэтиннилэр. Молоох оҕонньор өлүү килиэбин ылан эргим-ургум тутан көрдө, илиитэ салҕаластыы түстэ, килиэбин остуолга төттөрү уура охсоот эттэ:
– Аны көрүөм диэбэтэҕим…
Оҕонньор ытаан барда. Микиитэ өлүү килиэбиттэн ойо ытыран ылан эһэтин иннигэр ууран кэбистэ. Килиэбин мыыннаҕа диэн быһаарда.
Хара киһи Микиитэлээх Өлөксөй аҕалара – Молоох уола Дьөгүөрдээн диэн эбит. Кини аргыстарыттан биир киһи тоҥон өлбүт. Уола тыыннаах кэлбитигэр үөрбүт уоҕар хаһан да ытаабатах оҕонньор ытаабыт эбит.
Дьөгүөрдээн чугас эргин бардаҕына барытыгар Микиитэни сүгэ сылдьар. Аҕа диэн эмиэ биир тапталлаах киһи баар буолар эбит… Ол киһи ыас хара сирэйдээх, онон-манан атыгыраабыт уһун тиистэрдээх, уу-хаар баһа сылдьар бүлтээрийбит мөлтөх харахтаах, Дьөгүөрдээн диэн ааттаах баадайбыт улахан киһи буоллаҕына – олус күндү киһи буолар эбит…
Ол киһи, эргиччи турар тыалар араҕас өҥнөммүттэрин кэннэ, хочо хордоҕоһугар турар хатыҥнар сарбынньахтаах саһархай сэбирдэхтэрин тэлээриччи түһэртии турдахтарына, Микиитэни уонна Өлөксөйү икки ньилбэгэр көтөҕөн олорон сыллаан-уураан баран, саас биирдэ эргиллиэх буолан, ыраах сиргэ айанныыра тиийэн кэллэҕинэ, улахан хомолтолоох суол буолар эбит.
Лэглээрдэр балаҕаннарын таһыгар тахсан турдулар. Бэһиэлэйэптэр кэбиһиилээх от курдук балаҕаннара аһаҕас түннүктэринэн одуулаһан дьэбидийэн турар. Дьөгүөрдээн, эргэ куулу кыбыммытынан саҥата суох турбахтаан баран, таба бэргэһэтин сулбу тардан ылла уонна дьонун уураталаата.
– Үчүгэйдик сырыт, тукаам, – диэтэ оҕонньор.
– Доҕоор, Дьөгүөрдээн, сэрэнэн сырыт, – диэтэ Сөдүөччүйэ.
– Аҕаа, барыма! – Микиитэ ытаабытынан, ийэтин илбирийбит ырбаахытыгар сөрөнөн хаалла.
Өлөксөй ийэтигэр көтөхтөрөн сылдьан, күлэн бычыгырыы түстэ, өрүтэ өҥдөҥнөөн икки илиитинэн сапсыммахтаан кэбистэ.
– Эрдэлиирдэр сотору кэлиэхтэрэ. Кинилэри кытта күүскүтүн холбоон, үчүгэйдик олоруҥ. Миитэрэйдэрэ баҕас үчүгэй уол, – Дьөгүөрдээн тутуурун сиргэ ыһыктан кэбистэ, икки уолун икки харытынан кууһуталаан ылан уураталаата-сыллаталаата.
– Чыычаахтарыам, аны саас улахан дьон буолан тоһуйаарыҥ! – уолаттарын аҕалара хотунугар туттартаан кэбистэ, сиртэн кууллаах бэргэһэтин харбаталаан ылла да, дьулуруччу хааман бара турда.
Дьөгүөрдээн кыһын аайы, атын дьадаҥылары кытта Сүөдэр Бэһиэлэйэп Охотскайдатар таһаҕаһыгар сылдьыһан баран, саас эргиллэн кэлэн, күһүҥҥэ диэри баайдарга оттуур, дьоно кыстыыр отторун-мастарын бэлэмниир эбит.
Тайҕа таһаҕасчытын үлэтэ – кытаанах үлэ.
Саха дьоно олорор уонча көһүн устатыгар ат көлөнөн бараллар. Онтон антах көһө сылдьар «тоҥустар дойдуларыгар» таба көлө буолар.
Тоҥуу хаары тыыран айанныыллар, таһаҕастарын санныларыгар сүкпүтүнэн, тарыҥ уутунан дэбилийэ сытар үрэхтэри кэһэн туорууллар. Хонук сирдэригэр тиийээт, табалары, аһылыктаах сиргэ илдьэн, чэҥкээйилээн ыыталыыллар. Хомурах хаары күрдьэн, ураһа туруораннар, ортотугар түүнү быһа умайар уоттарын оттоллор, ону тула мас лабаатын халыҥнык тэлгэтэллэр.
Сарсыарда боруҥуйга туран, табаларын хомуйа бараллар. Табаларын, баҕар, түүн бөрө мөрөйдөөбүтэ буолуо, баҕар, табалар бэйэлэрэ, ырааҕынан тарҕанан, уччуйбуттара буолуо… Ол сылдьан, ардыгар, дьон буурҕаҕа түбэһэллэр, мунан хаалаллар, сыгынах хоонньугар тоҥон өлөллөр…
* * *
Микиитэ эһэтэ туһахтарын көрө барбыта. Ийэтэ балаҕанын сыбыы сылдьан, Өлөксөй ытаабытыгар дьиэҕэ киирэрэ буолла.
– Тоойуом, эн дьиэҥ таһыттан ханна да барыма.
– Барбаппын.
– Мин Өлөксөйү эмнэрэн баран, билигин тахсыам. Дьиэбитин сыбыахпыт, сөп дуо?
– Сөп.
– Эбэҕэ киирэ сылдьаайаҥый…
– Сөп.
Микиитэ балаҕан кэннигэр соҕотоҕун хаалла. Эбэҕэ киирэр чыычый!
Эбэлэрэ – киэҥ, холку Амма өрүс балаҕаннарын аннынан тэлгэнэ, нэлэһийэ уста сытар. Уҥуор халлааҥҥа харбыаласпыт сис хайалар күлүктэрэ ууга охсуллубуттар. Бэһиэлэйэптэр балаҕаннарын аннынан хаһыллыбыт киэҥ аартыгынан киирдэххэ, Молоохтор быыкаайык тыылара тумсуттан иирэҕэ баайыллан турар.
Эбэҕэ киирэр кэбис! Киирэн, тыыны көрө охсон тахсыбыт киһи! Сүүрэн киирэн ыраахтан көрүөххэ эрэ…
Микиитэ тыытын аттыгар буолан хаалла. Бөлүүн уу кэлбит. Тыы аргыый-аргыый талбаарыҥныы турар. Амма ортото томтойбут, күүстээх сүүрүгүнэн дьулуруйар. Кытыыга иирэ хардаҥ сэбирдэҕэ оргууй эргичийэ устар. Микиитэ атаҕын тумсунан иирэ сэбирдэҕин өрө баһан ылла. Онтон атаҕынан ууну туора хаһыйбахтаата. Онтон сототун ортотугар диэри кэһэн киирэн, төттөрү-таары сүүрэкэлээтэ. Үлүһүйэн барда. Тыы тумсугар биллэҕэ түһэн, иһигэр киирэн биэтэҥнэтэ оонньоото. Тыы баайыылаах буолан, аанньа биэтэҥнээбэт эбит.
Микиитэ ойон туран, тыы баайыллан турар иирэтин тааһынан илдьи сыста, тииһинэн көмүллээтэ. Тоҕо? Ким билиэй… Балачча астаспытын кэннэ тыыта дьэ босхолонон, үөрбүт курдук, дьондос гына түстэ. Уол тыытын тумсугар биллэҕэ түстэ да, биэтэҥнэтэн, төбөтүн уонна атахтарын ууга олбу-солбу укпахтаан чомполоммутунан барда.
Сайгылдьытан, үчүгэйэ бэрт!
Онтон хараҕын кырыытынан көрбүтэ – айан суола оргууй талбаарыйан, тэйэн эрэр эбит. Уол, куттанан, дьүккүйэн кэбистэ да, төбөтүн оройунан барда. Соҕотохто тыбыс-тымныы, күп-күөх буола түстэ. Өрө тарбачыһан эрэрэ да, биирдэ өйдөнөн кэлбитэ, кытыыга тахсан, кумаҕы батыччы харбаан сытар эбит. Олоро түстэ, ол-бу диэки көрүтэлээтэ.
Тыыта, тумсунан-ойоҕоһунан буолбахтыы-буолбахтыы, үөскэ киирэн, устан даллайа турда. Арҕаалаабыт күн сардаҥата охсуллан Амма үөһэ биир сиринэн ньолбоччу сырдык толбонунан оргуйан бырдьыгыныыр. Тыы онно тиийээт, маҥнай ойоҕоһо күлүм гынна, онтон бүтүннүү умайан күлүбүрээбитинэн барда…
– Микиитэ-э! – сыыр үрдүгэр ийэтин дьиибэтик холкутуйбут хаһыыта иһилиннэ.
Уҥуор өрүтэ үөмэхтэһэн турар сүдү хайалар: «Туох даа?» – диэн дириҥник сөҥөдүйэн кэбистилэр, бэтэрээ эҥээртэн чараас тумул тыа: «Ээ, суох!» – диэн улгумнук аллараа сыҥаах буола түстэ. Микиитэ үрдүк кытыан от быыһыгар түһэн хаалла.
Сыыры таҥнары сүүрэр чэпчэки атах тыаһа иһилиннэ. Уол кирийэн кэбистэ.
Сөдүөччүйэ тыы турбут сиригэр кэлэн биирдэ чугурус гынна. Онтон, оҕотун сүтэрбит таба салгыны сытырҕалыы турарын курдук сэгэйбэхтээн, тула хайыспахтаата. Ыраах харааран эрэр тыыны көрөөт, дьигиһис гына түстэ. Ыраас харахтарын кэҥэттэр-кэҥэтэн, дьиэгэниччи көрдө. Иҥсэлээхтик, нэмийдэр-нэмийэн, салгыны эҕирийбэхтээтэ. Онтон соҕотохто ууга ыстанан кэбистэ, үрдүнэн сырдык таммахтар өрө ыһылыннылар. Уу түгэҕин суптурута көрүөлүү-көрүөлүү, икки илиитин иннин диэки ууммутунан, төттөрү-таары сүүрэкэлээтэ. Онтон уолун быһа үктүү сыһан, тымныы ууну үрдүгэр саба ыһан, сыыры өрө сүүрэн таҕыста.
Түөһүн түгэҕиттэн эһитэ охсон түргэн-түргэнник: «Микиитээ… Сыччыай, Микиитээ!..» – диэмэхтиир, бүдүрүйэн охто-охто, сыыр сирэйинэн сүүрэкэлиир. Онтон арҕастыы үүнэн лөглөйөн турар иирэ талаҕы эргийэ көтөн эрдэҕинэ, уол саспыт сириттэн ойон туран, балаҕанын диэки тэбиннэ. Үөһэ иирэлэр төбөлөрө түрдэс гыннылар, хаппыт лабаалар тыастара кумаланнылар. Микиитэ мэнигилээн олустаабытыгар ийэтэ чанчыгын тардаары эккирэтистэҕинэ, уол таһы куотан тамаһыйан хаалар буолара.
– Билиҥҥиттэн ситтэрбэт эбээт! Бэйи, буруйгун мунньан-мунньан баран, биирдэ муунталаһарбыт буолуо! – диэн сааныһыы буола-буола, утары умнуллан иһэр этэ. Ол үөрүйэҕинэн уол эрэллээхтик түһэн кэбистэ.
Кумах суолунан кини уончата ойбото быһыылаах, ийэтэ саба сүүрэн кэлэн, аҥаар илиитинэн туора харбаан ылла да, туохтан эрэ былдьаан куотан эрэр киһи курдук, сыыры өрө сүүрэн маҕыйда.
Сыыр үрдүгэр таһааран оҕотун туруоран кэбиһээт, икки харытыттан харбаабытынан сиргэ лах гына олоро түстэ.
– Ий-аа, тыы бэйэ-таа!.. – уол быһаарсыах курдук буолан иһэн, ытаан марылаан барда.
Ийэтэ бобо кууһан ылла. Хараҕын кытаанахтык быһа симэн баран, улам кытаатыннаран кууһа-кууһа, оргууй биэтэҥнии-биэтэҥнии, ботугуруу олордо:
– Тыы бардыын-бардын ууга!.. Бардыын-бардын бэйэтэ!..
Өр олордулар быһыылаах. Микиитэ нухарыйан барда. Онтон ийэтин саҥатыттан уһуктан кэллэ.
– Бэйи, аны баайдарбыт халҕаһалыы анньан көһөн иһэллэр. Дьиэбитигэр киирэ охсуохха.
Соҕуруу тыаҕа сүөһү үүрэр аймалҕан бөҕө буолбут. Тыа саҕатынааҕы талахтар быыстарыттан ынахтар мүлүкүччүһэн тахсан эрэллэр. Балаҕан иһигэр Өлөксөй ытаата. Кумах сыстан эриэн буолан бараннар, ийэлээх уол балаҕаннарыгар сүүрдүлэр. Балаҕаҥҥа киирээт, Сөдүөччүйэ: «Сыгынньахтанан, сыта оҕус!» – диэбитинэн, Микиитэ илиитин ыһыктан кэбистэ уонна сууланан сыппыт таҥаһын хаһыйа тэбиэлээн баран, ороҥҥо ытыы олорор Өлөксөйгө ыстанна.
Микиитэ сыгынньахтана сатыыр үгүс таҥаһа суох киһи, ньылбы сытыйбыт торбос ыстаанын сиргэ тэбэн кэбистэ да, нэк суорҕанын анныгар киирэн хаалла.
Дьиэ таһыгар сүөһү маҥыраһыыта, киһи айдаана, ыт үрэрэ сүрдэннэ. Микиитэ тулуйан сыппата, суорҕанын анныттан оронон тахсан, эһэтин арбаҕаһын бүрүнэ быраҕынан, соспутунан таһырдьа нырылыйан таҕыста.
– Сүөһү тэпсиэ, сэрэн!.. Илин диэки көрө сырыт, биһиги дьоммут эмиэ кэлиэхтэрэ, – диэн Сөдүөччүйэ хаһыытыы хаалла.
Микиитэ балаҕанын үрдүгэр ынчыктаһан таҕыста. Бэһиэлэйэптэр дьиэлэрин таһа үллэҥнэс киһи-сүөһү буолбут. Дьиэ айаҕар субуспут көлөлөр сыарҕаларыттан араас дьааһыктары, остуоллары таһан булумахтаһан эрэллэр. Онтон ким эрэ дьулайбыт саҥата аймана түстэ.
– Луха иһэр!
Тыа иһиттэн кугас борооску ойон таҕыста, кэнниттэн уһун быа кымньыынан охсон куһурҕаппытынан, хотостугас кыһыл сирэйдээх эдэр киһи көмүс ыҥыырдаах маҥан атынан өрө көтүтэн таҕыста. Ыраас сиргэ тахсаат, борооску кэлиэх-барыах сирин булбата, киһи кырбыыра улам түргэтээн, күүһүрэн барда. Борооскуну күөнүнэн анньа-анньа, ат өрүтэ турбахтаата.
– Түксүө, уурай! – диэн хаһыытаата биир мааны кырдьаҕас дьахтар, дьиэ ааныгар туран.
Аттаах киһи, толоон ортотугар анньыллан турар тоһоҕо маһы туура тардан ылан, борооску сиһин мииннэри охсон кип гыннарда. Борооску охтон түстэ уонна, тураары өрүтэ үҥүөхтээн баран, кыайан турбакка, налыйан иһэн, сүрдээх уйаҕастык мэҥирээтэ.
Микиитэ тыына хаайтарарга дылы гынна, балаҕаныттан таҥнары куккураан түстэ.
Балаҕан иннигэр сыарҕалаах оҕус кэлбит. Сыарҕаттан Даарыйа эмээхсин тайаҕар тирэнэн, нэһиилэ оронон туран эрэр. Ол икки ардыгар балаҕан иһиттэн биир будьурхай баттахтаах уолан киһи мүччү ойон тахсан, сыарҕаҕа турар кыракый дьааһыгы сулбу тардан ылаат, эмээхсини куота көтөн, дьиэҕэ киирэн хаалла. Онтон эмиэ таһырдьа ыстанан тахсан, сыарҕаҕа тэлгэппит отун хомуйа тардан ылан, кууспутунан, ханна эрэ баран иһэн, чугурус гынан тохтуу түстэ, Микиитэҕэ эттэ:
– Тоойуом, тымныыта бэрт ээ, дьиэҕэр киир эрэ…
– Суох, мин тоҥмоппун! – Микиитэ арбаҕаһын арынан, сыгынньах иһин көрдөрөн кэбистэ.
Арай аттыларыгар сүр эйэҕэстик саһарчы көрбүт, иирэ талах курдук имигэс кыыс оҕо баар буола түстэ. Уолан киһи чахчы симиттэн, түүтэх отун кыбыммытынан тэпсэҥнии турда.
– Хайа, Миитэрээй, эһиги кэллигит дуу? – диэтэ нарын кыыс.
– Кэллибит ээ, Маайыас… Кэллибит дии… Аны күн аайы көрсүһэр буолуохпут.
– Чэ, оччоҕо дорообо, Миитэрэй.
– Дорообо, Маайыас! – Миитэрэй түүтэх отун туора илгэн кэбистэ, харытынан кыыс моонньун сөрүү кууһан ылла.
– Тыый даа! – кыыс төлө мөҥөн, балаҕаҥҥа киирэн хаалла.
– Киир диэбитим ээ! – Микиитэ диэки кырыктаахтык көрөн кэбиһэн баран, Миитэрэй оҕуһун быатын харбаан ылла.
Микиитэ, өлөрдүү өһүргэнэн, дьиэҕэ сүүрдэ…
Ити курдук биир күһүҥҥү күн Дулҕалаах хочото киһинэн-сүөһүнэн дэлэйэ түстэ.
Аптаах тыл
Өлөксөй уол үгүстүк ыарытар. Кини кыайан ытаабат, чыпчылыйбат буолуталыыр. «Бу түүн барыыһык… Оҕоҥ чугаһаабыт», – дэһэн ботугураһаллар.
Аҕыйах хонугунан оҕо эмиэ сэниэтэ суохтук кыыкынаан ытыыр уонна сылаас сиҥэни айаҕар кутан биэрдэххэ, ыйыстар буолан барар.
Астара суох.
Кириэн оттоох үөрэни сарсыарда иһэллэр. Бэс сутукатын ууга буһаран баран, быыкаайык тар тооромостору холбуу ытыйан, күнүс биирдэ аһыыллар. «Таҥара тугу биэрбитинэн» киэһэ аһаан утуйаллар. Таҥаралара үксүгэр сылбархай чэйи эрэ биэрэр. Хаппаҕын тутааҕа туллубут хампархай алтан чаанньыкка сылбархай чэйи иһэн утуйаллар. Утуйдахха, хоргуйбут биллибэт.
Микиитэ эбэтэ Баһыахтыыр Балбаара дьонуттан туспа олорор. Кини уот тыллаах, куһаҕан харахтаах, наһаа күүстээх эмээхсин. Майгытынан бардам буолан, сыл аайы баайтан баайга уларыйа сылдьан хамначчыттыыр. Быйыл Бэһиэлэйэптэргэ олорор. Кини сорҕотугар көрдөһөн, сорҕотугар, арааһа, «ыйыппакка» да ылан, быыкаайык тоҥ үүтү хоонньугар уктан киллэрэр. Оччоҕо күннүүллэр.
Табах аһыы сытынан аҥкылыйбытынан сиэннэрин ууруу-сыллыы охсоот, таһырдьа элэс гынан хаалар. Эмээхсин тахсарын кытта үүттэн быһаҕынан эмти охсон ылан, ууга суурайан, ыалдьар оҕолоругар иһэрдэллэр, Микиитэ чэйигэр үрүҥнүүллэр.
Ол курдук өлүөхчэ өлбөккө сылдьан, Өлөксөй хааман түөрэҥэлээтэ. Онтон, «тимэҕэ сөллөн», уол улам килэрийэн-молоруйан улаатан барда.
Сылдьыбыт эрэ дьон бары кинилэр балаҕаннара кыараҕаһын, куһаҕанын сөҕөллөр, манна хайдах сатаан олороллорун бэркиһииллэр.
Микиитэ онтон өһүргэнэр. Балаҕаннара үчүгэй. Дүлүҥ мастары хайыталаан баран, суорбакка эрэ туруору кэккэлэппит саркаахтаах эркинигэр киһи илиитэ бааһырар уонна таҥас, алдьаммытынан иилистэ-иилистэ, тырыттар. Ол эрэ куһаҕан.
Балаҕаннара үчүгэй. Өссө быйыл Эрдэлиирдэр диэн дьукаахтаахтар.
Молоохтор дойдулара Дулҕалаах хочото – нэһилиэк уһуга дойду. Киэҥинэн нэлэһийбит Амма өрүс уҥуоргу сыырын иилээн турар үрдүк хайалар кэтэх өттүлэригэр туспа нэһилиэк олорор. Икки нэһилиэк сылдьыһар бэрибиэһигэр – Дьөгүөрэптэр аартыктарыгар – өрүс уҥуор-маҥаар хаһыытаһаллара бэрт ыраас киэһэлэргэ эрэ манна дуораһыйан иһиллэр. Күһүн Бэһиэлэйэптэр көһөн киирдэхтэринэ уонна, өрүс мууһа туран, кыһыҥҥы суол аһылыннаҕына, чуумпу Дулҕалаах эмиэ арыый сэргэхсийэ түһэр.
Кэлии-барыы мөлтөх, сурах-садьык олус хойутаан, кубулуйан тиийэр дойдута.
Ханна эрэ ыраах омук ыраахтааҕыларын сэриилэрэ турбут. Таҥара дьиэтигэр аҕабыыт, нэһилиэккэ кинээс этэллэринэн, «биһиги үтүө санаалаах ыраахтааҕыбыт бар дьонун аһынара бэрдиттэн сэриилэспэккэ олоруо үһү».
Амма нэһилиэгин киинигэр, Кыымнаайыга, хас да сыл биир бүдүгүрбүт биэссэр оҕонньор олорбута. Ол оҕонньор туох эрэ күүстээх ыарыыга ыалдьан, бэйэтэ кыайан эмтэниэ суох буолан, куоракка киирбитэ. Онно, куорат луохтуурдара «ыарыытын үчүгэйдик көрөөрү иһин хайыппыттарын» тулуйбакка, өлөн хаалбыт сураҕа иһиллибитэ.
* * *
Молоохтор балаҕаннарын туора дьон биирдэ хайҕаабыттара.
Арай биир киэһэ Молоохтор балаҕаннарын аана киэҥник тэлэллэн аһылынна даҕаны, уһун бараан сону сөрүү туттубут, күп-күөҕүнэн тэрбэччи көрбүт «Буоста нууччатын» кытта үс ини-бии баайдартан убайдара уонна дьадаҥылара Мэхээлэ, орто бырааттара Киргиэлэй Дьөгүөрэптэр уонна хас даҕаны атын мааны сахалар балаҕаҥҥа туола түстүлэр.
Олорботулар.
Үгэс быһыытынан, «Тугу иһиттиҥ?» дэсиһии кэнниттэн, Мэхээлэ Дьөгүөрэп эттэ:
– Сөдүөччүйэ-э, бии үнүргү иһит арыгыгын бу тойоҥҥо биэр. Иһиэҕин баҕарар. Төлүөҕэ.
Сөдүөччүйэ сүр улгумнук таһырдьа таҕыста.
– Оо дьэ, сүрэ бэрт дии! Манна син дьиэбит диэн олороллор дии! – диэтэ ким эрэ.
Мэхээлэ Дьөгүөрэп сөбүлээбэтэх быһыынан, ол киһи диэки көрүтэлээн кэбистэ уонна түргэнник саҥаран бөтүгүрээтэ:
– Олорбокко, ханна барыахтарай, доҕор? Ордук суох буоллаҕа…
Бары ах баран турдулар. Онтон Киргиэлэй Дьөгүөрэп, кулун кистиирин курдук, дьырдьыгыначчы күллэ уонна эттэ:
– Бу дьиэҕэ биир күн олорбут киһи биир сыл оҥорбут аньыыта бырастыы буолар…
Ону бары сөбүлүү түстүлэр.
Нуучча бэргэһэтин устан, куударалаах чачархай баттаҕа өрүкүйэ түһээт, уҥа ороҥҥо тиийэн дьоһуннаахтык олорунан кэбистэ. Балаҕаҥҥа ымсыырар быһыылаах, Микиитэни одуулаһар. Уол сыгынньах киинин ытыһынан саба туттан баран, хаҥас диэки чугуҥнуур. «Биһигини үүрэн таһааран баран, дьиэбитигэр бэйэтэ олороору гынар» дии саныыр. Нуучча сири тиҥилэхтээт, хаһыытыы түстэр эрэ, хотоҥҥо ыстанар өйдөөх.
Сөдүөччүйэ иһит арыгыны киллэрэн, Мэхээлэҕэ биэрдэ.
– Чэ, чэ, тахса охсуохха! Сүрэ бэрт. Дьэ дойду! – дэһэ-дэһэ, ыалдьыттар тахсан бардылар.
Балаҕан иһигэр тымныы тумана күөгэлдьийдэ.
Нуучча, доҕотторуттан хаалан, Микиитэ лаглаҕай гына ымынах буолбут иһин диэки сөмүйэтинэн суптурута ыйыталаан баран, эттэ:
– Сууйда надо. Мин мыло биэрдэ.
– Мыына ньынаада, – Сөдүөччүйэ илгистэн кэбистэ. – Миэхэ бурдук, килиэп наада… Баранчаактар ис хапсыыла, – оҕолорун диэки ыйыталаата.
Нуучча чыпчырынан, илгистэн кэбистэ. Тугу эрэ бэйэтин тылынан саҥарда уонна таһырдьа ыстанна.
Сыарҕалар тыастара дьиэ таһыттан тэйиэр диэри ким да саҥарбата.
– Ити нуучча төлүөбэтэҕинэ да, көҥүлэ киси… – дьукаах Сөдүөт оһоххо хардаҕаһы эргитэ туран, уоту көдьүттэ. Онтон балачча буолан баран, эбэн эттэ: – Күтүр хараҕа көҕөрөн түһэн, сүрэ бэрт, доҕоор!
Нуучча хараҕын истээт, бары саҥарбытынан бардылар.
– Мэхээлэ бэрдэрдэ дии… Хайа үлүгэрий. Баарбын-суохпун барытын мунньан, ыллартарбытым, – диэтэ Сөдүөччүйэ.
– Мэхээлэ эмиэ хантан билэ охсубута эбитэй? – Эрдэлиирдэр ийэлэрэ Даарыйа эмээхсин хаҥас муннукка күөдэл курдук нэк оронуттан тыл быраҕан эҥээрийдэ.
– Тыый, кининэн ылларбытым дии!
– Ээ… Куоратчыт таһаарбытыгар, Даарыйа эмээхсиҥҥэ илдьэн биэрэн сээкэйи туһаныам дии санаахтаабыта… – диэн, Даарыйа эмээхсин кимиэхэ эрэ туора киһиэхэ кэпсиир курдук эҥээрийбэхтээтэ.
– Суох, дьэ ити нуучча төлөөбөт! – диэтэ Сөдүөт сүрдээх эрэмньилээхтик. – Иһэн баран, таһы умнан кэбиһиэ буоллаҕа дии. Төлүөн саныыра буоллар, Балааҕыйа эмээхсинтэн ылыа этэ. Ол эмээхсиҥҥэ кини тотор арыгыта баар ини.
– Ити, кырдьык, дьиибэ… – Даарыйа эмээхсин мунаара олордо. – Чугас баар лааппыттан ылбат, хата, Сөдүөччүйэ эрэйдээх кинээс дуу, аҕабыыт дуу, Балааҕыйа эмээхсин дуу таарыйдахтарына толук туттуом диэн булунаахтаабыт биир иһит арыгытын таба көрбүт. Төлөөбөтөҕүнэ иэдээн…
Улахан кинээс Уйбаан Сыҕаайап хотуна, уонча бууттаах, харалҕан харахтаах Балааҕыйа эмээхсин, эмтиэкэттэн чугас, Эргиттэ алааска лааппыланан олорор. Нуучча, чугаһыгар баар мааны дьон лааппыларыттан ылбакка, сэттэ биэрэстэлээх сиргэ дьадаҥы дьахтар биир иһит испиирдээҕин эккирэтиһэн кэлбитэ, кырдьык да дьиибэ.
– Ити нуучча хата төлөөбөт! – Сөдүөт өссө ордук эрэмньилээхтик саҥарда.
– Төлүөҕэ! – диэтэ Миитэрэй.
– Көрдөөтөххө, үлтү бардьыгынаан таһаарыаҕа.
– Таһаарыа суоҕа-а!
– Бэрт киһи, эн баран ыга тутан ылаа инигин?
– Ылыам, доҕор!
– Кэбиһиҥ даа, мөккүһүмэҥ! – диэн эҥээрийдэ ийэлэрэ.
Нуучча арыгыны төлүүрүн дуу, төлөөбөтүн дуу туһунан балачча өр дьүүллэстилэр да, оччо быһаарбатылар. Нуучча төлөөбөтөҕүнэ, Мэхээлэттэн иэстииргэ сөптөөх диэн түмүктээтилэр. Сөдүөччүйэ сарсыарда тураат «итиитинэ» ирдэһэ барыах буолла.
«Нууччалар бары биир дьүһүннээхтэр» дэһистилэр, иэстээх киһитин кини буларын мунаардылар, ол киһи араас бэлиэлэрин өйдүү сатаатылар.
Кинилэр дьиэлэригэр олорор киһи аньыыта бырастыы буоларын туһунан истибит сонунун кэпсээри гына-гына, быыс булбакка тэпсэҥнии туран баран, Микиитэ ийэтин кууһа түһэн чанчыгынан сигэнэ-сигэнэ, эттэ:
– Ийээ, биһиги дьиэбит үчүгэй дьиэ буолбат дуо?
– Үчүгэйэ да суох буоллар син олордохпут дии…
– Ити дьон этэллэр ээ…
– Тукаам, хайҕаан эппэттэр, саҥарба, – диэтэ Даарыйа эмээхсин хаҥас диэки хараҥа муннуктан. – Куһаҕан дьиэҕэ аньыылаах киһи олороро буоллар, манна баайдар олоруохтара этэ. Аньыы үксэ кинилэргэ баар.
Эмээхсин тылыттан Микиитэ «баайдар үгүс аньыылаахтар» диэн өйдөөтө. Ол да иһин тастарынааҕы баай ыалларыгар – Бэһиэлэйэптэргэ сотору-сотору аҕабыыт кэлэр эбит буоллаҕа…
Сарсыныгар Сөдүөччүйэ бурдук, саахар, куһаҕан баҕайы сыттаах хап-хара мыыла уонна «токууккай» диэн үрүҥ бурдук аһын аҕалла. Бары нууччаны хайҕаан айдаардылар.
«Токууккайын» Микиитэ тоһута тута-тута, дьоҥҥо түҥэттэ.
– Кыһын хаардаахха туох барыта маҥхайар, сайын хараҕа туох барыта хараарар. Балыктар уу курдук дьүһүннээхтэр, көтөрдөр от-мас сэбирдэҕин курдук түүлээхтэр. Оттон киһи – аһылыгын курдук. Нууччалар маннык аһы аһааннар, үрүҥ сирэйдээхтэр, – диэн Даарыйа эмээхсин кэпсээн эҥээрийэ олордо.
Эрдэлиирдэр төрдүөлэр: ити кырдьаҕас эмээхсин, кини улахан уола Сөдүөт диэн өкөҥнөөбүт хатыҥыр, ордуос майгыннаах-сигилилээх киһи, ол киһи ойоҕо Маайа уонна эмээхсин кыра уола Миитэрэй – кыра уҥуохтаах, икки өттүнэн чылаарыҥныы-чылаарыҥныы тиэрэ тэбэн хаамар сүүрбэччэлээх, хап-хара киһи. Миитэрэй үтүө майгыннаах, куруук бэһиэлэй, ону ааһан айылҕаттан артыыс. Бэйэтэ сэдэхтик, кылгастык күлэр; кинини тула күүгүнэс күлүү, айдаан буолар. Ол курдук нэһи сэргэхситэр, улугу уһугуннарар көрдөөх аҕыйах тыллары бэрт дөбөҥнүк этэн кэбигирэтэн кэбиһэр. Миитэрэй кими эмэ үтүктэн туттан-хаптан, көрөн-истэн таһырдьаттан киирэр, ону дьиэҕэ олорооччулар бары таайан айдаара тоһуйаллар. Бар дьон таптаан, киниэхэ эһэтин хос аатын иҥэрбит. Онон, кини биллэр аата Эрдэлиир Миитэрэй.
Маайа бастыҥ үтүө майгыннаах, аҕыйах саҥалаах саха нарын дьахтара, кини олус балыйтардаҕына хап-хара харахтарын чанчыктарынан соҕус тэрбэлдьиччи көрүтэлээн кэбиһэр уонна төбөтүн кыҥначчы тутта түһээт: «Чэ, ити!» – диэн тэбис-тэҥ, ып-ыраас тиистэрэ кэчигирэһэн көстөллөр. От охсооччу, бурдук быһааччы бастыҥа. Сүрдээх нарын, ыраас дьахтар, кини аттыттан кир-бөх халбарыйан, сыҕаллан биэрэр курдук.
Сөдүөтү ийэтэ олус таптыыр. Маайаны Өлөксөй уол наһаа таптыыр, «маамам» диэн ааттыыр. Хантан булбут тыла буолла? Микиитэ саамай бастыҥ доҕоро Даарыйа эмээхсин.
Эмээхсин – саха норуотун умсулҕаннаах дэлэгэй тылын бастыҥ баһылыга. Кини сүрдээх элбэх таабырыннаах, өс хоһоонноох, сэһэннээх, остуоруйалаах. «Сүрдээх элбэх» диэн этэр тутах, кыайан ааҕыллыбат, куруук сайда, дэлэйэ турар, бараммат баайдаах киһи.
Олоххо, айылҕаҕа баар бары эгэлгэҕэ барытыгар кини уустук быһаарыыны биэрэр. Хаҥас муннук борук-соругар оронноох. Онно куобах тыһын, кулгааҕын имитэ-имитэ, кып-кыараҕас кыһыл харахтарын ыттаҥнатан кэҥэтэн көрө сатыы-сатыы, бэйэтин баҕатынан, арааһы сэһэргээн эҥээрийэ олорор киһи.
– Кыһын сайыннааҕар тоҕо уһун буолбутун билэҕит дуо, доҕоттоор? – диир кини. – Көр ол маннык ээ. Былыыр-былыр, сылгы, ынах кыыл сылдьар кэмнэригэр, оҕус уонна атыыр мөккүспүттэр.
Оҕус эппит:
– Сайын муннум уута сүүрэр. Муннум кыһыйар, муннум сытыйар. Сайын кылгас буоллун.
Атыыр эппит:
– Кыһын атаҕым сылайар. Атаҕым тоҥор. Атаҕым ыалдьар. Кыһын кылгас буоллун.
Мөккүһэн баран этиспиттэр. Этиһэн баран охсуспуттар. Оҕус атыыры үөһүн тоҕо сиэлийэн кэбиспит. Атыыр түҥнэри холоруктуу түһээт, оҕуһу тииһин көтүрү тэппит.
Түөрт атахтаах бииһин ууһа мунньустан дьүүл аспыттар. Оҕус мөссүөнүн алдьаппытын иһин атыыры ордук буруйдааҕынан аахпыттар. Онон, оҕус баҕата туолан, сайын кылгыырыгар эппиттэр.
Онтон ыла сайын кылгаабыта үһү. Оҕус тоҕо сиэлийэн кэбиһэн, онтон ыла сылгы үөһэ суох буолбут. Атыыр көтүрү тэбэн кэбиһэн, онтон ыла ынах сүөһү инники үөһээ тиистэрэ суохтар…
Дьиэлээхтэр бары оҕуһу мөҕөн айманаллар, кини куһаҕаныттан кыһын уһаабытыгар абаланаллар. «Күтүр, муннум сытыйар» буола-буола! Сытыйдар, күлүккэ сыттын ээ», – дэһэллэр.
Киэһэ утуйуох иннинэ Даарыйа эмээхсин таһырдьаттан киирэн иһэн, кыра уолугар Миитэрэйгэ этэр:
– Тукаам, оҕускун киллэриэҥ дуу? Тымныы олустаабыт ээ.
Миитэрэй хамса чубууга дуу, айа элбэрээгэ дуу оҥорбутун кыратык да тохтоппокко олорон, чахчы абаламмыт куолаһынан этэр:
– Тоҥмохтуу түстүн, дьиккэр баара!
Бары соһуйаллар. Арай Даарыйа эмээхсин өссө эбии холкутуйан эҥээрийэр:
– Ол туох толкуйтан, ханнык майгынтан соҕотох кунаҥҥын токуччу тоҥорор толкуйдаммыккын иһитиннэриэҥ эбитэ буолаарай?
– Кыһыны тоҕо уһаппытай! Мунна кууран абыранан турдаҕа дии!
Бары күлсэллэр. Уоллаах эмээхсин эрэ күлбэттэр, кинилэр оҕустарын аһынан киллэрэри дуу, өһүөннээн тоҥоро түһэри дуу сүбэлэһэн эйэҕэс сытыы тылларынан күрэстэһэ оонньууллар.
Кэнники, дьарыктаммыт сээбэһин оҥорон бүтэрэн, ньилбэгиттэн мас сыыһын тэбэнэ туран, Миитэрэй этэр:
– Бэйи, эрэйдээҕи киллэриэххэ даҕаны. Кини төрүөн ыраах инниттэн кыһын уһун этэ дуу… Буруйа да кыра соҕус эбит.
Оҕус киллэриллэр. Бары сыталлар.
Оһох уота улам мөлтөөн, балаҕан иһэ боруҥутуйан барар, уҥа эркиҥҥэ ханнык эрэ бороҥ күлүктэр эйэҥнэһэллэр. Дьиэттэн быыһамматах хотоҥҥо дөрүн-дөрүн кырдьаҕас ынах ыараханнык үөһэ тыынан буугунаталыыр, дьиэ таһыгар тохтубут оту итигэстээн сии сылдьар субан сылгылар туйахтара тоҥ чигдигэ хоочугурууллар.
Уу чуумпу ортотуттан Даарыйа эмээхсин холку саҥата эҥээрийэ түһэр:
– Ити үгүрүө чыычаах, халлааҥҥа өрө дьурулаан тахса-тахса, тоҕо таҥнары дыыгынаан түһэрий? Ону билэҕит дуо, доҕоттоор?
Онуоха Миитэрэй саҥата аан оронтон кэбигириир: «Түөкүн оонньообутун дьүһүнэ ини оттон. Кини курдук кынаттаах буоллар, киһи эрэ даҕаны өрө көтөн дьурулуо этэ».
– Ээ суох, доҕор, кэбис, оонньообот. Түөрт сымыыттан ордугу сымыыттаабатыттан абаланар дьүһүнэ ити. «Чуккумай кус, миигиттэн улахана суох да, уон икки сымыыты сымыыттыыр. Миэнэ түөрт эрэ буолар» диэн саатан, үлтү түһэн өлөөрү гынар ээ.
Сэһэргэһии буолар. «Түөрт да оҕо сөп, наһаа сомсуһар эбит» диэн сорохтор үгүрүөнү сэмэлииллэр. Сорохтор аһыналлар. Микиитэ аһынааччыларга холбоһор, үгүс оҕолору батыһыннаран чучугурата сылдьар үчүгэй буоллаҕа. Онтон көтөрү уопсайынан кэпсэтэллэр. «Ураанай кус уйатыгар биирдии сымыыты хаалларан истэххэ, түөрт уон сымыыты сымыыттыыр үһү» дэһэллэр. Ураанай кус оҕонньоругар тиийэн: «Эмиэ табыллыбатыбыт. Чэ эрэ…» диэн иһэр бэйэкэтэ буоллаҕа», – диэн Миитэрэй сэрэйэр.
Ол туһунан өр кэпсэтэллэр. Элбэхтик күлэллэр. «Оҕонньорго туох буолуой, эрэйэ – сымыыттыыр киһиэхэ буоллаҕа» диэн түмүктүүллэр.
Ити устатыгар мөлтөөтөр мөлтөөн иһэр уот сырдыга дьиэ эркиниттэн, сыҥаһаттан, остуол атаҕыттан хастанан оһох диэки сыҕаллан иһэр. Хараҥа улам хойдон иһэр. Онтон күөх төлөннөрүнэн чыпчылыйбахтыыр кыһыл чохтор эрэ хаалаллар, холумтаҥҥа турар хампархай чаанньыгы эрэ тунаархайдык сырдаталлар.
– Чооруос чыычаах төбөтө кыһыл ээ, доҕоттоор, – диир Даарыйа эмээхсин саҥата. – Ити маннык. Былыыр-былыр чооруостаах күүдээх күүстэрин холбоон бииргэ кыстыырга сүбэлэспиттэр. Күүдээх бытаны, сардаананы, бурдугу хаһааммыт. Чооруос мас дабаххайын, эрбэһин туорааҕын хаһааммыт. Кыһын ортотугар дылы күүдээх хасааһын иккиэн сиэн бүтэрбиттэр. Онтон чооруос хасааһыгар киирбиттэрэ, дабаххайы да, эрбэһин туорааҕын да күүдээк аһаабат астара буолан биэрбит. Күүдээх ыксаабыт.
– Эн миигин албыннаабыт эбиккин, хара түөкүн! – диэбит.
– Мин эйигин албыннаабатаҕым, бэйэм аһыыр астарым. Бу көр ээ! – диэбит да чооруос бэйэтин хасааһын тоҥсуйан тобугураппытынан барбыт.
Күүдээх абаланан чооруос үрдүгэр саба түспүт. Охсуһуу буолбут.
Чооруос түөһүн күүдээх хайыта тыыппыт уонна куйахатыттан ойо ытырбыт.
Күүдээх хомурҕанын уҥуоҕун чооруос тосту тоҥсуйбут.
Онтон ыла чооруос түөһэ кыһыл эбирдээх уонна төбөтө кыһыл түүлээх буолбут. Онтон ыла күүдээх хомурҕанын уҥуоҕа тостон баран оспут курдук бөлтөгөрдөөх буолбут.
Үҥсүү барбыт.
Көтөр кынаттаах ыраахтааҕыта Хомпоруун Хотой эппит:
– Мин киһибин Чооруоһу атаҕастаабыттар.
Сүүрэр атахтаах ыраахтааҕыта Хахай кыыл эппит:
– Мин киһибин Күүдээҕи атаҕастаабыттар.
Икки ыраахтааҕы тыл тылларыгар киирсибэтэхтэр. Онтон Хомпоруун Хотой туран, көтөр кынаттаах тоҕус бииһин ууһун Сытыы Кырбый суорумньуһутунан күөйтэрэн аҕалтарбыт уонна Суор Суруксукка бирикээс биэрбит:
– Халыҥ сэриини испииһэктии оҕус! Хааннаах кыргыһыы тахсаары гынна!
Онуоха Хахай кыыл туран, сүүрэр атахтаах аҕыс бииһин ууһун Сур Бөрө сонордьутунан хомуйтаран ылбыт уонна Саһылыкаан Албыҥҥа ыйаах ыйбыт:
– Ааттаах аармыйаны ааҕа оҕус! Алдьархайдаах айдаан тахсаары гынна!
Хомпоруун Хотой таас дьааҥы чабырҕайыгар тахсан даллаарыс гына олоро түспүт да, таҥнары көрөн олорон, таҥалайын таҥсынан дьаҕырыйбытынан барбыт. Хахай кыыл улуу тумул тумсугар «адьырыс» гына ыстанан тахсыбыт да өрө көрөн туран, ынырыктык ырдьыгынаан ыкпытынан барбыт.
Чооруостаах күүдээхтэн төрүөттэнэн, аан дойду көтөр кынаттааҕа бары, аан дойду сүүрэр атахтааҕа бары улуу кыргыһыыны аһаары гынан эрдэхтэринэ Микиитэ утуйан барар…
Кэмниэ кэнэҕэс, уутун быыһынан иһиттэҕинэ, эмээхсин саҥа кэпсээни бүтэрэн эрэр буолар:
– Туруйа туран, онтон өһүргэнэн, боҕурҕана муҥнааҕы хаптаччы тэпсээн-тэпсэн кэбиспит…
– Эмээхсиэн, түксү! Ньаллырҕаама! Иирээри гынныҥ дуу? – диэн эмээхсин улахан уола Сөдүөт бардьыгыныыр саҥата бобуллаҥныыр.
Эмээхсин кыратык да өһүргэммэт, дьэ эбии холкутуйан этэр:
– Ээ суох, доҕоор! Аньыы даҕаны… Микиитэ утуйда дуу?
– Утуйда дии, бадаҕа, – диир Сөдүөччүйэ улаҕа диэки хайыһан кыра уолун таптайа сытан. – Чэ, кэпсээ, эмээхсиэн, утуйааччы утуйдун, истээччи иһиттин ээ.
Микиитэ: «Суох, утуйа иликпин, өссө кэпсээ» дииргэ дылы гынар да саҥата иһиллибэт. Орон оргууй күөгэлдьийдэр күөгэлдьийэн талбаарыйан барар. Онтон куттанан, ийэтин кулгааҕыттан тардар. Онуоха ийэтэ эргиллэн, сылаас тыына кини сүүһүгэр охсуллар, кыайан этиллибэт тапталлаах, сымнаҕас сытын уола билэр… Ол уоскутар, үөрдэр, дьоллуур. Ийэтин муннун бобо тутар. Ийэтэ тыынара кини ытыһын кычыгылатар. Онтон күлэ-күлэ Микиитэ утуйан хаалар…
Даарыйа эмээхсин ити курдук көтөр кынаттаах, сүүрэр атахтаах, үөн-көйүүр, сүөһү-ас, икки атахтаах, хамсыыр-харамай, сир-халлаан тустарынан тус-туспа хаһан да бараммат, салгыппат кэрэ, дэлэгэй кэпсээннэрдээх.
Кини туох да ааҕан сиппэт үгүс араас көрүдьүөстээх, уустук хоһуйуулаах, таабырыннаах. Онно кыра улаатар. «Тоҕус былас ураа лаҥкыр муостаах улуу дойду оҕуһунабын» диэччи таайыллыыта – таракаан буолан хаалар. Онно куһаҕан киэркэйэр. «Уу саарыстыбатын ньадараал тойоно муора хааһыгар тахсан кыһыл көмүс чыыннаах-хааннаах түөһүн имэринэ сытар үһү». Ити баҕа.
Бултуур сэби-сэбиргэли араастаан чуолкайдык хоһуйан таабырынныыр. «Сири аннынан силлирики уоруйах баар үһү». Муҥха, баҕадьы. «Абааһы кыыһа түөһүн түүтүн таарыйтарбат үһү». Айа. «Суола биллибэт сур соноҕос баар үһү». Тыы.
Дьиэ иһинээҕи дьон бары таайаллар. Таабырына таайыллыытын кини улам-улам чэпчэтэн иһэр. Туохха сыһыаннааҕын маҥнай этэр. Онтон баайдарга эрэ баарын дуу, дьадаҥыларга да баарын дуу этиэҕэ. Онтон: «Чэ, оҕолорбор этэрим кэриэтэ эттэхпинэ», – диэн сибилигин ханна баарын этэн, таайтарар. Сытыы кылыс өс хоһооннорунан, тыл дэгэттэринэн икки атахтаах араас дьиэктэрин курбуулаталыыр. Киһиргиир туһунан «Ат сүүрдэҕинэ ыт хаалсыбат» диэҕэ. Иҥсэрэр туһунан «Оҕус сымыыта түһэрин саһыл кэтэспит» диэҕэ.
Нэһилиэк, улуус баайдарын үрдүк арҕастарыгар Даарыйа эмээхсин ыардык тайаныталаан ааһар. «Күтүр баай окко сытар ыт курдук ээ… Киргиэлэй Дьөгүөрэп баайынан бэйэтэ да туһаммат, дьону да туһалаабат». «Баайга биэрэр кумахха ииктиир кэриэтэ – утары иҥэн иһэр… Даарыйа Сыҕаайап эмээхсин ампаара бар дьон үбүгэр хаһан туолуой?!» «Баай оҕото бардам, тот оҕото дохсун… Сыллай Луханы көрбөккүт дуо?» Сүөдэр Бэһиэлэйэп баай соҕотох уолугар Лухаҕа сааһын тухары сүппэт хос аат иҥнэҕэ ити.
Ол эрээри кырдьаҕас Даарыйа саамай таптыыр суола остуоруйа. Манна кини идэтэ ордук сытайан көҥүллүк көрүлүү көтөр.
Кини остуоруйатыгар бэрт элбэх эрэйи, атаҕастабылы, муҥу туораан, уһугар тиийэн дьадаҥы байар, мөлтөх күүһүрэр, акаары өйдөнөр, дьүдэх киэркэйэр. Манна «Күн ыраахтааҕытааҕар» умнаһыт оҕонньор ордук өйдөөх буолан тахсар. Манна «үрдүк сололоох» тойон уола ойох ылыах буолбут мааны кыыһын илбирийбит таҥастаах кулут уол ылан дьоллонор. Манна талаары гыммыт уон икки ороспуонньугу соҕотох дьахтар өйүн күүһүнэн баһыйан тутуталыыр. Манна сэттэ бырааттан саамай көйгөлөрө, акаарылара кэнники бастыыр, баһылыктыыр. Муҥу-сору, батталы сүкпүт тулаайах кыыс туругурар, кырыктаах маачаха мааны кыргыттара буорайаллар.
Бу остуоруйаларга туохтан да бөҕө быһыы доҕордоһуу буолар. Доҕор алдьархайга түбэспитин быыһаары дьулуспуттар оргуйа турар уот сымала байҕалы дьулайбакка туорууллар, халлааҥҥа харбаспыт суорба таас хайаны чаҕыйбакка дабайаллар.
Уонна туох чугутуой доҕордоһуу дьулуурун!
Бу остуоруйаларга саамай сырдык, ыраас суол таптал буолар. Уоттаахтык таптаһар сүрэхтээхтэри түөрт уон түөрт «тимир чугуун» халҕаннаах хараҥа хаайыы да кыайан хаайбат, сэттэ уон сэттэ былас дириҥ түүнүктээх түрмэ да кыайан тохтоппот, хараҥа баттал дириҥ дьуоҕата ол дьону кыайан тумнарбат.
Уонна туох тохтотуой таптал күүһүн!
Бу остуоруйаларга туохтан да күүстээх, тугу да хотор айар күүс уоттаахтык баҕарыы буолар. Биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсин оҕото суоҕуттан муҥатыйан ытыы-ытыы, сир симэҕин үргээн дьиэтигэр аҕалан сыттыгын анныгар уурбута саннын хараҕар диэри түспүт куударалаах баттахтаах кыыс оҕо буолан хаалбыт үһү ээ… Күүстээх баҕарыыттан, дьиҥнээх муҥатыйыыттан тахсыбыт харах уута сир симэҕэр тыыннаах сиик буолан түспүт эбит.
Уонна тугу кыайбат, тугу айбат буолуой дьиҥнээхтик баҕарыы!
Кырдьык кимиэхэ да балыйтарбат, сырдык туохха да хаххалаппат, ньургун сүрэх туохтан да, кимтэн да дьулайбат.
Куһаҕан харахтаах, хатыҥыр, кыра эмээхсин хаҥас диэки боруҥуй муннукка күөдэллэммит нэк ортотугар киэбэ эрэ боруйан олорон, куобах тыһын, кулгааҕын имитэ-имитэ, кэрэтик кэпсээн унаарыйар, дьиэ иһинээҕи дьон болҕомтотун барытын бэйэтигэр тардынар.
Балаҕаҥҥа сылаас уоттаах сыбыы оһох уонна кэрэ кэпсээннээх Даарыйа эмээхсин саамай наадалаахтар, кинилэрэ суох сатаммат.
Кини остуоруйалыыр, кэпсиир. Остуоруйа ханна тиийэн олохтон арахсарын Микиитэ билбэт. Хантан ыла кини олоххо холбоһорун кини эмиэ билбэт. Олох уонна остуоруйа быа икки утаҕын курдук холбуу өрүллэн бара турар быһыылаахтар.
Олох курдук остуоруйаттан остуоруйа курдук олох буолан барар.
Быыкаайык балаҕан иһэ кэҥээтэр кэҥиир, үрдээтэр үрдүүр, киэркэйдэр киэркэйэр. Истиэнэ быыстарынан чэҥ муустара килэриһэн тураллар диэтэҕиҥ дуо? Суох! Остуоруйа дыбарыаһын үрүҥ көмүс эркиннэрэ күлүмүрдэһэллэр… Сиргэ бөх-сыыс ыһылла сытар диэтэҕиҥ дуо? Суох! Кыһыл көмүс кырадаһыннара кылбаҥнаһаллар… Таһырдьа буурҕа тыал улуйар диэтэҕиҥ дуо? Суох! Кырыктаах маачаха хара тыаҕа муннарбыт тулаайах кыыһа Үрүҥ Үкэйдээн ытыыр… Сибилигин кини киирэн кэлиэҕэ. Киирээт, Микиитэ кэтит түөһүгэр сүүһүн өйөөн туран ытыаҕа, ытыырын быыһыгар этиэҕэ: «Миигин аһыннаххына эн аһыныаҥ, харыһыйдаххына эн харыһыйыаҥ…»
Кырдьыга да оннук.
Микиитэ үҥкүрүс-күөлэһис гына түһэр да, толооҥҥо өлбүт кулун буолан хаалар. Икки оҕолоох суор кэлэн тиит төргүү мутугар түһэр. Оҕо суордар иҥсэлээх харахтарынан кулуну одуулаһан турулуҥнаһаллар уонна быыстала суох айманаллар:
– Ийээ, ийээ! Ас-таҥас, уйгу-быйаҥ! Тоҥсуйа охсуохха, тоҕута тардыахха!
Кырдьаҕас суор сүрдээх сэрэхтээх, албын, кини түҥнэри хайыһан олорон куолайын төрдүнэн куллургуура иһиллэр:
– Икки атах буолуо, саха урааҥхай буолуо. Эргийэ көтүөххэ, эрэлин билиэххэ!
Эргийэ көтөн иһэн, оҕо суордар тулуйбаттар, кулун хараҕын тоҥсуйа охсоору төбөтүгэр түһэллэр. Микиитэ биир оҕо суору саба харбаан ылар, биирдэрин кутуругун туура тардан хаалар да, үҥкүрүс-күөлэһис гына түһэр, бэйэтэ бэйэтинэн, эр бэрдэ буолан хаалар. Ийэ суор айдаарар-айманар, Микиитэ иннигэр-кэннигэр түһэр, иэйэр-туойар:
– Эппэтэҕим дуо, сэрэппэтэҕим дуо?! Оҕобун ыыт, талбыккын ыл. Сорум-муҥум, муҥум-сорум!
Оҕо суор иэрбэҥ-таарбаҥ көрбүт харахтарыттан сылаас уу таммалыыр, Микиитэ модун түөһүгэр хатыылаах атахтарынан тирэнитэлиир.
– Арай өлбөт мөҥү уутун аҕалларгын хайыам эбитэ буолла, – диэн Микиитэ сөҥөдүйэн кэбиһэр.
– Атынна ыл. Тугу барытын биэрэбин…
– Суох! Атыны ылбаппын!.. Оччоҕо! – Суор оҕотун моонньун булгу эрийээри гыммыта буолан, Микиитэ тарбаҕын сараадытар.
– Тохтоо, – диэн өлөрдүү сарылыы түһээт, ийэ суор илин халлаан сиксигин диэки көтөн быластана турар.
Микиитэ аҕыс салаалаах аал дууп маска өйөнөн олорон суор оҕотун аһынан имэрийэр: «Ийэҥ билигин кэлиэ. Мин эйигин ыытыам. Эрэйдээх, акаарыҥ сүрдээх ээ», – диэн ботугуруур. Өр-өтөр гыммат, ийэ суор «өлбөт мөҥү уута» диэн мунду хабаҕын курдук күөгэлдьигэс хаалаах дьэҥкир ууну тумсугар тутан аҕалан биэрэн, оҕотун ылан барар.
Микиитэ ол ууну Үрүҥ Үкэйдээн өлбүт ийэтин уоһугар таммалатар. Өлбүт дьахтар имэ тэтэр гынар, уоһа ибир гынар. «Мин оҕом Үрүҥ Үкэйдээн ханнаный?» – диэн ботугураабытынан, хараҕын көрөн кылбаарыс гыннараат, күн уотуттан симириктии түһэр. Мичээрдээбитинэн олорор, ол-бу диэки көрөр, онтон туран кэлэр, уонна улам кэҥээн, эҥсиллэн киирэр алаас сир үрүйэтин устун таҥнары хааман, муус маҥан ырбаахыта тэлээриҥнии турар. Ырыых-ыраах, үрүҥ үрүмэччи курдук, туох эрэ киниэхэ утары эймэкэччийэн иһэн, өрө күөрэс гынар да, хотун дьахтар түөһүгэр хатана түһэр. Дьэ көрүстүлэр эбээт, ахтыспыт кыыстаах ийэ!.. Омуннуран бөтүөхтүү-бөтүөхтүү, үөһэ тыыммахтыы-тыыммахтыы, Үрүҥ Үкэйдээн кэпсиир саҥата кыҥкынаан иһиллэр: «Ийээ, Дьөгүөрдээннээх Сөдүөччүйэ улахан оҕолоро Микиитэ диэн киһи бэрдэ, саха бастыҥа баар. Эйигин ол киһи тилиннэрдэ эбээт». Ийэ хотун Микиитэ толбонноох ньуурун көрөөрү, баһыттан атаҕар диэри махтанаары-баһыыбалаары эргиллэ хайыспыта: Микиитэ ханна да суох… Микиитэ Айыы аймаҕар, күн улууһугар тиийэн тыл эттэ, саҥа саҥарда: «Өрөгөй-талаан буолла, дьол-соргу туолла! Отут омук оонньуутун оонньуоҕуҥ, отут омук көрүн көрүлүөҕүҥ!».
Үрүҥ көмүс дыбарыас иһигэр үөрүү-көтүү буолар. Сылгы сыатын, саламааты, сүөгэйдээх дьэдьэни, көбүөрдээх лэппиэскэни сиэ да сиэмэ буолаллар. Көр-нар, ас-үөл ортотугар, дьон саҥата туой: «Микиитэ уол, эр бэрдэ, элик туйгун!» – дэһэллэр.
– Һыччыай, кэл, үөрэҥ тобоҕун ис, – диэн баран ийэтэ кэтэҕиттэн сыллаан, Микиитэни өлөрдүү соһутар. Балаҕан ньалҕарыйа ууллубут муус түннүгэ эккирээмэхтээн ылар.
Күнүскү бэс үөрэттэн ордорон кэбиспитин сылытан ийэтэ остуолга ууран биэрэр.
Ону иһэн баран улам тардыллан эмиэ аптаах тыл сүүрүгэр оҕустаран, уол устубутунан барар.
Аны тиит кумалааныгар тоҥсоҕой уйаламмытын булар. Кумалаан айаҕын бүөлүү хаптаһыны саайан кэбиһэр уонна бэйэтэ тиит анныгар саһан сытар. Сотору соҕус буолаат, ийэ тоҥсоҕой тиийэн кэлэр да уйатыгар кыайан киирбэккэ, төттөрү көтөр. Онтон эмиэ кэлэн хаптаһыны тардыалыы сатаан баран, кыайбакка төннөр. Бэрт өр буолан баран, тумсугар от салаатын туппутунан үсүһүн кэлэр. Кэлээт, кумалаан хаппаҕын төлө тардан ылар. Сонно Микиитэ часкыйбытынан ойон турар. Соһуйбут тоҥсоҕой отун салаатын сиргэ ыһыктан кэбиһэр. Ол күүстээх от салаата. Микиитэ ону сиэн, аан дойду бастыҥ күүстээҕэ буолар. Түөһүн быччыҥнара дыыгынаһа күүрэллэр, охумаллара, бууттара ыараан бараллар; чабырҕайдара умайаллар…
Атаҕастабыллаах, аптаах маачахалар, кырыктаах ыраахтааҕылар, ийэни-аҕаны сиэччи абааһылар, быһыта оҕустах аайы утары үүнэ турар уон икки төбөлөөх эриэн кыыллар… О, дьэ билигин Микиитэ эһигини кытта кэпсэтэрэ буолуо. О, кини дьэ…
– Эмиэ хараҕын тиэрэ-маары көрдө! – диир ийэтэ.
Дьик гына түһээт, Микиитэ кыараҕас, боруҥуй балаҕанын иһигэр буолан хаалар…
– Иллэрээ сыл тойоммут аахха Сүөдэрикээн кулуба Уйбаан суруксуттуун хоммуттара. Онно Уйбаан суруксут сурук ааҕан дьэргэлдьийбитэ. Ону үтүктэн оҕом хараҕын дьэргэлдьитэр буолан хаалбыта…
Сөдүөччүйэ итини кимиэхэ да сэһэргээбэт, оҕотун буруйун чэпчэтээри бэйэтигэр быһаарыы бэринэрдии саҥара олорор. Икки мааны дьон, кырдьык, хонорго дылы гыммыттара. Хаптаһын быыс тумсунан быган көрдөххө, уҥа ороҥҥо сурук ааҕар киһи баарга дылы этэ. Маҥнай, баҕар, үтүктүбүтэ да эбитэ буолуо.
Оттон манна, аан дойду бастыҥ күүстээҕэ киһи, саамай мүччүргэннээх сырыыга, чэгиэн эт сэймэхтэнэр, хатан бүлтэс үлтүрүйэр тиһэх охсуһууга киирээри силбиэтэнэн эрэр этэ… Хааннаах харахтарын тиэрэ-маары эргичиҥнэппэккэ, буордааҕынан-сыыстааҕынан булкуйталыы көрбөккө, хайыаҕай? «Биир сымыыт ханна сытыйбатай, биир уол оҕо ханна өлбөтөй!» диэн бөҕө санааны ылынан, сүдү өстөөҕү кытта өлөрсөн, хаһыытаһа-хаһыытаһа хаппар куҥтан харбаһар кэмэ тирээн кэлбитэ эбээт… Мичээрдиэ, уйаргыа баара дуо?!
Ол курдук умуннара умсугутар кырдьаҕас эмээхсин холку тыллара. Сырдык, сылаас барыта эмээхсин олорор чэҥнээх хараҥа муннугуттан кэлэргэ дылы…
Даарыйа эмээхсин, Микиитэ, Өлөксөй буоланнар күнүс балаҕаҥҥа үһүөйэҕин хаалаллар. Уот умуллан бардаҕына, мас сыыһын быраҕан күөдьүтэ-күөдьүтэ, кинилэр арааһы кэпсэтэллэр, арааһы биттэнэллэр-билгэлэнэллэр.
Кылгас тымтык төбөтүн хайытан туора мас кыбытан киэптэтэн баран, холумтаҥҥа туруору анньаллар. Туорай мастарын саамай ортотунан уматаллар уонна этэллэр: «Сыҥаах ойуун, биттэнэн-билгэлэнэн кулу, дьоммут балык аҕалыахтара буоллаҕына – хаҥас диэки түс; мэлийэн кэлиэхтэрэ буоллаҕына – суол айаҕар түс!» Уот быһа сиэн эрэр туорай маһа хайа эмэ диэки кыырайан хаалар. Ол эрээри туорай мас аан диэки ыстаннаҕына, туохха эмэ баайсан хат биттэнэллэр, хайаан да хаҥас диэки түһэрэн арахсаллар. Ол аата, «үтүө ыра» диэн буолар.
Киэһэтигэр дьонноро кураанах кэлэн «үтүө ыра» сымыйа буолара бэрт үгүс да, кинилэр сыҥаах ойууннарыттан кэлэйбэттэр, сарсыныгар эмиэ биттэнэллэр.
Даарыйа эмээхсин Микиитэлиин кыттыгас «халандаар» хаптаһыннаахтар. Хаптаһыннарын ортотунан сэттэ төгүрүк үүт кэккэлэспит: ол нэдиэлэ хонуктара. Ону тас өттүнэн отут төгүрүк үүттэн эргийбиттэр; ый хонуктара. Быаҕа баайыллыбыт икки төгүрүк мастар хонук аайы үүттэн үүккэ сыҕарыйан иһэллэр. Онон бүгүн хайа күнүн, ый хаһыс хонугун билэллэр, дьон кинилэртэн ыйыталлар.
Итини ааһан, чугастааҕы «Дьоро киэһэни» – эт сиир киэһэни, чугастааҕы «таҥараны» ааҕар, – хонук ахсаанынан кэрдиистэммит тымтыктаахтар. Хонон турдахтарын аайы биирдии кэрдииһи тоһутан иһэллэр.
Ону барытын тус толорооччу Микиитэ. Эмээхсин оронугар олорон куобах тыһын, кулгааҕын имитэн илиилэрэ булкуллумахтыырын тохтоппокко эрэ, ыраахтан салайар. Өлөксөй уол хороҥ оту уматан табах тардан оппоҥнуур, оһох көмөрүн сиэн хаачырҕатар уонна, «Ынах ойуун» диэн үтүктэ-үтүктэ мэһэйдэһэн, убайын киэҥ көхсүн кыаратар.
Халандаар бэрээдэктэнэр, бит-билгэ ситэр. Киэһэлик Даарыйа эмээхсин үлэтиттэн сынньанар, үс атахтаах төгүрүк остуолун бэйэтин диэки сыҕарыта тардынан ытыһынан соппохтуур. Уонна этэн унаарытар:
– Чэ, кэл эрэ, доҕоор, бу диэки.
Микиитэ үөрэ-көтө ойон тиийэр. Кинилэр хабылык хабаллар, дурда эргитэллэр, эрилээҥкилииллэр.
Мээлэ сүүйсэллэр. Кинилэр ылсар-бэрсэр, сүүйсэр-сүүйтэрсэр үптэрэ-баайдара – остуоруйа.
Микиитэ илиитэ имигэс, хараҕа сытыы, үксүн кини сүүйэр. Оччоҕо үһүөн үөрэллэр: Микиитэ саҥа остуоруйаны истэн баайын хаҥатынаары, эмээхсин Микиитэ «дьоллоох, бааттаах киһи» буоларыттан, Өлөксөй дьоно үөрэллэриттэн. Даарыйа остуоруйалыырыттан хаһан да салгыбат, сүүйтэриини төлүүрүн хаһан да уһаппат.
Микиитэ сүүйтэрдэҕинэ – урут киниттэн истибит остуоруйатын төттөрү кэпсээн биэрэр. Остуоруйалыы олорор Микиитэни эмээхсин хаһан да тохтоппот, кэрэхсэбилин кыратык да мөлтөппөт, сүүйүүтүн бэрт дьоһуннаахтык ылар киһи.
Остуоруйа бүппүтүн кэннэ Микиитэ ханна, тугу бэйэтиттэн эбэн эппитин, тугу көтүппүтүн эмээхсин ыйар. Сөпкө эбиллибити «ылыналлар», сыыһаны быраҕаллар, көтүтүллүбүт сирдэри толороллор.
