Хамны? чаяаны. Книга 1 на тувинском языке
Зоя Донгак
Первая книга романа Зои Донгак «Душа Шамана» охватывает период с 1870 по 1912 годы, показывая самобытный уклад Тувы и её культуру через историю одного рода, выходцем из которого является и сама писательница. Это эпическое повествование о тайнах открытия в человеке шаманского дара, о становлении в уникальной, сакральной профессии. Книга вышла в финал премии Литературной газеты «Гипертекст».
Хамны? чаяаны
Книга 1 на тувинском языке
Зоя Донгак
Редактор Галина Николаевна Дубинина (Яковлева)
© Зоя Донгак, 2023
ISBN 978-5-0060-3022-0 (т. 1)
ISBN 978-5-0060-3023-7
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero
ХАМНЫ? ЧАЯАНЫ
?Ш КЕЗЕКТИГ РОМАН
Бирги ном
***
Зоя До?гакты? «Хамны? чаяаны» ?ш кезектиг романыны? бирги номунда 1860 чылдан 1912 чылга чедир Тываны? амыдыралын, онзагай б?д?шт?г культуразын бир т?рел б?л?кт? дамчыштыр к?рг?скен. Чараш бойдустуг чурт-девискээр М??ге-Де?гер-Хайыраканга (с??лз?редир Тываны? М??г?н-Тайга кожууну) маадырлыг чонну? байларга, дошкун бойдуска удур демиселин, тыва чонга улуг дузаны хамнар чедирип чораанын чырыткан.
Э? чугула ч??л – чогаалда буру?гу ёзу-ча?чылдарга ?ндезилээн кижизидилге темазы. Хамнаар чорукка чаяалгадан а?гыда, кижилерге боттуг дуза чедирерин Ко?гур оглунга чагып, с?мелеп, угаадып чоруур. Ынчангаш бо чогаалды ыла?гыя аныяк-?скенни? номчууру чугула. Тыва улусту? Шагаа байырлалын, ойтулаашты, куданы, Холураашты? хам болу бээрин к?рг?скени солун. Чи?гине тыва дылга чогаал бижиттингенинден номну ча?гыс туткаш, т?нд?р номчуптар аргазы-биле база сагыш-сеткилге дээптер дээштии-биле онзагай.
«Хамны? чаяаны» романны? бирги ному культураны? делегей чергелиг «Музы на русском Парнасе» форумну? Алдын Дипломунга база 2023 чылды? апрель 3-те «Литературная газета» солунну? «Гипертекст» деп чогаал м??рейини? проза номинациязынга А. Б. Чаковский аттыг ша?налга т?лептиг болган.
ДОПЧУЗУ
Эге с?с.
1. Кара Дээр
2. Кара ?л?м
3. Чажыт-Куй
4. Иени божутканы
5. Шагаа
6. Шыдыраа
7. Каа?даашкын
8. Бойдус дылы
9. Тарбаганнар
10. Элик
11. Б?р?лер
12. Барлык хемни кешкени
13. Хойлак
14. Бодун тиилээри
15. Ойтулааш
16. Куда
17. Салгакчы
ДОПЧУ БИОГРАФИЯ
Зоя Ш?мб?ловна ДОНГАК – эмчи, РСФСР-? кадык камгалалыны? тергиини, Тываны?, Россияны? чогаалчылар болгаш журналистер Эвилелдерини?, «Русский слог» Академиязыны? кежиг?н?. 3 ш?л?к чыындыларыны?, 7 проза номнарыны? автору. Юрий Промптовту? «В центре азиатского материка», Бальтасар Грасианны? «Оракул» номнарын орус дылдан очулдурган. Москвада А. М. Горький аттыг Литертура инстидуну? Дээди курстарыны? (А. А. Ольшанский, А. В. Воронцов, А. Ю. Сегеньни? проза, В. В. Сорокинни? поэзия семинарларыны?) доозукчузу, ол-ла институтту? аспирантызы.
Чогаал болгаш журналистика талазы-биле даштыкыны? база регионалдыг конкурстарны? лауреады, тиилекчизи. 2023чылды? апрель 3-те «Литературная газета» солунну? «Гипертекст» деп чогаал м??рейини? проза номинациязынга «Хамны? чаяаны» романны? бирги ному дээш А. Б. Чаковский аттыг ша?налга т?лептиг болган.
Зоя Донгакты? чогаалдары амгы ?ени? ш?л?к чыындыларында, прозаны? сетк??л-альманахтарында парлаттынып турар.
1. КАРА ДЭЭР
Долгандыр-ла м??ге ме?ги б?рттерлиг бедик дагларга б?зээлеткен, шапкын хемнерлиг болгаш улуг-биче х?лдерлиг бо оранны шаанда М??ге-Де?гер-Хайыракан дээр турган. Алтай дагларны? база моол ховуларны? кызыгаарында бо тыва черни – хам1 Ко?гурну? ?гбелерини? т?рээн чуртун чоорту М??г?н-Тайга2 дижир апарган. Бедик даглардан ужукталгаш, шимээн-дааштыг аккан М?ген-Б?рен, Каргы, Мугур, Аспаты хемнерни? сууну? амданыын ч?? дээр. Даштарга мо?наан Мугур хемни? шаалаан даажы кайы-оранчоктан ды?налырга, харын-даа далай сагындырар. Д?н-х?н чокка саарыглап аккан ол хемнерни? эриинге ?скен чон боттары-даа эскербейн, алгыржып чугаалажыр.
Кайы оранчоктан ды?налып кээр Ко?гурну? ырлаан дег аялгалыг ды?зыг ?н? шапкын хемни? саарыында агым аайы-биле бот-боттарын чууй иткилешкен ч?с-ч?с даштарны? даажын азы чамдыкта дамырактарны? шулураажын сагындырар. Ко?гур деп ону адааны эткир, ?тк?т, шулурааш дег ыыткыр ?нн?нде болбайн аан. Оо? ?н?нден-не улус ону дораан таныыр. Ол ортумак дурт-сынныг, тыры? мага-боттуг, ко?за? хаайлыг, кара карактарлыг, сырый ?нген кежегелиг, чугааккыр, буянныг, топтуг кижи. Оо? оглуну? ?н? кара чажындан адазыныы дег база эткир, ?тк?т боорга, Холурааш деп адаан.
Ко?гурну? х?й д?рг?л-т?релини? аразында а?чылар, чылгычылар, ус-шевер дарганнар, тудугжулар, кадарчылар, тоолчулар дээш кымнарны чок дээр.
Оо? ча?гыс чер чурттуглары т?рээн черини? кадыг-дошкун бойдузунга шыдамык, с??кк?р, сииреш, аажы-ча?ы топтуг, сагыш-сеткили сергек, хат-салгынга, х?нге додуккан х?ре?-х?ре? шырайларлыг. ?е-д?птен ча?чыкканы к?шк?н амыдыралынга таарышкан, б?г? талазы-биле эптиг, к?жер-д?жерде, адырып-эптеп, д?р?пкеш, аът-шарыга ч?д?р?птер, чиик, кидистен кылган ?глерде чурттап, аъттарын мунупкан, адак-бышкаа чииги кончуг халдып чоруурлар. Аътты олар ханы х?нд?лээрлер. Оларны? алгы-кеъштен даараан идик-хеви к?шт?г хат, сооктан камгалаар. Колдуу-ла арбай далганы, ажаап-?ст?рген малыны? ийикпе азы а?-ме? эъди чип ?скеннер.
***
Холурааш кара чажындан торулгалар, ?легер домактар, тоолдарны адазындан, кырган-авазындан ды?нап ?скен.
Кара Дээрни? к?з?лбес к?ж?н?? дугайында Холурааш кырган-авазындан катап-катап ды?наксаар: «Кара Дээр болза кончуг ырак черде, тос дээрлерни?, тос шолбаннарны? ырак ындында болгаш Дээр Тиини?-даа ырак ындында туруп турар. Кара Дээрни? кайдаазын бисти? ?гбелеривис ?нген Х?нн?? база ашкан Х?нн?? шырайындан билип ап чорааннар. Бисти? чуртувуска багай-даа ч?ве, эки-даа ч?ве Кара Дээрни? талазындан болуп турар. Кара Дээрден кээп турар халапты хамыкты мурнай кара кускун билип каар, ынчангаш шыырак хамнарны? хамнаарда кедер тонуну? ийи эктинде ыяштан сиилбип кылган ийи кара кускун бар. Кара Дээрни? хартаачызы кара кускун чер кырынга кандыг халап болурун, кандыг шуурган хадып эгелээрин, кандыг чаъстар чаарын, кандыг хар д?жерин баш буру?гаар билир куш. Кара Дээрни? каргыштыг ол кужу ?г чанынга алгырып эдер болза, чаш уруг сылданыр ийикпе ?л?м-чидим болур, ол бедик ужар болза, х?н аяс болур дижир. Кускун баглааш бажынга олуруп алгаш, эдер болза, ол ?гн?? эр ээзинге багай ч?ве болур. ?г чанынга кускуннар чыглыр болза, улуг хат-шуурган – чоткан болур. Кара Дээр биле кара кускун чажыт харылзаалыг дижири шын ч?ве, оглум
Час д?ж?п кээрге, Улуг М??г?н-Тайга хадып эгелээр. Ол дээрге Кара Дээрни? салдары-дыр. Кезек-кезек болгаш, Кара Дээр улуг-улуг тынарга, ол тыныш хамыкты? мурнунда Тыва чуртуну? э? бедик даа болур М??г?н-Тайганы х?лзедиптер.
М??г?н-Тайга хадый бергеш, чоон дыттарны сый шапкылаптар, чудурук дег даштарны ынаар-мынаар шывадаптар, хой дег даштарны чыткан черинден тура тыртыптар. Ол ?еде аргар-кошкарлар, те-чу?малар бир ыжык черге чашты бээрлер. Малчыннар мал-маганын одарже ?нд?рбейн, чылыг кажааларга так кажаалаптар, чаш ажы-т?лд? ?глеринден ?нд?рбейн баар. М??г?н-Тайганы? коргунчуг хады дээрге Кара Дээрни? тыныжы болур. Ол тыныш Дээр Тиини? ырак ындындан кээп турар, ынчангаш ол чоткан хат боду чайгаар соксай бээр» деп, кырган-авазыны? торулгазын Холурааш ды?нап орда, ачазы ?г даштында д??г?р?н хакпышаан, шуурганга капсырлаштыр хамнап турган. Ачазыны? ?н?н оглу шуургандан ылгап чадап орган. ?гн? долгандыр ч??н ч?кче углай харны таптай базып-базып, