Leyli v? M?cnun
Vahid M?mm?dli
Vahid M?mm?dli ?z?n?n "Leyli v? M?cnun" romani il? modern yenilikl?r? tabe olan d?nyanin ?n?n? Esq t?limi il? ?ixib. ?s?ri oxuyark?n s?urumuzda, s?uraltimizda irfani d?y?rl?r v? anlayislarla bagli sakral bir qat a?ilir. Deyil?nl?rd?n basqa bir d? deyilm?y?n, g?r?l?nl?rd?n basqa g?r?lm?y?n n?sn?l?r yaddasimizda geriy? dogru uzun m?saf?l?r q?t edir. Yigilmis b?dii t?cr?b? v? t?ht?ls?urun arxetipl?ri b?rab?rl?sib yeni modelin sxemini m??yy?nl?sdirmis olurlar. Vahid M?mm?dlinin "Leyli v? M?cnun" ?s?ri bu m?nada, yeninin modelini s?rgil?yir…
Vahid M?mm?dli
Leyli v? M?cnun
H?r sey ?ox g?z?ldi, ta ki v?zir Valid ibn Tarifinin S?msi saraya g?tirdiyi g?n? kimi…
…B?rd?nin ?n g?z?l vaxtlari, yaz ?agiydi. H?kmdar bihusedici ?tirl?ri ?trafa yayilan r?ngar?ng qizilg?ll?ri, t?rt?miz mavi s?mani p?nc?r?d?n seyr edir, b?lb?ll?rin c?h-c?hini dinl?yirdi. C?nn?ti bu d?nyada qazandigindan ?min olan ibn M?han: “M?n g?cl?y?m… M?n hakimi-m?tl?q?m… Bu c?nn?t bagindaki g?ll?rd?n daha g?z?l olan huril?r h?r g?n Allahin m?n? yeni m?kafatidir…” – dey? Tanrinin se?ilmis b?nd?si oldugu ???n kim bilir ne??nci d?f? q?rr?l?nirdi. G?ncliyini eys-isr?td?n basqa bir sey? s?rf etm?yi f?rs?ti f?vt? verm?k agilsizligi hesab edirdi. T?k ist?yi bu c?nn?t baginda el? bu minvalla da ?m?r s?rm?kdi. “Onsuz da Arrandan Sirvana kimi t?b??l?rim quzu kimi sakit, ita?tkardir. H?r sey nec? d? g?z?l vaqe olur, ilahi!… Valid ibn Tarifi kimi bir v?zirimin olmasi da taleyin l?tf?d?r, xalqi ovcunun i?ind? sixib saxlayir. V?zirim g?cl?d?r, ?z h?kmdarini d?s?n?r, taxt-tacimi qoruyur…” – ibn M?han arabir qurtumladigi s?rabdan daha ?ox ?z d?s?nc?l?rind?n m?st olurdu.
?z?n? yana ?evir?nd? qarsisinda at belind? bir huri-m?l?k canlandi, g?zl?rin? inanmadi. Indiy? kimi ?lind?n y?zl?rl? k?niz ke?irmis ibn M?han g?rd?y? bu g?z?lliyi x?yal bel? ed? bilm?zdi. Beyni dumanli oldugundan g?zl?rini yumub yenid?n a?di. Yox, bu, x?yal deyildi! At aramla addimladiqca ?st?nd?ki m?xluqun h?r ?zasi sanki ayri-ayriliqda h?r?k?t edir, qizin b?d?ninin h?r t?r?fi ona f?rqli c?nn?t meyv?l?rini xatirladirdi. Ibn M?han s?hv?tind?n az qalirdi, el? indic? ir?li atilib qizi atin belind?n g?ll?rin ?st?n? endirib…
?z?n? ?l? ala bilm?y?c?yini g?r?b, qullugundaki Xac? M?luma bagirdi. Xac? bir g?z qirpiminda onun qarsisina ke?ib t?zim el?di:
– Buyurun, h?kmdar!
Ibn M?han ?t?b-ke??n atliya basi il? isar? edib sorusdu:
– M?n x?yalmi g?r?rd?m?
Xac? M?lum g?z?n? h?kmdarin ayaqlari altindaki Sirvan xalisindan ??km?d?n dill?ndi:
– Xeyr, h?kmdar, x?yal g?rm?rd?n?z. At belind?ki Valid ibn Tarifinin yeni k?nizidir, – dey? ??tinlikl? udqundu. V?zirin yeni k?nizinin g?z?lliyi Xac? M?luma x?dimliyini unutdurmusdu.
– V?ziri ?agirin! – h?kmdar q?z?bl? ?mr el?di.
?mr? boyu h?y?canlanmamisdi. Yeniyetm?liyind? daglarin arasindaki k?ndl?rind?n at belind? enib, ?ay boyunca ?l? ke?irdiyi qoyun-quzunu qabagina qatar, yenid?n daglara ??kil?rdi. Bir t?k? d? t?rp?nm?z, ?z?n?n ifad?si d?yism?z qalardi. Bir adam bilm?zdi ki, bu anda v?zir n? d?s?n?r. Bu, Tarifinin ?n b?y?k silahi idi, v?zirliy? d? bunun say?sind? g?lib ?atmisdi.
Ibn M?hanin sarayina t?r?f ged?nd? sif?ti he? bir sey ifad? etm?s? d?, i?ind? bic-bic g?ld?: “S?ms s?nindir, h?kmdar! – Sonra bir ah ??kdi. Bu ahi da kims? duya bilm?zdi. – M?ni agilsizmi sanirsan, h?kmdar? Al, bu huri s?nin olsun, bir ne?? ay aglini basindan alsin. M?n d? ?z hurim M?s?ffa il? kef ed?c?m. Onu g?rs?n, boynumu h?min an vurdurarsan. S?ms s?ni bel? d?li edibs?, M?s?ffani g?rs?n, neyl?rs?n? Verm?r?m!…” Saraya gir?n? q?d?r yol boyu ?z-?z? il? danisdi. H?kmdara t?zim edib, ?basinin ?t?yind?n d?n?-d?n? ?pd?.
– H?kmdar, bizimkil?r bu g?n bir k?niz g?nd?ribl?r. Uzaq qohumumdur. Xac? M?luma tapsirdim ki, axsama hazirlasinlar. Uygun g?r?rsinizs?, m?mnun olaram. S?ms siz? layiqdir…
Ibn M?han qimisdi: “Sizinkil?rin cinsi bir basqadir. Sanki onlari dogmurlar, yaradirlar…”
O gec? ibn M?han c?nn?tin ?n son qatina ?atdigina inandi. Uzun ill?rd?n sonra ilk d?f? idi ?z?n? bu q?d?r arzuolunan hiss edirdi. G?nd?lik v?rdis? ?evril?n x?lv?tl?rd?n usanmis ibn M?han ???n S?ms onu bird?n-bir? on s?kkiz yasina qaytaran dirilik suyu idi. H?kmdar gec? dem?d?n, g?nd?z dem?d?n, is-g?c?n? boslayib g?nl?rini S?msin qoynunda ke?irir, bu g?z?l k?nizin yaninda zaman anlayisini itirir, taxt-tac g?z?n? g?r?nm?r, d?nya bu birc? yataq otagina dolurdu. K?nizinin h?m titr?k-m?sum, h?m ?min-ehtirasli davranislari h?r g?n yenid?n aglini basindan alirdi. ?sl S?ms bunlarin hansidir, anlaya bilmir, anlamaga da ?alismirdi. Qarsisinda quzu kimi ?s?n, h?mis? ?mrin? m?nt?zir dayanan cariy?l?rd?n usanmis h?kmdar ?z?n? m?mnuniyy?tl? S?msin ixtiyarina vermisdi.
Q?dr?t sahibi h?kmdar uzun d?qiq?l?r, saatlar boyunca ?z?n? k?n?ll? ?sirlikd? hiss edir, bu ?sar?td?n qurtulmaq ist?mir, yanlis oldugunu bildiyi halda, isi-g?c? v?zir-v?kilin ixtiyarina buraxib g?nl?rini Validin b?xsisi olan k?nizl? ke?irm?y? davam edirdi. H?r s?h?r m??zzinin s?si s?bh?n alaqaranliginda Tanri h?zuruna ?agiris ed?nd? g?nah hissi S?msin inc? barmaqlari k?r?yini cizdigi kimi ?r?yini cizsa da, bu t?las c?mi bir ne?? d?qiq? s?r?r, d?v?ti duymazdan g?lib qizin qollarinda ?z?n? ?lm?zlik iksiri i?mis kimi q?dr?tli hiss edirdi. S?ms sanki qadin yox, bu g?n? kimi g?rm?diyi, qadin cinsind?n olan n?s? basqa bir m?xluq idi. Ibn M?han qizin c?nn?td?n m?xsusi onun ???n g?nd?rilmis huri olduguna ?mindi…
***
Bu il d?v?l?r qisirdi. Payizda bas vermis z?lz?l? t?kc? adamlari qorxuya b?r?m?misdi. B?rd?d?n Samaxiya q?d?r d?zl?rd? h?r yay analarinin yaninda min bir oyun ?ixaran, ora-bura qa?isib k?rp? usaqlar kimi oynasan k?s?kl?r g?z? d?ymirdi. Acliq b?t?n Arrani, Sirvani sarmisdi. X?zin? bosaldigindan ibn M?han bas v?zirini xalqdan vergi toplamaga g?nd?rdi. Yol boyu son d?v?sini verm?kd?n imtina ed?nl?rin boynunu vurdurur, xalqi talan edirdil?r. Valid ibn Tarifi ?n b?y?k vergini Samaxi daglarindaki t?r?k?m?l?rd?n toplayacagini d?s?n?rd?.
