Ырымбур тарихы
Андрей Тихомиров
Марина Попова
Т?б?нд?ге темалар карала: К?ньяк Урал ш???рл?ре иле; Ырымбур с?н?гате ?сеше; Ырымбурда м?гариф учреждениел?рене? барлыкка кил?е.
Андрей Тихомиров, Марина Попова
Ырымбур тарихы
К?ньяк Урал ш???рл?ре иле
Бик озак вакыт д?вамында К?ньяк Урал территориясенд? борынгы кешел?рне? тел берл?шм?се формалаша, со?рак аларны ?инд-европалылар шулай дип атый башлыйлар. Бу якынча б.э. к. 85 Ме?ьеллык, б. э. к. 43 Ме?ьеллык. бу берл?шм? таркала башлый, алга таба алар к?нчыгыш тел т?ркемен? (ираннар, ?рм?нн?р, та?иклар, ?индлар ?. б.), К?нбатыш Европа тел т?ркемен? (греклар, германнар, Роман халыклары ?. б.), славяннарга (руслар, болгарлар, поляклар ?. б.), балтларга (пруслар, литвалылар, латышлар ?. б.). Ме? еллар д?вамында халыклар юкка чыккан, барлыкка килг?н, башка этнослар, аерым алганда, угро-финнар ??м т?ркил?р бел?н ассимиляциял?нг?н.
Элекке ??мгыять эзл?ре б?тен ?ирд? к?рен?. М?с?л?н, славян ??м Иран телл?ренд? уртак с?зл?р ??м т?шенч?л?р шактый к?п: Алла, батыр, байлык, йорт, бояр, ?ф?нде, балта, эт ?.б. алар барысы да безг? Борынгы ?инд – европалылардан килг?н. Бу уртаклык гам?ли с?нгатьт? д? к?рен?. Би??лешл?р биз?кл?ренд?, балчык савытлардагы биз?кл?рд? ??р ?ирд? ромблар ??м нокталар катнашмасы кулланылган. ?инд-европалылар яш?г?н районнарда гасырлар д?вамында болан ??м боланга ?йд? табыну сакланып калган, г?рч? Иран, ?индстан ??м Грецияд? бу хайваннар юк. Шул ук кайбер халык б?йр?мн?рен? д? кагыла м?с?л?н, к?п халыклар тарафыннан Язгы аю уяну к?нн?ренд? кышкы йокыдан ?тк?релг?н аю б?йр?мн?рен?. Болар барысы да ?инд-европалыларны? Т?ньяк ата-бабалары эзл?ре, х?зерге Т?ньяк бозлы океан районында, аны? климаты ме? еллар элек ?ылырак булган.
Бу халыкларда ??м дини культларда уртаклык к?п. М?с?л?н, славян м???си алласы Перун-к?к к?кр??че Латыш-Литва Перкунисына, ?инд Парджаньесына, кельт Перкуниасына охшаш. Ул ?зе д? грекларны? т?п ила?ы Зевсны х?терл?т?. Славян м???си Али??се Лада, никах ??м гаил?не? яклаучысы, грек Али??се Лата бел?н чагыштырырлык.
«Цивилизация» т?шенч?се к?п м?гън?г? ия, ?мма и? м??име – ?сешне алга эт?р? торган я?а прогрессив н?рс?не? барлыкка кил?е.
??м мен? и? борынгы цивилизация эзл?рен ?кренл?п Б?ек Урал чикл?ренд? галимн?р таба. Б?генге к?нд? билгеле булган и? борынгы пот – «Шигир пот». Музей экспонаты "зур Шигир идолы" планетада и? борынгы агач скульптура булып санала, галимн?р м?гъл?матлары буенча, аны? яше 10 ме? ел т?шкил ит?. Шигир потларыны? кыймм?те акчалата эквивалентта х?тта к?з алдына да китереп булмый. ?ичшиксез, б?ген бу Свердловск ?лк?се ??м Россия территориясенд? ген? т?гел, ? б?тен планетада и? ???миятле реликвия.
Вера утравы мегалитлары археологик ??йк?лл?р комплексы (мегалитлар камера каберлеге, дольменнар ??м менгирлар) Тургояк к?ле утравында (Миасс янында) Чил?бе ?лк?сенд?. ?ирд? и? борынгы мегалитлар якынча 6 ме? ел элек, безне? эрага кад?р IV ме? елда, ягъни Англияд? атаклы Стоунхенджга кад?р (5 ме? ел элек, безне? эрага кад?р III ме?) т?зелг?н.
Ш???рл?р иле и? борынгы поселоклар, археологлар тарафыннан К?ньяк Урал территориясенд? табылган ш???рл?рне? прообразлары: Башкортостанда, РФне? Ырымбур ??м Чил?бе ?лк?л?ренд?, шулай ук Т?ньяк Казахстан территориясенд?. Ш???рл?р диаметры 350 км булган территорияд? урнашкан.
Барлык табылган ш???рл?рне охшаш т?зелеш тибы, ш???р инфраструктурасын оештыру, т?зелеш материаллары, яш?? вакыты, шулай ук бер ?к топографик логика берл?штер?. Ш???рчекл?р аэрофотосур?тл?рд? ачык к?рен?. ??м н?къ мен? бу фотолар зур т?эсир калдыра. 4000 ел узгач, ш???рл?рне? калдыклары табигый ландшафт, сукаланган кырлар фонында ачык к?рен?. Мондый ш???р-системаларны проектлаган ??м булдырган борынгы инженерларны? осталыгын а?лау кил?. Ш???рл?р ?зл?ре яш?? ?чен бик яраклы булган. Беренчед?н, алар тышкы дошманнардан саклануны т?эмин итк?нн?р. Икенчед?н, ш???рл?рд? т?рле оста кешел?р (шорниклар, ч?лм?кчел?р, металлурглар, тимерчел?р ?.б.) ?чен яш?? ??м эшл?? ?чен биналар ясалган. ??р ш???р эченд? я?гыр канализациясе бар, ул ш???рд?н читт? су чыгара. Ш???рл?р янында каберлекл?р оештырыла, хайваннар ?чен загоннар т?зел?. Уникальлек: ??йк?лл?рне? яше, аларны? и? яшьен? 3700 ел, бу борынгы Мисыр пирамидалары бел?н чагыштырырлык; торак пункт тибы ш???р.
Нигезд? кеше эшч?нлегене? башка эзл?рен, курганаларны, К?м? урыннарын табалар; ш???рл?р стихияле р?вешт? авыллардан эволюциял?неп барлыкка килм?г?н, ? шунда ук ш???р буларак т?зелг?н; планетада ?лег? мондый ш???р т?зелеше ??м архитектурасы булган башка борынгы торак пунктлар (??м борынгылары гына т?гел) табылмаган; шулай ук: Евразия далаларыны? башка м?д?ни катламнарыннан аермалы буларак; табылган арбаларны? и? борынгысы (безне? эрага кад?р 2026 ел бел?н даталанган); ул вакытта ?сеш алган металлургия продуктлары; шактый камил борынгы гидротехник корылмалар (плотина, Буа, су агызу каналлары (Синташта)); борынгы я?гыр канализациясе (Аркаим).
Чагыштыру лингвистикасы ??м Тел генеалогик классификациясен т?з? этногенез (халыкларны? килеп чыгышы) м?сь?л?л?рен а?лау ?чен бик м??им. Бу проблемаларны эшл??д? антропологлар, этнографлар ??м лингвистлардан тыш, башка к?п кен? белгечлекл?р галимн?ре, шул ис?пт?н язма ??йк?лл?рне ?йр?н?че тарихчылар, географлар ??м археологлар катнаша, аларны? тикшерен? предметы борынгы халыкларны? ху?алык ??м м?д?ни эшч?нлеге калдыклары булып тора.
"Со?гы, яки югары, палеолит (борынгы таш гасыры) чорында, бернич? дист? ме? ел д?вам итк?н ??м якынча 16-15 ме? ел элек т?мамланган, х?зерге т?р кешел?ре Азияне? шактый зур ?лешен (Ерак Т?ньяктан ??м Биек Тау ?лк?л?ренн?н тыш), б?тен Африканы ??м Б?тен Европаны диярлек, ул вакытта ?ле бозлар бел?н капланган т?ньяк районнардан тыш, ныклы ?зл?штерг?нн?р. Шул ук чорда Австралияд? Индонезия ягыннан, шулай ук Америкада беренче кешел?р Т?ньяк-К?нчыгыш Азияд?н Беринг бугазы аша ?теп керг?н, элек монда аны? урынында булган, шулай ук К?ньяк Америкада Антарктида ягыннан кешел?р яш?г?нлеге турында м?гъл?матлар бар, элек монда шулай ук утраулар яки тар утрау муеннары да булырга м?мкин. Совет этнографы с. п. т?къдим итк?н «беренче тел ?злексезлеге» гипотезасына ярашлы. Толстов, кешелек ?з тарихыны? башында к?псанлы телл?рд? с?йл?ш?, к?р?се?, бер-берсен? якын территориял?рд? ?кренл?п бер-берсен? к?чеп, гомум?н берд?м ?злексез челт?р (тел ?злексезлеге) т?шкил ит? (Тихомиров А.Е., 2015 елгы м?кал?л?р ?ыентыгы, ПоЛиАРТ, Ырымбур, 2016, с. 18-19).
С.п. Толстов гипотезасын косвенный раслау булып кайбер илл?рд? борынгы тел ваклыгы эзл?ре к?пт?н т?гел ген? сакланган булуы хезм?т ит?. Австралияд?, м?с?л?н, бернич? й?з тел булган, алар арасында т?г?л чикл?р билгел?? ?и?ел булмаган. Н.н. Миклухо-Маклай билгел?п ?тк?нч?, Я?а Гвинея папуасларыны? ??р авылны? диярлек ?з теле булган. К?рше папуас т?ркемн?рене? телл?ре арасында аермалар бик аз булган. ?мма ерак т?ркемн?рне? телл?ре бер-берсенн?н шактый аерыла башлаган. С. П. Толстов фикеренч?, тел гаил?л?ре кечкен? коллективларны? аерым телл?рен ?кренл?п туплау, аларны ?ир шарыны? шактый ?лк?л?ренд? яш??че зуррак т?ркемн?рг? туплау процессында барлыкка килерг? м?мкин. Башка Совет ??м чит ил лингвистлары тел гаил?л?ре гад?тт? бер телне? м?ст?кыйль б?лен?е процессында барлыкка килг?н дип фаразлыйлар нигезл?ре аны? с?йл??чел?ре к?ченг?нд? яки ассимиляция процессында аны? башка телл?р бел?н ?зара т?эсир итк?нд?, бу Тел эченд? ?ирле диалектлар нигезл?ре барлыкка кил?г? китерг?н, алар алга таба м?ст?кыйль телл?р була алган.
Этногенез проблемалары ?чен тел гаил?л?рене? барлыкка кил? вакыты м?сь?л?се бик м??им. Кайбер совет тикшерен?чел?ре археологлар ??м этнографлар бу гаил?л?рне? формалашуы со? палеолит ахырында яки мезолитта (урта таш гасырында) безне? к?нн?рг? кад?р 137 ме? ел элек башланган булырга м?мкин дип фаразлыйлар. Бу чорда кешелекне? таралу процессында туган телл?р т?ркеме, ? б?лки, аерым и? эре этник берл?шм?л?рне? телл?ре бик ки? территориял?рд? таралырга м?мкин.
Дания лингвисты X. Педерсен ?з вакытында туган булмаган дип саналган бернич? эре гаил? телл?рене? генетик б?йл?неше турында гипотеза к?т?р?. Ул бу телл?рне «ностратик» (лат. noster-безне?). Совет лингвисты в.М. Иллич-Свитыч тикшерен?л?ре ?инд-Европа, семит-Хамит, Урал, Алтай ??м Кайбер телл?рне зур ностратик макрогаил?г? берл?штер?не? ф?нни нигезлелеген к?рс?тк?н. Бу макрогаил? Югары палеолитта К?ньяк-К?нбатыш Азия ??м а?а якын ?лк?л?р территориясенд? барлыкка килг?н. Со?гы вюрм бозлавыгы ??м климат ?ылынуы чигенг?нд? мезолитта ностратик кабил?л?р Азия ??м Европаны? ки? территориясенд? урнашканнар; алар анда элек яш?г?н кабил?л?рне кысрыклаганнар, ? ?лешч? ассимиляциял?г?нн?р. Бу тарихи процесста ностратик кабил?л?р аерым ареаллар барлыкка китерг?нн?р, анда аерым тел гаил?л?ре формалаша башлаган. Аларны? и? зурысы ?инд – Европа тел берл?шм?се К?ньяк Урал территориясенд?, ? аннан со? Алтайдан Кара ди?гез буена кад?р «зур далада» формалаша башлый.
Археологик культуралар буларак, галимн?р К?ньяк-К?нбатыш Азияд? Халаф, убейд, Чатал-хююк культураларын ??м Кавказ аръягында куро-араксин культураларын атыйлар. Бу галимн?р фикеренч?, ?инд-европалыларны? икенчел аралык ата-бабасы Т?ньяк Кара ди?гез янында булган, анда аларны? урнашуы безне? эрага кад?р III ме?ьеллык бел?н даталана.?инд-Европа гаил?се ареалыны? к?ньягында, б?лки, семито-Хамит (афразия) тел гаил?сене? ?з?ге формалашкандыр. ?инд – европалылардан т?ньяктарак картвель теленд? с?йл?ш?чел?р, к?нчыгыштарак дравидия теленд? с?йл?ш?чел?р яш?г?н. Урал (фин-угор ??м самодий) т?рки, монгол ??м тунгус-маньчжур телл?рене? ата-бабалары х?зерге Россияне? т?ньяк-к?нчыгыш перифериясенд? урнашкан. Бу ностратик макрогаил?г? ?инд-Европа, семит-Хамит, яки афразия, картвель, Урал, дравидия, т?рки, монгол, тунгус-маньчжур, Чукот-камча ??м, б?лки, эскимос-Алеут тел гаил?л?ре кер?. Бу зур макро-гаил? телл?ренд? х?зер б?тен д?нья халкыны? 2/3 ?леше с?йл?ш?.
Ностратик телл?р таралуы, м?гаен, х?зерге т?рне? борынгы кешел?рен урнаштыру юлы бел?н д?, аларны? т?рле кабил? т?ркемн?ре арасындагы элемт?л?р юлы бел?н д? баргандыр. Азияне? к?ньяк-к?нчыгышында шул ук вакытта башка борынгы тел макрогаил?се (яки баганасы) барлыкка килг?н дип фаразларга нигез бар, аны? дифференциациясе Кытай – Тибет, австроазия ??м Австронезия телл?рене? ?сешен? китерг?н. Башка галимн?р (алар арасында к?п кен? совет тел белгечл?ре) Тел гаил?л?рене? барлыкка кил? вакыты булып тарихны? неолит (я?а таш гасыры) ??м археологик периодиклаштыруны? бронза гасырына (б.э. к. 82 ме?) туры килг?н со?рак чорлары тора дип санаганнар. Борынгы тел гаил?л?рене? барлыкка кил?е бу вакытта к?чеп й?р?че, к?бесенч? терлекче кабил?л?рне аерып алу ??м аларны? интенсив к?чен?л?ре бел?н б?йле булган, алар тел дифференциациясе ??м ассимиляция процессын к?ч?йтк?н. ?мма шунысын да билгел?п ?т?рг? кир?к, Ике караш арасында чын аермалар зур т?гел, ч?нки т?рле тел гаил?л?рене? барлыкка кил?е бер ?к вакытта булмаган ??м бик озак процесс булган.
Башкалардан алдарак, м?гаен, телл?рд? с?йл?ш?че этник берл?шм?л?р барлыкка килг?н, алар х?зерге вакытта беренчел ойкумена перифериясенд? яш??че кечкен? халыкларда саклана кешел?р яш?г?н коры ?ир территориясенд? (грек. "эйкео" яш?рг?). Бу телл?р фонетик составы ??м грамматикасы бел?н аерылып торалар, еш кына ?зара к?зг? ташланмый торган к?ч?л?р барлыкка китер?л?р, б?лки, беренчел лингвистик ?злексезлек чорына барып тоташалар. Генеологик классификациял?? бик авыр булган мондый телл?рг? безг? инде билгеле булган Америка индеецлары, «Себер палеоазиатлары», Австралиялел?р, Я?а Гвинея папуаслары, бушманнар ??м готтентотлар, К?нбатыш Африканы? кайбер халыклары телл?ре кер?.
Беренчел кешелек, к?нбатыштан (Африка) к?нчыгышка (Гар?бстан ярымутравы) к?чеп, Азияне? тир?нлекл?ренд? я?а ?ирл?рне ?зл?штер?, борынгы таш гасырында ук ике т?ркем популяцияг? таркала: кара ??м Ак. Бу меланинны? ким?е, ко?гырт ??м кара пигментлар бел?н б?йле иде. Аучылар ??м ?ыючылар т?ркемн?ре ?чен, алар ризык эзл?п ?з яш?? урыннарын даими ?зг?рт?л?р, ??м х?зер д? ха-ракторлы булып, ?ил п?рд?л?ре, агачлардагы тораклар яки ботаклардан, кабыктан ??м яфраклардан ясалган вакытлыча т?т?лл?р р?вешенд? т?зелешл?рне? примитив формалары тора, бу рус фольклорын бик нык х?терл?т?, анда Баба-Яга «тавык аякларында» (т?тен бел?н тулган, черем?сен ?чен) ??м «очып кит?». Яга, б?р?н кебек ?к, Санскрит теленд? Корбан, ? борынгы рус теленд? (чага) ?сир. Яга немец ??м швед телл?ренд? аулау, куып й?р?, ауны агулау. Ирл?р варианты егерь (немец теленн?н аучы). Бу с?зл?рне? барысы да бер ?к чыгыштан ?инд – Европа нигезенн?н. Яга атамасы борынгы славян яр буеннан (башта Христианлыкка кад?рге Яхшы рухлар славяннарда яклаучылар) Яши (Яги) килеп чыккан диг?н версия бар, аны? исеме ул Ящерадан килеп чыккан диг?нне а?лата, ягъни ыругны? и? борынгы ата-бабасы Пращура, Яга ут елгасын, ягъни ?ир ??м теге д?ньяларны аерып торучы изге чикне саклаган. Бу чикне? сакчысы каты булырга тиеш, шу?а к?р? Ягага тиск?ре сыйфатлар тагыла башлый, христиан динен кабул итк?нн?н со? яхшы Яга образы м?керле ??м явыз була, ул урман ?ирл?рен контрольд? тотучы ??м кеше бел?н тукланучы ямьсез сихерчег? ?верел?.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70133764) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.