Кинилэр сүүйсүүлэрин атын дьон истэн туһаналлар. Эмээхсиннээх уол сүүйсүүнү хайа сатанар үгүс киһи истиэн баҕараллар, өссө «истэ түс эрэ» диэн сорохтон көрдөһөллөр.
Туһанааччы туһаннын: бараммат баай!
Саха тылын дэлэгэй баайын, оһуордаах уустугун бу эмээхсин бас билэр, ким барыта түөһэ уйарынан ол баайтан ылан туһанар. Тыл баайа онтон дьадайбат, хата ордук дэлэйэр, үрдүүр, кэрэтийэр.
Тыл бытархайдьыттара, тирбэҕэһиттэрэ эрэ кистэнэ, кэмчилэнэ сатаахтыыллар. Умнаһыттарга, кинилэргэ, ким ымсыырыаҕын, кинилэри ким ордук саныаҕын, бөхтөөх сиэптэрин бүүрэ харбаналлара буолла!
Суох, Даарыйа эмээхсин баайа хааччаҕа, бүтэйэ суох үксүүр, үүнэр.
Дьиэ таһыгар киһи атаҕын тэбэнэрэ иһиллэр. Өлөксөй уол куттанан «Маамаа!» диэн хаһыытаабытынан хотоҥҥо, Сөдүөт ойоҕо Маайаҕа сүүрэр.
Эмээхсин бэркэ сэргэхсийэр, тымныы туманынан аргыйа турар ааны одуулаһан олорон, ботугуруур:
– Киммит кэллэҕэй… Сээкэй сонуннаах саха урааҥхай буоллар үчүгэй этэ.
Аан киэҥник тэлэллэ түһэр да, эмээхсин бэйэтин кыра уола Миитэрэй, намыһах уҥуохтаах бэйэтэ, бэрт үрдүк киһилии, ааҥҥа наһаа төҥкөйөн киирэр. Чонойуоҕунан чоноччу туттан, тобуктарын бокуппакка дьоролдьуйан иккитэ-үстэ атыллаат, кини тохтуу түһэр, ийэтин диэки сүр киэҥинэн күрдьэччи көрүтэлиир, ханна да суох бытыгар сыстыбыт кырыаны «сыыйа тардыталаан» сиргэ «илгитэлиир», ханна да суох саал былаатын сүөрүнэн, сототугар охсунан баран уот иннигэр аҕалан «ыйыыр». Дьэ уонна эрэ бэргэһэтин устан, тарбахтарын төбөтүнэн тутан, уҥа ороҥҥо илдьэн аргыый түһэрэн кэбиһэр.
Даарыйа эмээхсин эйэҕэстик эҥээрийэр:
– Ыалдьыт, тугу иһиттиҥ, доҕоор, туох сонуннааххын?
– Суох! – диэн муннунан соҕус дириҥник кигинэйэн кэбиһээт, Миитэрэй орон аттыгар сото кэбиһэн туран, хамсаҕа табах уурунар.
– Дамыйаан дуу?.. – эмээхсин сибигинэйэн Микиитэттэн ыйытар, кып-кыһыл кыараҕас харахтарынан уҥа орон диэки одуулаһан симириктиир.
Микиитэ күлэн кыччыгыныыр. Эмээхсин онтон саарыах курдук гынан эрдэҕинэ, Миитэрэй: «Эһиги тугу биллигит?» – диэн сөҥөдүйэн кэбиһэр. Онуоха Даарыйа эмээхсин дьэ чахчы итэҕэйэн, сэһэргэһэргэ оҥостор, уол күлэрин буойан харытын туппахтаан имнэнэ-имнэнэ, аргыый турар уонна аттынааҕы олох маһы туппутунан уот диэки тэйээриҥнээн иһэн, этэр:
– Балаҕан бараахтара, хотон хоптолоро биһиги тугу билиэхпитий! Дамыйаан, чэ, тукаам, сыыйа-сыппайа сээкэйдэ сэһэргии түһэн…
– Миитэлэй… Миитэлэй, – диэбитинэн, хотонтон Өлөксөй уол сүүрэн тахсан Миитэрэй атаҕын кууһа түһэр.
Эмээхсин олох маһын туппутунан тохтуур, ол-бу диэки көрүөлүүр уонна бэйэтин уоскутунардыы: «Чэ, кэлбиччэ иттэн да барыым», – диэн баран, уот кытыытыгар олорунар.
Миитэрэй киһини үтүктүбүтэ табыллан үөрэ-көтө чылаарыҥныы-чылаарыҥныы сыгынньахтанан, атаҕар иилистибит уолу адаҕа курдук соһо таппытынан уот иннигэр кэлэн турар. Эмээхсин уокка ойоҕостуу олорон ытыстарын ититэр. Ол курдук саҥата суох олорбохтоон баран, бэрт эйэлээх куолаһынан, уолуттан ыйытар:
– Бу «дьону үтүктэр идэбиттэн хаһан эмэ өһүргэс тахсыа» диэн саныырдаах буолаҕын дуо, доҕор, Миитэрэй Харалаампыйап?
– Оннук санаабат буолабын! – диэн түргэнник хоруйдаан кэбигирэтэн кэбиһээт, Миитэрэй кыҥнах гынар, аллараа уоһун энньэтэн, арыттардаах уһун тиистэрэ атыгыраһан көстөллөр.
– Ээ… Ону баара мин «Киһини өһүргэтэн иирээн тахсыа» диэн санаан аһарардаах буолабын эбээт.
– Тыый, сатаабат эрээри үтүгүннэххэ кыыһырыахтара эбитэ ини! Үнүрүүн Дамыйааннаахха сылдьан үтүктэн көр бөҕө. Дамыйаан күлэн уҥа олорор. Бэркэ тахсыбыта.
– Чэ, ол эрээри, сэрэнэн оонньуур үчүгэй буолуо суоҕа этэ дуо, доҕоор? – диэн ыйытан унаарыйар ийэ.
Онуоха уола бэрт улгумнук сөбүлэһэ охсор.
– Сэрэнэн-сэрэнэн, ол баҕас, бодуруобуна бэлэм!
Миитэрэй атаҕын кууһан өрө хантайан турар кыра уол үтүктэр:
– Эйэнэн-эйэнэн, уобуна эбэм!
Бары күлсэллэр, балаҕан иһигэр айдаан-күйгүөн диэлийэр.
Дьэ Миитэрэй итинник киһи. Дамыйаан Охонооһойоп диэн, аҕыйах сүөһүлээх эрээри, бэрт ыраастык туттан олорор, бэрт мааны таҥастаах-саптаах, дьон ытыктыыр киһилэрэ баар. Миитэрэй ол киһини үкчү үтүгүннэ. Сарсын, өйүүн, ол анараа өттүгэр кимнээхтэри үтүктүөҕүн ким билиэй кинини. Иирэ талах курдук имигэс кыыстан бүдүгүрэ кырдьыбыт эмээхсиҥҥэ диэри, быыкаайык уҥуохтаах хабдьыгыраабыт оҕонньортон саһаан үрдүк лоҥкунаабыт тойон киһиэхэ диэри кини барыларын үтүктэр. Ону ааһан, быстах-быстах ол-бу киһилии саҥаран, көрөн, силлээн; «бытыгын» хамсатан, ыстаанын өрүтэ тардыммахтаан ылыталыыр. Ол ахсаан буолбат. Ким да тус бэйэтин кыра да туспата кини кыраҕы хараҕыттан куоппат. Артыыстыы талааны киниэхэ айылҕа ийэ дэлэгэйдик иҥэрбит киһитэ.
– Хайа, тукаам, өрүү мэлийдиҥ дуу? – Даарыйа эмээхсин, ытыстарын ититэн баран, көһүйбүт тарбахтарын мускуна олорон ыйытар.
– Мэлийэн, кырынаас, ыт баара, эмиэ тарбаан эспит. Биир лааскайы эрэ аҕаллым.
Эмээхсин үөрэ түһэр:
– Ыы, тукаам, лааскайыҥ – кырынаас балта эбээт! Чэ, аһата оҕус: «Үөргүн-сүүрүккүн үүрэн-түрүйэн аҕал» диэ.
Сүөгэй салааһынын көрдөөн баран булбакка, кытыйа кытыытыгар ымньаммыт тартан тарбаҕын төбөтүнэн ымньаан ылан лааскайын муннугар сото-сото, Миитэрэй алгыыр:
– Чэ, доҕоор, аһаа-сиэ, кытаат. Миэхэ өлөҥҥүн бу абыраннаххын көрбөккүн дуо!
– Ээ, кэбис, доҕор! «Бэйи, оонньоомуум эрэ» дии санаабат бэйэкэҥ буоллаҕа дуу?
– Санаан-санаан… Эдьиийгин, Түгэх хочоҕо баар кырынааһы чааххааммар киллэр эрэ. Үөргүн-сүүрүккүн барытын мин чааххааннарбар үлтү үүрэн киллэр… Төһө үөрдээх күтүр эбитэ буолла… Атыыр эбит дуу? Ойохтоох буоллаххына…
– Ээ, кэбис, тукаам…
– Уо, алҕас, – Миитэрэй лааскайын эргим-ургум тутан одуулаһар, онтон Өлөксөй көлөһүннээх сыгынньах иһин диэки эмискэччи дуктуруйар.
Уола «өкчөс» гына түһээт, күлэн быыһыгырыыр уонна лааскайы көрдөөн тарбачыһар. Миитэрэй биэрбэт, уол ытаан барар. Миитэрэй тулуйбат, хараҕын кырыытынан эмээхсин диэки көрбөхтөөн баран, чыпчылыйбахтаан Микиитэҕэ имнэнэр уонна булдун уолга туттаран кэбиһэр. Уол өрө сыҥсыйан кэбиһэ-кэбиһэ, одуулаһар, лааскай тоҥ харахтарын тарбаталаан көрөр, онтон лааскай тумсугар сотуллубуттары салаан «ньалып» гыннарар. Миитэрэй күлэн «кыык» гынаат, уолтан лааскайы былдьаан ылар:
– О, кыра да наада тойоно!
– Кими эттэҥий? – диэн эмээхсин сэргэҕэлиир.
Миитэрэй быһаарыыта суох хоруйдаан куотар:
– Э, бу оҕону эттим ини…
Булдунан оонньууру кырдьаҕастар сөбүлээбэттэр.
Эмээхсин аргыый туран оронугар төннөр. Онно тиийээт, кэпсиэн-ипсиэн ордук баҕарбыкка дылы буолар.
– Кырынааһы, сүрэхтээх быарын ылан ыйыстан кэбистэххэ, чааххааҥҥа бэркэ киирэр диир буолаллара былыргылар.
Хаһааҥҥыттан эмэттэн уокка турбут чаанньыгы таһааран Миитэрэй чэй иһэр.
– Ол аһы сиикэйдии аһыыбын дуу, ийээ? – диэн ыйытар, балачча өр саҥата суох олорон баран.
– Тугу эттэҥий?
– Ол кырынаас сүрэхтээх быарын.
– Ээ… Сиикэйдии буолбакка.
Миитэрэй илгистэн кэбиһэр, чахчы мунаарбыт, бэркиһээбит быһыыланар уонна этэр:
– Кини сүрэҕэ-быара диэн дьоҕус да буолуо этэ. Үчүгэйдик дьүккүйэн кэбистэр… Чахчы туһалааҕын билбит киһи…
– «Бэркэ туһалыыр» диир буолаллара.
– Бодуруобуна бэлэмнэнэн баран боппуруобуйдаан да көрүллүө. Муосабыт буосса буолуо, – диэн Миитэрэй «нууччалыыр». Кини мунаардаҕына нууччалааччы.
– Айаларгын көрбөтүҥ дуу?
– Көрөн, доҕор! Хас да куобах кылыыбын көрөн, туораан чонойбут. Биир сыыстаран бурҕаттарбыт.
– Куобах этин сылгы этин кытта холбуу буһардахха, куобах айаҕа кииримтиэ буолар сурахтааҕа. Кини сылгы инитэ эбээт. Үкчү сылгы курдук.
Миитэрэй чэйин иһэн бүтэн турар, чаанньыгы толорон эмиэ уокка уурар уонна этэр:
– Ээ, куобах үүт-үкчү сылгы курдук. Барахсан сиэлэ-кутуруга намылыйан!
Куобах сиэлэ-кутуруга намылыйбытыттан бары күлсэллэр.
Эмээхсин саҥата суох күлэн, кэтэҕэ титирии олорбохтоон баран, этэр:
– «Солуута суох саҥарабын эбээт» дии санаабат бэйэҥ буоллаҕа дуу? Куобахтаах сылгы ини-биилэр. Былыыр-былыр сылгы киһиэхэ сүөһү буола илигинэ, куобахтаах сылгы бырааттыылара үһү. Арай биирдэ…
Даарыйа эмээхсин ааҕан ситиллибэт кэрэ кэпсээннэриттэн биирдэстэрин кэпсээбитинэн барар.
Хотонтон Маайа тахсар. Кини аҕыйах саҥалаах. Өлөксөй уол сотору-сотору: «Маамуо!» диэн хаһыытаатаҕына, Маайа үтүктэн «Эһуо!» диэн кэбиһэ-кэбиһэ, дьиэ иһигэр ону-маны үлэлии, бүтэрэ-оһоро сылдьар. Эбэтэр уола ытаатаҕына, Маайа ыраах сылдьан: «Нохоо, Өлөксөөй, тохтоо эрэ бу!» – диэн чаҕаарыйар. Уол оччоҕо уурайан хаалар. Киэһэ «кырдьаҕас булчуттар» Микиитэ эһэтэ уонна дьукаах Сөдүөт чат тымтай түгэҕэр быыкаайык ньоҕор балыктаах кэлэллэр. Оҕолорго биирдии обургу мундуну сиэптэригэр уктан аҕалаллар.
Сөдүөччүйэ ыалтан кэлэр. Былаатын төбөтүгэр биир куһуок саахары түмэ баайбытын ылан, Микиитэ хайа эрэ сыталынан дьиэ дьонугар барытыгар үллэрэр. Дьон «өлүү саахардарын» сөмүйэлэригэр сыһыаран ылан, тылларын төбөтүгэр ууруналлар. Быыкаайык кыһыллыбыт чэйи тэрэпиискэҕэ суулаан аҕалбытын икки дьукаах аҥаардаһан чаанньыктарыгар кутуталаан кэбиһэллэр.
Үөрүү-көтүү, ас-үөл. «Дьоро киэһэ».
Силипиэн оҕонньордоох диэн сэниэ ыал биир кыыстара «дьүһүнүнэн мөлтөх» буолан эргэ барбакка сылдьыбыт. Сааһыары Миитэрэй ол кыыһы ойох «кэпсэттэ». Халыым төлүүр баайа суох киһи. Ол иһин энньэ да кыра. Эриэн тыһаҕастаах хара ынаҕы Миитэрэй Амма мууһунан дьурулаабыт суол устун үүрэн аҕалла. Бэйэтин балаҕанын дьоно үөрэн, оттон баай ыаллара Бэһиэлэйэптэр көрүдьүөс оҥостон сыыр үрдүгэр бөлүөхсэн тоһуйдулар.
– Сүөһүлэри күөйүҥ! Тоҕо түһэн куотан хаалыахтара!
Сүүсчэкэ сылгыны-ынаҕы үүрэн халытан иһэр киһи быһыытынан, кини ыраахтан хаһыытыы, үтүлүгүнэн талбаатыы истэ. Көтөх хара ынах туораан тахса-тахса, күөйтэрэн эмиэ суолга киирэн, албыннаан, хоротуута суохтук сүүрэн хаадьараҥныыр. Эриэн тыһаҕас, ынах иннигэр-кэннигэр түһэ-түһэ, сүүрэн моһурҕайданар. Миитэрэй соруйан хаала-хаала, сүүрэн кэлэн ынахтаах тыһаҕаһын үтүлүгүнэн охсуталаан кэбиһэр да, туора ыстанан хаарга кылыйталаан ылар.
Сүүрэн-көтөн, күөйэн-хаайан тыһаҕастаах ынаҕын хотоҥҥо киллэртээтэ. Онтон бэйэтэ дьиэҕэ ойон киирдэ, бокук-бокук гына-гына, үтүлүгүн-бэргэһэтин тэбэммэхтээтэ, тириппит сүүһүгэр сыстыбыт баттаҕын өрө анньынан кэбистэ уонна эттэ:
– Көр, уол оҕо дьоллоох, таҥара баайдаах! Ынах сүөһүнү аҕалан хотон муҥунан хаайан лиһигирэтэн кэбистим буолбат дуо?
Баары-суоҕу барытын мунньан, иһит-иһити барытын тэбээн, солуурчахха саламааттаатылар. Үөрүү-көтүү буолла.
Аһаабыт-сиэбит, Миитэрэйи үгүс оҕоҕо, элбэх баайга алҕаабыт кэннэ Даарыйа эмээхсин хараҥа муннугуттан кэпсээн эҥээрийдэ:
– Элиэ көтөр тоҕо кулуннуу кистиирин билэҕит дуо, доҕоттоор? Былыыр-былыр элиэ Улуутуйар улуу тойон сылгыһыт уола эбитэ үһү. Улуу тойон киниэхэ эрэ сылгытын үөрүн итэҕэйэн халлаан сырдык сыһыытыгар сылгылатара үһү. Арай биирдэ сылгы сылгылыы барбыта икки хоммут да, элиэ кэлбэтэх. Улуу тойон ытырыктата санаан элиэни бэйэтин чуҥнаппыт. Элиэ «сылгыһыт» биир бастыҥ кулуну уоран сии олорорун көрөн төннүбүттэр.
Үһүс күнүгэр элиэ кэлбит. Улуу тойон кинини бэйэтигэр ыҥыртаран ылбыт. Улуу тойон сылгыһыт уолунаан бу курдук кэпсэппиттэр:
– Хайа, нохоо, ханна сырыттыҥ?
– Сылгы сылгылыы.
– Сылгыларыҥ бары бааллар дуо?
– Биир кулун сүттэ.
– Көрдөөтүҥ дуо?
– Үс түүннээх күн көрдөөтүм.
– Буллуҥ дуо?
– Көстүбэтэ.
– Кырдьык дуо?
– Кырдьык…
Онуоха Улуу тойон олустук уордайбыт.
– Өлөрдүҥ. Уордуҥ. Сымыйалаатыҥ. Үс төгүл халыҥ буруйу, хараҥа аньыыны оҥордуҥ. Үс төгүл хара кырыыстаах эн буол! Сааһыҥ тухары кулуннуу кистии сырыт! Элиэтии көтө көрдүү сырыт! Суолга охтубут собулҕаны тоҥсуйа сырыт!
Онтон ыла элиэ кулуннуу кистиир, былыр бэйэтэ уоран сиэбит кулунун көрдөөн элиэтиир, собулҕаны тоҥсуйар.
Бэрт элбэҕи кэпсээтэ Даарыйа эмээхсин бу киэһэ. Бу киэһэ оһох уота өргө диэри күүдэпчилэнэ умайда, күллэ-салла, кыһыл чохторунан тамнаатанна. Уоттарын кытыытыгар бары үөрэ-көтө олордулар. Бүтэр уһугар Даарыйа эмээхсин Манчаары Баһылайы кэпсээтэ. Кини Манчаарыта хас кэпсээтэҕин аайы саҥа айыллар, үтүө майгыта, ньургун сырыыта саҥаттан саҥа арылла турар Манчаары. Мэлдьи сонун, мэлдьи эдэр, мэлдьи туйгун Манчаары Баһылай. Ол иһин соргу көтөҕүллүбүт уһулуччу үөрүүлээх бастыҥ «дьоро» киэһэлэргэ эрэ айыллан кэпсэнэр. Даарыйа эмээхсин оронугар олоро түһэн, илдьирийбит даба ырбаахытын тиэтэллээхтик кэтэн сарымахтанна, илбирийбит нэк суорҕанын түүрэ тардан бэйэтигэр ыга куустан өйөннө уонна аргыый-аргыый икки өттүнэн иэгэҥнии-иэгэҥнии сүһүөх-сүһүөх этэн барда:
– Тоҕустуу түптүрдээх түүнүктээх түрмэни
Төлүтэ көппүтү,
Аҕыстыы хаппахтаах хараҥа хаайыыны
Хайыта тэппити
Манчаары туйгуну билэҕиэт, доҕоттоор?
Толоону-томтору тумнара сабардыыр
Тоҥуу хаар иэнинэн
Тоҕустуу хаамыынан чүөмчүлээн бырдааттыыр,
Быыппастар быччыҥнаах
Быһыйкаан даҕаны атахтаах дэһэллэр.
Бардам баай тэриммит ыаҕастаах күлүүһүн
Көтүрү тардыбыт,
Дохсун баай эрэммит болгуолаах олуурун
Тоһута анньыбыт
Ньыгылкаан даҕаны ытыстаах дэһэллэр.
Адаҕа тимиртэн, сатара кымньыыттан
Таҥнары көрбөтөх,
Кылырдыыр чыыннардаах кырыктаах тойонтон
Толлору билбэтэх
Уот чолбон даҕаны харахтаах дэһэллэр.
Ырыаҕа ылланар Манчаары Баһылай
Дьоһуннаах сураҕа:
Күүстээхтэн туйгуна, быһыйтан бастыҥа,
Төлөннөөх сүрэҕэ, —
Эр бэрдин төлөннөөх сүрэҕэ дэһэллэр.
Сирэйдээх үтүөтэ, уҥуохтаах көнөтө
Манчаары Баһылай,
Суохтааҕы халаабыт, мөлтөҕү муҥнаабыт
Буруйа суох этэ…
Сүрэхтээх ырааһа – Манчаары дэһэллэр.
Батыйа күөрэтэн баайдары уолутан
Булбутун барытын:
Кылааннаах түүлээҕи, өрүөллээх харчыны
Бар дьоҥҥо түҥэтэн,
Суохтаахха түҥэтэн үргэҥниир дэһэллэр.
«Сүһүөхпүт сүүрээнин, харахпыт ууларын
Уулааннар уойаллар,
Баай үбэ барыта – бар дьоммут сүмэтэ…
Манчаары аатыгар
Туһаныҥ, доҕоттоор», – диир үһү дэһэллэр…
Тордуохтаах тумустаах тойон кыыл дойдута —
Таас дьааҥы үрдүгэр,
Сэргэхтэй кулгаахтаах саһылбыт ордуута —
Сис тыабыт үөһүгэр
Манчаары Баһылай көрсүһэр дэһэллэр.
Эр бэрдэ киһиэхэ уотугар олорсон
Олоҕу сураһар:
«Төрөөбүт дойдубун, үөскээбит дойдубун,
Бар дьоммун ахтабын…
Ахтабын, доҕооччуок!» – диир үһү дэһэллэр.
«Тымныыга-дьыбарга, кыстык хаар ортото
Мин суолум биллиэҕэ…
Тымныыны күрэтэр күн уота күлүмнээн,
Күөх сирэм кэлиэҕэ,
Оччоҕо эргиллиэм!» – диир үһү дэһэллэр.
Эр бэрдэ киһиэхэ, бэрт эдэр киһиэхэ
Уотугар олорсон,
Сис тыабыт үөһүгэр, таас дьааҥы үрдүгэр
Доҕордуу арахсан,
Килбэҥниир болоту талбаатыыр дэһэллэр.
Саас буолан көҕөрөн, мутукча хамсаарай,
Тахсаммыт көрүөҕүҥ!
Күөх сирэм чэлгийэн, Манчаары кэлээрэй,
Уруйдаан көрсүөҕүҥ.
Манчаары Баһылай кэлиэҕэ дэһэллэр…
Манчаары Баһылай кэлиэҕэ, сэгэрдэр!
Эрдэлиирдэри кытта олорор үчүгэй этэ.
Арай биир киэһэ туох эрэ кыраттан кыыһыран, куруубай киһи Сөдүөт биир куһаҕан тылынан ойоҕун үөхтэ. Маайа бэрт өр ытыы сытта. Сөдүөт дөрүн-дөрүн: «Түксү! Оҥторума!» – диэн бардьыгыныы олордо. Ол киэһэ Даарыйа эмээхсин тугу да кэпсээбэтэ… Куһаҕан киэһэ буолла. Дьадаҥылара, аччыктара, кыһалҕалаах олохторо ол түүҥҥү ыарахан хараҥа үөһүттэн таҥнары өҥөйөн турдулар.
Эрдэлиирдэр саас бэйэлэрин балаҕаннарыгар көстүлэр. Остуолларын, саҥа төрөөбүт томуйахтарын уонна бары «сэптэрин-сэбиргэллэрин» биир сыарҕаҕа тиэйэн бардылар. Эмээхсиннэрин уонна утуйар таҥастарын эргийэн кэлэн ылаары, хааллардылар. Кинилэри аһыйан Өлөксөй ытыы турда. Микиитэ хомолтотугар харан, ыгылыйан олорон хабылык хабан ыһыахтанна. Онтон Даарыйа эмээхсин тэйээриҥнээн кэлэн Өлөксөйү кэтэҕиттэн сыллаан баран, Микиитэҕэ чугаһаан эрдэҕинэ, Микиитэ туох да хоһооно суох чардырҕаабытынан ойон туран, үөттүрэҕи сулбу тардан ылан эмээхсин төбөтүн сиигинэн туһаайан өрө күөрэппитинэн барда. Сөдүөччүйэ ыстанан кэлэн үөттүрэҕи мүччү тардан ылла:
– Нохоо, туох буоллуҥ? Эмээхсиҥҥин таптыыр аххан этиҥ дии! Өлөрөөрү гынныҥ дуу?!
– Өллүн! Барар буолбат дуо!.. – тыына хаайтаран салгыны арыычча эҕирийэн ыла-ыла, Микиитэ улуйа турда.
Саха тылын саллар сааһын тухары умсугуйарга уһуйбут кырдьаҕыыс-кырдьаҕас доҕорун ол курдук атаарар киһи буолла. Сатаан быһаарыллыбат быһыы таҕыста. Ол эрээри ол сээркээн сэһэн эмээхсин судургутук уонна дириҥник быһааран эттэ:
– Итинтэн ордук хайдах таптыай? Оҕом таптыырын күүһүттэн өлөрөөрү гынар ээ ити… Оо, күндү да киһи буолар эбиппин… Тоойуом, ытаама. Көрсүөхпүт буоллаҕа дии. Тапталлаах Таатталыыр…
Мөөсүйүөн
Биир киэһэ сыппыт кэннэ, Дьөгүөрдээн Микиитэҕэ эргиллэн, төбөтүн имэрийэ-имэрийэ, эттэ:
– Сарсын оскуолаҕа барабыт ээ, доҕоор.
– Барбаппын…
– Ээ, кэбис, доҕор, үөрэҕэ суох, сааһыҥ тухары биһиги курдук, ыал хамначчыта буолуоҥ дуо?
– Барбаппын…
– Кырата бэрт, эһиил да биэриэх баара. Оҕолор кырбыахтара, – диэтэ Сөдүөччүйэ атахтарыгар сытан.
– Лахсыйыма. Эрдэ үөрэннэҕинэ, биһигини иитиэҕэ.
– Кырата бэрт ээ…
Ийэтэ «кырата бэрт» диэбититтэн Микиитэ өһүргэнэ санаата. Барыах буолла.
Сарсыарда уолу суорҕаҥҥа суулаан баран сыарҕаҕа олордон, хам кэлгийэн кэбистилэр. Аҕата аара хаста да оҕуһуттан түһэн, оҕотун суорҕанынан хайан, кэлгиэтин көннөрөн биэрдэ. Алта биэрэстэлээх Кыымнаайы оскуолатыгар тиийдилэр.
Килбэлдьигэс бирээскэлээх кэтит бириһиэн курдаах, ыас хара хойуу баттаҕын төбөтүн оройунан хайа тарааммыт мааны киһи биир хостон тахсан кэллэ.
– Дьэкиэм, киһибин бу аҕаллым ээ.
– Бу дуо? – мааны киһи төҥкөйөн Микиитэ сирэйин одууласта. – Хайа, доҕоор, кыракката бэрт буолбат дуо?
– Сэттэтигэр барда эбээт…
– Чэ, киллэрэн олордон көрүөххэ, туох тахсар. Олус хойутатан кэбистиҥ… Чэ, доҕор, киирэн үөрэнэн көрүөххэ эрэ, – диэн баран, мааны киһи Микиитэни харытыттан харбаата.
Уол барымаары чыраахтаста да, анараа киһи тохтоппокко дьулурутар киһи буолла.
– Аҕаа!
– Мин манна олоруом, – диэтэ Дьөгүөрдээн.
Үгүс оҕолордоох хос иһигэр буолан хааллылар. Утары муннукка оҕо көтөҕүүлээх дьахтар таҥара олорор. Уҥа эркин ортотугар – кыһыл бытыктаах киһи мэтириэтэ олорор, кини сарыннарыгар өрүү быалар төбөлөрө намылыспыттар уонна түөһүгэр манньыат харчылар кэккэлэспиттэр.
Микиитэ чугурус гынна. Киһи лэглэритэн илдьэн биир таһа суох нэк сонноох уол аттыгар олордон кэбистэ уонна ыйытта:
– Эн кимҥиний?
Сибилигин аҕатын кытта кэпсэтэн, манна бэйэтэ киллэрэн баран саҥа көрбүккэ дылы ыйыппытыгар Микиитэ саҥарбата.
– Ааккын билбэккин дуо?
– Оттон Микиитэбин…
– Мин кимминий?
– Эн дуо?.. Учуутал буолуоҥ.
– Сөп, учууталбын. Араспаанньаҥ кимий?
– Билбэппин… Эһэм Молоох Миитэрэй…
Оҕолор бары күлсэн ньиргистилэр.
– Эн араспаанньаҥ Лэглээрин диэн буолар, эн – Микиитэ Лэглээриҥҥин, Молоох диэн куһаҕан аат. – Учуутал Микиитэни төбөтүттэн имэрийдэ уонна атын оҕолорго барда.
Микиитэ араспаанньалааҕын саҥа билэн, дьиибэргии олордо. Кини эһэтин туора дьон бары «Молоох!» диэн ыҥыраллар, куһаҕан аата эбитэ буоллар кыыһырыа этэ.
Кинилэр, саамай кыралар, аан диэки олороллор. Түгэххэ Микиитэ билэр икки-үс улахан уолаттара бааллар. Хос ортотугар кыракый остуол, олох мас. Остуолга сүрдээх халыҥ кинигэ сытар. Үрүҥүнэн суруллуталаабыт хара кырааскалаах түөрт муннуктаах хаптаһын өйөнөн турар. Микиитэ «Туоһу сыһыаран баран мас саанан ытыалаабыт киһи» диэн санаан эрдэҕинэ, аттыгар олорор нэк сонноох уол тоҕонохтоото. Ол уол одууласпыта өр буолбут быһыылаах, лору-лоппоҕор сүүһүн аннынан бүлтээриччи көрөн олорор эбит. Микиитэ утары одуулаһан олорбохтоон баран уолтан тэйэ сыҕарыйда. Уола ыкса халбарыс гынна. Ол курдук сыҕарыҥнаан Микиитэ олорор сирэ баранна, онтон учуутал тугу эрэ саҥарарын кытта хос иһэ соҕотохто өрө тигинии түстэ, оҕолор бары аан диэки сырыстылар. Микиитэ эмиэ ойон тахсыбыта, аҕата баар эбит. Аҕатын бадьыр курдук чэрдээх тарбахтарын туппахтыы-туппахтыы, Микиитэ көрбүт сонунун кэпсии турда.
Оҕолор тустан муостаҕа үҥкүрүйэллэр, бэргэһэни өрүтэ тэбиэлииллэр, күдэн куоппас көтөр, айдаан-күлүү күүгүнүүр.
Микиитэ кэпсээнэ ситэ илигинэ учуутал тахсан ханнык эрэ биир тылы ордоотоото. Оҕолор үөрэнэр хоско киирэн тигинэстилэр.
– Чэ, эн эмиэ киир, – диэтэ аҕата Микиитэҕэ. – Кэнники кэпсээр.
– Эн барыма, миигин көһүт.
– Сөп.
Хоско киирээт бии тоҕонохтоһор уолуттан Микиитэ туспа олорор толкуйданна. Атын сиргэ олорон эрдэҕинэ, урут олорор уол бүөлүү халбарыс гынна: «Эйиэнэ буолбатах!» – диэтэ, кэнниттэн биир уол кэлэн: «Миэнэ, миэнэ» – диэт, Микиитэни халбарыччы анньан кэбистэ уонна бэйэтэ олордо. Микиитэ эргичиҥнии турда. Нэк сонноох уол, кини кураанахтыйбыт оннун таптайа-таптайа: «Кэл, манна кэл», – дии олордо. Учуутал тиийэн кэллэ: «Оннуҥ бу баар», – диэн баран, илиититтэн харбаан, нэк сонноох уол аттыгар олордоот, ааһа турда. Бу сырыыга күөтэһээри Микиитэ дьукааҕар тоҥоноҕун бэлэмнээн эрдэҕинэ, анарааҥҥыта эйэлээх куолаһынан ыйытта:
– Эн ким уолунаҕын?
– Молоох уолун уолунабын…
Анарааҥҥыта хардары ыйытыыны көһүтэ барбакка, улгумнук кэпсэтэр киһи түбэстэ:
– Оттон мин Чоху уолун уолунабын… Бүөтүр Сүөдэрэппин. Эн миигин кытта атастыы буолуоҥ дуо?
– Буолуом этэ.
Ол курдук Бүөтүр Сүөдэрэп диэн маҥнайгы доҕор көһүннэ. Бу уруокка Микиитэ маҥнайгы тэтэрээтин ылла, уруучуканы аан маҥнай илиитигэр тутта. Тэтэрээт сурааһынын батыһыннара көнөтүк тардар сорудахтаах да, илиитэ салҕалас, бөрүөтэ сурааһын икки өттүнэн халыйталаан тахсар. Өттүктээн тардар оҕуһу сиэтэр курдук муҥнаах үлэ эбит.
Бу тахсыытыгар Микиитэ өссө үгүс сонуннаах буолла, тиэтэйэн омуннуран бөтүөхтүү-бөтүөхтүү, ортолуу кэпсээн эрдэҕинэ, учуутал тахсан эмиэ саҥарда, эмиэ үөрэнэр хоско тигинэһии буолла.
– Эн олор, барыма! – диэн аҕатыгар хаһыытаабытынан Микиитэ кылааска киирдэ.
Бэрт элбэх сонуннаах буолан тиэтэйэн үсүһүн тахсарыгар аҕата суох буолан хаалбыт. Күннээҕи үөрэх бүтэн дьиэлэриттэн сылдьар сҕолор таҥнан булумахтаһан баран хааллылар. Микиитэ аҕатын кэтэһэн турбахтаата. Онтон таһырдьа таҕыста. Мааҥыан оҕустарын баайбыт сирдэригэр от тобоҕо ордон хаалбыт. Төттөрү сүүрэн киирэн, таба баттаҕа эргэ бэргэһэтэ, илбиркэй нэк соно сиргэ сыталларын харбаата да, таһырдьа ыстанан таҕыста уонна кэлбит суолун устун дьиэтин диэки сүүрэн маҕыйбытынан барда.
Сотору кэннигэр дьон хаһыытастылар. Эргиллэн көрбүтэ: уонча оҕо, икки улахан киһи, биир эмээхсин кинини эккирэтэн иһэллэр эбит. Сарылыы түһээт, уол түһэн кэбистэ. Саба баттаан ыллылар, соҥҥо суулуу туппутунан дьиэҕэ киллэрэн баран, төгүрүйэн кэбистилэр.
– Тоҥон хаалыыһы. Сүүрэр ээ, бу таҥаһынан! Абааһы киһи, – дэһэллэр.
Микиитэ, чохчойо-чохчойо, сарылыыр.
Учуутал тахсыбытыгар силэллэн биэрдилэр.
– Бу уол күрээтэ… Туттубут… Тоҥон өлө сыста… Ытыыр… – дэһэн аймалаһа түстүлэр.
Учуутал биир кыра уолу аҕалан Микиитэ аттыгар туруоран кэбистэ уонна эттэ:
– Бу уол эйигиннээҕэр кыра да ытаабат. Пахыый, бачча улахан эрээри… «Мээх!»
Тэллэҕэр уостаах, чачархай баттахтаах, сып-сырдык саһархайынан турулуччу көрбүт уол, харытынан муннун туора соттуммахтыыр, ыстаанын өрүтэ тардыммахтыыр. Киһиргиир быһыылаах, ытаабат киһи буолан.
Уолтан кыһыйан Микиитэ тохтоон хаалла.
– Манна бэлэмҥэ олорон үөрэниэҥ буоллаҕа дии, – диэтэ учуутал уонна обургу уолаттарга тугу эрэ сибигинэйэн баран хоһугар киирэн хаалла.
Тарҕастылар. Онтон бии кыра уол кэлэн:
– Доҕоор, мин мааска тириитэ бэргэһэлээхпин ээ. Көрүөҥ дуо? Мин ийэм Сөөнө эмээхсин дьэ сүрдээх эмээхсин, мааскабытын өлөрөн хачыгыратан кэбистэ уонна миэхэ бэргэһэ тигэн бытарытта… Мин Арамаан Соппуруонап диэн киһибин…
Бэргэһэни көрдүлэр, хайҕаатылар. Киэһэтигэр Буута Болтоойоп диэн Микиитэ билэр уола кэллэ. Бэҕэһээ өрөбүл буолан кини дьиэтигэр баран, бүгүн үөрэҕи куоттаран кэлбит.
– Эйигин мин көрөр буоллум, – диэтэ Буута.
– Хайдах?
– Эн аҕаҥ «оҕобун оҕолор атаҕастыахтара, көрө-истэ сылдьаар», – диэтэ.
Аҕатын туһунан истээт, Микиитэ ытаары, уоһа мэрбэҥнээтэ.
Хоонньоһон баран, сибигинэһэн кэпсэтэ сыттылар.
– Эйигин мөссүйүөҥҥэ олорор дииллэр ээ, ол хайдаҕый? – диэтэ Микиитэ.
– Оттон буоллаҕа бу дии. Билигин эн да олордоҕуҥ.
– Бу мөссүйүөн дуо?
– Уонна?
– Тыый! – Микиитэ олоро түстэ, кини мөссүйүөҥҥэ олорорун дьэ өйдөөтө.
Мөссүйүөн диэн олус ынырык дойду сурахтааҕа.
Былырыын Микиитэ ийэтиниин Болтоойопторго сылдьыбыттара. Болтоойоптор уонча оҕолоохтор, биир ынахтаахтар. Икки улахан уоллара, иккиэн хос ааттарынан ыҥырыллар уолаттар, быыкаайык балаҕаннарын чигдитигэр оонньуу сылдьаллара. Микиитэлээх балаҕаҥҥа киирбиттэрэ, Болтоойоптор ийэлэрэ кырдьыбыт дьахтар Сарахыс Маайа ытаан ньирилии олорор эбит. Сыгынньах уол-кыыс хаҥас диэки муннукка бөлүөхсэн оҥой-саҥай көрө-истэ тураллар. Хотунунааҕар быдан эдэр киһи, сүһүөхтээх хоппоҕор муруннаах, кыласпыт кыараҕас харахтардаах, бэрт аҕыйах саҥалаах Өлөксөй бэрт холкутук сылбаххай чэйи иһэ олорор. Сарахыс Маайа ытаабыта өр буолбут, күөмэйэ кыыкыначчы бүппүт, харахтара дьолточчу испиттэр, баттаҕа сарымта арбайбыт, ырбаахытын уолуга нэлэккэйдэнэн, ырыган хомурҕанын уҥуоҕа хоппойбут. Ытыырын быыһыгар кими эрэ үөҕэн ыҥырҕайдыыр.
– Ырҕайа сытыйбыт, үллэ сытыйбыт, дыгдайа сытыйбыт! Соруйан сиэри буллаҕыҥ буолуо. Хаһан эрэ син умса түһүөҥ эн даҕаны.
Дьахтар саҥатыттан буоллаҕына, буруйдаах киһи саманна баар буолуон сөпкө дылы. Ол эрээри «ырҕайа сытыйбыт киһи» көстүбэт: эр киһи, оҕолор бары көтөхтөрө сүрдээх.
Балачча саҥата суох олорбохтоон баран, Сөдүөччүйэ ыйытта:
– Бу туох үлүгэрэ буолла, Өлөксөөй?
Киһи чэйин иһэрин тохтотто, хайдах эрэ көрдөөхтүк уоһун чорботон баран ойоҕун одуулаһан олорбохтоото, онтон Сөдүөччүйэни, Микиитэни, бэйэтин оҕолорун одууласта уонна наһаа холкутук эттэ:
– Бэйэтиттэн ыйыт…
– Сарахыас, бу туох айылаах буоллуҥ?
Маайа тохтуу түстэ, бөтө-бөтө, ордоотоон кэбистэ:
– Үтүө дьахтар, өйдөөх дьахтар, эн үөрээр-көтөөр. Мин, акаары киһи, аһыйабын, ытыыбын…
Эмиэ ытаан ньиккирээбитинэн барда.
Муннукка бөлүөхсэн турар оҕолору Сөдүөччүйэ ааҕан көрдө быһыылаах.
– Күтүөр, оҕолоруҥ бары бааллар буолбат дуо? Икки улахан оҕоҥ таһырдьа.
– Баар буолбакка ханна барыахтарай?! Арай өллөхтөрүнэ астынаары гынаҕын дуо эн, – диэтэ, Маайа ытаан улуйарын быыһыгар.
– Сүөһүгүт хайдах турар? – диэн Сөдүөччүйэ дьиэлээх тойонтон ыйытта.
Өлөксөй эмиэ чэйин тохтотон хотонун диэки хайыһан иһиллээн олордо. Баарын биллэрбит курдук, хотоҥҥо ынахтара тыаһаата…
– Соҕотох ынахпыт баар.
– Хайа-хайа үөдэн буолтуй бу күтүр… – диэн Сөдүөччүйэ мунаарда.
Сарахыс Маайа сүүстэри, сэҥийэлэри барытын биирдэ ытыһан эргитэ сотон баран, туора садьыйан кэбистэ:
– Кинээспит, ырҕайа сытыйбыт, дыгдайа сытыйбыт баара, улахан уолбун Буутаны оскуолаҕа уган кээспит…
– Дьэ онно?..
– Мөссүйүөҥҥэ киллэрбит үһү. Хааһына аһыгар…
– Дьэ онно?
– «Дьэ онно» диэбит буола-буолаҕын. Ону билэҕин дуо, кисиэ! Ол аата саллаат буолар буоллаҕа дии. Хайа дойду баһыгар-атаҕар тиийэн оҕом умса түһэрин ким билиэй!..
Маайа эмиэ ытаан бөтүөхтээн барда.
Сөдүөччүйэ күлэ түһээт, эттэ:
– Күтүр, аньыы даҕаны – тыыннаах киһиэхэ…
Эр киһи чаанньыгын толорон уокка уурда уонна үлэтигэр таҕыста.
– Күлүмэ, эн да оҕолордооххун, онтукаларыҥ мөссүйүөҥҥэ бардахтарына үөрүөҥ дуо? Көр, киһи эрэ барыта оннук, – диэтэ Маайа, өрүтэ бөтүөхтүү олорон.
– Күтүр, уурай, киһи өлбүтүгэр дылы сүрүн баҕаһын!
– Эн үөрээр…
– Үөрүөм.
– Эн уолаттарыҥ учуутал буолуохтара.
– Буолуохтара даҕаны.
– Эн уолаттарыҥ аҕабыыт буолуохтара.
– Буолуохтара даҕаны.
– Эн уолаттарыҥ хородобуой буолуохтара.
– Ээ, лахсыйыма! Хаһан көрбүт тойоммутун баран… Хата чэйгин кут. Итиилээн баран дьиэбитигэр барыахпыт этэ.
– Чэйбэр тугум да суох. Сылбаххайдыы кутан көрөр инибин… – Маайа туран оһоҕор мас уурда, чаанньыгар чох тарта. – Оҕолорум улааттахтарына киһилии олоруом диэбитим. Ханна баар? Ырҕайа сытыйбыт, өссө бардьыгыныыр: «Акаары», – диир. Биһиги нэһилиэктэн биир оҕону мөссүйүөҥҥэ көрдөөбүттэр. Оҕолоох элбэх. Атаҕастабыллыы мин оҕобун биэрэр буоллаҕа, ырҕайа сытыйбыт…
Микиитэ оннук ынырык дойдуга түбэһэн хаалбыт эбит.
Оскуола эргэ «нуучча дьиэтэ». Дьиэ ортотунан кылгас, хараҥа көрүдүөр. Көрүдүөр аҥаар өттүгэр мөссүйүөн оҕолоро уонна кинилэр астарын бэлэмниир эмээхсин икки оҕотунуун олороллор, аҥаарыгар кылаас уонна учуутал хоһо.
Оҕолор хосторугар остуол, олох мас эҥин диэн суох сирэ, орон туһунан этиллибэт даҕаны. Бары бэйэ-бэйэлэригэр ыгыта түсүһэн муостаҕа кэккэлэһэн утуйаллар. Арай биир Уйбаан Ханаайап диэн уол уопсай куучаттан тэйэ сытар. Уйбаан сүүрбэччэлээх киһи. Кини тыҥа курдук дыгдайбыт сирэйигэр сөбө суох суптугур сүүстээх, хомурдуостары батарыта баттаабыт курдук сүүрэлэҥнэс харахтардаах, лаһарыйбыт намыһах уҥуохтаах суон киһи. Оҕолору Уйбаан араастаан муҥнуур, эттэрин суоһугар сылытыһан саҥардыы нухарыйан эрдэхтэринэ саптан сытар таҥастарын хастыы тардар, сирэйдэригэр тымныы ууну ыһар, кымаахтыыр, баттахтарын тардар. Утуйбут оҕо «саатар сириттэн» атаҕын эрбэҕэр быанан баайан кэбиһэр. Ол эрэйдээх тыыллаҥнаан улаханнык ыалдьар уонна уһуктан баран кыбыстан муҥнанар.
Уйбаан дьиибэлиириттэн куттанан киэһэ хойукка диэри утуйбаттар, сарсыарда эрдэ, кини иннинэ уһукталлар. Утары көрөөрү гыммыт оҕо муннугар томороон сутуругунан дугдуруйар эбэтэр суон быччыҥын күүрдэн баран, харбатан чаҕытар. Оҕолор элбэхтэрэ киниэхэ «балабыына буорсуйа» биэрэр иэстэн хаһан да тахсыбаттар. Ол аата, өлүү астарын аҥаардаан баран киниэхэ таллараллар.
Сотору Уйбаан Ханаайапка Микиитэ улахан буруйу оҥордо. Ханнык эрэ улахан бэчээттээх халыҥ кумааҕынан сиэртимэ хомуллан Буута Болтоойоп уол үөрэнэригэр көмөлтө харчы киирэр. Биирдэ остуорас эмээхсин уола уонна Ханаайап киниттэн харчы албынныырга сүбэлэстилэр. «Өрөбүлгэ дьиэтигэр бардаҕына аара ситэн ылан, «Эйигиттэн учуутал харчы иэс көрдөтөр» диэххэ. Кини эрэбил биэриэҕэ уонна учууталтан иэстиэ суоҕа» диэн ньыманы эттэ Уйбаан. Биирдэрэ сөбүлээтэ. Ол сүбэлэһиини Микиитэ соҕотоҕун иһиттэ уонна кистээн Болтоойопко эттэ.
Онтон ыла Ханаайап Микиитэни наһаа атаҕастыыр, араастаан муҥнуур буолла.
Онуоха эбии Микиитэ бэйэтэ да көнтөрүгэ олус. Тэтэрээтигэр чэрэниилэни тоҕон баран, ыга куттанан уруучука ньаалбаанын көҥдөйүн учууталга көрдөрө-көрдөрө: «Мантыата… мантыахатыттан тоҕунна» диэн ааспат, умнуллубат элэккэ барда.
Оҕолор күн аайы охсуһаллар-этиһэллэр. Этиһэн баран охсуспакка хаалыллыбат. Этиспэккэ эрэ охсуспутунан барыы элбэх. Уйбаан Ханаайап уонна кини саастыыта остуорас уола: «Мин киһим бу» дэһэн оҕолору ананан баран, охсуһуннаран көрүлүүллэр. Бөрүө оонньуута, хаарты оонньуута, эрэлээҥки, сакылааттаһыы кинилэргэ кэмэ суох. Саамай дэлэгэйдик туттар үптэрэ – «балабыына буорсуйа». Микиитэ өлүүтүн аҥаарын мэлдьи сүүйтэрэр.
Дьиэлэриттэн сылдьааччылар үөрэх кэмигэр эрэ оҥорбуттарын туһугар буруйданаллар. Мөссүйүөҥҥэ олорооччулар ону таһынан бэйэлэрин олохторугар буруйданаллара үгүс. Киэһэ хараҥа муннукка турар баар – ынырык суол! Уйбаан Ханаайап уоттаах чоҕу ытыран, уотунан тыынан кэлэн, эбэтэр куһаҕан сону бүрүнэн кэлэн араастаан куттуур. Оҕолор кэпсэтиилэрэ бүтүннүү абааһы туһунан буолар.
Буруйданыы олус үгүс. Сорҕотугар буруйа да суохха.
Биир хараҥа киэһэ дьиэттэн тахсар ааҥҥа Бүөтүр Сүөдэрэп уонна Микиитэ Лэглээрин сүүстэриттэн иҥниһэ түстүлэр. Иккиэн ыарыйдылар. Ким ордук буруйдааҕа кыайан быһаарыллыбата, онон… таһырдьа үтүрүһэн тахсан охсуһуу буолла. Тымныы сырылас кулгаахтарын саба харбаммытынан иккиэн ытаһан киирдилэр да учууталга түбэстилэр, тэҥҥэ «Кини!» диэн хардарыта ыйса түстүлэр. Учуутал уолаттары окумалларыттан харбаталаан ылан, хараҥа кылааска анньыталаан кэбистэ. Кини тахсарын кытта, уолаттар ыгыта куустустулар уонна күүскэ таптаһалларын, чахчы доҕордууларын туһунан сибигинэһэ турдулар.
Биирдэ учуутал суоҕуна эргэ холуоһатын хас да оҕо кэтэ оонньоотулар. Учуутал уруута Соня кыыс Микиитэни соҕотохтуу үҥпүт. Ситэ хараҥатыйа илигинэ, Микиитэ боруҥуй муннукка турда. Муннугуттан босхолонон тахсан иһэн Соняны көрсө түһэн: «Суонньай-куонньай, хобуоччуо!» – диэн ботугураан ааста. Энньэрэҥнии титирээн тахсан, уокка көхсүн ититэн эрдэҕинэ, учуутал хаачырҕаччы үктэнэн кэлэн Микиитэни окумалыттан бобо харбаан тэлэкэччитэн илдьэн, кылаас түгэх муннугар анньан кэбистэ.
Сотору түҥ хараҥа буолла. Микиитэ икки илиитин түөһүгэр ыга туттубутунан, тоҥон, куттанан салҕаластыы турда. Муус сыбах дэлбэритэ тоҥор, дьиэ үрдүттэн буор тохтон сурулуур, кумааҕы бытархайын кутуйах соһон чаччыгынатар. Чигдитийбит хаарга сыарҕалаах ат курдурҕаччы үктэммэхтээн ааһар. Учуутал хоһугар атах эти сүгэнэн эттээн биллиргэтэллэр.
Күлүүнэн мөгүл гынан кэбиһэ-кэбиһэ, оҕолор айдааннара быыстала суох ньамаалаһар.
Бүөтүр Сүөдэрэп уонна Арамаан Соппуруонап уолаттар «доҕор буоллахтара» аатыран дөрүн аан кэннигэр кэлэн тугу эмэ саҥаран, халҕаны охсон ааһаллар. Микиитэ оччоҕо сэргэхсийэ түһэр, соруйан сөтөллөн, баарын биллэрэр…
Сүрдээх өр турда.
Айдаан, күйгүөн улам намырайан барда. Микиитэ турар. «Алдьархайдаах» араас санаалар кини өйүгэр кииртэлииллэр. Оскуолаттан күрээн Манчаары Баһылай курдук сырыттахха… Хобуоччу Суонньайы-куонньайы кэтэҕин аһыттан ылан илби таһыйан куотуллуо. Араас Сыҕаайаптар, Кириилиннэр баайдарын үлтү үүрэн суохха-дьадаҥыга түҥэтэн бэриллиэ. Манчаары Баһылай… Ээ, суох, Лэглээрин Микиитэ албан аата, суон сураҕа уон улууска тарҕаныаҕа.
«Сүһүөхпүт сүүрээнин, харахпыт ууларын
Уулааннар уойаллар.
Баай үбэ барыта – бар дьоммут сүмэтэ…
Микиитэ аатыгар
Туһаныҥ, доҕоттоор!» – диир үһү дэһэллэр…
Ити курдук ыллыахтара ээ, кини, Микиитэ Лэглээрин, туһунан… Уу, Даарыйа эмээхсин бу күһүн өлөн хаалаахтаабыта дии. Биэбэккэм ооккотун даа, өлөн токуйан сыттаҕа дии… Мин бу муҥнана турабын…» – дии санаат, Микиитэ ытаан сыыгынаабытынан барда.
Кини өр ытаата.
Арай хатааһыннаах ааны тардыалаан лигиргэттилэр, остуорас эмээхсин саҥата чаҕаарыйан иһилиннэ:
– Дьэкиэм, хайа бии уолгун умуннуҥ дуу?
Хаста да эппитин кэннэ, учуутал мас ороно тыаһаата.
– Ханнык уолу?
– Тыый, оттон Молоохтор уолларын, муннукка туруорбут уолгун.
– Оо, таһаар-таһаар! Сор эбит дии!..
Улахан кинээс Уйбаан Сыҕаайап сиэнэ Вася учууталга олорор. Кини эмиэ быйыл оскуолаҕа киирбитэ. Кини бастыҥ мааны таҥастаах, килбэлдьигэс саппыкылаах. Даллаҕар кулгаахтаах, кыһыл сирэйин тириитин түрдэҥнэтэн, тиэрэ-маары үүммүт бөдөҥ тиистэрэ көстө-көстө, икки илиитин сиэптэригэр уктан баран, оҕолору ортолорунан чоноҥноон ааһар, оҕолор силэллэн биэрэллэр. Кини олоҕо суох мэник харахтарынан сиргэммиттии, мэлдьи сэнээбиттии көрөн чалаппаччыта сылдьар. Вася охсуһарга төрүөт көрдөөн, саннынан анньан ааһар, хатыйан хаалар, киһи бэргэһэтин туура тардан ылан өрүтэ тэбиэлиир. Бары дьулайаллар киниттэн, дьиҥэ, кини эһэтиттэн, дэлэй хара бытыктаах кинээс оҕонньортон. Вася куһаҕаннык үөрэнэр, талбытынан сылдьар. Оҕолор кинини, кистээн, «Буҕаатай» диэн ааттыыллар, ол ааттан кини өлөрдүү өһүргэнэр.
Биирдэ оҕолор уот кытыытыгар чөмөхтөһөн олордохторуна, ыкса киэһэ Вася таҕыста. Киниэхэ көхсүнэн олорор доҕоругар Арамааҥҥа Микиитэ: «Буҕаатай таҕыста», – диэн сибигинэйдэ. Истибитэ дуу, сэрэйбитэ дуу, икки илиитин сиэптэригэр уктан баран, кырыытынан соҕус туттан Вася чугаһаан тааталдьыйан кэллэ, сирэйэ улам кытара-кытара, тонолуппакка одуулаһан турда. Оҕолор бары ах баран кэтэһэн олордулар. Турбахтаан баран, тииһин быыһынан сыыйан нүһүөр куолаһынан ыйытта:
– Туох диигин, доҕоор?
– Туох да диэбэтэ… Саҥарбата, – дэһэн оҕолор аймаластылар.
Вася ааһыах курдук гынан эрдэҕинэ, Уйбаан Ханаайап кинигэ ааҕа олорон өндөс гынан эттэ:
– «Буҕаатай» диэтэ, мин иһиттим.
Вася далас гынна да, Микиитэни кулгаахха охсон саайда. «Көр!» диэн айхаллыы түстэ Ханаайап. Микиитэ кулгааҕын саба туттубутунан ойон турда. Вася саппыкылаах атаҕынан искэ тэптэ. Ханаайап: «Баар!» диэн уруйдаата. Сүрдээх холкутук, дьоһуннаахтык туттан, соругун толорбут киһи быһыытынан, ыараханнык үктэнэн Вася хоһугар киирдэ. Микиитэ ытыы хаалла. Икки-үс оҕо аһынан төбөтүн имэрийэ турдулар. Ханаайап соруйан хабарҕатынан күлэн кырдыргыы олордо.
Аҕыйах хонон баран Вася сөмүйэтин төбөтүн тугунан эрэ дьөлө аспыта таммах хаан быкпытын түннүк сырдыгар тутан Микиитэҕэ көрдөрдө.
Баайдары «ыраас хааннаахтар, үтүө хааннаахтар» дииллэрин Микиитэ истэр этэ.
– Тыый, тоҕо үчүгэйэй? Көр, эн баай буолаҥҥын хааныҥ бу курдук сырдык ээ, – диэн биһирээн өҥөлдьүйдэ.
– Эйиэнэ хайдаҕый?
– Миэнэ хап-хара, хоп-хойуу… Мин кыра киһи оҕото буоллаҕым дии…
– Мэ, сиэ! – Вася сөмүйэтин хаанын Микиитэ уоһугар сотон кэбистэ.
Тибиирбэхтии түһээт, Микиитэ кыыһыран, хоргутан туора хаамта. Вася ойон кэлэн кинини моонньуттан кууһан ылла уонна эргилиннэри тардаат: «Уураһыахха эрэ!» – диэтэ. Доҕордуу мичээрдээбит. Микиитэ кыыһырбыта ханна да суох буолан хаалта, сүрдээх улгумнук: «Чэ!» – диэт уураһаары уунаҥнаата. Онуоха Вася ньүрүс гына түһээт, Микиитэ сирэйигэр силлээн «чалк» гыннарда. Микиитэ барыны умнан кэбистэ, өрө көтө түстэ да, Вася күлэн өрө иэҕиллибит кылгас муннун хаба ортотунан туһаайан сутурҕалаан саайда. Илиитэ тиийдэ да, иирбит курдук буолла, быыстала суох сабаабытынан барда.
Онтон-мантан бэйэтин курдук илбириспит эрэттэр аймалаһан кэлэннэр Микиитэни тараччы тутан ыллылар. Тутуллан турдаҕына, Вася тула көтө сылдьан уол муннун тоҕо охсон кэбистэ, саппыкынан тэбиэлээтэ.
Учуутал хантан эрэ киэһэ кэлбитигэр Микиитэ уол «Васяны кырбаабыт» буруйдааҕынан тоһуйда. Эмиэ хараҥа муннугунан боруостанна уонна бэрт өргө дылы «Оннооҕор Васяны кырбаабыт күтүр» аатыра сырытта.
Бүөтүр Сүөдэрэп, Арамаан Соппуруонап, Микиитэ Лэглээрин оҕолортон саамай кыралара. Муннукка турдахтарына, «эбиэтэ суох хааллахтарына» босхо сылдьааччылара килиэп аҕалан биэрэр уонна «доҕор буолан» аан аттыгар сылдьар. Оһох сырдыгар чохчойон олорон баттахтарыгар бултууллар. Онно булт дэлэй… Ханна эмэ хараҥа муннукка муостаҕа суулаһа сытан эбэтэр сыстыһа олорон остуоруйалаһаллар, сэһэргэһэллэр, ийэлэрин-аҕаларын бэртэрин аахсаллар.
Сарсыарда ампаалыктаһан тимир куруусканан итии ууну сомсон иһэллэр, биирдии кырбас хара килиэби сииллэр. «Бэйэлэрин куосталарыттан» үөрэнэр оҕолор кэлэллэр, «кылаас» буолар.
Күннээҕи үөрэх устатыгар сахалыы саҥарыллыбат. Нууччалыы билбэттэр. Биир эмэ тылы нууччалаабыта буола-буола үксүн тарбахтарынан кэпсэтэллэр. Алҕаһаан, сахалыы саҥаран кэбиһии бэрт элбэх. Ол иэстэбилэ судургу. Буруйдаах киһи төҥкөйөн биэрэр… Күннээҕи дьуһуурунай оройго охсор. Өстөһүү, ситиһии онно баар. Доҕору тыаһа улахан эрээри ыарыыта суохтук охсуу, өстөөҕү тыаһа кыра эрээри ньүөлүтүүлээхтик охсуу араас элбэх ньымалара онно бааллар.
Түөрт бөлөххө отучча оҕо үөрэнэр. Соҕотох Дьэким Суостап учуутал. Сорох бөлөҕү суруйтаран, сороҕу аахтаран хайдах эрэ сатаан үөрэтэр, ким да мээлэ олорон хаалбат.
Тобуктуу, муннукка туруу, кылааска олорон хаалыы («бэсэбиэдэ хаалыы» диэн буолар) бэрт элбэх. Үс уруок кэнниттэн төрдүһүн «таҥара үөрэҕэ» буолан, аҕабыыт кэлэр. Кини бу дойдуга бэрт өр олорбут. Ойоҕун уонна кырдьаҕас ийэтин кытта туоҕа да суох тахсыбыт эдэр аҕабыыт уонча оҕоломмут, бэрт үгүс ынахтаммыт-сылгыламмыт, хара дьиэҕэ хамначчыттаммыт. «Уу саха» буолан хаалбыт, үксүн үгэнэн кэпсэтэр киһи. Төбөтүн оройугар ыстакаан айаҕын саҕа чүөччэрдии төгүрүк тараҕайдаах чэбдик аҕабыыт кылааска нэлэс гына түһэр. Оҕолор ойон туран таҥараҕа үҥэн сапсыммытынан бараллар. Дьуһуурунай малыыппа ааҕар. Эрээсэлээх аҕабыыт нэлэстэнэн кэлэн остуол кэннигэр олоро түһэн, кылаас сурунаалын хаһыйа тардан ылан арыйа баттыыр да, балачча өр саҥата суох ааҕа олорор. Ол олорон, төбөтүн өндөппөккө эрэ, ханнык эмэ оҕо араспаанньатын аргыый этэр. Оҕо өйдөөн истибэтэх буоллаҕына, аҕабыыт хаһыытаан бытарыппытынан олох маска тиэрэ түһэр. Дьэ онтон уруога бүтүөр диэри «Пошел, муннукка! На колени. Без обеда хаалларабын! Негодяй! Мерзавец!» диэн тылларынан төлүтэ биэртэлии олорор. Уруогу билбэтэх буруйдабыл таһынан, таҥара дьиэтигэр сылдьыбатах, таҥара дьиэтигэр күлбүт, таһырдьа кинини көрсөн баран бэргэһэни устубатах буруйдабыллара кэлэллэр. Ыган-түрдэрэн, кутаа уотунан сабаан баран, истиэнэ оппуохата хоҥноруттуор диэри ааны илгэн аҕабыыт тахсар. Кэнниттэн оҕолор тылларын таһаара, сутуруктарынан дугдуруйа хаалаллар.
Учуутал көмүскэстэ быһыылаах. Иккис сылыгар учууталлаах аҕабыыт кырылас өстөөх дьон буоллулар. Кылаас сурунаалыгар кыһытыһыылаах суруктары суруйсаллар. Хардарыта араас моһуоктары оҥорсоллор. «Таҥара уруогар» соҕотох оҕо малыыппа ааҕарын ууратан, аҕабыыт кылааһы бүтүннүү ыллатан күйгүөнү таһаарар, учууталы «тарбаан» араас кыһыылаах тыллары этэр. Учуутал буоллаҕына, аҕабыыт уруогун кэмигэр бэйэтин хоһугар дьону мунньан гитаралыыр, хомустуур, ыллыыр, айдаарар. «Учуутал соруйан айдааран уруогум куһаҕаннык барда» диэн аҕабыыт сурунаалга бэлиэтиир. Биир буукуба алҕас суруллубутун булан сарсыҥҥытыгар учуутал сүүнэ улахан «я» буукубанан көннөрөн баран, ойоҕоһугар: «Кылаас сурунаалын алҕас суруйуунан марайдыыр сатаммат», – диэн суруйар. Учуутал суругун аҕабыыт тырыта сотон кэбиһэр. Аҕабыт суругун учуутал эмиэ сотор. Куораттааҕы тойотторугар үҥсэн дьыала ыраатта. Хардарыта: «Мин хотон эрэбин», – диэн оҕолорго кэпсииллэр.
Үҥсүүгэ биирдэ учуутал хотто. Аҕабыыт «таҥара үҥүүтүгэр түбэспит» аатырда. «Киһиэхэ иини хаһыма, онно бэйэҥ түһүөҥ» дии-дии, таҥара дьиэтигэр кини «бүрүкүөт» аахта. «Учууталбытын кыраата» диэн дьон аҕабыыкка өстөннүлэр. Буруйун толуйа куоракка биир ый буолан баран, аҕабыыт былҕаччы уойан таҕыста. Эмиэ моһуоктаспытынан барда.
Күрэстэһии үтэһэтэ биир сарсыарда туолла.
Ол сарсыарда учуутал тоҕо эрэ өргө дылы утуйда. Оҕолор сааскы дьиэ таһыгар оонньуу сырыттылар. Аҕабыыт нэлэстэнэн кэллэ да, «Кылаас!» диэн хаһыытаата. Учуутал төһө да хойутаатар «таҥара уруога» буолара ыраах этэ, оҕолор, саараан, тэпсэҥнэһэ турдулар. «Кла-асс!» диэн хаһыытаан бытарытта ыксаабыт аҕабыыт. Тигинэһэн киирбиттэрэ, көрүдүөртэн кылааска киирэр аан иһиттэн хатааһыннаах эбит. Аҕабыыт икки ытыһынан баттаҕын имэриммэхтии түһээт, күлүүһү көтүрү тардан кэбистэ. Малыыппалара бүтэн, саҥардыы үөрэнэн эрдэхтэринэ учуутал хоһун диэки аан тэлэллэ түстэ, бөлтөрүттэҕэс алтан тимэхтэрдээх «куорма» таҥаһын таҥныбьгг учуутал аҕабыыкка сүүрэн кэлэн, остуолу сутурҕалаата да, бардьыгынаан тоҕо барда:
– Эн аҕабыыккын дуо?
Аҕабыыт ойон туран утары хаһыытыы тоһуйда:
– Аҕабыыппын! Эн туоххунуй?
– Мин учууталбын! А ты разбойник!
Оҕолор уолуйан өрүтэ көбүөхтэһэ түстүлэр.
– Оҕолор, барымаҥ, учууталгытын көрүҥ! – диэн ордоотоото аҕабыыт.
– Тахсыҥ! – диэн кыланна учуутал.
Охто-охто, түҥнэритэ көтүһэ-көтүһэ, оҕолор таһырдьа ыстаннылар. Кинилэр кириэтэһэ хааллылар.
Онтон учуутал тахсан: «Класс!» – диэн хаһыытаата.
Онтон ыла аҕабыыт дьулаана оҕолорго мөлтөөтө. «Учууталбыт амырыын киһи эбит» диэн буолла. Таҥара дьиэтигэр сылдьыбат, аҕабыыт уруогар бэлэмнэммэт, аҕабыыты көрсөн баран бэргэһэлэрин устубат буолан хааллылар.
Бу сырыыга үҥсэн аҕабыыт хоппут аатырда.
Саас үөрэх бүппүт күнүгэр оҕолору кытта учуутал уураһан бырастыыласта. Ол туран кини эмискэччи сыҥааҕа титирээтэ, аллараа уоһун хам ытырбахтаата уонна: «Барыгытын таптыыбын… Бука барыгытын!» – диэн баран, киэр хайыста. Сиэбиттэн маҥан былааты сулбу тардан таһаарда да, хоһугар ыстанна.
Атын ыраах оскуолаҕа уларыппыттар. Түөрт нэһилиэккэ соҕотох оскуола баара учуутала суох хаалла.
Тымтык уота
Айан суолун чугаһыгар ыалдьыт-хоноһо үгүс. Ол иһин Мэхээлэ Бэһиэлэйэп нэһилиэк уһугар чиэски сиргэ Дулҕалаах хочотугар мара балаҕан туттарбыт. Кураан дьылга кинилэр Эргиттэ алаастан көһөн Дулҕалаахха бүгэллэр.
Эрдэ күһүн көһөн ньирилээн киирэллэр. Чуумпу уһуктар, сылгы-ынах ааллаһар, кэлии-барыы буолар.
Бэһиэлэйэптэр аҕалара – нэһилиэккэ кинээстээбит, таҥара дьиэтигэр ыстаарыһалаабыт кырдьаҕас, өҥөҥнөөбүт Өлөксөй оҕонньор дьиэттэн тахсыбат, үксү саҥарбат, сытар да олорор. Бэрт мааны ыалдьыт кэллэҕинэ аан маҥнай кини: «Тугу иһиттиҥ, доҕоор? Эһиги диэки хайдах олороҕуот?» – диир. Үлэтэ итинэн бүтэр. Кини эмээхсинэ Бороскуобуйа, ыыс араҕаһынан чөрбөччү көрбөхтүүр, барыттан соһуйан-өмүрэн хабыаланар, тэлгэҕэ тэлээрбэхтиэр диэри эрчимнээхтик эргичиҥниир. Ол курдук күүдэпчилэнэ туран, саҥаран эрэр саҥатын эмискэччи быһан, таһырдьа ыстанан хаалар. Кини мэлдьи тиэтэйэ сылдьар.
Эдэр тойон куурбут-хаппыт, өкчөһүйбүт Мэхээлэ уонна мөдөөттүк мылаарыйбыт Өрүүнэ сыл аайы төрөтөр оҕолоро өлөн иһэллэр.
«Оҕону сиир» абааһыны Бэһиэлэйэптэр араастаан албынныы сатыыллар. Оҕо биһигин тула эһэ тыҥырахтаах ытыстарын сараччы баайаллар. Оҕоҕо араас «куһаҕан дьон», араас «кэриим нууччаларын» ааттарын биэрэллэр. Уол оҕону кыыстыы таҥыннараллар. Оҕо төрүүрүн кытары түннүгүнэн ылан, кэннилэринэн хааман илдьэн, ханнык эмэ дьадаҥы эмээхсиҥҥэ күрэтэллэр.
Оҕолор өлөн иһэллэр.
Кинилэр чугас аймахтара Сүөдэр Бэһиэлэйэп соҕотох уола, били Даарыйа эмээхсин «Сыллай Луха» диэн аат иҥэрбит киһитэ, кэлэн хас да хонукка олорон барар. Уонча мааны ыалга, Бэһиэлэйэп аймахха Сыллай Луха соҕотох ыччат. Барыларытар «уларсыкка», ыҥырыыга сылдьар, улахан үөрүүнэн көстөр уон алталаах-сэттэлээх бэдик. Кини баай оҕото бардам, тот оҕото дохсун, ити аҕыйах сааһыгар бу күн аннын бары үлүскэннээх дьаллыктарын билэ охсубут. Нэһилиэгин иһигэр тустан, мас тардыһан тэҥнээҕин булбат буолан эрэр. Баҕыстыгас сирэйэ, үрбүт хабах курдук, үллэ кытаран, дириҥник тимиччи олорбут ыыс-араҕас хараҕа төгүрүйэн баран дьону соруйан булан этиһэр, ииссэр, уолуктаһар. Сыллай Луха күүһэ, кини өйө аатыран эрэр. Кини сэлиик атынан сундулутан тиийэн кэллэҕинэ, балаҕантан ампаарга төттөрү-таары сүүрэкэлэһии буолар. Биэс-алта сыл үөрэнэн, Сыллай Луха икки группаны бүтэрэн баран уурайбыт, үөрэҕэ да суох аҕатын, аймахтарын баайдарыгар олороо ини диэн буолар.
Мэхээлэ Бэһиэлэйэптээххэ биир иитиэх кыыс баар. Иирэ талах курдук имигэс, уон түөрдэ-биэһэ буолбут, кэрэ-нарын дьүһүннээх Даайыс кыыс. Кини быыс буоллар эрэ хомуһунан оонньуур, бурдук отунан, күөл хомуһунан «кырыымпа» оҥостон араас ырыалары ыллыыр. Туоһу кырыйан араастаан дьохсооттоһон турар сылгылары, сиэлэн атаралаан эрэр тайахтары, табалары оҥортуур. Үтүөкэн майгыннаах кэрэ кыыс оҕо.
Кинини оччо сынньан-мөҕөн атаҕастаабаттар. Ол эрээри, кырдьаҕас хотун «Туораах сиэнээ!» диэн кини дьиҥнээх эһэтин, «куһаҕан киһини» өйдөппөхтүүр. Оччоҕо Даайыс. «Ээ, арба, иитиэх кыыс этим дуу», – диэбиттии курус гынар, уоһун ньимиччи туттар, имэрийиэхтии сымнаҕас толбоннордоох киэҥ хара харахтарын таҥнары көрөн барар.
– Ынахтарыа! – диэн эмээхсин чоргуйар.
Хочо саҕа талахтарын быыстарыгар үүнэр «күрдьүтэс күрүөтэ» окко мэччийэ сылдьар ынахтар диэки Даайыс хааман, кылгас сиидэс ырбаахытын тэлгэҕэ тэлбиҥниир.
– Хамсаамахтаа!
Кымньыынан оҕустарбыт курдук Даайыс «ходьох» гынар, абааһы тайаҕа эрбэһин сараҕар төбөтүн илиитин таһынан булгу сөрөөн ылар, бурдук ото «кырыымпатын» дьабалдьытынан өрө үрэн кэбиһэр да өрүтэ ойуолаан дьиэрэҥкэйдээбитинэн барар. «Хабарҕа ырыата» диэни ыллаан, күөмэйин төрдүнэн курдургуурун быыһыгар, өрө ойуутугар дэгэттээн, күөрэччи ыллыыр. Килэриччи тоҥмут уулартан да, хочо түөрэҥэлэс үрдүк дулҕаларыттан да иҥнибэккэ кини ыллаан-дьиэрэҥкэйдээн курбачыйа турар.
Сотору талахтар быыстарын аайыттан араас эриэн, саадьаҕай, кугас ынахтар сүүрэн сүллүкүччүһэн тахсаллар. Даайыс бэйэтэ көстүбэт. Талах кэннигэр, ырыата сүтэн намырайан бара-бара, күөдьүйэн иһиллэр.
Ыҕым-ырым!
Бобо туппут
Ыҕым-ыҕым!
Болтуолаах,
Ыҕым-ыҕым!
Хам туппут
Ыҕым-ыҕым!
Хаалтыстаах,
Ыҕым-ыҕым!
Маҥан дьоруо
Ыҕым-ыҕым!
Аттардаах,
Ыҕым-ыҕым!
Махсыахалыыр
Ыҕым-ыҕым!
Суруксут…
– Хотуой! Туораах кыыһаа! – диэн эмээхсин кыланар.
Туораах диэн сэҥийэтин төбөтүгэр үрүҥ мөчөкө бытыктаах, кыһыннары-сайыннары уларыйбат арбаҕастаах, акыйбыт улахан оҕонньор. Кини күһүн биирдэ кэлэн сиэнин Даайыһы көрөн барар. Кэлэн атах орон маҕанатыгар өйөнөн олорон, уһун ньолоҕор сирэйин иҥнэҥнэтэн, эргэлээх бөлтөгөр хараҕын быһыта симмэхтии-симмэхтии, арыычча хараҕын ыратынан хаҥас диэки одуулаһар.
Хамначчыттар үс атахтаах остуолларыгар эмээхсин чаанньык, чааскы уонна тооромос лэппиэскэ аҕалан уурар. Чэй куттан иһэ олорон, оҕонньор хаҥас диэки одуулаһан кыҥнаҥныыр.
Таһырдьа сылдьар Даайыска: «Хотуой, эһэҥ кэллэ, киир!» – дииллэр. Кыыс түтүөлэнэн кэбиһэр.
Кыыс киирэн оһох кэннинэн хаҥас диэки чуулааҥҥа ааһан дьылыкыччыйар. Оҕонньор муус маҥан төбөтүнэн өрө кэҕис гынар, кэтэҕэ титириир, маҥан мөчөкө бытыга туллараҥныыр.
Чуулааҥҥа киирэн, эмиэ хаһыытыыллар:
– Үөдэн, тугун төттөрүтэй! Таҕыс!
Даайыс оһоҕу иннинэн таһырдьа тахсан сулукуччуйан хаалар. Оҕонньор кэтэҕэ титириирэ, бытыга туллараҥныыра түргэтиир. Күлэрэ, ытыыра биллибэт.
– Оҕонньоор, кыыһыҥ ити баар!
– Ээ, чэ… Ооккобун…
Чэйин иһэн бүтэн баран, бэрт өр төҥкөйөн олорор. Дьон киирэллэр-тахсаллар, айдаараллар. Оҕонньор олорор. Ким билиэй, кини маҥан чөмчөкөтүгэр туох дьон ньуурдара, төһө дьыллар-хонуктар, туох быһылааннар киирэн ааһалларын? Ким да кинини кытта кэпсэппэт, ким да кинини таба көрбөт.
Ол курдук олороон-олорон баран, оҕонньор аргыый туран тахсан барар.
Атахтарын хатыйа үктээн бүдүрүйэ-бүдүрүйэ, хочону туораан, тыа саҕатынааҕы талахха киирэн көстүбэт буолуор диэри, ампаар хабарҕа муннугар сөрүөстэн туран Даайыс эһэтин кэнниттэн одуулаһан хаалар. Онтон уһуутуу тыынар уонна ортоку тарбаҕын төбөтүнэн хараҕын уутун хаһыйа соттуталаан кэбиһэр.
Кырдьаҕас эһэ уонна эдэркээн сиэн сылга биирдэ «көрсүһүүлэрэ» итинэн бүтэр. Оҕонньор баарынааҕар суох буолта ордук биллэр.
– Ээ, бии Туораахпыт баран хаалбыт эбит дуу?! Хотуой, эһэҥ барбыт дии!.. Үөдэн, эҥин буолан сөрүөҥнээн! – диир саҥалар чаҕаарыһаллар.
Дьиэҕэ суох өттө кэнники кэлэн: «Ноо, бу кыыс эһэтин Туорааҕы кытта барсыбатах эбит дуу!» – диэн соһуйар.
Ол киэһэ Даайыс саҥата-иҥэтэ суох мунчааран сылдьар, хара баархат харахтарыгар дириҥ хомолто күлүгэ түһэр.
Бэһиэлэйэп аймах уонча ыаллар. Барыларыгар оҕолор өлөллөр. Ол туһунан маннык ынырык кэпсээн баар.
Былыр кинилэр төрүттэригэр Кээрэкээн диэн улуу ойуун баар эбит. Биирдэ үс түүннээх күн кыыран баран: «Оҕо абааһыта ыт буолан сылдьарын тутаммын кыаһылаан, томторуктаан кэбистим», – диэбит. Онтон ыла Бэһиэлэйэп аймах төрөөн-үөскээн испиттэр.
Биир саас, Амма үрэх халаанын уутунан эҥсиллэн; халҕаһата көһөн ньирилээн эрдэҕинэ, улуу Кээрэкээн өлөр кэмэ кэлбит.
Өлөрүгэр кэриэс эппит:
– Мин «Уус Хайатыгар» көмүллэр ыйаахтаахпын. Сибилигин уҥуоргу кытыыга тахсан охтуоҕум. Сүүрүгү өрө көрдөөн булаҥҥыт көмөөрүҥ. Быарым туһунан кэнэҕэс үс салаалаах хатыҥ мас үүнэн тахсыаҕа. Ыт абааһы босхолонор күннээх буоллаҕына, миигин иккиһин төрөтөөрүҥ. Кинини мин эрэ туттахпына тутуом. Мин уҥуохпар үүммүт хатыҥ анныгар аас тэлгэхтэри тэлгэтэн, арыылаах-суораттаах кытыйалары кэккэлэтэн баран оҕото суох эдэр дьахтар сөһүргэстээн олордун. Оччоҕо биир кытыйаҕа ооҕуй үөн түһүөҕэ. Ону суораттары лөглү баһан ыйыһыннаҕына, мин иккиһин төрүөм. Бар дьоммун, хаан аймахтарбын өлүүттэн быыһыаҕым.
Өлөрдүү ыалдьыбыт ойуун кыырбыт. Дүҥүрүн охсо-охсо, чэпчээтэр-чэпчээн, хардыыта кэҥээтэр-кэҥээн, көтө былаастаан атаралаан, киэҥинэн эҥсиллэ турар Аммаҕа, муустан мууска дэгэйбэхтээн, уҥуоргу кытыыга тиийэн иһэн тимис гынан хаалбыт. Халаан уута ааспытын кэннэ, түспүт сириттэн үс биэрэстэ, сүүрүгү өксөйөн кытыыга тахсан сытарын булбуттар. Оҕонньор чэбдик ньуура уларыйбатах.
Эппитин курдук көмөн кэбиспиттэр. Кээрэкээн быарын туһуттан үс салаалаах хатыҥ мас лаглайа үүнэн тахсыбыт, Уус Хайатын үрдүк мөҥүөнүттэн аан дойдуну, улуу алаастары, бар дьону айхаллаан баай лабаатынан талбаатаан наскылдьыйа турбут. Бэһиэлэйэптэр үөскээн-тэнийэн испиттэр.
Кэмниэ кэнэҕэс, кинилэр аймах олорор Эргиттэ алаастарын арҕаа тумулун тумсугар түөрт атаҕа кэлгиэлээх, тумсугар томторуктаах, түүтэ соролоон түһүтэлээбит, «түөрт харахтаах» дьүүдьээки ыт кэлбиккэ-барбыкка эккэлиир, иннигэр-кэннигэр түһэр буолбут. Бэһиэлэйэп аймахтан Сиидэркэ диэн дьадаҥы киһи аһынан, ол ыт хаччаччы хаппыт кыаһытын быһа тарпыт. Ыт кутуругун куйбаҥната түһээт, тыа диэки субурус гынан хаалбыт… Бэһиэлэйэп аймах кыра оҕолорун ол босхоломмут ыт-абааһы кэрийэ сылдьан быһыта хабар. Ол иһин кинилэр оҕолоро өлөр. Арай Сиидэркэ уола Сэмэн бэрт элбэх оҕолордоох. Ыт махтанан, арай кини оҕолорун тыыппат. Ол иһин Бэһиэлэйэп аймах Сиидэркэ уола Сэмэннээҕи абааһы көрөллөр, үтүрүйэллэр.
Күһүҥҥү ый быыһа хараҥаҕа Кээрэкээн уҥуоҕар дүҥүр иҥсэлгэннээх тыаһа иһиллэрэ үһү. Иккиһин төрөтөллөрүн кэтэһэ сатыыра, эрэйдэнэрэ үһү. Кини кэриэһин толорор дьахтар көстүбэтэх. Онтон үс салаалаах хатыҥ мас эмэҕирбит, хаппыт салааларын силлиэ булгурута көппүт. Бэһиэлэйэп аймах мөлтөөн, быстан испиттэр.
Кинилэр тустарынан умнуллан эрэр, дириҥ хоһоонноох ынырык кэпсээн хаалбыта итинник.
Улуу Эргиттэ алаас арҕаа халдьаайытыгар Бэһиэлэйэп аймах дьонун уҥуохтарын ортотугар тойон сэргэ турар.
Мэхээлэ Бэһиэлэйэп аҕалаах ийэтэ өлбүттэрин кэннэ Өлөксөй оҕонньор кинээстээн сылдьыбытын бэлиэтигэр, ол тойон куортугун ойуулаан кэбиспиттэр.
Мэхээлэ Бэһиэлэйэп, аҥаардыы дьабадьытын ыттах гыннара-гыннара саҥаран дьабдьыгыратар, өкчөһүйбүт хатыҥыр киһи, наһаа сүүйтэригэс хаартыһыт. Кини төрүт табыллыбатах киһи. Былыр, күннэрин саҕана, улуус бастыҥ баайа Уйбаан Сыҕаайап кинээс балтын, Дарыбыан кулуба соҕотох кыыһын, ойох ыла тахсыбыт. Сурах бөҕөтө, күтүөтү көрбөккө сылдьан, кулуба сөбүлүөх курдук эбитэ үһү. Бэрт айхалынан көрсүбүттэр. Сымса харахтарынан дьэргэлдьиччи көрөн, түргэн саҥатынан дьабдьыгыраччы кэпсэтэн, күтүөт оҕо моҥохтоох собону сиэн хоммут.
Сарсыарда туран Дарыбыан кулуба булгуччу аккаастаан тиэрэ түһэн кэбиспит. Сааты-сууту кытта Мэхээлэ дойдутугар төннүбүт. Дарыбыан кулуба күтүөтү сирбит төрүөтүн дириҥ кистэлэҥ сураҕа кэмниэ кэнэҕэс биллибит. Үс суолунан сирбит эбит: хараҕа олоҕо суох – дьэргэлдьигэс, саҥата астыга суох дьабдьыгырас уонна, собулҕаны тоҥсуйар суорга дылы, собону көхсүттэн сиир. Бары билгэтиттэн көрдөххө: дьоло суох киһи буолсу.
Онтон ыла Мэхээлэ дьоло суох киһинэн ааттанар.
Хаартыга балыйсан баран, кини омун муҥутаан, урут охсор. Мөлтөҕө бэрт, хотторуулаах мэлдьи кини. Киһи анныгар сытан мөхсөн булумахтана-булумахтана: «Турдарбын эрэ сэрэн!» – диир. Анарааҥҥы киһи турдаҕына, Мэхээлэ өрө хатаастан турар да, эмиэ охсуһан кулупаайдаспытынан барар. Эмиэ аллара буолар, эмиэ: «Турдарбын эрэ сэрэн!» – дии-дии, мөхсөн булумахтанар.
Кырдьаҕастар баалларыгар Мэхээлэ хаартылыыр сирин чуҥнуу киһи барар. Атын сүүйтэрэрэ ыкса чугаһаабыт буоллаҕына, хаартылаах дьиэ таһыттан аты күрэтэн кэлэллэр. Кимиэхэ сүүйтэрэн эрэрэ эмиэ быһаарыллар. Дэлэ киһи эккирэтэн кэлэн сүүйүүтүн ылан барбат кырдьаҕастара! Ол быыһыгар мүччү туттаран сүүйтэрэ охсор.
Кырдьаҕастар өлбүттэрин кэннэ дьэ көҥүл барда. Ойоҕо Өрүүнэ намыһах уҥуохтаах, мылаарыйбыт суон дьахтар – үчүгэй майгыннаах. Кини төгүрүк сирэйин мытырыччы туттан, харахтарын кыараҕастык быһыччы көрөн баран, үксүтэр күлэн быыһыгырыы сылдьар. Мэхээлэ олус сүүйтэрдэҕинэ Өрүүнэ эмиэ оонньуур. Иккиэн сүүйтэрэллэр. Өрүүнэ этиспэт, кыыһырдаҕына дьэ ордук саҥарбат буолар, уһун уктаах тимир хамсаҕа табах тардан сүр наҕыллык унаарытара эрэ арыый түргэтиир. Ол эрээри, кини күүстээх, баламат. Мэхээлэ хас эмэ хонукка хаартылаан, сүөһүтүн бастыҥын толоонтон туттаран ыла-ыла, дэлби сүүйтэрэн баран илистэн, салбаҕыран кэлэр. Хотун түҥнэри хайыспытынан табах тардан унаарытар, кини кэлбитигэр кыһаммат. Мэхээлэ сыгынньахтанан баран, табахтаары, кураанахтаммыта ырааппыт саппыйатын тэбии сатыы турар.
Дьиэ иһэ чуҥкунуу чуумпурар.
Онтон хотун туран чэй тардаары остуолга чааскылары уурталыыр. Ол сылдьан эрин аттынан ааһан иһэн, сүр хатаннык «Ньаах!» диэн часкыйа түһэр да, харытын таһынан эрин ороҥҥо тиэрэ хаһыйан ааһар.
– Һок! Иирдэ дуу! – диэн Мэхээлэ дьардьыгыныы түһэр уонна сибилигин туран өлөрсүөхтүү кырыктаахтык көрөн-истэн сирэйиттэн-хараҕыттан уот сардыргыы олорор.
Этиһии суох.
Хотун иккис кэлиитигэр табахтаах саппыйаны остуолга элитэн ааһар. Киһиэхэ кыыһырар, киһини сынньар сөп. Оттон табаҕа суоҕун билэн баран, табах биэрбэт олус сүрэ бэрт! Табахтаах саппыйаны көрөөт, Мэхээлэ тута сымныыр. Буруйдаммыт оҕолуу сурдурҕаан туран, ыраахтан уунан, тарбаҕын төбөтүнэн саппыйаны аргыый соһо тардан ылар.
Иирээн итинэн бүтэр.
Атыырын, икки биэтин, ат соноҕоһун Мэхээлэ сайыҥҥы биир кылгас түүҥҥэ сүүйтэрэн, сылгы аатыттан «ытыһын соттон» турбута. Кыратык кубарыйбыт уонна өкчөччү туттан баран тулатын көрүммэхтээн эргичиҥниирэ өссө түргэтээбит этэ.
«Лэппиэскэни уокка ититэн баран арыыны сотон ньалҕарытан сиир барыыстаах. Кыраны сиигин да, арыы амтана син баар», – диир. От үлэтигэр ол ньыматын туттар.
Лэглээриннэр хас да сайын кинилэргэ ынахсыт буоллулар. Хаһааммыт арыылара биир күһүн уонча муунта итэҕэстийдэ. Мэхээлэ кыратык да иэс көһүппэт киһи буолла, кыыһыран өрө күүдэпчилэнэ түстэ:
– Мин киһиэхэ арыы иэс күүтэр баайдаах киһи буолбатахпын! Бүтүн сайыны быһа хаһааммат диэн тугуй! Арыыны аҕалыҥ, ылбакка эрэ барыам суоҕа!
– Булан төлүөхпүт этэ. Ханна күрүөхтэрэ диэтэххиний? Оҕолуун-уруулуун аһыыр буоллахпыт дии. – Ситэ хаһаамматах буруйдаах киһи Сөдүөччүйэ эйэлээхтик кэпсэтэ сатаата.
Дьөгүөрдээн саҥата суох, төҥкөйөн олордо.
– Эн оҕоҥ-урууҥ миэхэ наадата суох. Аҕал, арыыны! Бу дьахтары көрүҥ!
«Оҕотун-уруутун» аанньа ахтыбатаҕыттан уонна «дьахтар» диэбититтэн өһүргэнэн биирдэрэ харса суоҕар түстэ. Харыс уһун быһаҕы сулбу тардан ылан, сибилигин ыйаан уурталаабыт арыылартан биирдэрин хас да сиринэн батарыта анньан баран хайа олуйан кэбистэ. Мэхээлэ хайыан билбэккэ, «һок-һок-һок!» диэмэхтээбитинэн өрүтэ ойбохтоон өкчөрөҥнүү турда.
– Баарбын-суохпун барытын мунньан биэртим үрдүгэр өссө үөҕэҕин! Уоллуун-кыыстыын хоргуйан барыам дуо? Бу арыыны биэрбэппин… – Хайа аспыт арыытын аҥаарын харбаабытынан үгэх диэки дьулуста.
Мэхээлэ кууруссаны күөйэрдии, икки илиитин быластаан, күөйэ турунна уонна бокулдьуйа-бокулдьуйа, этэн аҕыластаата:
– Һок-һок-һок! Бу дьахт… Ээ… Тугун сүрэй, доҕор! Бэйи, тохтоо. Арыыны аҕал. Суох, маны, маны… Оттон итэҕэһи кэнники төлөһүөхпүт буоллаҕа. Хайыахпытый…
Иккиэн уоскуйдулар. Хайдыбыт арыыларын самсыы тутаннар иккиһин ыйаатылар. Муунта аҥаара итэҕэс буолан таҕыста.
– Арыы итинник, – диэтэ Мэхээлэ. – Элбэх бытархайы холбоотоххо ыйааһына үксүүр. Биир улаханы бытарыттахха кыччыыр.
– Кырдьык оннук эбит, – диэтэ Сөдүөччүйэ уонна, арыы сыстан хаалбыта буолаарай диэбиттии, ытыстарын көрбөхтөөтө. – Хайыппыкка итиччэ кыччаан таҕыста дии.
– Һок, биэбэккэм, доҕоччугум, Сөдүөччүйэм! «Дьахтар» диэн алдьана сыстым дии, кыыс оҕо барахсаны!.. – Дьөгүөрдээн диэки чыпчылыйбахтаан кэбиһэн баран, арыыны сыарҕатыгар таһан өкчөрүйдэ.
Барбытын кэннэ Сөдүөччүйэ сирэйэ бүтүннүү сырдаан мичээрдээтэ уонна дьоно бары истэр гына сибигинэйэн эттэ:
– Доҕоттоор, үс-түөрт муунта арыыны умуһахпар кистээн хааллым ээ…
Бары үөрэ түстүлэр, ийэлэрин хайҕаан аймаластылар. Үс-түөрт муунта арыылаах биэс-алта кэргэн биир кыһыҥҥа туох буолуохтарай!
– Чэ, бу уолаттар улааппахтааҥ! Баай кыргыттары ойох ылыҥ. Арай байдахха сатаныыһы. – Баай ордугун сибилигин сабыс-саҥа өйдөөн таһаарбыт курдук Дьөгүөрдээн күөдьүйэ түстэ.
Кини дьадаҥытынан хаһан да муҥатыйбат. Кыһаннар эрэ хаһан баҕарар байар кыахтаах киһи курдук туттар.
– Ханнык баай кыыһын эн уолаттаргар биэрэр? – диэн Сөдүөччүйэ соһуйа түстэ.
Онуоха Дьөгүөрдээн лыкыччы туттан кэбиһээт, сүр кистэлэҥнээхтик, кылгас-кылгастык сапсыйбахтаан кэбистэ.
– Саҥарба, ханнык баҕарар биэриэҕэ. Сатыыр быраап. Биһиги уолаттарбытын кыргыттар, ытыы-ытыы, бэйэлэрэ эккирэтиһиэхтэрэ. Ону илдьэн бэргэһэлээн «тап» гыннаран кэбиһиллиэ да, бүтэр! – Ытыстарын «тап» гына охсоот, киэҥник быластаан нэлэйэн кэбистэ, хотуулаахтык тула көрбөхтөөтө. – Бүттэҕэ ол.
Дьахтартан өлөрдүү өһүргэнээччи Өлөксөй кытара түһээт, таһырдьа ыстанна. Микиитэ кэнниттэн эккирэтэн кэлэр баай кыыһы илдьэн «бэргэһэлээн тап гыннарар» ньыманы дьүүллэһэ хаалла.
Былдьаһыктаах сырыыларга барытыгар убайа соҕотоҕун түбэһэрин билэн, Өлөксөй киирэн кэллэ уонна дьүүллэһиигэ кыттыспытынан барда. Кини ийэтиниин ол сырыыга араас көрүдьүөс мэһэйдэри туора быраҕаттыыллар. Микиитэ аҕатыныын ол мэһэйдэри араастаан хотор ньымалары булаллар.
Сырыытын таптахха кырдьык да баай кыыһын күрэтэр оччо уустуга суохха дылы. Таҥара дьиэтэ да чугас. Аҕабыыкка биэрэр үс солкуобай да көстүөххэ дылы… Күлэллэр, үөрэллэр. Үгүс баайдардааҕар кинилэр үөрүүлээхтик олороллор. Быыкаайык балаҕаҥҥа туох барыта тиийбэт. Арай күлүү-оонньуу дэлэй, кинилэр баайдара ол.
Мэхээлэ Бэһиэлэйэптээх улам мөлтөөн-ахсаан истилэр. Эргиттэ алаас биир эҥээрин бүтүннүү сабардаабыт киэҥ күрүөлэрэ, бүтэйдэрэ иэгэйдэр иэгэйэн сиҥнитэлээн бардылар, киэҥ тэлгэһэлэригэр сытыган эрбэһин торолуйан үүннэ. Нэһилиэк аҥаарын дьоно туппут үтүө сайылык дьиэлэрин киэҥинэн килэҥнээбит түннүктэрэ үлтүрүйэн истилэр. Ону туоһунан, өрбөҕүнэн, хаптаһынынан саппыттарын тыал мөҕүһүннэрдэ.
Холлубут, дьүдэйбит дьон тымныы-боруҥуй олохторун үтүө майгыннаах, кэрэ дьүһүннээх Даайыс хара баархат харахтара, сардаҥалаах мичигэ сэргэхситэн сырытта. Кини улам ситэн-хотон, төлөһүйэн истэ.
Биир күһүҥҥү ый быыһа киэһэ, хас да хостоох улахан сайылык дьиэлэрин аан хоһугар, остуолларын уот кытыытыгар тардан, хобдох аһылыктарын аһыы олордулар.
Арай айан суолугар муҥунан көтөн иһэр ат туйаҕын тыаһа өрө харбыалаһа түстэ.
– Били быччаҕар ааһан эрэр! – диэн Мэхээлэ уоһун кытта саҥарда…
Оҕуруоттарын ыксатынан Сыллай Луха күн аайы өрө көтүтэн аастар даҕаны кинилэргэ сылдьыбатаҕа ырааппыта. Кинилэр улам дьадайан, уостан истэхтэрин аайы Сыллай урут уруургуурун улам умнан испитэ. Билигин да, куолутунан, ааһа көтүтэн, атын туйаҕын тыаһа симэлийэн барда.
– Аата оҕо!.. – диэн аҕыйах саҥалаах Өрүүнэ сиилиэх курдук гынан эрдэҕинэ, Сыллай атын туйаҕын тыаһа төттөрү табыйбахтаан кэлэн, оҕуруот айаҕар тохтоото.
Мэхээлэлээх дьиибэргээн утарыта көрсөн кэбистилэр.
Хас да сыл хатанан турбут үрүҥ ааны Сыллай тардан «лиҥ» гыннарда. Мэхээлэ сүр имигэстик ойон туран хараҥа хоско тимис гынна. Аан хатааһынын иилэҕэһэ кылырдаата, Мэхээлэ саҥата хабытайдана түстэ:
– Ноо, Луха эбиккин дуу?! Хайа, тукаам, бу хантан кэллиҥ? Сэрэн, хараҥаҕа сээкэйгин өлөрөөйөҕүн… Чэ, биһиги бу олоробут. Хотуой, Даайыс, сылабаары…
Сыллай улахан холуочук эбит: ньилбэктэригэр иккилии бууттаах киирэни баайбыт курдук, чиҥ-чиҥник лиһиргэччи үктэнитэлээн кэлэн үллэс гына олоро түстэ, сиэбиттэн иһит аҥаара арыгыны оруу тардан таһааран остуолга ыараханнык ууран кэбистэ уонна суон күөмэйинэн эттэ:
– Убаай, Мэхээлээ!
– Тугуй, тукаам?!
– Саҥаас, Өрүүнээ!
– Эһээ…
– Мин эһиэхэ соруйан хоно кэллим.
– Хоно да? – Мэхээлэлээх Өрүүнэ соһуйан, иккиэн тэҥҥэ саҥардылар.
– Ээ, хоно! Хоннорумаары, холдьоҕоору гынаҕыт дуо? Хоммут-сылдьыбыт дьиэм буолбат этэ дуо? Бу аһы мыынымаҥ: иһэн кэбиһиҥ.
Мэхээлэ үөрэн, өрө көтө түстэ:
– Бу оокком дьүһүнүн! Ол иһин да, миигин хайдах өрүү умнан кэбиһиэ эбитэй! Чэ, үрүүмпэлэри… Ээ, доҕоор, Өрүүнээ, бу чааскылары сайҕаталыы охсон аҕал. Даайыас, сылабаары тиэтэт. Чэ, туттумахтааҥ! – Мэхээлэ эрдэттэн итирбит курдук буолла, үөттүрэҕинэн уотун кэйиэлээтэ уонна хаппыт мутугу муннукка чохчолообутун аҕалан ыга симэн биэрдэ.
Арыгыларын иһэн, Мэхээлэлээх Өрүүнэ холуочуйдулар. Даайыс аккаастаммытын, ыххайан туран иһэттилэр. Кыыс төбөтө туймаарыйда, нухарыйыах курдук буолуталыы олордо.
Кэпсэтии аанньа тахсыбата. Мэхээлэ бэрт үксү дьабыгырыа эбит да, Сыллай үөмтэлээбэтэ, быстах-остох биирдии тылы тамнааттаан биэрэ олордо. Онтон эмискэччи ойон туран, курун аллара баттанна уонна эттэ:
– Чэ, утуйуохха!
– Даайыас, таҥаскын Лухаҕа биэр, – диэтэ Мэхээлэ.
– Оо, кэбис, ылбаппын, – диэн Сыллай ордоотуу түстэ. – Мин атыттар курдук ньүдьү балай киһи буолбатахпын. Баарыһына таҥаһын былдьаабат киһибин. Бу арбаҕаһы тэлгэниэм, болтуобун саптыам, атын таҥастарбын сыттаныам, онон бүтэр.
Көхөҕө ыйанан турар Мэхээлэ арбаҕаһын ыйыыр быатын быһа тардан ылла. Мэхээлэ аһыйан, үөһүн тартара түстэ.
Сыллай чуулааҥҥа киирдэ. Сотору муннун тыаһа баччыгынаан барда.
Даайыс чуулаантан утуйар таҥаһын суулуу тутан таһаарбытын дьоно мөҕө тоһуйдулар.
– Эҥин буолан сөрүөҥнээҥ, ханна күрүүгүн?.. Убайыҥ буолбат дуо, хотуой! – диэн кыбдьырыммытынан Мэхээлэ ойон тиийдэ, Даайыс кыбынан турар таҥаһын мүччү тардан ылан чуулааҥҥа киллэрэн «тарк» гына бырахта.
– Эҥин араас буолума, – диэн киҥинэйдэ Өрүүнэ.
– Оҕом муннун тыаһын! Хата итиччэ утуйан баран, эйигиннээҕэр буолуох сарыыссаҕа бэйэтигэр да уһуктубат киһи буолуо. Бу дьахтар, орону оҥор. Утуйуохха. Оҕом, көр, сүрэҕэ чугас эбит ээ…
Сарсыарда уһуктубуттара, Даайыс дьонун оронун аттыгар сиргэ көһөн тахсан ытаан сурдургуу сытар эбит.
Сыллай хайы-үйэҕэ баран хаалбыт.
Өрүүнэ оронуттан өндөйөн аргыый ыҥырда:
– Даайыс…
– Сиэн барда… «Ооккоҕут!» – диэн баран Даайыс күүскэ ытаата.
Ити күнтэн ыла Даайыс тосту уларыйда, күлбэт-оонньообот буолла. Кини туохха да кыһаммат, тугу да сэҥээрбэт, халыҥыар эттээх уостарын ньимиччи туттан баран, уутугар аҥаарыйбыт курдук, туймаарыччы көрөн сылдьар буолла.
Дьоно кинини «олоҕун булларар» кыһалҕаҕа киирдилэр. Кыһыныгар олоҕо көһүннэ. Икки ойоҕо өлбүт, үрэх баһын оҕонньоругар күүстэринэн биэрдилэр. «Күүстэринэн» диэн… «Ити оҕонньорго бараҕын» диэбиттэригэр Даайыс саҥарбата, ханнык эрэ кини билбэт дьахтара кимиэхэ эрэ барар буолбутун истибит курдук аахайбата. «Ону миэхэ тоҕо этэҕит?» диэбиттии Өрүүнэ диэки көрөн кэбиһээт, тахсан барда.
Оҕонньор дэгиттэр барыыстаах күтүөт: улахан халыымы кэрэйбэт, үгүс энньэни эрэйбэт киһи эбит. Онон, үөрүү-көтүү, тиэтэйии буолла.
Кыараҕас харахтарын сүүрэлэҥнэтэн кылахаччытар, тэллэстигэс уостаах, уҥуох-тирии бэйэтин күндү түүлээҕинэн сууламмыт оҕонньор Даайыһы бэргэһэлээн кэллэ. Дьиэ иһинээҕи дьон бары, туох эрэ дохсун күүстээҕи албыннаан тутуох курдук, дьиксиммит дьүһүннээхтэр, ботугураһан кэпсэтэллэр. Саҥата-иҥэтэ суох, тиэтэйэ-саарайа киэһээ аһылыгы аһаатылар да, Мэхээлэлээх кэтэҕэриин оронтон хаҥас диэки көһөн суугунастылар. Кинилэр оннуларыгар орон оҥоро охсубукка күтүөт оҕонньор сытта. Сытаат, күрдүргэччи сөтөллүбүтүнэн барда. Быыһы арыйан, хойуу бөлөнөҕүнэн силлээн дьиэ ортотугар тамнааттыы сытта. Утуйар кэм иннинэ утуйуу буолла.
Симэлийэн эрэр уот иннигэр Даайыс соҕотоҕун хаалан, тымтык төбөтүнэн күлү булкуйа олордо.
Күтүөт күрдүргэччи сөтөллөр уонна сөтөлүн кытта үөхсэн киҥинэйэр.
Маҥнай Өрүүнэ олох мастан испиискэни түһэрэ-түһэрэ, ырбаахытын кэтэн, оһоххо кэлэн уоттаах чоҕу ылан табахтаата. Ол туран бэрт киҥнээхтик бэрт өр тугу эрэ ботугураата. Онтон Даайыс сирэйигэр сыпсыны дугдуруйан баран, оронугар төнүннэ.
Даайыс күлү булкуйа олордо. Хараҥа оһох диэки ыган истэ. Балачча өр буолан баран Мэхээлэ туран таһырдьа таҕыста. Онтон киирэн оһоххо иттэ уонна табахтыы туран, бэрт кырыктаахтык киҥинэйдэ: «Туох буолбут дэриэтинньигий, доҕор!.. Эҥин буолан сөрүөҥнээбиккин, хата!..» – диэн кыбдьырыммахтыы турда.
Оһоххо өһөн эрэр уоттаах чохтор эрэ хааллылар. Даайыс күлүн булкуйа олордо. Онтон тутан олорор тымтыгын эмискэччи тоһута кумалаан оһоххо бырахта уонна сулбу хааман тиийэн таҥас быыһы харытын таһынан арыйа охсон халбыс гыннаран киирэн хаалла. Мэхээлэ аргыый биэтэҥнии турар быыһы одуулаһан турбахтаан баран оронугар өкчөрүйдэ.
Даайыс тоһута кумалаан бырахпыт тымтыга эмискэччи умайан күлүбүрээн, дьиэ иһин сырдата түһээт, умуллан ньимис гынан хаалла. Хараҥа ордук хойунна, чиҥээтэ.
Сарсыарда күтүөттэрэ дьон иннинэ туран уот отунна. Кини хаартыга улаханнык сүүйтэрбит киһи курдук хайдах эрэ кыайтарыылаах дьорҕооттук туттан, саҥата суох аһаан-сиэн бүтээт атын көлүнэн баран хаалла. Барарын кытта дьиэлээхтэр сэргэхсийэ, саҥара-иҥэрэ түстүлэр. «Аныгы чыыр-чаар силлээбит уолаттардааҕар ордук буолуо». – «Биир кыыс оҕону кырытыннарыа суох киһи дуо?» – «Биһиги да кыыспыт манна диэн эттэххэ…» – диэмэхтииллэр.
Ыкса киэһэ күтүөт оҕонньор хас да иһит арыгыны аҕалла. Үөрэн-көтөн арыгылаатылар. Итирии саҕана таайыгас киһи өйдүүр одоҥ-додоҥ кэпсэтиилэрэ таҕыстылар.
– Миэхэ түгэҕэ дьөлөҕөстөөх үрүүмпэ баара буоллар… Кылын тойоммор арыгы кутан биэриэм этэ. Былыргы сиэр оннук буолар этэ. Ол хайдаҕый? – диэтэ күтүөт уонна остуолга быардыы түһэн Мэхээлэ муннун анныгар тэллэстигэс уоһун тоһуйда.
– Хайтаҕый диэн… Эн да уолан уол буолбатаххын!
– Мин буолбатаҕым биллибит киһи буоллаҕым! Собообут собулҕаҕар үппүн-аспын тоҕо тардан ылбыккын, хоруоскаһыт.
– Туох да?.. Бу сөрүөстэ сытыйбыт үөхтэрэн сордотон эрдэҕин истиҥ эрэ! Абыым-абам! – Мэхээлэ тэриэлкэлээх тоҥ эти сиргэ тоҕу хаһыйда уонна кыыһы кырбаары ойон турда…
Үһүс сарсыардатыгар күтүөт дойдулуура буолла. Кини бырастыылаһар кэмигэр Даайыс сүтэн хаалла. Кыбыыга, хотоҥҥо, Молоохторго көрдөөтүлэр. Көстүбэтэ. Күтүөт атын тумана хочону туораан субуруйан эрдэҕинэ, Даайыс Амма сыырын анныттан тиийэн кэллэ. «Саакка-суукка уктуҥ» диэн мөҕө тоһуйдулар. Даайыс саҥарбата.
Сааһыары күтүөт ойоҕун сүгүннэрэ оҥостон киирдэ. Кини ыалдьара бэргээбит, өкчөччү тартаран хаалбыт, сүрэ тостубут. Сыарҕаҕа олороругар Даайыс көнө, уһун ортоку тарбаҕын төбөтүнэн кэмчи хараҕын уутун хаһыйталаан кэбистэ.
– Хочону туоруоххар диэри кэннигин хайыһымаар. «Сүрэ-кута дойдутугар хаалан, эрин дойдутугар кыыс дьоллоохтук олорбот» диэн былыргылар аньыыргыыр буолаллара, – диэн сүбэлээн дьабдьылыйда Мэхээлэ.
Хочо хордоҕоһун туораан улахан күөл дулҕалаах сөкүтүгэр киирэн иһэн Даайыс сыарҕаҕа туора олорунан, кэннин диэки хайыһан истэ.
– Ити күтүр кэмэлдьитэ түҥнэритин көр!.. Киһи буолуо суох баҕайы, – диэт, Мэхээлэ балаҕаныгар дьулуста.
– Ээ, чэ ээх! – диэбитинэн Өрүүнэ сэргэ төрдүгэр хаалан Даайыһы батыһыннары көрөн турда.
Эр тойоно дойдутугар тиийээт, турбат охтуутун охтубут. Даайыһы ыҥыран ылан, аттыгар олордон баран, киниэхэ кэлиэн иннинээҕи «аньыытын» туһунан ыаһыйалаан ыйытар, дар уҥуох илиитинэн кырбыыр идэлэммит.
Ол сытан ойуун аҕалтаран кыырдарбыт. Ойуун кыыра сылдьан «таарыччы туһалаан» Даайыс үрдүгэр кэлэн түспүт. Даайыс хаһыытаабытынан уҥан охтубут. Абааһы уола сөрүөстэ сылдьарын туппут киһи буолан дьаабыланан баран ойуун эппит: «Ойоххун абааһы уола булбут. Ол иһин эйигин абааһы көрөр эбит. Аны дьэ таптыыр буолуоҕа».
Нөҥүө киэһэтигэр Даайыс соҕотох ырбаахынан дойдутугар күрээбит. Икки түүн, биир күн айаннаан, дойдутун булбут. Бэһиэлэйэптээххэ барбакка, чуо Дьөгүөрдээннээххэ тиийэн кэллэ.
Бэргэһэлээх эриттэн күрээн сылдьарын туһунан мааны эмээхситтэртэн үөҕүллэн кэлэн ортоку тарбаҕын төбөтүнэн хараҕын уутун хаһыйан кэбиһэ-кэбиһэ, уоһа титирээтэ.
Хас да хонон баран Мэхээлэ Бэһиэлэйэп дьөгдьөрүс гына ойон киирдэ, Дьөгүөрдээҥҥэ баайыллан дьабалдьыларын ыттараҥнаппытынан барда:
– Дьөгүөр Миитэрэйэп Лэглээрин, киһи бэргэһэлээх ойоҕун күрэтэн ылбыккын. Бу сыыһа быһыы. Миигин эппэтэҕэ диэйэҕин. Бу иннигэр тойон иннигэр туруоҥ… Бу дьахтар, эн аны биһиги дьиэбитигэр сылдьаҥҥын ааты алдьатаайаҕын…
– Сылдьар санаам суох, – диэтэ Даайыс иһиллэ-иһиллибэттик.
– Туох даа! – Мэхээлэ өһүргэнэн чаҕылла түстэ. – Мин бөлөнөхпөр улаатан кубаҕай маҥан буолтуҥ, үтүө киһиэхэ ойох барбытыҥ.
– Үтүө киһигин…
– Туох даа! Сирэйгин үлтү охсон… – Мэхээлэ сахсарыс гына ойон тиийбитигэр Даайыс дьигис да гыммата, өссө хайдах эрэ мичээрдиэх курдук туттан баран сүрдээх холкутук эттэ:
– Сынньыаххын саныыгын дуу? Мин үтүө киһи бэргэһэлээх ойоҕобун ээ, оҕо буолбатахпын.
Мэхээлэ ити тылтан улаханнык салынна, сиэрин эрэ ситэрэн хотоойута суохтук айдаарбахтаан баран таҕыста.
Сарсыҥҥытыгар Дьөгүөрдээн икки уолун батыһыннаран бэйэтин эбэтигэр Дулҕалаах хочотугар оттуу киирдэ. Кинилэр ходуһаҕа үс хонон баран ыкса киэһэ таҕыстылар. Арай балаҕаннарын өһүөтүн устатын тухары туос сылгылар саайыллыбыттар. Ол сылгылар араастаан туттан, сиэллэрэ-кутуруктара охсуллубуттар. Сорохторо сиэлэн тамаһыйан эрэллэр, сорохторо туоруу хаамаллар, күөлэһийээри сытан, төбөтүн ньолбоччу туттан эрээччи эмиэ баар, сорохтор тугу эрэ ыйытар курдук бэттэх диэки туора хайыспыттар. Сылгылар ойоҕосторугар сымса кулуннар күөххэ көрүлээн бырдаҥалаабыттар.
– Даайыс Эрдэлиир Миитэрэйи кытта сибилигин Таатталаата. «Эрэ эккирэтиннэриэм» дии сытар үһү. Даайыс эһигини көһүтэ сатаан кэбистэ. Бүгүн күнү быһа ити сылгылары кырыйан саайталаата: «Оҕолорго бэлэхтиибин», – диир. Арыый эрдэ да соҕус кэлээхтээбэккин, – дии тоһуйда Сөдүөччүйэ.
– Кини барарын биһи хантан билиэхпитий… – диэн хомойбуттуу саҥарбытынан Дьөгүөрдээн туос сылгылары одуулаһан өрө хантайан турар уолаттарыгар барда. – Букатын тыыннаах курдуктар… Дьэ нарын тарбах!
Тааттаҕа ыраах уруута дьадаҥы дьахтарга Даайыс аҕыйах хоммут. Кини ханна эрэ барбыт. Биир кэпсээнинэн, көмүс үлэтигэр Бодойболообут. Иккис этэринэн, хаама сылдьар нууччаны батыһан куораттаабыт. Ханнык эрэ оскуолаҕа остуорастыыр курдук эмиэ этэллэр.
«Киһи буолбатах киһийдэх» дэһиспэхтээн аҕыйах хонукка ньамаарыһан баран, Даайыһы умнан кэбистилэр. Арай Молоох уола Дьөгүөрдээннээх өргө диэри өйдүү, дьонтон сураһа сырыттылар. Даайыс сүттэ.
ИККИС ТӨГҮЛЭ
ЭРГИЧЧИ ЭРЭЙ
Инчэҕэй тирбэҕэ быстыбат.
Саа
Субуруччу кураан дьыллар буолуталаатылар. Амма сааскы уута хочоҕо, күөл онно ходуһаҕа улаҕата көстүбэт килиэ халаанынан тэлгэммэтэ. Дьөгүөрдээн ыарытыган буолла. Лэглээриннэр олохторо кытаатан истэ.
Кыһын баайдарга «көһөннөр» хамначчыт буолаллар. Сайыныгар баайдар «бэдэрээттэрин» оттуу-оттуу, бэйэлэрин буор сыбахтаах быыкаайык балаҕаннарыгар олороллор. Саамай дьоллоох кэмнэрэ буолар. Микиитэ эбэтэ, хараҕынан арыччы боруттар даҕаны сүрдээх баабый үлэһит, Баһыахтыыр Балбаара кыһыннары-сайыннары баай хотонуттан тахсыбат.
Куобах наһаа мэнээктээтэ.
Күһүҥҥү сарсыарда Дулҕалаах хочотун дэлэй дулҕаларын быыстара туртаҥнас куобах буолар. Бөлөх-бөлөх күрүстээн ойон мохоолоон иһэн куобахтар олоро түһэллэр. Атын бөлөх ситэн ааһар уонна тэйиччи баран эмиэ олоро түһэр, уһун сымса кулгаахтарын чөрөҥнөтөр. Ол кэмҥэ үһүс бөлөх ситэн ааһар. Ол курдук бөлөхтөһө наардаһан бары ханна эрэ илин диэки көһөллөр. Илин диэки Түгэх диэн киэҥ хочо баар. Ол хочо анараа кырыытынан, көөрөнөн түһэ турар эмпэрэ хара сыыр аннынан Амма үрэх эргийэн тоҥолохтуу охсуллан ааһар. Көс куобахтар онно тиийэн, мууһа тура илик Амматтан иҥнэн: Түгэххэ сөҥөн симсэллэр.
Лэглээриннэр туһахтыыллар. Амма сыырын кэрийэ барар чагда тыаҕа быһыттыыллар. Микиитэ эһэтэ Молоох Миитэрэй оҕонньор онно маастар. Ыаллартан көрдөһөн уонна сылгы аалыммыт маһыгар хаалар кылы хомуйан бары туһах хаталлар.
Хаһан да арахсыбатах арбаҕаһын куругар чохороон сүгэни анньынан, ачаахтаах тайах маһыгар бэрт элбэх туһаҕы иилинэн баран кырдьаҕас оҕонньор тыа диэки салтаҥныы турар. Хамсыыр тииһин түөрэҥнэтэн кэбинэ-кэбинэ, ханна эрэ көмүскэтин түгэҕэр кыласпыт мөлтөх кыараҕас харахтарынан икки өттүн оҥой-саҥай көрөн кэбиһэ-кэбиһэ, кини хас төҥүргэһин, хас ыллыгын барытын билэр тыатыгар сылдьар. Туһаҕыттан куобаҕы ылан ыараҥнатан көрөр, эмиһин билээри, самыытын, быттыгын туппахтыыр уонна мас сүгэһэригэр баанан кэбиһэн баран, кэбинэ-кэбинэ, бэрт аргыый хаама турар. Кини куруук тугу эрэ көрдүүр курдук туттар уонна тайаҕын төбөтүнэн мас бытархайдарын туора хаһыйталыыр.
Ити Бокуруоп буолуор, кыстык хаар түһүөр, баай үлэтигэр көлүллүөхтэригэр диэри.
Онтон кыһыны туораан сааскы Ньукуолуҥҥа «кэпсэтиилээх кэмнэрэ» туолар, бэйэлэрин балаҕаннарыгар көһөн күккүрүүллэр. Аҕыйах хоноот «тойоттор» туу сүгэн от үрэххэ күөнэх балыктыы бараллар.
Ол эрээри саамай эрэйдээх, саамай кыра туһалаах эрээри, саамай кэрэ бултааһын – сааланыы.
Дьөгүөрдээн кыбыммытынан улааппыт, кытта кырдьан эрэр, киһи эрбэҕэ эргичийэр киэҥ уостаах «кэтириинискэй доруоптаах». Доруоп маһа хайыттан тус-туспа барыталаабыта сигэнэн, тирбэҕэнэн, ньаалбаанынан үүйүллүбүт. Мас хамсаны умсары туппут курдук болтоҕор сомуоктаах, буспут дьэдьэн курдук кыһыл алтан сыаллардаах. Дьон этэллэр:
– О, доҕоор, бу сааҥ куттала бэрт ээ, уураттаххына сөп буолсу!
– Дьэ, бэйэм да ууратаары сылдьабын… кырдьык, сүрэ бэрт, – диир Дьөгүөрдээн.
Хонуктар ааһаллар. Дьыллар ааһаллар. Саа маһыгар сигэ, тирбэҕэ, ньаалбаан эбиллэн иһэр… Сааланыы уурайбат.
Сааларын тыаһын бары билэллэр. Атын саалар дар гына сатаҕайдык сатарыыллар, кинилэр киэннэрэ ыараханнык «лүҥ» гынаат, дорҕооно алларанан бытааннык тарҕанан барар. Сааскы күөл кытыы лаҥхатынан Микиитэни батыһыннаран иһэн Дьөгүөрдээн нүрүс гына түһэр, такыс гына кэннинэн сапсыйан кэбиһэр уонна, торбос үтүлүктэрин окко түһэртии-түһэртии, күөлтэн тэйэ үөмэн тахсар. Микиитэ лаҥха от быыһыгар олорон хаалар. Аҕата бөкчөччү туттан күөлү кэтэҕинэн эргийэн тиийэн, тоҕонохторунан, тобуктарынан тирэнэн «ат буолан» супту киирбэхтээн иһэн, налыйан, быарынан сыыллан барар.
Күөл кытыытыгар халыйбыт ньалыар ууга от быыһыгар бүкпүт икки көҕөнү билигин Микиитэ да көрөн олорор. Кур лаҥхаттан дэбигис араарыллыбат курдархай өҥнөөх тыһы көҕөн тумсунан от силиһин тардыалаһар, илин өттүн бүтүннүү ууга тимиччи баттанан, кыһыл такымнарын таһаарбахтыыр, ньыхаччы туттан өрө хантайа-хантайа, аһаан-сиэн энньэрэҥниир. Моонньун ортотунан эргиччи синньигэс үрүҥ сурааһыннаах кутуругун төрдүттэн өрө иэҕиллибит күөхтүҥү хара түүлээх, ууга ала буолан көстөр, айылҕа ийэ араас дэлэгэй кырааскатынан күтүрүмсүйбэккэ күндүлээбит кэрэттэн кэрэ атыыр көҕөн бэркэ сибиэккиир, сотору-сотору өрүтэ олоотоомохтуур, эргичийбэхтээн ылар, көстүбэт өстөөҕөр суоһурҕанан бэлэһин төрдүттэн кэһиэхтээхтик, кырыктаахтык хаабырҕаччы саҥарталыыр. Ол кэмҥэ Дьөгүөрдээн хамсаабакка кирийэн кэбиһэр, түүтэ бараммыт арбаҕаһа чачархай лаҥхаҕа симэлийэн сүтэн хаалар.
Онтон көҕөн уоскуйар, үтүөмсүтүк күөкэҥнээн, ньыхаҥнаан кэбиһэ-кэбиһэ, тапталлаахтык, имэҥнээхтик түөһүн төрдүттэн курдургуур, кэрэ түүтүн-өҥүн сахсатан баран курдурхай хотунун тула устумахтыыр. Хотун ууна сатыы-сатыы дьөлүтэ тоҥсуйбута буолан атаахтыыр. Ол кэмҥэ түргэн-түргэнник дьулуруйан, Дьөгүөрдээн чугаһаамахтаан хаалар.
Микиитэ хараҕын атыыр көҕөнтөн араарбат. Тыһы куһу мыынан, кини аҕата ыппат.
Сааһыт аргыый өндөйөр, саатын маһын уҥа санныгар тириир… Микиитэ сүрэҕэ тэбэрэ, тыынара, күөл хомуһа сыыгыныыра барыта тохтуу түһэр… Саа өрө кэҕийэн кэбиһээт, тунаархай буруонан төлө тыынар, атыыр көҕөн ууга тимис гынар, саа тыаһа дэлби ыстанар. Уол, охто-охто, сүүрэр. Ол тиийэн биир сиргэ өрүтэ ойо-ойо, тэпсэҥэлии-тэпсэҥэлии: «Түргэнник, түргэнник! Куотуоҕа, куотуоҕа!» – диэмэхтиир.
Аҕата күлэн, онон-манан ордуталаабыт түөрэҥэлэс уһун тиистэрэ атыгыраһаллар, куруук ыалдьан уу-хаар аллар харахтарын эрбэҕин көхсүнэн соттумахтыыр уонна этэр:
– Ээ, бу киһи омуна тугун сүрэй, доҕор!..
Ууга киирэн, куһун ылан ыараҥнатан көрөр, төһө эмиһин чинчийэн, моонньун туппахтыыр, онтон кус кутуругун төрдүгэр үүнэр биир чөмөх ньуолах «обот» түүтүн быһа тардан быраҕар.
Кини саатын бэрт өр сотор, угунуохтуур, иитэр. Микиитэ кэрэ атыыр көҕөнү араастаан тутар-хабар, кынаттарын тэниҥнэтэр.
Булдунан оҕо оонньоотоҕуна, сааһыты булт көһүппэт буолар үһү. Дьөгүөрдээн онтон куттанар. Оҕо оонньуурун буойан хомотуон эмиэ кэрэйэр. Онон мичээрдээн кэбиһэн баран, «Байанайын албыннаан», көрбөтөҕө буолан, атын сир диэки хайыһар.
Ол туран, күөлү үрдүнэн көтөн сундулуйбут тыһы көҕөнү Микиитэ өйдүү түһэр.
– Аҕа-а, тыһыта баран хаалла дии.
– Барымына… Итинник ээ. Кини өлбүтэ буоллар, бу эрэйдээх аһыйан иэйэн-туойан эргийэ көтө сылдьыа этэ. Кини бардаҕа ити!
Дьөгүөрдээн тыһы кустан кэлэйэн илиитинэн сапсыйар уонна уола куһунан оонньуурун алҕас көрөн кэбиһээт, эмиэ киэр хайыһа түһэр да илиитин туора уунар.
– Ээ, аҕал эрэ, доҕоор, бу булду… Барыахха, – куһу ылан арбаҕаһын сиэҕин төрдүгэр куду анньан кэбиһэр уонна торбос үтүлүктэрин булуталыыр.
Эмиэ хаамсаллар.
– Аҕаа, атыыр кус тоҕо үчүгэй дьүһүннээҕий?
– Тыһы кус таптыы көрдүн диэн!
– Оттон тыһы кус тоҕо куһаҕан дьүһүннээҕий?
Аҕата тугу этиэн булбакка мунаарар, муннун туора соттумахтыыр, ол-бу диэки көрбөхтүүр уонна этэр:
– Кырдьык даҕаны… Оттон, атыыр кус дьүһүнүгэр кыһаммат ээ, хотуна оҕолорун үчүгэйдик көрөр буоллун да киниэхэ добуолун.
– Оттон дьахтар эр киһитээҕэр тоҕо үчүгэй дьүһүннээҕий?
– Үчүгэй дуо? Ким билэр… Эр дьон ордуктар буолбат дуо?
Мөккүһэн бараллар. Аҕа үчүгэй дьүһүннээх эр дьону ааҕар. Уол үчүгэй дьүһүннээх дьахталлары ааҕар. Онтон аҕа салҕар, хотторор.
– О, чэ үгүс да саҥалаах киһи буоллаҕыҥ ээ, – диир.
Атын сааһыт көрсө түһэр, кинилэр кэпсэтиилэрин истэ кэлэн, күлүү гынан ааһар.
Уол өйдөөн көрбүтэ: дьиэлэриттэн атын сир диэки баран эрэр буолаллар, соһуйа-өмүрэ түһэр.
– Хайа, бу ханна бардыбыт?
– Тыый, оттон бултуу сылдьабыт буолбат дуо?
– Кэбиэс, дьиэбитигэр барыахха. Кус өлөрдүбүт дии!
– Манна ханыы көһүннэҕинэ куһаҕан буолуо этэ дуо? – диэн аҕата мунааран турар.
Мөккүһүү буолар уонна Микиитэни аны «сааһыгар» илдьэ сылдьыа суох буолан баран Дьөгүөрдээн дьиэтигэр төннөр.
Дьиэтигэр чугаһаат, Микиитэ өрө тарбачыһан аҕатын хоонньуттан куһу оруу тардан ылар, түүтүн өҥүн ньалҕарыччы имэрийэн кэбиһэр: «Көрөө!» – диэн хаһыытыы-хаһыытыы, куһун өрүтэ ууммахтыы-ууммахтыы, балаҕанын диэки тэбинэр. Ханнык эрэ куһаҕан туора ыт дьиэтийбитэ атаҕар сөрөнөн Өлөксөй, охто-охто, убайыгар утары сүүрэн кулупаайданар.
Киэһэ, Микиитэ утуйбутун кэннэ аҕата «уоран» дьиҥнээхтик кустуу барар. Сарсыарда Өлөксөйдөөх Микиитэ уһуктубуттара: икки ардыларыгар эҥин кэрэ ойуулардаах төбөлөөх атыыр кустар сытар буолаллар.
Эдьиий
Үгүс уолаттардаах Такыйаах оҕонньор сэниэ ыал. Сөдүөччүйэ балта Ылдьаана – Такыйаах кийиитэ. Кыһын уонна сайын биирдиитэ Сөдүөччүйэ улахан уолун батыһыннаран балтыгар хоно барар.
Кими барытын соһуйа-үөрэ көрсөр үчүгэй майгыннаах Такыйаах оҕонньор төбөтүнэн балаҕан үрдүн тоҕу анньыах курдук суодахыс гына ойон турар уонна быһыытыгар, улаханыгар сөбө суох нарыннык ньаамыргыыр:
– Ноу, аны бу дьон тиийэн кэллилэр дуу?
Кини ойоҕо, кылгас уҥуохтаах, лаһыккыччыйбыт, сүр омуннаах, эрчимнээх эмээхсин өрө татынньахтыы түһэр:
– Һэ, аны ходоҕойум кэллэ. Һы, бу киһи балачча улаатан тоотойбут доҕор! Дьэ хайдах олороохтуугут?
Байбал уонна Сэмэн диэн лиҥкинэһэ сиппит, ойох ыла илик, бэрт күүстээх чэгиэн дьон, Микиитэни илиититтэн-атаҕыттан чырбаччы тардаллар. «Тустуохха! Көмөлүөххэ!» диэн айманаллар.
Саамай кыра уоллара Охонооһой, Микиитэттэн эрэ аҕа, тыла айаҕар баппатах курдук бөҕүөстүгэстик саҥарар уол, чахчы улаханнык үөрэр, бэрт ыраах тэбэр мас саатын өҥнөр, ыстаанын өрүтэ тардыммахтыыр:
– Дьэ, оонноон-көлүлээн хааллахпыт! – диэмэхтиир.
Ыас харанан мэндээриччи көрбүт харахтаах, кэтит соҕус маҥан сирэйдээх, көнө уһун уҥуохтаах Ылдьаана кинилэри олус таптыыр.
Арай кубаҕай дьүһүннээх, ньаамырҕаан саҥарбыт хатыҥыр, ыарыһах Уйбаан – Ылдьаана эр тойоно – кинилэри абааһы көрөр, дьэбидийэ түһэр, кэпсэппэт, киэр хайыспахтыыр.
Эр тойоно көрбөтүгэр халты харбатан, эдьиийигэр тугу эмэни биэрэн ыытаары Ылдьаана дьулуһар. Кинилэр чахчы дьиэлиэхтэригэр диэри хайаан да кэтэһэргэ Уйбаан ылынар. Күрэстэһии буолар.
Ылдьаана, ыарыһах эриттэн быдан күүстээх эрээри, киниттэн куттанар. Тойон кыыһыран баран сэниэтэ суохтук хайысхаланан ааһан эрдэҕинэ, кини халбарыс гынан, оһох күлүгэр сөрөнө охсор.
Киэһэ аһылык кэнниттэн Сөдүөччүйэни кытта Уйбаан дьэ кэпсэтэр:
– Хайа бии ыларбын аҕаллыҥ ини. Аҕал эрэ, бэрт өр туттугут ээ, – диэн ньыымырҕаабытынан, холбоҕой уҥуох ытыһын утары уунар.
– Аҕалбатым дии, туохпут да суох ээ…
Хаһан эрэ ылбыт икки солкуобайдарын Уйбаан иэстээн муҥнуур.
Кини улаханнык күөдьүйэн, кыыһыран-абаран барбат, уурайан да хаалбат, тохтуу түһэ-түһэ: «Дьэ уурайда ини», – диэбит кэннэ, эмиэ ньыымырҕаабытынан барар. Ол ордук илиһиннэрэр.
– Аҥаардас ыларгытын-аһыыргытын эрэ өйдүүр эрэйдээхтэргит. Утары уунары умнубут сордоохторгут, – диир, киэр хайыспахтыыр, тугу эрэ көрдүүр курдук дьиэ сирин өҥөлдьүйэр. – Сүрэ бэркэ дылы буолуо эбит сирэйдээх дьоҥҥо… «Уолаттарым» да? Күлэбин даҕаны! Эн уолаттарыҥ улаатыахтарыгар диэри мин умуһахтанаа инибин. Мин сүүрбэ сылга иэс түҥэтэр баайа суох киһибин. «Уолаттарым» буолаахтаан, күлэбин даҕаны! Эн уолаттарыҥ да диэн… Ким билэр…
Киэһэни быһа ити курдук эрэй.
Микиитэ тыына-быара ыксыыр, бу дьиэттэн аны кыайан тахсыбат гына хаайтарбыт курдук сананар, балаҕан үрдэ күөгэлдьийэ-күөгэлдьийэ намтаан иһэргэ дылы… Ыраахтааҕы төбөлөөх икки манньыаты остуолга лоһурҕаччы уурталаан баран: «Мэ, сиэ! Түксү ньыымырҕаама!» – диэн ыгыта көбүөлээт, Иҥиэччэ уонна Илгиэлимэ диэн икки бухатыыр бырааттан хайаларын эрэ курдук, хаҥас харытын таһынан оһоҕу тоҕо садьыйан кэбиһэн тахсан барыан баҕарар… Манньыат суох, Уйбаан уурайбат. Ырбаахы бүтэй тоноҕоһун уҥуоҕа субуллан, уот кытыытыгар токуччу туттан олорор Уйбаан хаһан да турбакка, тохтообокко сэниэтэ суохтук саҥара олоруох курдук.
Биирдэ Ылдьаана тулуйбата: ынаҕын ыан хотонтон тахсаат, ыаҕастаах үүтүн Уйбаан иннигэр дьалкыччы ууран кэбистэ, суруйа тардыталаммыт синньигэс хаастара түрдэс гыннылар:
– Эн уурайымаары гынныҥ ээ, ол икки солкуобай иннигэр бараҥҥын соҕотох ынахтарын былдьаан кэл! Сирэйиҥ сааппат ээ, сатана уола!..
Бары соһуйдулар. Уйбаан хайдах буолуон билбэккэ ол-бу диэки көрбөхтүү түстэ. Онтон Такыйаах оҕонньор ылгынынан кулгааҕын хаста-хаста, сүрдээх эйэлээх куолаһынан эттэ:
– Тукаам, Ылдьаанаа, «сатана уола» диэтиҥ дуу, эн?
– Диэтим…
– Ол сатана диэн мин аатым буоллаҕа дуу?
– Хайдах?..
– Ити киһи аҕата – мин буолбат этим дуо?
Кэпсэтии атыннык салаллан таҕыста. Аны Ылдьаана тугу этиэн булбата, ыаҕастаах үүтүн харбаата да, таһырдьа ыстанна.
– Бу тымныыга ити оҕо эмиэ ырбаахынан таҕыста ээ, – диэтэ оҕонньор. Онтон олорбохтоон баран уолугар эттэ: – Уйбаан, кырдьык, олустаары гынныҥ. Киһи саҥаран баран уурайар баҕайыта. Бу да барахсаттар хантан булан биэриэхтэрэй? Эн уурай. Көр эрэ, ол дьааһыгы… – Оронун баһыгар турар кыһыл уонна хара кырааскаларынан туорута сотуллубут эргэ дьааһыгы ыйа олордо. – Онно харчы элбэх. Кинилэр иэстэрин эйиэхэ мин төлүөҕүм. Эн уурай.
– Ама мин дьадаҥы буруйдааҕым иһин, сыл баһыгар-атаҕар кэллэхпинэ… – Сөдүөччүйэ бөтөн хаалан кыайан саҥарбата.
– Ээ, Сөдүөччүйээ, кэбис доҕор… Уурайда эбээт… – диэтэ оҕонньор.
Ол курдук сыттылар. Ылдьаана уот кытыытыгар иистэнэ хаалла. Балачча буолан баран кини кэлэн, тугу эрэ суулуу тутан аҕалан сыттыктарын анныгар уга-уга, обургутук саҥарда:
– Сыттыккыт намыһах буоллаҕа буолуо…
Онтон Микиитэ утуйан эрдэҕинэ, хараҥаҕа, ийэтэ сыттык анныттан тугу эрэ оруу тардан ылла да, таҥныбытынан барда.
– Ийээ, ханна бардыҥ? – диэн уола аймана түстэ.
Ийэтэ тоҕоноҕунан аста уонна сибигинэйдэ:
– Бачча оҕо тугун акаарытай, доҕор!.. Эдьиийиҥ кистээн биэрбит эргэ ырбаахытын кэтэбин. Чэ, хаһыытаа!
Кыра, хатыҥыр Сөдүөччүйэ бэйэтин илдьиркэй ырбаахытын иһинэн үрдүк уҥуохтаах дьахтар ырбаахытын хос кэтэн баран, көрдөрүмээри, өрө тардынан бобо курдаммыта, киһи күлүөх суон буолан сарсыарда турда.
Баралларыгар Ылдьаана бэрт кыра бурдугу уонна аҕыйах кырбас эти киллэрэн биэрдэ. Уйбаан кэтэһэн олордо.
Микиитэлээх кунаннарын сыарҕатыгар олорон дьиэлээтилэр. Ылдьаана быар куустан, сэргэ төрдүгэр ырбаахынан туран хаалла. Уйбаан сонун бүрүнэн тахсан аан аттыгар тохтоон турда.
Сирдэрин ортолообуттарын кэннэ, олорон иһэр отторун аннынан ханнык эрэ куһаҕан таҥаска сууланан бобо тардыллыбыт уонча муунта туораах бурдугу оруу тардан ылан, Сөдүөччүйэ «илэ ылбыт» бурдугар, этигэр холбоон кэбистэ.
– Ити хантан кэллэ? – диэн айманаат, өссө арааһы булаары Микиитэ оту харбыалаата.
– Эй, хантан кэлиэй! Оттон эдьиийиҥ эрэйдээх биэрдэҕэ дии. Бу оҕо акаарыта тугун сүрэй, доҕор! – диэн баран, Сөдүөччүйэ кунанын кымньыылаата.
Уот
Быйыл сүрдээх өҥ дьыл буолла. Бар дьоҥҥо бурдук-от дэлэйдэ. Молоох уола Дьөгүөрдээн Лэглээрин быйыл кыһын туспа буруо таһаарарга сорунан сылдьар. Нэһилиэк биэдэмэһинэн сааһын тухары киниэхэ ыйыллан турар эбэтигэр – Дулҕалаах хочотугар баай сүөһүтүн сүөһүлээн быйыл бэйэтэ ыал буолан кыстыаҕа. Сүөһү көрөр хамнастарыгар түөрт арсыын бумаһыай таҥаһы эрдэттэн «садаакка» ылан, улахан уолларыгар болтуо тиктэрдилэр. Микиитэ ону ортотунан быакаччы курданан баран: үтүөмсүйэн өҥөнөн көрүммэхтии сылдьар. Күһүөрү Дьөгүөрдээн уолунуун Амма уҥуор хас да хонукка оттуу тахсан иһэн, тойонун аахха сылдьан, икки таба тириитин, биэс сүүс харчыны, биир эргэ баата сону ылан, кыһыҥҥы хамнаһын барытын аахсан ааста. Чоҥолох көлүйэ кытыытыгар, ходуһаларын саҕатыгар, «от отууну» тутан кэбистилэр. Олохсуйдулар.
Икки-үс күнү силбиһэ ардах түстэ. Отууларын ыкса айаҕар уоттаннылар. Иккиэйэхтэр да айдааннара, көрдөрө сүрдээх.
Ардах кэнниттэн маҥнайгы кураан күҥҥэ Микиитэ, куолутунан, чэй оргута урут таҕыста. Аҕата ходуһаҕа үлэлии хаалла.
Сайын бүтэр ордук ылбархай, ордук ыраас, «дьахтар күннэрэ» саҕаланнылар быһыылаах. Күөх торҕо халлааҥҥа сардаҥалаах күн мичэлийдэ. Охсуллубут от үрдэ киһи атаҕар саҥа хаардыы курдурҕаата. Онон-манан атын отчуттар туртаҥнаһаллар. Сытыылаары өрө туппут хотуур килбэс гынан ылар.
Микиитэ кыра мас тобоҕунан уот оттон, уулаах солуурчаҕы «оллооҥҥо» ииллэ. Маа бэйэлээх саллар сааһыгар аан маҥнай кэппит саҥа болтуотун түөрт муннуктуу суулаан баран таһырдьа уурда. Бэйэтэ эбии мас көрдүү, чугастааҕы арыы талахха киирдэ. Тугу эрэ ыллыыр, ыстаҥалаан тиийэн кураанах мас бытархайын сулбу тардан ылар. Түөһэ холку, төбөтө сырдык, хараҕа сытыы, туох да кыһалҕа суох, киниэхэ барыта үчүгэй…
Арай ханна эрэ бэрт элбэх сылгы сүүрэр туйаҕын тыаһа тибигирээтэ, ханна эрэ сүүнэ улахан таҥаһы тыалга сахсыйан күлүбүрэттилэр. Микиитэ дьиибэргээн, арыы талах иһиттэн сүүрэн тахсаат, хомуйбут маһын тоҕо ыһыктан кэбистэ…
Кини отуута умайан, кутаа уот кынаттарынан өрүтэ сапсынан, киэҥ халлаан оройугар уһуутаан эрэр эбит. Сүүрдэ… Охто-охто, сүүрдэ.
Кыһыл, араҕас, маҥан үөрбэ уоттар өрүтэ уунаҥныы-уунаҥныы төбөлөрө иэҕиллэн ойоҕосторун саламмахтаан ылаллар, бэйэ-бэйэлэрин быһыта хадьырыһа-хадьырыһа тэйсэллэр, эмиэ холбоһо-куустуһа түһэллэр. Отуу ойоҕосторуттан, аллараттан, сүүһүнэн кыракый кыһыл кыымнар быгыалаһаллар, сүүрэкэлэһэллэр, уот чиэрбэлэр түрдэҥнэһэн-чиккэҥнэһэн бырдаҥалаһаллар. Отууну тула тыһыынчанан уот үрүмэччилэр дьиримнэһэ көтөллөр. Дьэс алтан, кыһыл көмүс, үрүҥ көмүс кыырпахтара ыһыллаллар. Ол икки ардыгар отуу өндөйдөр өндөйөн, чоҥойох көлүйэни үрдүнэн күрүлүү көтөн барыах курдук, нэлим кынатынан киэҥ халлаан өрөһөтүн халты охсуталыах курдук.
Микиитэ, охто-охто, сүүрэн иһэр.
Икки киһи уулаах чаанньыктарга сүүмэх оттору уган ыла-ыла, отууттан тэйиччи, күөх кэнчээри бүөлүү үүммүт хадьымалыгар сахсыйаллар.
«Отуу ойоҕосторун тиэритэ хаһыйталаабаккалар», – дии саныыр Микиитэ сүүрэн иһэн…
Отуутугар сүүрэн кэлбитэ, кини бумаһыай болтуота умайан мөхсө сытар эбит. Тыыннаах курдук… Часкыйбытынан эһэ тардан ылла да көлүйэ уутугар ыстанан кэбистэ. Түөһүн тылыгар диэри ууга туран, күлүбүрүү умайар болтуотун уу иэнигэр таһыйар… Уу иэнэ килэриччи тоҥон кытааппыт курдук. Хара көмөрдөр ыһыахтаналлар…
Ким эрэ отуута умайар. Тугу эрэ дьон кэпсэтэллэр:
– Уол акаарыта! Итиччэ уол! – дэһэллэр.
Муруннара, айахтара, харахтара барыта булкулла сириттибит сирэйдэр өҥөҥнөһөллөр, кэтит тиистэр килэҥнэһэллэр.
– Бачча бэдик! Акаарыта тугун сүрэй!
– Бу үлүгэри көрдүгүт дуо, доҕоттоор! – диэтэ Дьөгүөрдээн саҥата.
Уол өйдөнө түстэ. Аҕата атырдьаҕы туора кыбынан турар эбит.
Чохчойбутунан өлбүт ханнык эрэ сүдү кыыл кур дьардьаматын курдук, отуу кэриэрбит мастара атыгыраан хаалбыттар. Чооруос уоттар ол мастары өрүтэ хааман догдороҥноһоллор. Ордон хаалбыт оллооҥҥо быыкаайык алтан солууччах оргуйан эйэҥэлиир.
Микиитэ ньылбы сытыйан баран, болтуотуттан ордон хаалбыт биир сиэҕи хаҥас харытыгар биллэҕи ууран турар эбит…
– Уол куһаҕана! Итиччэ уол! – дэһэ-дэһэ, үс-түөрт киһи ыраатан мадьардаһа-кыпсыҥнаһа турдулар.
Киппирийээн Дьөгүөрэп ойоҕо Харытыана диэн эдэр дьахтар утары мылаллан олорор эбит. Кини төп-төгүрүк маҥан сирэйигэр төгүрүк хара харахтара – чааскы бүлүүссэтин түгэҕэр икки хара буруону үҥкүрүҥнэппит курдуктар.
Харытыана ааттаах тыллаах, наһаа күлүүк. Үөһээ уоһун киэр үтүрүйэн туора үүнэн тахсыбыт ордьоҕор тиистээх этэ. Күлэрэ үксэ эмиэ бэрт, ордьоҕоруттан саатара эмиэ олус. Онон, Харытыана хаҥас илиитэ айаҕын саба туттарыттан орпот буолар этэ. Ордьоҕор тииһэ аттынааҕы икки ыалын илдьэ саҥардыы түһэн хаалбыт. Онон, сааһын тухары кыбыһыннарбыт өстөөҕүттэн быыһанан, Харытыана чэпчээн, күлүбүрүү көтө сылдьар кэмэ.
– Нахаа, отуугун уматан бараҥҥын тоҕо туймааран хааллыҥ? – диэтэ.
Оччо кыайыылаах киһи сэргэхсийиэ эбитэ үһү! Микиитэ, атын сир диэки хайыһан, дьэ хамсаата, тура көһүйэн хаалбыт эбит.
– Ээ, бу сордоох болтуотун сиэҕин тутан турар дуу, хайа үөдэний! – диэн Харытыана чаҕылла түстэ. – Болтуоҥ сиэҕэ дуо, ныхаа?
Айаҕын аппакка эрэ, Микиитэ «ыы» диэтэ уонна харытын көннөрү тутан көрдөрдө.
– Чэ ыл, ныхаа, сиэххин кэтэн кэбис, бэрт таҥас буолбут дии! – Ол бытааһах күлэн таҥалайа кытыаһынна эбээт, доҕоттор!
Күлээн-күлэн баран эмискэччи уоскуйда, хара оҕуруо харахтарынан ол-бу диэки дьиибэргээбиттии көрөн эргичиҥнэттэ уонна эттэ:
– Дьэ бу алдьархай, доҕоор! Чэ, бу чэйгитин иһиҥ, миигиттэн көҥөнүмэҥ, мин бардым. Уолан баранна дии!.. Алҕас саҥаран кэбистим дуу, хайдах-хайдаҕый? Бэйэтэ аһыйан турар сордооҕу. Улааттаҕына өһүөннээн өлөрүө. Чэ, онно тиийэр да биллибэт! Киһи оонньоотоҕун аайы эҥин буолан! Түксү, оннооҕор киһи өлөр баҕайыта…
Ити курдук сирбитэ-хайҕаабыта, сэтэрээбитэ-аһыммыта биллибэттик этэн-тыынан тыгыластаан бүтээт, Харытыана күөлү кытыытынан тиэрэ дайбаан сабыахайдана турда.
Барбахтаат, эргиллэ түһэн хаһыытаата:
– Чэйгитин иһиэҥ! Уолан хаалла ээ! – эмиэ кэдирги дайбаан сабыахайдаан, көлүйэ күөлү эргийэ көтөн иһэн чугурус гына тохтуу түстэ, күөл диэки ыйа-ыйа хаһыытаата: – Дьөгүөрдээн, Дьөгүөрдээн! Балык оонньуур ээ. Балык, балык, баҕа эҥин буолбатах. Туута уган кэбис! Туута ук! Миэхэ бэрсээр. Чэйгитин иһиҥ…
Хойуу бугуллар быыстарынан кыһыл сатыын ырбаахыта умайбахтыы турда.
– Киһи кыыһырар эрэ, өстөммөт киһитэ. Абырыыра-алдьатара аҕастыы-балыстыы киһи. Бүгүн кырылас өстөөҕүҥ, сарсын өлөр дьүөгэҥ. Сүрдээх эйэҕэс, наһаа аһыныгас ээ, ол гынан баран.
– Чэ, тукаам, кэл, чэйбитин иһиэххэ, хайыахпытый?
Уолбут солуурчаҕы Дьөгүөрдээн оллоонтон ылан сиргэ уурда.
– Биир сыллааҕы көлөһүммүт умайан хааллаҕа ити дии. Сиэптээҕим эбитэ буоллар, сатаатар харчым бэйэбэр буолуо этэ. Отуу маһыгар кыбытан кэбиспитим…
Уоттан ордон хаалбыт биир тимир куруусканы кэриһэн сылбаххай чэйдэрин иһэ, күөл бүүрүгүн үрдүгэр сукуһан олордулар.
Отуу биир ойоҕос маһа тосту сиэнэн хачыр гына сиргэ түһээт, буруолуу сытта…
Оҕус
Сааскытыйан барда, хаар үрдэ ууллан, суол кэлтэйдэ. Хаар барана илигинэ Дьөгүөрдээн отун тобоҕун тиэйэн ылаары, икки күн үлэлээн биэрэргэ Байбал Сэмэнэп диэн баай киһиттэн икки оҕуһу уларыста.
Кыһыҥҥы тымныыга тумнастан-тууйуллан сыппыт сир-дойду холкутук үөһэ тыыммыт, уоскуйбут, кэҥээбит. Алаас-хочо сиксиктэригэр дьэргэлгэн дьиримнии үҥкүүлүүр, күрүөлэргэ илим курдук иилистэр. Саҥа кэлбит тураах хааман маталдьыйар. Үөр туллук быыгыныы көтөн эриэн ирбинньик буолан ааһар халлаан түгэҕэр үрүҥ көмүс кыырпаҕынан ыһыллан сүтэр.
Сүөһүлэр күн диэки өттүлэрин түүтэ сып-сылаас.
Күн сылааһар сыламнаан нэһиргээбит оҕуһу мииммэккин, кымньыылаабаккын.
Оҕустары суолга киллэрэн үүрэн кэбиһэн баран, сыарҕалаах оттор кэннилэриттэн аргыый хаамсан иһэн Дьөгүөрдээн уолунуун арааһы сэһэргэһэр. Кини бултуур туһунан ордук таптаан кэпсиир.
– Утары ыстанан эрэр эһэни эр бэрдэ киһи ытан бытарытан арҕаһын сиирэ көтүппүт. Ол кыыла саба түһэн эрдэҕинэ, киһи туора ойбут да, саа тимириттэн тутан баран эһэ хоҥоруутун мииннэри охсон чаҕылыннарбыт. Эһэ умса хоруйа түспүт, саа маһа тосту баран ыраах эһиллэн хаалбыт, тимирэ өҕүллүбүт. Умса хоруйа түспүт эһэ, чыпчылыйыах бэтэрээ өттүнэ «өйдөнөн», үрдүгэр түһэн эрдэҕинэ, киһи хаҥас харытын эһэ аппаччы аппыт айаҕар батары биэрбит да тылын төрдүттэн харбаабыт. Эһэ хам ытыран кэбиһэр кыаҕа суох буолан, туора илгиэлэнэн, аһыыларын төбөлөрүнэн киһи харытын тоҕута сиэлийтэлээбит. Киһи ыыппатах. Ыыттар эрэ, өлүө буоллаҕа. Ол курдук киһи уонна эһэ үрэх халдьаайытын тэлгэҕэр күөдүлгэхтэһэ-күрэстэһэ сылдьыбыттар. Онтон киһи мөлтөөн барбыт. Олоро түспүт. Эһэ тиэрэ аттаан эрдэҕинэ, киһи өлөр мүччүргэннээх кэмигэр уҥа сототун таһыттан быһаҕын сулбу тардан ылан, эһэ хонноҕун аннынан батары саайбыт. Ынырык кыылы киһи ол курдук кыайбыт. Харытын быччыҥнарын эһэ аһыылара быһыта соппуттара бүччүрүтэ оспут этилэр.
Оннук эрдээх дьону хайгыыллар, умсугуйаллар.
– Көҕүллээх кус дьэҥкэ ууга түһэр, бэйэтэ наһаа нэс кус, үөмпэккэ эрэ киирэн саба тэптэрэн ылыахха сөп. Арамаан Дьөгүөрэп сайылыгын аннынааҕы көлүйэҕэ түөрт көҕүллээх кус түспүт. Үс-түөрт ааттаах сааһыттар умуһах хаһа туралларын үрдүнэн, бэрдимсийэн киирэн, Арамаан тыйдаах биэ сыаналаах икки уостаах сынтарааккатынан тоҥ күөс быстыҥа кыҥаан кынчыатаан олорбут эбээт.
Кэтэһэн турбут дьон тулуйбатахтар.
– Доҕоор, ытыаҥ буоллар ыт, муҥнаама! – диэбит биир киһи.
Саа тыаһа өрө хабылла түспүт. Түөрт көҕүллээх этэҥҥэ көтөн барбыттар. Арамаан саатын илгэн кэбиспит, этэрбэстэрин сулбурута тэппит уонна көлүйэтигэр көтөн түспүт да, манчаары оту арыйа-арыйа, көрдүү сылдьыбыт.
– Доҕоор, тугу көрдүүгүн? – диэн хаһыытаспыттар.
– Кус-кус! Табыллыбыта-табыллыбыта! – дии-дии, Арамаан эргичиҥнии сылдьыбыт.
Сыгынньах атаҕын балыктар, баҕалар араастар таарыйан аастахтарын аайы «һок, бу кэллэ!» диэн хаһыытаабытынан уу түгэҕин харбыалаһа түһэр үһү.
Оннук «быстыбыт» булчуттары күлэллэр, кинилэртэн кэлэйэллэр.
Микиитэ хаһан үөрэҕин салгыырын туһунан уонна хаһан сынтараалка саа булунарын туһунан кэпсэтиэҕин олус баҕарар. Аҕата ол туһунан кэпсэтиини тумна сатыыр. «Чэ бэйи, от-бурдук үүннүн, сир-дойду көннүн», – диэн кэбиһэр.
Ыспатах бурдук хантан үүнүөй, дулҕанан бүрүммүт отуттуу бугул арычча кэлэр хочо хаһан көнүөҕэй? Ол туһунан эрэммэтин Микиитэ эттэҕинэ, аҕата саҥата суох испэхтээн баран, аргыый этэр: «Бар дьон киэнин этэбин. Бар дьоҥҥо баар буоллаҕына, тииһиниллиэ буоллаҕа дии… Чэ, тыл буолбаты тыллаһымыах, кэпсээн буолбаты кэпсэтимиэх… Көр, кыталыктар уураһаллар, куустуһаллар уонна үҥкүүлээн дыабахаччыһаллар ээ…»
Сыарҕалаах от кэннигэр иһэн, үөрэнэн хаалбычча кини сотору-сотору «һай-һай!» диэн муннун анныгар саҥарар, харыстан эрэ ордук иирэ төбөтө кымньыытын өрүтэ ууммахтыыр уонна кыталыктар үҥкүүлүүллэрин кэпсиир.
Сир-дойду «быыһаммытынан» дьахтар курдук наҕылыйбыт, налыйбыт. Өссө да күүс-уох суох, сэниэ эстибит, ол эрээри бүтүннүү сырдыы мичээрдээбит… Ууллан эрэр хаар ыылаах, уоскутуулаах сыта охсуллар. Суйдаммыт тамалҕаннар быыстарыгар кыһыҥҥы курупааскылар таарбайа хаампыттара сиритэ ууллан эрэр…
Киэҥ, холку.
Отторун тобоҕун бүтүннүү тиэйэн аҕалан, үөрэн-көтөн, оҕустары булгутан окко баайдылар.
– Маннык оҕустаах буолбут киһи! – Салдьыр муостаах сүүнэ улахан хара оҕус ойоҕоһугар Микиитэ иэдэһинэн сигэнэр.
– Дьэ, кырдьык, биир маннык оҕонньордоох киһи, дьэ кырдьык… – диэмэхтиир аҕата, баһаам улахан сылгы тыһа үтүлүктэрин өттүктэригэр сууралаамахтыыр.
Балаҕаннарыгар киирэн чэйдээн тахсыбыттара, салдьыр муостаах хара оҕус илин уҥа атаҕынан дугуммат доҕолоҥ буолан тоһуйда…
Аһыы туран туохха эрэ тиҥилэҕин илдьи үктээбитэ дуу, сытан баран, тураары халты үктээн, иҥиирэ хоҥнубута дуу, эргэ дьарҕата көппүтэ дуу – тугун билиэхтэрэй?
Оҕус атаҕа салҕалыыр, туйаҕын төбөтүнэн эрэ сири таарыйар, дугуммат. Оҕус күөҕүнэн күлтэччи көрөн баран, буугунуу-буугунуу, илгистэр. Туора ыал оҕуһа…
Саадьаҕай оҕуһу соҕотохтуу илдьэн биэрэртэн Микиитэ дьулайда. Аккаастаата. Мөҕүлүннэ. Барда.
Амма мууһунан нэлэһийбит суол устун саадьаҕай оҕус дьиэтигэр тиэтэйэн кындыаланан истэ. Уол кини үрдүгэр ытыы истэ. Харах кыаҕа ылбат маҥан тумарыкка, Амма иэнигэр ырыых-ыраах туох эрэ хара көстөр: кини оҕустаах киһи да, суол ыта да, суор да буолуон барыта сөп. Улахан-кыра холобурдара сүтэллэр. Ону көрө сатаан аралдьыйан, уол арыый уоскуйан тиийдэ. Сүрэҕин ханнык эрэ уобуруччу бобута туппахтыыр. Ыал оҕуһа эбээт. Салдьыр муостаах сүрдээх улахан хара оҕус… Оҕуһу кыбыыга баайан баран дьиэҕэ киирдэ. Чэй иһэллэр. Ыалдьыттар бааллар.
Дьиэлээх тойон үрдүк сүүстээх, торум курдук хара бытыктаах, улахан муруннаах, лааһарыйбыт намыһах Байбал Сэмэнэп түргэн саҥатынан тугу эрэ кэпсэтэн чалыгырыыр. Кини ойоҕо Настааччыйа, хоп-хойуу ыас хара хаастарынан оонньуур, түөһүн түгэҕиттэн таһаарар кэрэ саҥатынан дөрүн-дөрүн тыл кыбытан чаҕаарыйталыыр.
Дьиэ айаҕар балачча өр тэпсэҥнии турбутун кэннэ, Байбал кыһыл тымырдардаах киэҥ харахтарынан уол диэки дьэргэлдьитэн кэбистэ уонна ойоҕор эттэ:
– Ыл, ити уолга чэйдэ кут. Оҕустары аҕаллаҕа буолуо.
Мүччүргэннээх кэм кэллэ, Микиитэ нэк бэргэһэтин түөһүгэр ыга баттанна, таһырдьа диэки сыҕарыҥнаата.
– Но, Сэргэх сиэнэ эрээри туох буолан чугуруҥнаатыҥ? Хайа, нохоо, бу сирэйиҥ-хараҕыҥ туох буолан салбаҕыра сытыйда?
Сэргэх Мэхээлэ диэн Микиитэ ийэтин аҕата, сүрдээх сытыы үгүс тыллаах уонна күүстээх киһи эбитэ үһү. Ол сиэнэ «салбаҕырыа» суоҕа эбитэ үһү.
– Оҕустары аҕаллыҥ дуо, нохоо?
– Ээ, оттон оҕустары аҕалбакка, кини бэйэлээх туох улахан наадаҕа кэлбит үһүө! – диэн Настааччыйа лыҥкыныы чаҕаарыйда. – Кэл, нохоо, чэйдэ ис…
– Биир оҕуһу аҕаллым… – Микиитэ кэннинэн сыҕарыс гынна.
– Но, биирдэрин аара сиэн кэбистиҥ дуо?
– Биирдэрэ хаалла… Атаҕа ыарыйда…
– Но!
Оҕус хайдах доҕолоҥ буолан соһуппутун сатыырынан кэпсээтэ. Байбал күлэ-үөрэ олорбута уурайда, ол-бу диэки көрүөлээтэ, саҥата улам кытаата-кытаата ыйытта:
– Дьиэҕитигэр тиийиэххитигэр диэри үчүгэй этэ?
– Үчүгэй этэ.
– Дьиэҕититтэн тахсыбыккыт атаҕа суох буолбут?
– Атаҕа суох буолбут.
– Ким итэҕэйиэн сымыйанан кэпсии тураҕын, нохоо! Сааппаккын даҕаны! Хайа сүөһү туран эрэ атаҕа суох буолар баҕайытай? Өрүсүһэн олус тиэйэн баран сыырга халтарыттаххыт дии…
– Суох, бэйэтэ…
Микиитэни балыйдахтарына эбэтэр кырдьыгын итэҕэйбэтэхтэринэ, кыайан саҥарбат муҥнаах.
Саас тухары көлө уларсыһан, үлэ үлэлэһэн «эпсибэтэх» туһунан, туох эрэ куһаҕан төрүөккэ, тэһэ астарбыт курдук быйыл кэлэн кинилэри «булбут» туһунан, итинник үтүө оҕуһу туохтарынан да төлүүр кыахтара суоҕун туһунан бэрт наҕыллык, бэрт өйдөөхтүк, саас-сааһынан уурталаан Настааччыйа саҥара олордо.
– Ээ, чэ түксү! Соруйан өлөрбөтөхтөрө буолуо, – диэтэ кэмниэ кэнэҕэс Сэмэнэп.
– Оччоҕо оҕуһуҥ өллүн дуу?
– Ээ, чэ өллүн… – Кэпсэтэ олорор кэпсэтиини салҕаары биир ыалдьыкка хайыста: – Чэ, бэйи ол туох буолбут киһиний?
Микиитэҕэ анаан аспыт чааскылара остуолга угуйан, кыһыл көмүс сэбирдэх ойууларынан имнэнэ турда. Тэриэлкэҕэ аҕыйаан эрэр кырбаммыт баахыла баар.
Уол тыаһа суох ньылбыйан таһырдьа таҕыста уонна Амма мууһунан дьиэтин диэки сиэлэ турда.
Икки ыйтан ордук ыарыйда ол оҕус, үгүс кутталлаах хонугу аһарда, элбэх эрэйи таһаарда. Амма сыырын өрө дабайан элбэхтик кырынан уу баһан таһааран уулаталлар. От дулҕаны буһаран баран быһаҕынан хайа баттаан буруолаппытынан оҕус тобугар баайан угуттууллар. От саамай ньамчытынан, сэбирдэҕинэн аһаталлар. Оҕус атахтаммата.
Дөрүн-дөрүн Сэмэнэп кыбыыга сылдьан ааһар, балаҕаҥҥа киирбэт.
– Хайа, Байбаал, тугу иһиттиҥ? – диэн баран, Дьөгүөрдээн мичээрдээбитэ буолан, бэрт аҕыйах тиистээх айаҕын ньамньыччы туттар уонна килбигийэн, эрбэҕин көхсүнэн муннун туора сиэлийэн соттумахтаан өрүтэ сыҥсыйар.
Сэмэнэп «тугу истибитин» туһунан кэпсэппэт, кинилэр да «тугу истибиттэрин» кэрэхсээбэт, оҕуһун диэки супту хааман бааһарыйан иһэн ордоотоон ыйытар:
– Хайа, оҕуос?
– Оҕус арыычча буолуох курдукка дылы ээ, – диир Дьөгүөрдээн сүрдээх улгумнук.
– «Курдукка дылы!» – Байбал дьаҕырыйа үтүктэр.
Оҕуһун таһыгар сото кэбиһэн, быар куустан дьиппинийэн турар. Лэглээриннэр кини сирэйин-хараҕын одуулаһаллар, тугу этэрин кэтэһэллэр. Ол курдук балачча турбахтаан баран, эргичис гына түһэр да, Байбал кыбыы айаҕын диэки хаампытынан барар.
– Хайа, Байбаал, хайыахха баҕайыный? – диэн хаалар Дьөгүөрдээн.
Байбал кыбыы сүллүгэстэрин быыһынан тахсан махчарыс гынаат, сарыы биристээҥкилээх илиитинэн үөһээ сүллүгэһи харбыыр, аллараа сүллүгэскэ аҥаар атаҕын тумсунан үктэнэр уонна бардьыгыныыр:
– Хайаары гынаҕын?! Сиэ!
Ыҥыыр атын сүр чэпчэкитик миинэн баран быһа кымньыылыыр.
Кини оҕуһун төлөтөн хаамтарыах буоллар, үҥэн хаайыыга уктарыах буоллар, өлөрөн сиэри соруйан оҕус атаҕын дэҥнээбиккит диэн баайыллан ыктар-түүрдэр барыта «сиэр быһыыта» буолуо этэ. Ол суоҕа ордук суостаахха, ынырыкка, таайтарыылаахха дылы.
– Дьэ өлүү да буолар эбит… – диэн баран, Дьөгүөрдээн үөһэ тыынан кэбиһэр уонна оҕус кутуругар иилистибит салаа оту сыыйа тардан ылан быраҕар.
Сөдүөччүйэ уу баһан таһааран ыаҕаһын оҕус иннигэр уурар уонна этэр:
– Мэ, нохоо, чэ үтүөрбэхтээ, өлөрөөрү гынныҥ ээ…
Оҕус күөҕүнэн күлтээриччи көрөр: өйдүүргэ, аһынарга дылы гынар.
– Байбал кэлэн барда эбээт, – диир Микиитэ ийэтигэр.
– Тугу эмэ саҥарда дуо?
– Суох.
– Дьэ өлүү, доҕоор, тоҕо тугу эмэни саҥарбат киһи буоллаҕай…
Онтон оҕус улам-улам дугунар буолан истэ, Лэглээриннэр харахтара сырдаан истэ. Бэрт өр дьиэ кэргэнигэр бүтүннүүтүгэр ыарыылаппыт оҕус көөһөччү уойда. Кыратык да доҕолоҥнообот буолтун кэннэ тойоҥҥо көрдөрөн, көҥүллэтэн, күөх толооҥҥо сиэтэн илдьэн, имэрийэн-томоруйан ыытан кэбистилэр уонна үөрэнэн хаалан, оҕустарын өргө дылы суохтуу, ахта сырыттылар.
– Оҕуспун бүгүн арҕаа алааска көрдүм. Түөкүн баара, тохтуу түһэн таптаппата ээ, – диэтэ биирдэ Дьөгүөрдээн.
Киһиэхэ дылы кини эмиэ киһини аанньа ахтыбат буоллаҕа. Аҕаларын туһугар бары өһүргэннилэр. Ол эрээри, этэҥҥэ сылдьарын истэн бары үөрдүлэр.
Нөҥүө сааһыгар аҕалара улаханнык ыарытта. Байбал Сэмэнэп Микиитэни сир тиэриитигэр оҕус сиэтээччинэн кэпсэттэ. Байбал оҕуһу сулламмыт хахыйаҕынан быһыта биэрэр, өттүктээн тардарын иһин, суха ураҕаһыгар тимир тоһоҕолору саайталыыр. Микиитэ иһигэр көмүскүүр да, утарылаһар кыаҕа суох.
Биир киэһэ дьиэлээн истэхтэринэ, Сыллай – Луха Бэһиэлэйэп – баай соҕотох уола, дьаарбаҥ киһитэ, ыҥыыр атынан өрө көтүтэн ситэн ылла:
– Байбал, бу оҕуһуҥ өлбүтэ буоллар, бу дуусалар туохтарынан төлүөхтэрэ этэй? – диэтэ.
– Ээ, сатаналар, с…. төлүөхтэрэ дуо?!
– Бу уолу уон сыл хамначчыт гынан боруостатыаҥ суоҕа этэ дуо?
– Пыа! Бу сүөһү сиэбит лэппиэскэтин боруостаабат сүөһү! Кинини уон сылы мэлдьи иитэн-аһатан алдьаннаҕым ол дии!
Сыллай Луха ат үрдүттэн оҕуһу кымньыылаан «куус» гыннарда, оҕус сиэлэн, Байбал күөх сукуна сэлээппэтэ тэллэрэҥнээтэ. Кыһыл сирэйдээх, суон киһи былҕаччы олорбут көҕөччөр ата, бүдүрүйэ-бүдүрүйэ, айаннаан хойуу кутуругун сахсыйда. Микиитэ кэннилэриттэн сүүрэн кулупаайданан истэ.
– Бэйи, хата бу уолу мин оҕус сиэттэрииһикпин дуу… Кыайан сиэтэр дуо? – диэтэ Сыллай.
– Ээ, сымнаҕас оҕуһу сиэппэккэ бачча үөдэн. Хата өһүргэһэ-ордуоһа бэрт быһыылаах. Мантыкаҥ сылдьан иһэн кыыһыран үллэн хаалар.
– Кини ордуоһар мин сыыҥтыахпын не зелай гыммаппын. Посуол дураак кини, онон бүтэр.
– Чэ, сиэттэр. Мин үлэм сарсын бүтэр.
– Сукин сын, кини өссө өһүргэстээх! Туоҕар тирэнэр ытый!
Хамнас
Сыллай – Луха Бэһиэлэйэпкэ Микиитэ оҕус сиэтэ сылдьар. Бэһиэлэйэптэр иитиэх уоллара бэрт элбэх хос ааттаах, малаҕар сирэйдээх, халыҥ Өлөксөй; Бэһиэлэйэптэр бырааттарыгар иитиллибит уһун синньигэс хатыллаҥнаабыт Мииппээн; Бэһиэлэйэптэр тастыҥ бырааттара үгүс оҕолоох Сиидэркэ уола Сэмэн оҕонньор көйгө уола ньаллырҕай саҥалаах, улахан истээх Уйбаан уонна Микиитэ – түөрт урааҥхайдар үлэлииллэр.
Үс уол бииргэ үөскээбиттэр. Бары «куомуннара» биир. Бары Микиитэттэн быдан аҕалар.
Атаҕастыыллар.
Туойдаах диэн улуу Эргиттэ алаас биир үрүйэтэ. Сүдү тииттэр сиҥнэриттэн түспүт ньамахтаах күөллээх, талах быыһыгар бүкпүт кыараҕас үрүйэ. Онно түөрт ыал олороллор. Үс Бэһиэлэйэп уонна үрүйэ уҥуор Сахаар Масчыт – кинилэр тастыҥ убайдара, ытык кырдьаҕас бүгэн олорор.
Микиитэ тойонун аҕата Сүөдэр Бэһиэлэйэп хобдьугураабыт түргэн саҥалаах, кыра уҥуохтаах, сытыы-хотуу киһи, сааһын тухары айаҥҥа, эргиэҥҥэ сылдьыбыт. Саҥардыыҥҥыта кини хараҕа суох буолбут. Сүөдэр алталаах-сэттэлээх кыра кыыһын сирдьиттэнэн чугас эргин ыалларга дьаарбайан кэлэ-кэлэ, дьиэтигэр кими эмэ быртахтык элэктээн, үөҕэн хобдьоорор. Эдэр тойон Луха Бэһиэлэйэп быллаҕар уостаах, хотостугас кыһыл сирэйдээх, ыыс араҕаһынан чөрбөччү көрбүт, отутугар тиийэ илик киһи. Кини бэрт кыра үөрэхтээх, онон түҥ-таҥ нууччалаабыта буола-буола бастыҥ аты миинэн муҥунан көтүтэ сылдьан арыгылыыр-хаартылыыр, содурдуур, содуомнуур, ыллыыр-туойар. Быһата, баай соҕотох уол оҕото.
Элбэх ыалдьыт-хоноһо сылдьар.
Ыалдьыт-хоноһо мааны дьон буоллахтарына батараак Өлөксөйү уонна Микиитэни туспа остуолга хаҥас диэки аһаталлар. Орто соҕус дьон буоллахтарына биир остуолга гынан баран, аһылыктара туспа буолар. Ким да туора киһи суох кэмигэр бары бииргэ аһыыллар.
Киэһэ чэй кэнниттэн Сүөдэр оҥостон олорон удьурҕай холтуунтан боруоска табах тардан ытырдан баран, киһи кыайан үтүктүбэт тылларынан батараак Өлөксөйү ыстырыыстыыр. Уол сааһын тухары истэ үөрэммит тылларыттан кыһаммат, иһиллии да барбат быһыылаах. Онтон уолуттан салҕан оҕонньор Микиитэҕэ халбарыйар:
– Чэ, доҕоор, атаһым Микиитэ суруксут, кэпсээ эрэ.
– Тугу кэпсиэмий?
Микиитэ икки илиитин тобугунан хам кыпчыйар уонна остуол анныгар сытар сымыыт хаҕын тоҕо эрэ тонолуппакка одуулаһар.
Сүөдэр халтаһаларын хамнатан уолан хаалбыт харахтарын оннун аспахтыыр, кини көрө сатыырга дылы гынар, оронугар сыҕарыҥныыр. Кыракый уҥуох көхсө, синньигэс моонньо, ыараханнык түөрэҥнээбит улахан төбөтө, күөх мэҥнэр олортообут кубаҕай сирэйэ – барыта хайдах эрэ сымыыт иччитигэр маарынныырга дылы.
Микиитэ дьулайара да бэрт, аһынар даҕаны: «Тугу да саҥардын», – дии саныыр, тулуйарга оҥостор.
– Үөрэхтээх үтүө киһи эрээри хардары хатыллан ыйытаҕын дуу? Ити куһаҕан дьон идэлэрэ… Үөрэххинэн төһө туһанаҕын, доҕоор?
– Син туһанабын.
– Тугу? – Сүөдэр сирэйэ сырдыырга дылы гынар, онон-манан ойута тыытыллыбыт курдук хаастара үөһэ диэки түрдэҥнииллэр, уол диэки нөрүйэр, сүрдээхтик кэрэхсээбит быһыыланар. – Тугу туһанаргын иһитиннэр эрэ, атаас.
– Чэпчэки кинигэлэри ааҕабын.
– «Чэпчэки» да?.. – тарбахтарын төбөлөрүнэн остуолу тоҥсуйбахтыы олорон тугу эрэ толкуйдуур. Чэпчэки кинигэ диэни аҕыйах сыаналаах кинигэ диэн өйдөөбүтэ буолан кубулунаары гынан баран, уолу олус эрдэ «тыла суох ыытан» көрүн көҕүрэтэриттэн тардынар. – Чэ, ол чэпчэки кинигэлэргэр тугу кэпсииллэр? Эргинэргэ үөрэтэллэр дуо?
– Суох.
– Хаартынан сүүйэргэ үөрэтэллэр дуо?
– Суох.
– Уорарга?
– Суох.
– Баай ыал кыыһын иирдэн ойох ыларга?
– Суох.
– Чэ, оччоҕо туохха үөрэтэллэр ол кинигэлэр?
Микиитэ өйдүү сатыыр да аахпыт кинигэлэрэ туохха үөрэтэллэрин кыайан өйдөөбөт. Аахпыта син үгүскэ дылы. Таптал туһунан элбэх. Ону эттэххэ, ыстырыыһынан ыһаарара чахчы. Тыа ыраахтааҕыта, муора иччитэ эмиэ табыгаһа суохтар. Сүөдэр буоллаҕына хоруй эрэйэн нөрүйэн олорор, уоһун уһуктара ибирдииллэр, кыламаннара титирииллэр. Хараҕа суох, кырдьаҕас, мааны киһини кэтэһиннэрбититтэн уол кыбыстар, бэйэтиттэн кэлэнэр. Тиһэҕэр тиийэн, өйүгэр көтөн түспүччэ этэр:
– Чыычаах уйатын…
– Дьэ, дьэ ону?
– Алдьатымаҥ диэн сүбэлииллэр.
– Туох да? «Чыычаах» диигин дуу? – Сүөдэр чугаһыы сыҕарыс гынар, ол-бу диэки хайыспахтыыр.
– Ээ…
Кини бүтүннүү эндэрэҥнии-эндэрэҥнии күлэр, холтуунун сулбу тардан таһааран табаҕын сыҥсыйбахтыыр: «Чыычаах уйатын алдьатымаҥ!» диэн этэн көрө-көрө, күлэр.
– Оттон аһаамаҥ диэбэттэр дуу?
– Суох.
– Дьахтарга чугаһаамаҥ диэбэттэр дуу?
– Суох.
– Аһаабакка сылдьыаҥ даҕаны, үөн өлбөт. Оттон дьахтара суох хайдах киһи буолуоххунуй? Эн эт эрэ, хайдах киһи буолуоххунуй дьахтара суох?..
Бутуллан хаалан баран, тугу ыйытарын да өйдөөбөккө Микиитэ:
– Хайдах да буолбаппын, – диэн кэбиһэр.
Сүөдэр күлэн алларастыы түһэр: «Хайдах да киһи буолбаппын» диэтэ эбээт, бу ытыҥ баара!» – дии-дии, күлэр.
Күлээн-күлэн баран, өрүтэ уһуутаан уоскуйар, лабай курдук кирдээх былаатынан хараҕын оннун, моонньун, сирэйин соттумахтыыр уонна ханнык эмэ саамай бүдүгүрбүт эмээхсининэн араас ымпыктаахтык ыстырыыстаан киирэн барар. Уол сотору-сотору «Па!» диир, кини ол аайы ордук тэбиллэр. Суох, ыстырыыһа көрүттэн буолбатах, сүрэҕэр мунньуллубут сытыган ириҥэтин ыгынар, күрдьүк буолбут дууһатын түүнүк бөҕүн сахсынар. Чанчарыктык тутуллар куурусса оронуттан кэлэр сидьиҥ сыттар кини оҥоҥнообут айаҕыттан үргүйэргэ дылылар. Кини бэйэтэ да көрүлээбиттии туттубута уурайбыта өр буолан сабыстыбыт; күөх мэҥнэрэ силбэһэннэр сирэйэ бүтүннүү сытыйбыт уу түгэҕин курдук суһуктуйбут, халтаһаларын, уоһун хам ньимиппит, кулдьайбыт эргэ баас хаҕын хастыы сатыыр курдук туттубут. Ыстырыыстыыр эмээхсинин силигин ситэрэ олордоҕуна таһырдьа ыстанан хаалыах баара, төттөрү туттаран ылара биллибэт этэ. Ол эрээри, туох эрэ хараҥа күүс Микиитэни хам баттаан олорор, сидьиҥ тыл дьуоҕатыгар кини батыллыбыт курдук. Сүөдэр диэки хайыспат эрэ мөккүөннээх да хараҕын кырыытынан көрбөхтүү олорор.
Сүөдэр айаҕа ханньастан, мунна токуруйан барар, кулгаахтарын өҥүргэстэрэ бүүрүллэллэр, бэйэтэ олорон эрэ иннин диэки ыстаныах курдук өкчөччү туттар, олус абаламмыт быһыыланар:
– Дьэ бу акаары да сордоох ээ, Молоох уола ыт! Үөрэттэрбит буола-буола, дьиккэр оҕолор! Тугун эрэ санаан эрэр. Хайа… сабар ыстаана да суох ини. Кэнники дэлби байбыккыт дуу? Байбыккыт дуо, доҕоор!
– Суох…
– Кыһыл көмүс кылааты күрдьүккүтүттэн була иликкит дуо?
– Суох.
– Уола хата үөрэхтээҕимсийэн үлэлиэ суоҕа, сирэйин тэпсиэҕэ, бырадьааҕа барыаҕа. Нохоо, бу Микиитэ суруксут төһө бэрт үлэһитий?
Ыйытыллааччы уол, Микиитэни кытта үлэлиир батараак Өлөксөй, хам хаппыт этэрбэһин устаары оһох кэннигэр ынчыктаһа олорон дэбигис саҥарбат. Сүөдэр хоруй көһүтэн олорбохтоон баран, сирдьит кыра кыыһыттан аргыый ыйытар:
– Сыччыай, бии ырҕайа сытыйбыт суох дуу?
Алталаах-сэттэлээх сирдьит, бэйэтэ эмиэ хараҕынан буорайбыт киһи, халтаһалара дьолточчу испиттэр, кыламаннарын кыллара кэлимсэлэһэ силбэспиттэр. Кыыс икки өттүнэн кыҥнаҥнаан дьиэ иһин эргиччи көрүөлүүр.
– Ээ, кини оҕуһу кыайан сиэппэт. Хата кинини бэйэтин оҕус сиэтэр. Улахан оҕус көҥүл дэйбиир оҥостор. Быстыбыт киһи! – Оһох кэнниттэн кэтит сирэйэ малас гынан, Өлөксөй толору сыананы биэрэн кэбиһэр.
– С…! Баар эрээри саҥарбат эбит дуу? Оҕус муннун кыайбата диэн кэлиэ дуо? Үөрэхтээҕимсийэн соруйан гынар буоллаҕа. Эппэтэҕим дуо! – кырдьыга тута дакаастанан Сүөдэр үөрэ түһэр уонна эмиэ Микиитэҕэ эргиллэр. – Эн үөрэххиттэн туох туһа баарый? Туох да суох! Нууччалаан да халлырҕаа, аҕабыыттаан да онолуй, ким эйиэхэ кыһаныай? Ол кэриэтин таһырдьа ыт үрдэр, бии дээдэйэ сытыйбыты: «Нохоо, тахсан көр эрэ, ким кэллэ?» – диэм этэ. Эн үөрэхтэммиккинээҕэр ыт үрбүтэ быдан ордук. Оннук буолбат дуо, Микиитэ суруксуот? – көһүппэхтээн баран, эмиэ кыыһыттан ыйытар. – Бии уол суох дуу?
– Баар, баар, бу олорор, – диир кыыс.
– Эн үөрэхтэммиккинээҕэр ыт үрбүтэ ордук буолбат дуо?.. Ээ, саҥар эрэ, доҕор, киһи кэпсэттэҕинэ!
– Мин үөрэхтэннэхпинэ ыт үрбэт буолан хаалыа дуо?
– Но! Өһүргэнэр дуу?!
– Өһүргэниэ суоҕа дуо? Үөрэхтээҕимсийэн ити уол эйигин хайаата? Саҥаран баран уурайбаккын. «Ыт ордук да, ыт ордук!».
Ыалдьар хараҕын саба туттан баара-суоҕа биллибэккэ төҥкөйөн олорор Өлөксөөндөрө эмээхсин эригэр кыыһырар.
– Эй, үрүмэ! Эйигиттэн баҕас ыт ордуга чахчы!.. Сатана, эдэр, суруксут киһи диэки буолар ээ. Микиитэ суруксут, ойохпун хайыы үйэҕэ иирдээхтээбит эбиккин дии. Чэ, ити аата эн биһикки бу киэһэ… – кини дьэ сорунан үөҕээри оронугар сыҕарыҥнаамахтыыр.
Ол кэмҥэ таһырдьа ыт үрэн моргуйар. Сүөдэр хоноччу туттаат, хараҕа суохтар быһыыларынан, ордук түргэн-түргэнник ол-бу диэки эргичиҥнээмэхтээт, ордоотуу түһэр:
– Дэдэйэ сытыйбыт, тахсаҥҥын көр эрэ, ыт тугу үрэр? – уонна Микиитэни кыһытан, аргыый ботугуруур. – Эппэтэҕим дуо? Ыт үрэн туһалаатаҕа ити дии, эн курдук буолуо дуо?
Саҥардыы «иитиллэ» кэлбит сэттэлээх-аҕыстаах тулаайах Бүөтүччэ куруук сынньыллар-мөҕүллэр эрээри, куруук күлэн, кэтит бөдөҥ тиистэрэ бөлтөрүттэ сылдьар. Кини эмиэ Өлөксөй курдук мааһайбыт суон быһыылаах, малайбыт кэтит сирэйдээх, ол гынан баран Өлөксөй курдук утары көрбөт чой кулут буола илик киһи, кини үлэ көлөтүн курдук хаһыы улаханынан, охсуу күүһүнэн түргэтээбэт, бэйэтэ туох эрэ санаалаах, үөрүүлээх-хомолтолоох, онуоха эбии кырдьаҕас тойону соруйан кыйахыыра чахчы биллэр.
Тиэрэ мэтэрийбит төбөлөөх, дьалларыттыбыт айахтаах сүүнэ улахан этэрбэстэри хоруйа тэбиэлээн саллырҕайдаан хаҥас диэкиттэн кэлэн, Бүөтүччэ атах ороҥҥо ыттан тахсан түннүгүнэн одуулаһар уонна улахаҥҥа уурбатах куолаһынан, этэр:
– Луха кэллэ дии.
– Луха да? Итиригэ суох дуо?
– Суохха дылы… Бэрт кыра итирик дуу…
– Соҕотох дуо?
– Соҕотоххо дылы… Иккиэлэр дуу… Ээ, иккиэлэр быһыылаах.
– Бу кэрэдэк тылын истиҥ! Соруйан гынар ээ! Абам да баар эбит… доҕоро мааны киһи дуо?
– Оччо мааныта суох… Мааны соҕус диэххэ да син.
– О, дэриэтинньик, бэйэкэй! Ырҕайа сытыйбыат, ыл эн көр!
«Ырҕайа сытыйбыт» Өлөксөй түннүккэ ойон кэлээт:
– Ньукууһа Сыҕаайап, – диэн кэбиһэр.
«Дэдэйэ сытыйбыт» Бүөтүччэ наһаа холкутук хаҥас диэки саллырҕайдыыр.
– Хомуна охсуҥ! Бу Микиитэ суруксут, уҥа оронтон киэр бар, эйигиннээҕэр арыый ордук киһи кэлбит үһү дии.
Тиэтэллээхтик хомунан суугунаһыы буолар. Олох мастары хаҥас быыс кэннигэр симэллэр, үс ордуктарын уҥа быыс ойоҕоһугар кэккэлэтэллэр, дьиэни миинньиктээн элэстэтэллэр, остуолтан сылабаары сулбу тардан илдьэллэр, чааскылары, тэриэлкэлэри барытын холбуу биир ырбаахы тэллэҕэр суулаан бараллар.
Үөһэ-аллара тардынан бүтээт, тугу да билбэтэх-көрбөтөх дьон буолан кирийэн хаалаллар. Сүөдэр оронугар сытан улаҕа диэки хайыһаат, аргыый ынчыктаабытынан барар.
Мааны ыалдьыт кэллэҕинэ түҥ-таҥ түһэр идэни билэр буолан, Луха атын соруйан наҕыллык баайан, дьиэ таһыгар тардыллар.
Тиһэҕэр, эдэр тойон ыалдьыттыын киирэн кэлэллэр.
– Ким киирдиҥ, доҕоор? – диир Сүөдэр, ынчыгын тохтото түһэн.
– Лухабын.
– Соҕотоххун дуу?
– Иккиэбит.
– Доҕоруҥ кимий?
– Ньукууһа Сыҕаайап…
– «Ньукууһа» да? Көр эрэ! – Оҕонньор наһаа үөрбүтүнэн олоро түһэр.
Микиитэ үөрэҕин ырыттарар ынырык суолтан босхолонон таһырдьа тахсар.
Муҥур үрүйэни түгэҕэ биллибэт халыҥ тыа иилээн турар. Тыа дьалкыс гынаат, үрүйэни саба ыпсан кэбиһиэх курдук. Тайҕа тыа ортотугар киирэн эрэр күн сардаҥалара тииттэргэ, хахыйахтарга, дөлүһүөн уктарыгар тус-туспа толбоннонон бырдаҥалыы ыһыллыбыттар. Ханна эрэ, бэрт ыраах оҕус айаатыыра дуораһыйан иһиллэр. Ньамахтаах күөл үрдүнэн уу чөкчөҥөтө: «Күүс чыычаах! Күүс чыычаах!» диэн киһиргээн тыгыластыыр. Микиитэ тыа саҕатыгар баран дьэдьэн көрдөөн булбакка, күөх кырыска сытар. Кини үөрэҕинээҕэр ордук «идэлээх» моойторуктаах хара ыт көскөрүйэн кэлэн тула сытырҕалыыр уонна «Хоргутума, доҕор» диэбит курдук, кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы, одууласпахтаан баран, ааһа турар.
Сиидэркэ уола Сэмэн Бэһиэлэйэп кыһыннары-сайыннары олорор балаҕанын сыбаҕа аллара сыҕаллан, ыалдьар харах дьолточчу испит үөһээ халтаһатын курдук, түннүккэ таҥнары сабырыйбыт.
Сиидэркэ уола Сэмэн киһи арычча быһааран истэр гына кыгынайан саҥарар, намылыйбыт холку быһыылаах, уһун оҕонньор. Кини уһун көтөх моойдоох ньолбоҕор төбөтүн дьүккүччү уунан, тугу эрэ сытырҕалыыр курдук туттан сылдьар, сүһүөхтээх улахан муннун төбөтө уонна үөһээ уоһа, боруоска табах иҥэн күөхтүҥү өҥнөөхтөр, чэлкэхтээҕинэн сургуччу көрбүт киэҥ харахтардаах. Сааһыгар кими да кытта иирсибэт, үҥсүбэт, куруук көрдөөхтүк элэктэһэ, айхаллаһа сылдьар, үчүгэй майгыннаах оҕонньор. Бэрт үгүс оҕолоро кырдьан эрэллэр. Арай кини бэйэтэ кырдьыбат, кыры-кыпсыгыр уһун атахтарынан тэлбик-тэлбик хаамара уонна наһаа холкутук кыгынайан көрдөөхтүк саҥарара уларыйбат.
Сытан эрэ Микиитэ ол оҕонньору саныыр. Үс нэһилиэк дьоно оттуур Киэлимэ күөлүн онно ходуһаҕа от кэбиһиитэ. Дьон ордоотоһон кэпсэтэр гына чугас-чугас үлэлииллэр. Бэрт элбэх дьону кытта Микиитэ аҕатынаан бииргэ отууламмыттара. Өйдөөх сэһэннээх, көрдөөх тыллаах уонна ардах-кураан, сут-өҥ туһунан бэрт элбэх билгэлэрдээх Сэмэн Бэһиэлэйэп ордук кэрэхсэбиллээх киһи.
От кэбиһиитэ – ыгыл үлэ, онуоха эбии Сэмэн билгэтинэн сотору «атыыр ардах» буолуохтаах. Саамай улахан эрэй – табах бараммыта. Саппыйалар тэбэммиттэрэ, холтууннар кыһыйыллыбыттара ыраатта. Дьон муруннара кыһыйар, харахтара бүрүллэр, бэлэстэрэ хатар. Амма үрэх эргийэн ылбыт тоҕоноҕо, икки өттүттэн Амма туорааһыннаах, ким да ааспат дойдута.
– Ол биир дьахтар иһэр! – диэн от үрдүгэр турааччы дьон аймалаһаллар.
Чөрбөҥнөһүү буолар.
– Табахтаах бытааһах эбитэ дуу? Хайа барахсан эбитэ буолла… – диэн Сиидэркэ уола кыгынайар.
Сэмэн атырдьаҕын туруору анньар.
– О, Дьэбдьиэскэ эбит… Дьэбдьиэскэ-э, доҕоттоор! – дииллэр сотору соҕус буолаат, үөһэлэр.
– Э, ол киһи эбит буоллаҕына… Кэбис! – Сэмэн атырдьаҕын төттөрү сулбу тардан ылан үлэлээбитэ буолар да үлэтэ тахсыбат, дьахтар кэлиэхтээх сирин диэки көрбөхтүүр.
Нуучча кыыһа Дьэбдьиэскэ диэн сааһын тухары ыал хамначчыта, сулумах дьахтар. Кини ааттаах үлэһит, наһаа тыллаах. Биир ыалга наар олорон атаҕастаппат, кыһын-сайын саҥа ыалларга сыҕарыйталаан «талбытынан» сылдьар киһи. Онон, кини кимтэн да толлубат. Бу былдьаһыктаах кэмҥэ бука биир ыалтан уурайан баран, атыҥҥа кэпсэтэ илик буолан, иллэҥ сырыттаҕа буолуо.
Дьэбдьиэскэ ааттаах табахсыт, кыра эмэ табахтааҕа чахчы, хата биэрэрэ биллибэт, уот ыстанарын курдук киһи, бэстилиэнэй биир хамса табаҕын да кутан биэриэн сөп, төһөнү эмэни илдьэ сылдьан биэрбэккэ, эбиитин үөҕэн да ыыттаҕына көҥүлэ. Бачча үгүс киһиттэн көҥөнөрө чахчы.
Дьон: «Эн бар», «Эн көрдүө» дэсиһэн найылаһаллар да, барааччы көстүбэт.
– Арай Сэмэн оҕонньор бардар хайыа эбитэ буолла, – дэһэллэр.
– Ээ барбаппын, биир хонуохха наада… Миэхэ өстөнөн сылдьар, – диир Сиидэркэ уола.
Дьэбдьиэскэ кылгас маадьаҕар атахтарынан сүр түргэнник битийиктээн, чугаһаан иһэр.
Сэмэн көхсүн этиппэхтиир уонна, харса суоҕар киирбит киһи быһыытынан, холурдук атырдьаҕын сиргэ батары анньаат, Дьэбдьиэскэ диэки хайыспакка эрэ күөйэн, айан суолугар быһа хааман салбыҥныыр. Дьон үлэлээбитэ буола-буола, кэпсэтиини кэтэһэннэр уу чуумпу.
Сэмэн төһө да бытааҥҥа, холкуга дылы буоллар, ыраах-ыраах уурталаан, суолга урут тиийэн тохтоон туран, наһаа болҕомтолоохтук ытыһын чэрин дуу, ытыһыгар мас киирбитин дуу кытаахтаһан кыҥастаһа турар. Дьэбдьиэскэ өрө сабаан ыкса чугаһаан кэлбитигэр эрэ саҥа көрбүт курдук, Сэмэн бэрт наҕыллык төбөтүн өндөтөр уонна унаарыччы кыгынайан кэбиһэр:
– Хайа, Дьэбдьиэскээ, туох кэпсээннээххиэн?
– Суох, суох! Ол бу буолума!
Дьэбдьиэскэ өстөөхтүк өрө чаҕылла түһэр, дьэ эбии түргэтээн битийиктэнэр, суолтан туора хааман быһа түһэн Сэмэни арыылаан ааһарга оҥостор. Оҕонньор итинник тымныы кэпсэтииттэн кыратык да соһуйбат, хоргуппат. Саҥата дьэ ордук наҕылыйар:
– Дьэбдьиэ, табахтааххын дуо, тардыах эрэ.
Анарааҥҥыта ааһа көтөн мэтэстэнэн иһэн эһитэ охсор:
– Суох, суох! Эн миэхэ араас буолан бэлэстэтимэ!
Оҕонньор мэлийбитэ чахчы буолан, дьон имнэниһэн кэбиһэллэр.
– Дьэбдьиэ, уостааххын дуо, уураһыах эрэ.
– Суох, суох!..
Кэбиһиллэн эрэр оттор үрдүлэриттэн, тулаларыттан дьон соҕотохто күлэн ньиргиһэ түһэллэр. Дьэбдьиэ алҕас саҥарбытын сэрэйэн, эмискэччи эргиллэр:
– Туох, туох диир?!
Оҕонньор уҥуохтуун-сүһүөхтүүн накыйар, төбөтүн кыҥнатар, чахчы көрдөһө быһыытыйар:
– Табахтааххын дуо, тардыах диэтим, ыксаабычча…
– Суох диэтим!
– Уостааххын дуо, уураһыах диэтим, таптаабычча…
Дьэбдьиэ тугу этиэн, хайдах өһүргэниэн билбэккэ тэпсэҥэлии туран, күлэн чачыгырыы түһэр:
– Сатана уолун араас тыла диэн!..
Оҕонньор утары хардыылаамахтаан халбыҥнаталаан кэбиһэр да, хоппо күрдьэх курдук ытыһын утары уунар:
– Аҕал эрэ, үлэҕэ баттатан өллүбүт ээ. Үлэ киһитэ бэйэҥ билэҕин.
Дьэбдьиэ саппыйатын көтүтэн таһааран икки тарбаҕын төбөтүнэн кытаахтаан ылан кырбаммыт табаҕы оҕонньор ытыһын ортотутар уурар. Оҕонньор ытыһын муннугар сыһыары тутан сытырҕалыыр уонна этэр:
– Бэйэҕэр да суоҕа бэрт буолаахтаатаҕа…
– Миэхэ хантан дэлэйиэй?
– Оттон хайыай, оннук ээ… – Оҕонньор аны биир ытыһын тоһуйан куду анньар.
Дьэбдьиэ эмиэ икки тарбаҕын төбөтүнэн кытаахтаан оҕонньор ытыһын ортотугар уураат, өйдөнө охсон, өрө татынньахтыы түһэр:
– Хайа, иккиһин биэрдим дуу, аҕал бэттэх!
– Дьэбдьиэ, абыраатаҕыҥ бу дии…
Оҕонньор аргыый салбыҥнаан төннүбүтүн, оттор үрдүлэриттэн таҥнары сурулаан түһэ-түһэ, онтон-мантан сырсан кэлэн төгүрүйэ көтөллөр. Үөрүү-көтүү буолар, үлэ күүһүрэр…
Сэмэн оҕонньор үтүө майгыннаах, күлэ-оонньуу сылдьар киһи. Кини хараҥа дьиэтин, эйэлээх дьиэ кэргэнин аламаҕай майгына сырдатара буолуо.
Сэмэни Микиитэ хайаан да көрүөн баҕарар. Арай кинини көрдөҕүнэ көхсө кэҥиэх курдук. Ойон туран бэрт тиэтэлинэн дьулуруйан тиийэн сааһыгар сылдьыбатах балаҕаныгар көтөн түһэр.
Сэмэн оҕонньор эмээхсинэ бэрт үтүө майгыннаах, мэлдьи күлэн, табах дьаатыгар ыас хара буолбут туора-маары тиистэрэ ардьарыттан көстө сылдьар, хап-хара Балааҕыйа эмээхсин сүөгэй иирдэ олорор эбит. Өртөн көһүппүт ыалдьыта кэлбитин курдук эйэҕэстик көрүстэ. Микиитэни кытта бииргэ үлэлиир ньаллырҕай Уйбаан – киһи саккыраҥа, дьиэлээх тойон быһыытынан тэйгэҥниир, хаадьаҥныыр, көрдөөхтүк саҥара-саҥара күлэр. Оҕонньордоох саамай кыра, уон биэстээх-алталаах мааны кыыстара – мору-молтоҕор сирэйигэр бүлтэркэй харахтардаах кырасыабай Биэрэ түргэн-түргэнник саҥаран чубугуруурун быыһыгар эрчимнээхтик күлбэхтиир. Дьон киирэллэр-тахсаллар, күлэллэр-оонньууллар.
Микиитэ тута кэргэнниһэ оҕуста. Балаҕан иһинээҕи дьону барытын таптыы санаата. Барыта үчүгэй, барыта үөрүүлээх. Оҕонньор суоҕар хомойор, кини баарына өссө ордук буолуо.
– Оҕонньор кэллэ, – дэстилэр.
Микиитэ үөрдэ, ааны одуулаһан олордо.
Сэмэн оҕонньор бэрт аргыый унньулуйан киирдэ, торбос үтүлүгүн, тэрэпиискэ бэргэһэтин наһаа холкутук уҥа көхөҕө ыйаата уонна сүөгэй иирдэ олорор эмээхсинин диэки хайыһан көрөөт, хайдах эрэ чугурус гынна, туох да хоһооно суох соһумар улаханнык «Һуо!» диэн кыланна. Микиитэ төйөн хаалла. Ол курдук чыпчылыйбакка эмээхсинин супту одуулаһан турбахтаан баран, дьэ хоһоонноохтук ордоотоото:
– Бу күлүккэр туттан, туох аһын астыыгын, с…!
Эмээхсин кыратык дьигис гынна уонна ыаҕаһын халбарытан, оҕонньор диэки хайыста. Били күлэ-үөрэ олорор дьон бары кирийдилэр, кыччаатылар, суһуктуйдулар. Кэпсии-ипсии чаҕаарыйа олорбут Балааҕыйа тута бүдүк кырдьаҕас эмээхсин буолан хаалла. Сэмэн уот кытыытыгар тиийэн көхсүнэн турунан баран, чэлкэхтээх киэҥ харахтарынан тымныы-тымныытык ол-бу диэки кынчыатыы турда, туора киһи баар эбит диэн кыратык да сэҥээрэ барбата, халтарыта көрүтэлээн аһартаата. Ол курдук турбахтаан баран, эмиэ хоһооно суохтук кылана түһээт, бардьыгынаан ыйытта:
– Хайа, чэйбиэт?
– Ситэ оргуйа илик ээ, – диэтэ эмээхсин, бэрт улахан буруйдаах быһыынан.
Оҕонньор тугу да саҥарбакка эрэ, чаанньыгы сулбу тардан таһааран оһох кэннин диэки уунан умса тутан кэбистэ уонна кураанах чаанньыгы холумтаҥҥа иҥнэри бырахта.
– Бу ас хаһан!.. – диэн хаһыытаат, уокка кыынньа турар чугууннаах үүт диэки иҥиэттэн кэбистэ.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70614547) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.