K???ril?r Samaxi daglarindan D?rb?nd? kimi Qafqaz daglarinin ?n y?ks?k zirv?sind?, g?y ??m?nlikl?rin qoynunda ala?iqda, qazmalarda yasayir, saysiz-hesabsiz qoyun-quzu b?sl?yirdil?r. S?r? k???rinin h?r seyi idi. Yedikl?ri, qoyunun ?v?zin? aldiqlari undan bisiril?n lavas, qatiq v? pendir idi.
T?r?k?m?l?rin itl?rind?n, bir d? toppuzbasli ?oban ?omagindan basqa silahlari olmazdi. Ta D?sti-Qip?aqdan buralara q?d?r k?? ed?-ed? b?t?n dagliq ?razil?ri tutmusdular. Yaylaqlari da qislaq ?razil?r? yaxin daglarda idi. Arrana enm?zdil?r.
Vergi s?hb?ti t?r?k?m?l?r? d? g?lib ?atmisdi. Valid ibn Tarifinin bir ne?? atlisi arxayinliqla elat s?r?s?n? aparmaq ist?y?nd? Ayna xatun adli ?oban arvadi ?rinin ?omagini g?t?r?b atlarin ombasindan nec? vurmusdusa, h?rkm?s heyvanlar ?sg?rl?ri bell?rind?n atib qa?misdilar. Yasli qadina ?l qaldirmayan ?sg?rl?r ?lacsiz qalib geri d?nm?sd?l?r.
Ayna xatunun ?ri ?oban H?mid elat camaatina yalniz yerlil?rin bildiyi gizli magaraya toplasmagi tapsirdi. S?r?l?ri d? ??kib apardilar. Magara sildirim qayalarda, g?zl? g?r?nm?z, aglag?lm?z yerd? idi, i?in? bir dag sigardi.
Valid ibn Tarifi axsaya-axsaya geri d?n?n ?sg?rl?rini g?r?b, q?z?bind?n onlari qam?ilatdi. Qosunu g?t?r?b daglara, t?r?k?m? obalarina h?cum etdi. Yaylalara ?atanda qosun da, atlar da ?ld?n d?sm?sd?l?r. ?adirlarini qurub bir az dinc?l?nd?n sonra Valid h?r istiqam?td? y?z ?sg?r g?nd?rib bel? ?mr el?di: “S?r?l?ri il? bir yerd? t?r?k?m?l?rin ya ?l?s?n?, ya da dirisini, tapib g?tirin!”
Arran qosunu yeddi g?n, yeddi gec? b?t?n daglari ?l?k-v?l?k el?s? d?, t?r?k?m?l?ri g?rd?m dey?n olmadi. H?r?sind? y?z ?sg?r olmaqla on istiqam?td? axtaris aparan d?st?l?rd?n b?zil?ri he? geri d?nm?di, qayidanlar is? h?r d?st?d?n ??-d?rd adam idi ki, onlar da qa?ib canlarini g?cl? qurtarmisdilar.
?oban H?mid t?r?k?m? tayfalarinin h?r?sind?n bir igid se?ib gec?l?r magaradan ?ixir, yorulub yatmis ?sg?rl?ri iri agir toppuzbasli ?omaqlari il? ?ld?r?r, atlarini s?r?b aparirdilar. Canlarini qurtarmaga ?alisan sil-k?t olmus ?sg?rl?rin ?oxu d?s?rg?y? g?lib ?ixmir, el? yoldaca qurd-qusa yem olurdular.
Bu gec? ?oban H?midin h?d?fi Valid ibn Tarifi idi. Gec?nin qaranliginda iyirmi igidl? daglardan d?s?b, k?vs?nl?rin arasinda, d?sm?n ordusu d?s?rg?sinin arxasinda gizl?ndil?r. ?adirlarin yan t?r?find? yer? ??km?s atlara yaxinlasdilar, onlari s?ssizc? qaldirib, d?s?rg?d?n uzaqlasdirdilar. ?oban H?mid on n?f?rlik d?st? il? geri qayidanda dig?rl?ri atlari magaraya dogru qovurdular.
H?midin d?st?si s?ssiz-s?mirsiz ?adirlara yaxinlasir, yatmis ?sg?rl?r? f?rs?t verm?d?n bir-birinin ardinca onlarin ?z-g?z?n? saysiz z?rb?l?r endirirdil?r. Canini qurtaran ?ox az adam qalmisdi. Valid ibn Tarifini ?ld?rm?dil?r, ?vv?lc? o ki var k?t?kl?dil?r, sonra is? c?mi ?? n?f?rl? saraya yola salib, magaraya ??kildil?r…
Pay-piyada, ?li ?t?yind?n uzun d?z?n ?razil?r? qayidan Tarifini g?r?n xalq t?r?k?m?l?rin h?r?k?tind?n ?r?kl?nir, artiq qorxmur, h?r yerd? Tarifinin adamlarini das-qalaq edib, ita?td?n boyun qa?irirdilar. Camaat ?syana qalxmisdi.
Artiq B?rd?d? d? xalq ayaga qalxib h?kmdardan Valid ibn Tarifinin boynunun vurulmasini t?l?b edirdi. Ibn M?hanin basqa yolu qalmamisdi. Xalqi sakitl?sdirm?k ???n s?h?r meydaninda haminin g?z? qabaginda y?z se?m? ?sg?rin? g?st?ris verdi: “Ibn Tarifini tapib g?tirin, boynu vurulsun!”
Bu ?mrd?n x?b?r tutan Valid ibn Tarifi ?trafindaki ??-bes adamla ?rm?niyy?y? qa?di. X?zin?d?n ogurladiqlarini da ?z? il? aparmagin yolunu tapmisdi. Bu, xalqi daha da q?z?bl?ndirirdi. Ibn M?handan t?l?b edirdil?r ki, biz? silah ver, gedib Validi tapib g?tir?k.
Ibn M?han ?ox sevdiyi taxtini da bir d?v?y? y?kl?yib, s?z verdi ki, v?zirinin arxasinca ?z? qosunun basinda ged?c?k, onu yerun desiyind?n d? olsa, tapib g?tir?c?k. Niyy?ti B?rd?d?n uzaqlasmaq, vaxti udub agsaqqallari min v?dl? ?l? almaq, yenid?n ?z c?nn?t bagina qayitmaq idi. Indi Araz sahilin? qosunla yol alark?n ibn M?han artiq ?z?n? s?y?b-yamanlamaqdan yorulmusdu. ?z s?hvl?ri ?z?nd?n taxt-tacini itirm?siyl? h?l? d? barisa bilmirdi. ?ixis yolunu ?ayi ke?ib, Harun ?r-R?sid? s?z?n? ?atdirmaq, h?r seyi ibn Tarifinin ?st?n? ataraq ?fv dil?m?k, x?lif?nin m?rh?m?tin? siginmaqda g?r?rd?. Arazin sahilind? ?adirlar qurub bir az dinc?lm?k, ?ayi s?h?r s?bhd?n ke?m?k q?rarina g?ldil?r.
– B?xs etdiyin bu c?nn?td?n m?ni m?hrum etm?, ilahi! – s?sini daha ?ox duyurmaq ???n ?z? d? s?maya qaldirdigi ?ll?rinin arxasinca dartinaraq yalvarirdi. – H?kmdar olmagim s?nin l?tf?nd?r. Bu bir m?c?z?dir, ilahi, h?r gec? bir huri-m?l?k, h?r gec? bir basqa h?zz… – Sonuncu s?zd? s?si qirildi, ildirim s?r?til? g?z?n?n ?n?nd?n ke??n m?nz?r?nin pesmanligindan ?z?n? sill?l?yib aglamsindi, – indi bunlari itirm?yim? niy? izn verirs?n, ey b?y?k Allahim?! ?ls?m d?, bu taxt-tacdan getm?r?m… – yalvarisdan daha ?ox umu-k?s? edirmis kimi ?syankarcasina sizillandi.
?li ibn Isa ibn M?han bu g?n ?z?n?, b?lk? d?, y?z d?f? s?ym?s, t?k qalanda y?z d?f? ?z?n?, basina d?y?cl?misdi…
Ibn M?han ?z?n?n bu v?ziyy?t? d?sm?sind? ?lbir olub taxtini basina yixan v?ziri Validi v? S?msi g?nahkar bilirdi. ?l??y? g?lm?y?n bu itkinin qisasi yalniz ?l?m ola bil?rdi. Xac? M?luma k?nizi S?msi yatagina g?tirm?yi ?mr etdi. Qiz d?nyadan x?b?rsiz kimi h?mis?ki c?ldlikl? t?l libasinin ipini a?ib ayaqlari altina atdi, sevgi v? ehtirasla h?kmdarina sarildi. Ibn M?hanin b?d?ni bir anliga u?unsa da, b?t?n q?z?bini qan ?anagina d?nm?s g?zl?rin? yigib S?ms? nifr?tl? baxdi. K?nizinin uzun sa?larini sag qoluna dolayib, dodaqlarini yerind?n qoparacaqmis kimi s?hv?tl? iri, kobud dodaqlari arasina aldi. H?kmdar q?z?b qarisiq ehtirasla ona t?cav?z edir, S?msin n?f?sinin az qala k?sildiyini s?vq-t?bii il? hiss ets? d?, ?zilmis q?rurundan dogan nifr?ti ona g?c g?lirdi. Qiz h?r t?r?finin agrisindan inild?yir, qisqirirdi. Qurtulmaq ???n ?abalayark?n barmaqlari ibn M?hanin boynuna toxundu. Agli basindan ?ixmis h?kmdar bir an basini c?llad k?t?y?n?n ?st?nd? hiss etdi. Harun ?r-R?sidin onun boynunu vurduracagi g?z? ?n?nd? canlanir, ona el? g?lirdi ki, c?llad h?r d?f? baltani qaldirib boynunda b?y?k bir k?sik yaradir, amma basini b?d?nind?n ayira bilmirdi.
– S?n e-l?-din, s?n m?-ni bu ha-la sal-din!!!, – dey? q?z?bl? S?msin boynunu sixmaga basladi. Aylardir c?nn?td?n g?lmis huri hesab etdiyi qiz bu an onun g?z?nd? b?t?n h?yatini alt-?st ed?n seytan idi. C?llad baltasinin agrilarini hiss etdikc? b?t?n qorxu v? q?z?bini ?ll?rin? verirdi: – S?n ifrit?s?n, itirdim taxt-taci!!!, – deyib h?nk?rd?. G?zl?rind?n sell?n?n yas onu s?stl?sdirib ?ld?n saldi. Yalniz bundan sonra S?msin cansiz b?d?nini ?lind?n buraxdi…
G?zl?rin? inana bilmirdi. Ani q?z?bl? verdiyi q?rarin agrisi int?hasiz pesmanliq, agirliq olub varligina ??km?sd?. Basini ?ll?ri arasina alib, “m?n n? el?dim!” dey? s?ssiz f?ryad qopardi. Aylar boyu ona c?nn?tin yeddi qapisini a?an k?nizin c?s?dinin yaninda oturub, g?z yasi axitdi. Tez d? ?z?n? ?l? aldi: indi yas tutmaq vaxti deyildi, taxt-taci ?ld?n getmis, q?ruru tapdanmisdi; v?ziri onu barmagina dolamis, ?l? salmisdi. Xatirlayanda ki, S?ms basini qatmaq ???n Validin ona m?krli b?xsisi idi, b?d?nin? sarilmis z?h?rli ilani qoparib atibmis kimi d?rind?n n?f?s aldi. ?z?n? g?l?nd? S?msin artiq soyumus b?d?nini qorxu il? k?nara it?l?yib bagirdi:
– G?lin r?dd el?yin bu murdar c?md?yi burdan!
Kesik?il?r S?msin meyitini ?adirdan s?r?y?b Arazin sularina tolazladilar.
Ibn M?han onun arxasinca bosluga zill?nmis, ayaq ?st? donub qalmisdi. ?r?yind? k?nizinin g?zl?rind?ki oynaq t?b?ss?m q?d?r b?y?k bir bosluq hiss edirdi. Anladi ki, bir d? he? vaxt he? kim ??tir kirpikl?rini astaca qaldirib bunca m?sum, bunca sevgi v? ita?t dolu g?l?ms?m?y?c?k ?z?n?. Yalniz bu an hiss etdi ki, S?ms onun ???n yalniz bir s?hv?t al?ti deyilmis v? o, aylardir sevisdiyi k?nizini yox, Araza ?r?yini qoparib atib…
***
Kesik?il?r ?ayin qarsi sahilind? b?y?k bir qosun g?rd?l?r. Qa?araq ibn M?hanin ?adirina yaxinlasdilar:
– H?kmdar, m?jd?, qurtulduq! Qarsi sahild? b?y?k bir qosun var. Qurban oldugumuz x?lif? biz? yardim g?nd?rib.
Ibn M?hanin ?z? qorxudan bumbuz oldu. Bilm?di sevinsin, ya k?d?rl?nsin. “Axi, m?n Allahin se?ilmis b?nd?siy?m, y?qin ki, x?b?r X?lif?y? ?atib, m?n? k?m?y? qosun g?nd?rib”. ?adirdan ?ixib sahil? qa?maq ist?s? d?, pis x?b?r alacagindan qorxub yerind?n t?rp?nm?di. Onu bu gahgir v?ziyy?td?n qarsi sahild?n g?l?n ?sg?rl?r qurtardi: – Biziml? ged?k, – dedil?r.
Ibn M?hanin ayaqlarindan, el? bil ki, das asilmisdi, addimini ata bilmirdi. N? q?d?r sorgu-sual el?s? d?, qarsi sahild?n g?l?n ?sg?rl?r lal-dinm?z h?r?k?t edir, onun ?aydan ke?m?sini tezl?sdirirdil?r. Onu ortadaki b?y?k ?adirin ?n?n? g?tirib “ke? i??ri!” dedil?r. Yerind? donub qaldigini g?r?n ?sg?rl?r qollarindan tutub i??ri atdilar. Ibn M?han pariltili d?ri ??km?l?rin ?n?nd? ?z? ?st? yixilib qaldi. Basini qaldirmaga qorxurdu. ??km?l?rin sahibinin h?kml? s?si g?ldi:
– V?zirin hardadir?
– ?rm?niyy?y? qa?ib.
– O, v?t?n xainidir… S?n d?! Aparin bunu, g?z?m g?rm?sin! Onun taleyini ulu h?kmdar, x?lif?miz ?z? h?ll ed?c?k.
Kesik?il?r ibn M?hani el? g?t?r?b apardilar ki, onunla s?hb?t ed?nin Az?rbaycanin yeni h?kmdari Y?zid ibn M?zy?d oldugunu da anlamadi.
II f?sil
N?cd daginin ?trafindan ke??n b?t?n d?v? karvanlari onlara haqq verir, bilirdil?r ki, kims? inad edib o q?bil?nin bas?isi il? dil tapmirsa, sanki yerin altindan ?ixan bir d?st? adam bir anda karvanini tar-mar edir, ?n yaxsi halda karvandakilari d?v?l?ri il? birlikd? ?sir g?t?r?r, sonra is? h?min d?v? v? ?sirl?ri karvan sahibl?rin? qizil pula satirdilar.
Onlar ?zl?rini insanlarin malini, canini qoruduqlarina, Allah qarsisinda t?miz olduqlarina inandirmisdilar. “Biz olmasaq, ticar?t ?l?r, – deyirdil?r, – o q?d?r quldur d?st?si yaranar ki, hansi karvani kimin talan etdiyi bilinm?z”. Onlarla dil tapmagi artiq h?kmdarlar da s?rk?rd?l?rin? ?mr etmisdil?r. B?z?n bir qosundan da g?cl? olurdular. Hardan g?l?c?kl?ri, n? zaman h?cum ed?c?kl?ri b?lli olmazdi. Bu, b?d?vil?rin sirri idi, he? bir d?vl?t?, h?kmdara boyun ?ym?zdil?r.
Harun ?r-R?sid t?dbirli davranib bu tayfanin b?t?n ?r?bistana s?p?l?nmis karvan yollarina n?zar?t ed?n bir ne?? taninmis bas?isini saraya g?tirm?kl?, onlari tam n?zar?t? g?t?rd?. Etibarliligi il? taninan B?ni-?mir q?bil?sinin ?zvl?rini Harun ?r-R?sid s?h?rl?r?, b?y?k ?razil?r? ?z n?may?nd?si t?yin etmisdi.
Q?bil?nin bas?isi ?l-M?l?vv?h ibn ?l-M?zahim idi. Lap g?nc yasinda q?bil? bas?isi olan atasi onu sevdiyi qizla evl?ndirmisdi. Amma ?l-M?zahim bu d?nyadan nakam k??d?. Oglu M?l?vv?h on ildir evl?ns? d?, ?vladi yox idi. ?l-M?zahim ?lm?misd?n bir m?dd?t ?vv?l H?cc ziyar?tin? gedib K?b? evind? xeyli dua etmisdi. Ziyar?td?n qayidandan sonra yuxuda g?rm?sd? ki, s?hraliqdaki uzun sa?li, qara g?zl? bir usaq ona ?l edib ?agirirdi. O, h?r d?f? yaxinlasanda g?zd?n it?n usaq az sonra g?r?n?r v? yenid?n yoxa ?ixirdi. Bird?n qum tufani basladi. G?cl? k?l?k burulgan yaradib, qarag?zl? k?rp?ni d? sovurub ?z? il? apardi… Yuxudan ayilanda oglu ?l-M?l?vv?hi yanina ?agirib dedi:
– Artiq ?min?m ki, m?n? n?v? g?rm?k qism?t olmayacaq. Bilir?m, s?n Nof?ll? t?skinlik tapirsan, amma n?slimin davam?isinin olmayacagini fikirl?s?nd? m?ni nisgil b?r?y?r. S?n? y?z d?f? dedim basqa qadinla evl?n, dedin ki, Allah m?sl?h?t bils?, buna da ?vlad ver?r. H?yatina qarismaq ist?m?dim. Bizimki d? bel? g?tirdi. Buralar biz? d?sm?di. Kim? salam verirs?n, s?nin sonsuzlugunu esitdirir. Nifr?t edir?m buralara. S?n? v?siyy?timdir, k?? get bu yerl?rd?n. B?lk? d? gets?n, h?yatin d?yis?c?k…
?? g?n ke?m?mis atasi v?fat etdi. Q?bri basinda bir ne?? g?n o qaldi, bir d? s?kkiz yasli Nof?l. ?l-M?l?vv?h atasinin ?l?m?nd?n sonra bu usaga daha da baglandi.
Nof?lin atasi Amir, yaxinliqda yasayan F?ttah v? ?l-M?l?vv?h yasid idi, ??? d?, dem?k olar, eyni vaxtda evl?nmisdi. Karvan soymaga da birlikd? gedirdil?r. N?vb?ti soygunlarin birind? he? vaxt qarsilasmadiqlari g?cl? m?qavim?t? rast g?ldil?r. Karvandakilar ?ox, onlar is? c?mi ?? n?f?r idi. Amir m?hk?m yaralanmisdi. Son n?f?sind? ail?sini dostlarina ?man?t edib, g?zl?rini d?nyaya ?b?di yumdu.
Alti ay boyunca Amirin hamil? arvadinin bir k?lm?sini iki etm?dil?r, h?r dil?yini yerin? yetirdil?r, h?r nazini ??kdil?r. Amma Amirin ?vladinin b?xti qara g?ldi, o dogulanda anasi da ?ld?.
M?l?vv?h k?rp?ni evin? g?tirdi. Arvadi R?q?yyanin k?rp?ni kims?y? verm?k ist?m?s? d?, F?ttahin arvadi Sayda usagi ondan almaga ?alisdi. Axsam ?agi kisil?r qayidanda b?t?n q?bil?nin M?l?vv?hin evinin qabagina yigildigini g?rd?l?r. Qadinlar k?rp?nin ?st?nd? sa?yolduya ?ixmisdilar. Q?bil?nin agsaqqallari Amirin qardasi S?idi ?agirib, usagi onun qucagina qoydular: “Onu ?n ?ox s?n haqq edirs?n, bu k?rp? sizinkidir”.
Usaq qardasinin yadigari olsa da, S?id M?l?vv?hd?n ke?? bilmirdi. Boynunda haqqi b?y?k idi. Agsaqqallar “apar usagi eviniz?” deyib S?idi yola salanda M?l?vv?hd?n g?z?n? ??km?m?yi, m?nali baxismalari F?ttahin diqq?tind?n qa?madi: “Niy? hami M?l?vv?h? yaltaqlanir? B?y?m, biz Amirl? dost deyildik?!” Ev? g?l?nd? arvadi Sayda R?q?yyanin onun sa?larini yoldugundan sikay?tl?nir, ?rind?n bir d? M?l?vv?hl? oturub-durmamagi t?l?b edirdi.
Sonralar F?ttaha m?lum olurdu ki, M?l?vv?h v? R?q?yya usagi g?rm?k ???n h?r g?n S?idgil? gedirl?r. Onlar h?r axsam balaca Nof?li ?p?b-oxsaya bildikl?ri halda, onu v? Saydani S?id bir d?f? d? olsun, evin? d?v?t etm?di. F?ttahin ?r?yi par?alansa da, arvadini p?risan etm?m?k ???n h?r d?f? ona deyirdi ki, qoy, Nof?l bir az b?y?s?n, onu h?km?n ?z t?r?fim? ??k?c?m – ondan sonra g?r?k aramiza kim gir?c?k.
Aylar, ill?r ke?s? d?, bu iki ail?nin m?nasib?ti d?z?lm?di. Bir-birini g?r?nd? qovga-dava etm?s?l?r d?, ?vv?lki isti m?nasib?tl?ri d? yox idi. Dig?r q?bil? ?zvl?ri d? olmaqla yen? birlikd? karvan soymaga gets?l?r d?, F?ttahin eyni a?ilmirdi. M?l?vv?hin is? ?hvali da yaxsi idi, q?bil?d? hami il? m?nasib?ti d?. Yasi el? ?ox olmasa da, b?y?k-ki?ik – h?r k?s onu q?bil?nin atasi sayirdi. ?z?n? F?ttahin kin b?sl?m?sini d? g?rm?zd?n g?lir, ona h?rm?tl? yanasirdi.
X?b?r g?tirdil?r ki, Oman t?r?fd?n b?y?k bir karvan g?lir, ?sas y?k? d? buxur v? qizildi. M?l?vv?h xeyli g?zl?s? d?, h?min karvanin sahibl?ri, ad?ti ?zr? oldugundan f?rqli olaraq, bu d?f? el?il?rini g?nd?rm?dil?r.
H?mis?ki kimi iki d?st?y? b?l?n?b sagdan v? soldan h?cuma ke??c?kdil?r. Karvan b?y?k oldugundan q?bil?nin on iki yasdan yuxari b?t?n g?ncl?ri d?v? belind?, at belind? idi. Sag cinahdan F?ttahin, sol cinahdan M?l?vv?hin d?st?si h?cuma ke??c?kdi. Nof?lin ?z d?st?sin? d?sd?y?n? g?r?nd? F?ttahin u?maga qanadi yox idi. On iki ild?n b?ri ?lin? ilk d?f? d?s?n bu f?rs?ti d?y?rl?ndirib Nof?li ?z?n? t?r?f ??k?c?kdi. Saglam, ucaboylu, agilli v? z?kali yeniyetm? olan Nof?l ill?rdir ?vlad sahibi ola bilm?y?n h?r iki ail?nin arzusunda oldugu ogul idi. M?l?vv?h bu isi zamanin, qism?tin axarina n? q?d?r buraxsa da, F?ttah t?l?sir, vaxtin onun ?leyhin? isl?diyini d?s?n?rd? – bir az da geciks?, gec olacaqdi!
H?mis?ki kimi, pusqu qurduqlari yerd?n Omandan g?l?n karvanin ?z?rin? qara yel kimi sigidilar. Ilk h?ml?d?c? M?l?vv?h anladi ki, bu, qurgudur – kimlikl?ri b?lli olmayan karvanbasanlar onlari siradan ?ixarmaq ???n t?l? qurmusdular. ?n d?hs?tlisi is? o idi ki, d?v?l?rin iri xurcunundakilar buxur v? qizil deyil, hazirliqli d?y?s??l?r idi.
M?l?vv?h b?lg?d? q?bil?nin ?n qoluq?vv?tlil?rini F?ttahin d?st?sin? yerl?sdirmisdi, ?z d?st?sind? is? iki n?f?rd?n basqa qalani usaqlar idi. Odur ki, ?z iki d?y?s??s?n? usaqlari qorumaq ???n k?nara ??kilm?k ?mri verib, meydanda t?k qaldi.
Nof?lin yaninda olmasindan F?ttahin qollarina ?lav? g?c-q?vv? g?lmisdi. Bel? bir agir d?y?sd? imkan tapib b?y?kl?rd?n geri qalmayan Nof?l? t?rifl?r yagdirirdi:
– ?la vurusursan, Nof?l!… S?ni Allah qorusun, Nof?l!… S?n hamidan g?cl?s?n, Nof?l!…
F?ttah on n?f?r? qarsi vurusmagin M?l?vv?h ???n ?ox ??tin oldugunun f?rqin? varsa da, ?z?n? g?rm?zliy? vurub beyninin bir k?nc?nd? onun ?l?c?yin?, yolundaki s?ddin aradan qalxacagina ?mid edirdi. ?z?n? r?qib g?rd?y? biri ?b?di olaraq yolundan ??kils?, b?lk? d?, onu q?bil? bas?isi se??c?kdil?r. H?r halda, ?midini ?zm?rd?. ?z?n? ?evir?nd? Nof?li yaninda g?rm?di, saga-sola boylandi. Bird?n qarsi t?r?fd? – karvanin o biri ?z?nd? k?r?yini M?l?vv?hin k?r?yin? s?yk?yib vurusan Nof?li g?r?nd? q?z?bind?n z?ncir ?eyn?di.
D?y?s? udub d?rd qulduru ?sir g?t?rd?l?r. M?l?vv?h ?lini Nof?lin ?iynin? qoyub:
– Artiq ?sl karvanbasansan. ?hs?n s?n?! – dey? onu ?yd?.
Nof?lin igidliyi haqqinda s?z-s?hb?tl?r s?r?tl? b?t?n q?bil?y? yayildi. Zarafat deyil, o, q?bil?nin g?n?si M?l?vv?hi qorumus, b?lk? d?, ?l?md?n xilas etmisdi. Bundan sonra q?bil?d? M?l?vv?h dey?nd? Nof?l ?l-Amiri, Nof?l dey?nd? M?l?vv?h yada d?s?rd?. M?l?vv?h Nof?l? ?n qiym?tli par?alardan ?lbis?l?r almisdi, R?q?yya onun sevdiyi yem?kl?ri bisirirdi. Sahinl?rini qollarina qondurub, k?klik ovlayib h?yatdan l?zz?t alirdilar. M?l?vv?h ?vladsizligi unutmusdu, Nof?l is? arxasinda ata-ana ?v?zi onlari g?r?rd?. Bu ??l?k n? q?d?r xosb?xtiydis?, F?ttah v? Sayda bir o q?d?r kin-k?dur?tliydi.
Ramazan ayinin son h?ft?si qazanlar asilmis, d?v? ?ti yagda qipqirmizi qovrulmus, sini-sini plovlar ortaliga d?z?lm?sd?. Bir azdan b?t?n q?bil? bas?i ?l-M?l?vv?hin qurdugu b?y?k s?fr?d? iftarini a?acaqdi. Uca Allaha s?kranliq dualari oxunduqdan sonra q?bil?nin b?y?kl?ri d?nyanin g?rdisind?n, on bir ayin sultaninin f?zil?tind?n s?hb?tl?r edir, g?ncl?r qulaq asirdilar. ?slind?, Ramazan ayinin ?n b?y?k qazanci da s?maya b?l?nd olan dualarin ?oxalmasi il? yanasi, agsaqqallar v? elm adamlarinin onlara ?nvanlanan sorgulara sual ver?nl?rl? birlikd? cavab arayisina ?ixmalarinda idi. Il ?rzind? hansisa s?b?bd?n ?vladlarinin ?z?n? g?rm?y?n atalar onlarin ??kinm?d?n haminin yaninda verdiyi suali dinl?yir, h?m q?rur duyur, h?m d? m?n?n ondan uzaq d?sm?s ?vladinin n? d?s?nd?y?n? bilirdi. Bu minvalla ke??n Ramazan t?kc? n?fsin? hakim olmagin sinaq ayi deyil, h?m d? d?nyani, kainati, dogulusu, ?l?m?, h?yatin m?nasini d?rk ayi, elm ayi idi.
?l-Amiri tayfasinin ?ld? etdiyi q?nim?tl?rin satisi il? m?sgul olan, h?r il ?n b?y?k bazarlarda alis-veris edib d?nyanin h?r yerind?n m?lumatli olan ?l-Qasimi adli qoca vardi. O h?m d? F?ttahin ?misi, b?y?d?b yetisdir?n ata ?v?zi idi. Taniyanlar bilirdil?r ki, ondaki t?k?bb?r, dikbasliliq ?misind?n ke?ib. ?l-Qasimi ?z?n? ?n t?cr?b?li, agilli insan, ?n maraqli h?ms?hb?t kimi t?qdim etm?yi, beyinl?r? yanlisi da dogru kimi yeritm?yi, qarsisindakinin g?z?n? boyayib ?z?n? saygi duydurmagi ?la bacarirdi.
***
Uzun yay gec?l?rind? h?nd?rd?n s?z?l?n b?d?vi q?hv?l?rind?n kims? doymur, s?hb?t uzandiqca uzanirdi. Bu d?f? Nof?l F?ttahin ?misin? el? bir sual verdi ki, h?r k?s susub q?bil?nin q?hr?maninin hansi cavabi alacagini maraqla izl?m?y? basladi:
–Pislikl?ri kainatda kim yaradib?
G?nahlara yaranisdan Yer k?r?si n?d?n batib?
Yaxsiliga yamanligi, xeyr? s?ri, insanliga iblisl?ri kim cirnadib?
Ibad?tmi yer ?z?n?n ?ixis yolu? Yoxsa ?l?m?…
T?k?bb?r?nd?n yeri-g?y? titr?d?n, ?z?n? hamidan agilli sayan ?l-Qasimi hiss etdirm?s? d?, ?r?yinin d?rinliyind? “bu yetim??ni bel? elmli kim b?y?d?b?” dey? narahat halda d?rin fikr? getdi. H?r k?s ?l-Qasimid?n cavab g?zl?yirdi. O, Nof?lin seir kimi s?sl?ndirdiyi sualina dolgun bir cavab verm?y? ?alisdi:
– Bax, cavan oglan, d?nyanin g?rdisin? n?fuz etdikc? cavabsiz suallar da artir. B?s?r ?vladi d?nyaya g?l?nd?n bu yana b?zi suallara cavab tapmayib. ?ixis yolu ???n is? Allah insanlara b?t?n suallara cavab ver?n bir kitabi – Qurani g?nd?rib. O, d?nyani d?rk el?m?yin m?nasiz v? h?dd?n artiq suallarin cavabsiz oldugunu bildiyind?n Quranda t?kc? suallara cavab vermir, h?m d? ?mr edir. Allahin ?mrind?n ?ixmaq, yeni suallar ver?r?k s?kk g?tirm?k is? sirkdir…
M?l?vv?h iftarin basa ?atdigini bildirib, ayaga qalxdi. S?id ona yaxinlasib, t?r?dd?dl? dill?ndi:
– He? bilmir?m, s?n? nec? deyim, amma dem?liy?m. Yen? d? s?k?r m?sl?h?tin?.
– Buyur, s?ni dinl?yir?m, – dey? M?l?vv?h onu ?r?kl?ndirdi.
– Ey M?l?vv?h, s?n bilirs?n ki, bizim Seybani n?slind? q?rur duydugumuz bir adam var.
– Bilir?m, Y?zid ibn M?zy?d Seybanini deyirs?n.
– H?, basimizin taci ibn M?zy?d, ?ox s?k?rl?r olsun ki, x?lif?miz Harun ?r-R?sidin yaninda sevimli ?shab?l?rd?n biridir. Bizim Nof?lin d? dayisidir. Sag olsun, h?mis? zavalli bacisinin tifili il? maraqlanib. S?n? h?rm?ti ?ox b?y?kd?r dey? bu g?n? kimi usagi q?bil?d?n ayirmaq ist?m?yib. Amma deyir, artiq zamani g?lib, Nof?li igid bir s?rk?rd? kimi yetisdirm?liy?m. Nof?lin getm?y? razi olub-olmayacagini bilmir?m. Indi h?r sey? s?n q?rar ver. Ibn M?zy?d? n? cavab ver?k?
?l-M?l?vv?h fikr? getdi. Oglu q?d?r sevdiyi Nof?lin ged?c?yi fikri ?r?yini sixdi. Arvadi R?q?yyani d?s?nd?. O bu ayriliga nec? d?z?c?kdi?! I?ind?ki t?lat?ml?ri bogub, toxtaq cavab verdi:
– M?n R?q?yyani birt?h?r yola g?tir?r?m. Dey?rik ki, dayisi ibn M?zy?d Nof?li g?rm?k ist?yir. Getsin, g?r?ss?n, tez bir zamanda qayidacaq. Sonrasi Allah k?rimdir. Allahin ?mrind?n kims? ?ixa bilm?z. Hansi xeyirlidirs?, onu yalniz uca Yaradan bilir…
III f?sil
Bu d?nyada he? kim ?mr? boyu oldugu kimi g?r?nm?r. “Elin g?z? t?r?zidir” des?l?r d?, ??ki daslari insanlarin ?yarlarina g?r? s?xsiyy?tl?r? qiym?t verir. ??ki daslari d?yism?yinc? ?yarlar da d?yismir. D?n?n qorxaq kimi taninanlar bu g?n nadir hallarda q?hr?man kimi g?r?n?r. B?z?n ?ox kasib biri agillarda varli, agilli is? d?li kimi, x?st? v? z?if olan g?cl? v? saglam kimi g?r?n?b el? d? q?bul olunur. Buna alin yazisi da, x?susi bir bacariq da dem?k ?sassiz olmaz.
Tarixin yetirdiyi bel? s?xsiyy?tl?rd?n biri d? Abbasil?r s?lal?sinin x?lif?si Harun ?r-R?siddir. Lap g?ncliyind?n haqqinda dolasan ?fsan? v? r?vay?tl?r? ?sas?n, Harun n? q?d?r yag-bal i?ind? b?y?m?s, d?nyanin b?t?n naz nem?tl?rini dadmis, s?xav?tli, h?m d? ?n g?cl? v? amansiz kimi g?r?n?r, amma n?d?ns? he? k?s onun h?yatinin kesm?kesl?rini, h?kmdarliq el?diyi ill?rin Islam tarixinin ?n ??tin d?n?mi oldugunu, o ill?rd? Peyg?mb?r n?slind?n olan davam?ilarin bir-biri il? amansiz sur?td? ??kisdiyini, saysiz-hesabsiz t?riq?tl?rin h?r?sinin yorgani ?z t?r?fin? ??kdiyini he? k?s yada salmir. Insanlari Harunun eys-isr?td? ke??n g?nl?ri, d?nyadan h?zz almasi il? bagli s?z-s?hb?tl?r daha ?ox maraqlandirir, bu bar?d? ?fsan?l?r? daha ?ox inanirlar.
Abbasil?r xilaf?tinin ???nc? x?lif?si M?h?mm?d ibn Abdullah ?l-Mehdinin v? y?m?nli k?l? Xeyzuranin oglu Harun sahzad? olsa da, anasinin da ??kdiyi ?zab-?ziyy?tl?r bahasina, b?y?k ??tinlikl? hakimiyy?t? g?l? bilmisdi. Xilaf?tin ?n ??tin d?vr?nd? x?lif? elan olunsa da, Harun m?s?lman tarixind?, b?lk? d?, he? bir h?kmdarin etm?diyini etmisdi. Onun ???n ?trafindakilarin harali olmasi ?n?mli deyildi, ?alisirdi ki, xilaf?tin ?hat? etdiyi h?r b?lg?d?, h?tta ucqarlarda bel?, d?vl?t? yararli biri varsa, saraya g?tirib d?vl?t maraqlari namin? orduda, idar?etm? v? ticar?td? ondan istifad? etsin.
Seybani q?bil?sinin bas?ilarindan olan Y?zid ibn M?zy?d karvan yollarini n?zar?td? saxlayan s?hra komandiri idi. ?misi M?yan ibn Zaid? x?lif? ?l-Mehdinin yaxin adamlarindandi. Xorasanda ?syan baslayanda ?misi onu x?lif?y? t?qdim edib, ?syani yatiracagina t?minat verdi. Y?zid bu v?zif?nin ?hd?sind?n layiqinc? g?ldiyind?n xilaf?tin ucqarlarinda – h?l? d? ram olmaq ist?m?y?n Az?rbaycanda qayda-qanun yaratmaq ???n hakim t?yin edildi. Bir il Az?rbaycan h?kmdari olduqdan sonra artiq yeni x?lif? t?yin olunmus Harun ?r-R?sid Bizans y?r?s? zamani onu yanina ?agirdi, inanilmis s?rk?rd?l?rd?n biri kimi ?z? il? d?y?s? apardi.
Valid ibn Tarifinin x?zin?ni talan edib aradan ?ixmasi, ibn M?hanin ?z v?zirinin toruna d?s?b xalqi narazi salmasi v? ?syana s?r?kl?m?si Harun ?r-R?sidi hidd?tl?ndirmisdi. X?yan?t etmis birinin qa?ib gizl?nm?si d?vl?tin ?saslarina b?y?k t?hl?k? oldugundan x?lif?nin ?sas tapsirigi ibn Tarifinin tezlikl? tapilib edam edilm?si idi. Onun inandigi s?rk?rd?l?rind?n Y?zid ibn M?zy?di yenid?n Az?rbaycan h?kmdari t?yin etm?kd?n basqa ?ar?si qalmirdi…
S?hrada b?y?m?s b?d?vinin bird?n-bir? S?rqin b?y?k s?h?rl?rind?n birin? yerl?sm?si Allahin l?tf? idi. Nof?l ilk g?nl?r bir az darixsa da, h?r g?n aldigi qilincoynatma, aticiliq d?rsl?ri, h?rb s?n?tinin inc?likl?rin? yiy?l?nm?k b?t?n vaxtini alir, darixmasina imkan vermirdi. Dayisi bir ne?? g?n ?vv?l ona bir kis? qizil pul verib, ?shab?l?rind?n Musa ?l-Ibrahimini d? ona qosmusdu ki, Bagdad bazarinda g?zib ?r?yi n? ist?s?, alsin.
Musa Nof?li bir-birind?n g?z?l geyiml?rin satildigi siraya g?tirdi. ?oxdan tanis oldugu tacir? yaxinlasib, salam-k?lamdan sonra:
– Bizim bu sahzad?y? g?r?k d?nyanin ?n g?z?l libaslarini ver?s?n, – dedi.
Nof?l utanib “M?n axi sahzad? deyil?m”, dey? astaca etiraz ets? d?, Musa Y?zidin Az?rbaycana h?kmdar t?yin edildiyini v? dem?li, Nof?lin d? sahzad? oldugunu dedi: “S?n he? ?mr?nd? d?nyanin m?xt?lif agaclari, g?ll?ri, otlarini, quslari, v?hsi heyvanlarini bir arada g?rm?s?n? S?hraliqda ?n ?ox g?rd?y?m?z uzaqbasi xurma, s?rv agaclari idi. Arranin paytaxti B?rd? is? ?sl c?nn?tdir. S?n d? artiq o c?nn?tin sahzad?si, Allahin sevimli b?nd?sis?n”.
Nof?l burda olduguna sevins? d?, M?l?vv?hd?n v? R?q?yya anadan uzaq d?s?c?yin? g?r? narahat idi. Onlari ?misi S?idd?n, dayisi Y?zidd?n d? ?ox ist?yirdi. Bagdad kimi g?z?l bir s?h?rd? sarayda qul-qaravasin ?hat?sind? olsa da, M?l?vv?hin ?adiri ona ?n dogma yuva, N?jdin qumu ?n g?v?nli torpaq idi. Indi B?rd?y? – d?nyanin c?nn?tin? getm?misd?n ?vv?l ?ox ist?yirdi ki, M?l?vv?h d?, R?q?yya da onu bu sahzad?y? layiq geyimd? g?rs?nl?r.
S?h?r tezd?n ?apar Y?zid ibn M?zy?dd?n ?mr g?tirmisdi: “Bizimkil?rin t?cili Arrana k???r?lm?si z?rur?ti yaranib. M?shur Ip?k yolu burdan ke?ir. M?n ?z q?bil?l?rimin burda olmalarini ist?yir?m. D?vl?tin rifahi v? ?min-amanliq namin? bizimkil?rin burda olmasi z?ruridir. Kims? g?lm?k ist?m?s?, m?cburi deyil. Amma basa salin ki, m?nim buna ehtiyacim var. Bir d? bu x?b?ri h?r iki q?bil?y? Nof?l ?atdirsin. S?n d? onunla get!”
Bagdadin havasi qeyri-adidir. Bu s?h?rd? g?n s?ni yandirsa da, z?r?r vermir. S?h?r tezd?n isti t?ndir ??r?yinin ?tri ?trafi b?r?y?r. Yuxudan oyananda ac olmasan bel?, o ?tirli ??r?yin x?trin? q?hv?alti ed?rs?n. Musa Nof?li lap erk?n oyatmis, o, yuyunub g?l?n? kimi xidm?t?il?r yem?yini s?fr?y? d?zm?sd?l?r. Musa onun t?l?sik yediyini g?r?b q?hq?h? ??kdi:
– Bilir?m, oralar ???n darixirsan. Amma t?l?sm?, yaxsi ye ki, yolun uzaqligi, istisi s?ni yormasin. Biz q?bil?l?rimiz? m?jd?ni verib, onlari toparlayib, karvanlari yola d?sd?kd?n sonra ?z?m?z? B?rd?y? ?atdirmaliyiq. Arranda v?ziyy?t pisdir. ?syan h?l? d? yatirilmayib, camaat Valid ibn Tarifinin tapilib edam edilm?sini t?l?b edir. Oranin adamlari m?rd v? qorxmazdir. X?lif? ?suli-idar?sind?n olan birinin xalqi bu q?d?r q?z?bl?ndirm?si, ?slind?, camaati ?mir ?l-M?minin? qarsi qaldirmaqdir… Biz ?r?bl?r Arrana girm?k, dinimizi onlara q?bul etdirm?k ???n n? q?d?r qan t?kd?k, qilinc g?c?n? dinimizi q?bul etdirdik, amma bu, ?b?di davam ed? bilm?z. Indi biz onlarla qaynayib-qarismali, dinimizin nec? m?t?r?qqi bir din oldugunu s?but etm?liyik…
***
Nof?lin sahzad? paltarinda g?lisi b?t?n q?bil?ni nec? sevindirmisdis?, camaat “Q?hr?man Nof?l… Q?hr?man Nof?l…” dey? onu salamlayirdi. D?n?n Nof?lin q?bil? ?zvl?rin? “biz sizi c?nn?t? aparacagiq, bundan sonra c?nn?td? yasayacaqsiniz!” dem?si h?r k?si ?ox sevindirmisdi. B?t?n q?bil? ?zvl?ri Y?zid ibn M?zy?d?, q?hr?manlari Nof?l? dualar qilib, Allaha s?kr edirdil?r.
?l-M?l?vv?hin is? ?r?yind? ikili hissl?r bas qaldirmisdi. Bir yandan g?z?n? a?andan qoynunda b?y?d?y?, ata-anasinin q?birl?ri olan bu qumlu s?hraligi qoyub getm?k, dig?r t?r?fd?n d? atasinin ?l?mqabagi dediyi s?zl?r: “?alis bu yerl?ri t?rk el? get. Buralar biz? d?sm?di. B?xtini basqa yerl?rd? sina”. Atasinin v?siyy?ti onun q?rarina t?sir ets? d?, yen? t?r?dd?d i?ind? idi. M?q?dd?s K?b?d?n uzaq d?sm?kd?n qorxurdu…
H?yatin el? d?n?s n?qt?l?ri olur ki, k?kl? q?rar q?bul etm?k lazim g?lir. Lazimi zamanda lazimi yerd? olmaq, ?slind?, Allah il? olmaq dem?kdir. O s?ninl?dirs?, he? n?d?n qorxmaq lazim deyil. M?l?vv?h ?mindi ki, h?qiqi inamla Allaha baglandigi ???n onu ?n dogru q?rara y?n?ltmis olacaq – bundan sonra h?r seyi zamanin axarina buraxmaq qalirdi. Indi q?lbind? ?oxdan ?lini ?zd?y? bir ?mid d? c?c?rdi. B?lk?, Allah ona Nof?lin c?nn?t dediyi o torpaqlarda bir ?vlad da verdi. M?l?vv?h gec?nin qaranliginda sadyanaliqla qilinc r?qsi ed?n q?bil? igidl?rin? baxark?n g?y ?z?nd? bir isiq z?rr?si ayrilib h?r?k?t etdi. Ulduz d?z onun basi ?z?rind? dayanib, sanki bir az da g?cl?ndi, bir az da ir?li g?ldi.
M?l?vv?h b?d?nin? dolan q?rib? istilikd?n ?vv?lc? qorxdu, sonra bu istilikd?n xoslandigini, sanki yeni bir adam oldugunu hiss etdi. Aman Allahim, bu h?min o istilik idi! Otuz yasindan bu yana bir g?n q?fild?n hiss etmisdi ki, belind?, qarninda, ayaqlarinda, beynind?, g?zl?rind? hiss etdiyi o q?rib? istilik daha yoxdur. H?min g?n d?s?nm?sd? ki, h?m?n istilik insan b?d?nini t?rk etm?s?, y?qin o he? zaman ?lm?z. Indi o istiliyi yenid?n hiss etm?si onu h?y?canlandirdi. Bu, d?nyanin ?n sirin yangisi, ?n m?q?dd?s susuzlugu idi. Sanki bird?n-bir? h?r seyi, insanlari, bu qumlu s?hrani, d?v?l?ri, ayi, ulduzu daha ?ox sevm?y? basladi! ?adira ke?ib R?q?yyani bagrina basdi, lap g?ncliyind? oldugu kimi…
IV f?sil
Insan onu ?n b?y?k arzusuna qovusduran bir torpagi m?q?dd?s saymazmi?! ?st?lik, bu torpaqlar c?nn?ti xatirladirsa… M?l?vv?h q?bil?si il? Arrana k?? etdikd?n bir ay sonra arvadinin hamil? oldugunu ?yr?ndi. Onun q?bil?sini B?ndovan yaxinliginda yerl?sdirdil?r. D?niz sahili il? mes?lik, dagliq ?razil?rd?n ta B?rd?y? kimi uzanan, tacirl?rin ?in yolu adlandirdigi yol boyu b?t?n ticar?t karvanlarini qorumaq, vergi toplamaq, d?vl?tin qayda-qanunlarina riay?t olunmasina n?zar?t etm?k v?zif?si ona v? Seybani q?bil?sin? tapsirilmisdi. H?r iki tayfaya ?mumi n?zar?t is? Nof?l? tapsirilmisdi.
F?ttah evini onlardan bir az aralida tiks? d?, Az?rbaycana k?? ed?nd?n b?ri onun da ?z? g?l?r, daha M?l?vv?hi g?r?nd? ?z?n? yana ?evirmirdi. M?l?vv?h h?l? d?nyaya g?lm?mis ?vlad payi ???n Allaha h?r g?n s?kr edib, bu sevinci F?ttaha da b?xs etsin dey? yerin-g?y?n sahibin? yalvarirdi.
Bir ne?? g?n sonra M?l?vv?h onu rahat buraxmayan fikirl?rini arvadi il? b?l?s?nd? R?q?yyanin g?zl?ri doldu:
– Arxayin ol, Sayda da hamil?dir. D?n?n S?idin arvadi bizi barisdirdi. Dedi ki, ikiniz? d? Allah l?tf edib, ?vlad verib. Sayda h?nk?r?b agladi, sonra da boynumu qucaqladi, barisdiq.
M?l?vv?h ?ll?rini a?ib: – S?n? s?k?rl?r olsun, Allahim, m?ni bu t?hm?td?n qurtardin, – dey? ?r?kd?n s?k?r etdi. F?ttahin ?vladi olmasaydi, ona Nof?li ?z t?r?fin? ??kdiyi ???n m?z?mm?t v? nifr?ti bitib-t?k?nm?zdi.
M?l?vv?h B?ndovanin k?l?yind?n qorunmaq ???n evinin ?trafina sam agaclari ?kmisdi. ?vladi bu agaclarin k?lg?sind? oynayacaqdi.
Y?zid ibn M?zy?d artiq B?ndovanda yeni bir s?h?rin ?sasini qoymaq ???n g?st?ris vermisdi. Paytaxt B?rd?d? otursa da, ibn M?zy?d burada bir liman s?h?ri yaratmaq ist?yirdi. Artiq xilaf?tin h?r yerind?n memarlar, x?ttatlar, sair v? r?ssamlar Arran ?razisin? g?tirilirdil?r. Bu torpaqlarin b?r?k?tli, x?yallari ger??kl?sdir?n bir yer olmasina h?r g?n bir isar?t vardi. T?xmin?n eyni vaxtda S?idin d? arvadinin hamil? oldugu x?b?ri yayildi. Nof?l sevins? d?, ?misinin ?vladindan daha ?ox M?l?vv?h v? R?q?yyanin ?vladini d?nyaya g?lisini g?zl?yirdi. ?z? d? ist?yirdi ki, m?hz oglan dogulsun, ona qardas olsun, o da bildiyi h?r seyi qardasina ?yr?tsin. O ?z? kimi at belind?, ?li qilincli, qorxmaz bir qardas arzusunda idi.
B?ndovana k???r?ld?kd?n sonra F?ttahin ?misi ?l-Qasimi buralara el? valeh olmusdu ki, ill?rl? s?f?r? ?ixdigi ticar?tind?n ?l ??kib oturaq h?yata ke?misdi. O, L?kbatanda d?v? karvanlarinin yolu ?st? ki?ik bir karvansara insa edib, g?lib-ged?nl?rin qarnini Samaxinin ?n dadli qoyunlarinin ?tind?n hazirladigi saurmalarla doyururdu.
?l-Qasimi ?vv?lki t?k?bb?r?n? bir az azaltsa da, xasiyy?ti he? d?yism?misdi. Bir Ramazan iftarinda Nof?lin ona verdiyi suali is? he? unuda bilmirdi. “Agil yasda deyil, basdadir” misalini ?z-?z?n? t?krarlayir, Nof?lin suallarina bir vaxtlar ??tinlikl? d? olsa, verdiyi cavabdan basqa cavab tapa bilmirdi.
Pislikl?ri kainatda kim yaradib?
G?nahlara yaranisdan Yer k?r?si n?d?n batib?
Yaxsiliga yamanligi, xeyr? s?ri, insanliga iblisl?ri kim cirnadib?
Ibad?tmi yer ?z?n?n ?ixis yolu, yoxsa ?l?m?
B?d?vi ?r?bl?rd? yalniz karvan soyan quldurlar sair olurdu. Tacirl?rd?n, d?vl?t adamlarindan, din xadiml?rind?n sair nadir hallarda ?ixardi. Bu, karvanbasanlarin daha azad ruhlu q?bil?l?rd?n olduqlarina d?lal?t ets? d?, seir yazmalarina s?b?b ?oxlu suallarinin olmasi idi – onlar d?nyani m?kt?bd?n deyil, h?yatdan ?yr?nirdil?r.
Indi Nof?lin sual dolu seirini h?r g?n t?krarlaya-t?krarlaya saurma satan ?l-Qasimini, ?slind?, n? sual, n? seir, n? d? tutarli bir cavab maraqlandirirdi. Onu maraqlandiran yalniz pul idi.
M?l?vv?h R?q?yyanin k?nizi S?lim?y? tapsirmisdi ki, son d?n?ml?r arvadindan daha da mugayat olsun. “?alis onu g?zd?n qoyma. Yaddan ?ixarar, agir bir sey g?t?r?r. Bax ki, R?q?yya vaxtli-vaxtinda dogru-d?zg?n yem?k yesin. Yuxusuna, istirah?tin? diqq?t etsin”. M?l?vv?h karvan yollarinda, is basinda oldugundan ?r?yi rahatliq tapmir, fikri-zikri arvadinin v? dogulacaq ?vladinin yaninda qalirdi.
S?lim? ona tapsirilmis isin ?hd?sind?n yaxsi g?lirmis kimi davransa da, artiq R?q?yyani ?s?bil?sdirm?y? baslamisdi. Qadin, dem?k olar, h?r sey? qarisir, “otur, s?n t?rp?nm?”, “ona d?ym?”, “bunu g?t?rm?”, “yem?k ye”, “su i?” v? bu q?bild?n daha n?l?rs? danisdiqca, R?q?yyanin aciqlanmaga ?z? g?lm?s? d?, hiss edirdi ki, S?lim? onu bezdirir. Bu g?n is? R?q?yya bir sey? ?min oldu ki, S?lim? t?kc? onu bezdirm?yib, s?si g?l?nd? usaq da t?rp?nib qarnini t?pikl?yir, sanki etiraz edirdi. Qadinin s?si k?sil?n kimi usaq sakitl?sirdi. Eyni t?pkil?ri usaq ?l-Qasimi il? arvadi onlara d?v?tsiz ziyar?tl?r ed?nd? d? verirdi. R?q?yya hiss edirdi ki, b?tnind?ki adi k?rp? deyil…
Vaxt yaxinlasdiqca M?l?vv?h ?vladinin d?nyaya t?srif buyurmasini h?y?canla g?zl?yir, arvadini bir an bel? t?k qoymamaga ?alisirdi. Bir g?n g?n?s batandan sonra m?c?z? bas verdi. H?min g?n q?bil?d? bir-birinin ardinca ?? k?rp? d?nyaya g?ldi – M?l?vv?h v? S?idin oglu, F?ttahin is? qizi doguldu. Mama?alar b?t?n gec?ni ora-bura qa?isirdi, q?bil? ?zvl?rinin sevinc v? h?y?cani bir-birin? qarismisdi.
Usaqlar ??? d? ay par?asi kimi g?z?l, saglamdilar, vaxtli-vaxtinda yeyir, yatirdilar. Birc? is vardi ki, Qeys durmadan aglayirdi. K?rp?ni yirgalamaqdan M?l?vv?hin d?, R?q?yyanin da qollari s?zl?rin? baxmir, onun s?si b?t?n q?bil?ni basina alirdi. Ne?? logman ?agirsalar da, k?rp?nin d?rdin? ?ar? tapa bilmirdil?r. Uzun ill?r sonra ?vlad sevincin? qovusan M?l?vv?h v? R?q?yya bir ne?? g?n ?rzind? sanki ne?? il qocalmisdilar.
Balaca Qeys ana b?tnind? iki f?rqli ?lin istisini h?mis? hiss edir, bu ?ll?rin onu qorudugunu duyurdu. Amma son vaxtlar ona dogru qara bir k?lg?nin g?ldiyinin f?rqind? idi. Bu k?lg?nin ?z? d?, s?si d? Qeysi qorxudurdu. D?nyaya g?z a?ib g?n isigina ?ixandan sonra h?min qara k?lg?nin h?niri daha yaxindan g?lir v? Qeys dayanmadan aglayaraq, sanki ?z valideynl?rini x?b?rdar etm?y? ?alisirdi.
H?l? d? n?f?si qarala-qarala aglayan k?rp?nin yanina onun kimi qigildayan, onun boyda bir canli qoydular. “N?f?si ?ox iliqdir. Qoxusu is? h?l? yeni ?yr?ndiyim, he? vaxt hiss etm?diyim bir ?tirdir. ?z?m? nec? d? xosb?xt hiss edir?m! S?k?rl?r olsun ki, qara k?lg? d? harasa lap uzaqlara ??kilib! Ana, ata, baxin, he? aglamiram! M?n bu n?f?sin daim yanimda olmasini ist?yir?m!”.
– S?k?rl?r olsun, aglamagini k?sdi. Allah s?nd?n razi olsun, Sayda. S?n olmasaydin, biz n? ed?rdik? Allah balaca Leylini qorusun!, – R?q?yya dil-agiz edirdi.
– Qeysin s?si bizim ev? kimi g?lib ?atir. ?r?yim d?zm?di. F?ttahin yatdigini g?r?b Leylini d? g?t?r?b g?ldim.
Qeys ne?? g?nd?n b?ri ilk d?f? s?h?r? kimi sakitc? yatdi, valideynl?ri d? rahat n?f?s alib sirin yuxuya daldilar.
“D?n?nki o g?z?l qoxu harasa gedib, yanimda yoxdur. Ana, ata, o kim idi? Getdi harasa? Niy? yanimdan g?t?rm?s?z? M?n o g?l n?f?si ist?yir?m…” Qarni tox, alti quru olsa da, Qeys yen? aglamaga basladi.
M?l?vv?h Qeysin aglamasini esidib, ona yaxinlasdi. K?rp?nin besiyi basindaki S?lim?y? aciqlandi:
– S?n onu niy? t?rp?dirs?n?! Yaxsica sakit durmusdu!
– Dedim basinin altini d?z?ldim, – qadin g?nahkarcasina cavab verdi.
– S?n? deyilm?misdi ona toxunma?!
M?l?vv?h sanki indi anlamisdi ki, S?lim? h?r d?f? yaxinlasdiqda Qeys aglamaga baslayir: “Nahaq dem?yibl?r ki, yeni dogulmus k?rp?nin yanina qirx g?n nam?hr?m buraxmayin”.
Cibind?n ?ixardigi agzibagli kis?ni S?lim?y? uzatdi, “al, haqqini halal el?, ?ill?si ?ixmayinca g?lm?”.
S?lim? pul kis?sini qapib evd?n ?ixanda M?l?vv?h q?ti bu fikr? g?ldi ki, S?lim?ni uzaqlasdirsin. Qeys bir d? o g?nl?rd?ki kimi ?ox aglamadi.
M?l?vv?h ?min idi ki, ag isigin onu se?diyi h?min gec? oglu R?q?yyanin b?tnin? d?s?b. O, s?vq-t?bii il? Qeysin adi bir usaq olmadigini hiss edir, h?ssas ruhlu oldugunu duyurdu. “B?lk? d?, S?lim? he? kimin bilm?diyi cin, ifrit?dir. Insan qiyaf?sind? dolasan cinl?rin sayi-hesabi yoxdur. Kas, ?trafimizdaki h?min o insan qiyaf?li m?xluqlari taniya bil?k. G?r?k bundan sonra diqq?tli olaq”.
V f?sil
K?rp?likd?n Leylinin g?z?lliyi dill?r ?zb?ri idi. F?ttah bir vaxtlar he? Saydani da bel? qisqanmamisdi. Bu g?z?l ?i??k b?y?d?kd?n sonra onu el? bir ?l d?rm?lidir ki, h?m Leylini sevib qorusun, h?m d? F?ttaha ?sl ogul olsun. Qizinin varligina h?r g?n s?k?r ets? d?, ogulsuzluq nisgilini unutmurdu.
Qeys Zeydl? birlikd? boy atib b?y?y?r, oynayirdi. ?trafdaki h?r seyl? maraqlanir, h?r seyi bilm?k ist?yirdi. G?zl?ri ?st?nd? olsa da, valideynl?ri ona s?rb?stlik vermisdil?r, ?r?yi ist?diyi vaxt evd?n ?ixib tay-tuslari il? oynaya bil?rdi. Hardan tanidigini xatirlamadigi bir qoxunun, n?f?sin s?ursuz arayisinda idi. Axtardiginin hardasa yaxinda oldugunu s?vq-t?bii il? hiss ets? d?, h?l? ki onu tapa bilmirdi.
***
Artiq b?y?m?sd?l?r. Leylinin valideynl?ri onun ??l? ?ixmasina nadir hallarda imkan verirdil?r. Sayda onun yalniz bacisi qizi Ayis? il? oynamasina razi olurdu.
Nof?l h?rb v? d?vl?t isl?rind?n vaxt tapan kimi B?ndovana g?l?r, h?m M?l?vv?hgil?, h?m ?misi S?idgil? bas ??k?r, sonra da b?t?n q?bil? ?zvl?ri il? g?r?s?b ?lind?n g?l?n k?m?yi onlardan ?sirg?m?zdi. B?ni-?mir q?bil?si onunla q?rur duyur, h?r uguruna sevinirdi. Bud?f?ki g?lisinin m?qs?di q?bil?si ???n m?dr?s? a?dirmaq idi. Oglanli-qizli q?bil?nin h?r bir g?ncinin, usaginin t?hsil almasini vacib sayirdi. Qeys? is? diqq?ti x?susi idi. Onu qardasi q?d?r sevir, h?r g?l?nd? h?diyy?l?r alib g?tirirdi.
Qeysl? Zeyd evin qabaginda, M?l?vv?hin ill?r ?nc? ?kdiyi s?rv agaclarinin altinda, Nof?l, M?v?ll?h v? S?id is? bir az aralida oturmusdular. B?y?kl?r b?d?vi q?hv?si i?ib s?hb?t edirdil?r. Uzaqdan ?l-Qasimi g?r?nd?. K?hn? xasiyy?ti idi, Nof?lin g?ldiyini esid?n kimi tez ?z?n? yetir?r, ona xos g?lm?k ???n h?n?rl?rini agizdolusu ?y?r, zarafatlar ed?r, uzun-uzadi xatir?l?rind?n, d?nyada g?rd?kl?rind?n danisardi. Nof?l onu g?rc?k “g?r?s?n, biz d? qocalanda bel? bosbogaz olacagiq?” – dey? zarafat etdi, g?l?sd?l?r.
?l-Qasimi yeniyetm?l?rin yanindan ?t?nd? n?vazis g?st?rm?k ???n ?lini Qeysin sa?larina uzatmaq ist?di. Qeys artiq unutdugu h?min o qara k?lg?nin ?z?rin? yeridiyini hiss etdi, qorxudan b?t?n b?d?ni titr?m?y? basladi, geri-geri ??kilib ?z?n? Nof?lin ?st?n? atdi.
– N? oldu, darixdin qardasin ???n? – S?id ?l-Qasiminin p?rt olmamasi ???n t?b?ss?ml? dill?ndi.
Nof?l Qeysin qorxdugunu g?r?b, ayaga qalxdi. ?l-Qasimiy? ?l uzadib, ayaq?st? hal-?hval tutduqdan sonra “m?n getm?liy?m” dey?, onun burda ?ox qalmasina imkan verm?di. Nof?lin onu g?r?n kimi qalxib getm?sini, Qeysin qorxub titr?m?sini g?r?n ?l-Qasimi p?rt idi. Bir az aralanandan sonra dodaginin altinda deyindi:
– Hmm, ill?rl? g?zl?, g?zl?, axirda d?nyaya g?tirdikl?ri usaga bax. ?m?lli-basli d?lidir ki bu!
Nof?l artiq Qeysin qeyri-adi, h?ssas usaq oldugunu anlamisdi. B?rd?y? yola d?sm?k ???n s?bh tezd?n oyanmisdi. S?id isti ??r?k dalinca getmis, arvadi is? yem?k hazirlayirdi. Nof?l f?rs?td?n istifad? edib ?misi ogluna dedi:
– S?ni ?ox ist?diyimi bilirs?n. Bilir?m, s?n? d? m?nim x?trim ?zizdir. Ona g?r? s?nd?n bir ist?yim olacaq.
Zeyd q?bil?nin q?hr?maninin ondan n?s? ist?m?yind?n q?rur v? m?mnunluq duyaraq diqq?t k?sildi.
– Zeyd, s?n igid oglansan. H?mis? Qeysin yaninda ol, ona qardasin kimi dayaq dur, kims?nin ziyan verm?sin? imkan verm?, onu qoru… M?n? s?z verirs?nmi?
Zeyd ?misi oglunu razi salacaq bir ah?ngd? sakitc? “s?z verir?m” dedi.
Agilli h?kmdar t?b??l?rinin elmli olmasini ist?y?r. Nadan v? cahill?ri idar? etm?k n? q?d?r asan olsa da, bu, d?vl?ti inkisafa deyil, m?hv? aparar. Xilaf?td? elmin y?ks?lis ill?ri idi… B?ndovan m?scidi b?y?k v? ?z?m?tli idi. M?scidin n?zdind?ki m?dr?s?d? Arranin b?y?k alimi ?hm?d B?rd?i d?rs dey?c?kdi.
M?kt?b yolu el? d? uzaq deyildi. Hami d?st?-d?st? m?dr?s?y? yollanirdi. Camaatin h?mis? m?scid? gedib-g?ldikl?ri yol olsa da, bu g?n sanki yola g?yd?n isiq ?l?nmisdi. M?dr?s?d? m?ntiq, h?dis, t?fsir, s?rf, v?z, b?lag?t, k?lam, hikm?t, fiqh, f?raiz, ?qaid, ?sul? fikir, elmi-h?yat d?rsl?ri veril?c?kdi. Yola s?p?l?n?n elmin isigi ?zl?rd?ki sevinc isigina qarismisdi.
Sinif otagi a?iq havada idi. S?h?r g?n?sinin s?f?ql?ri m?dr?s?nin h?y?tin? yayilmisdi. ?hm?d B?rd?i ilk d?rs? basladi. Fikirl?ri hikm?tli, nitqi d?nyanin ?n m?ht?s?m hafizinin s?si q?d?r siray?tedici, s?lis bir m??llimi dinl?m?k b?y?k z?vq idi.
– Allah-t?ala l?tf el?yib, b?tp?r?st S?rq? m?q?dd?s kitab g?nd?rdi. Amma n? bas verir?! H?l? d? o kitabdan b?tl?r yaratmaq ???n istifad? edirl?r. Quranin hikm?tini, i?ind?ki b?y?k elml?ri ?yr?nm?k v? ?yr?tm?k ?v?zin?, yaratdiqlari b?tl?ri beyinl?r? yeridirl?r.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70363585) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.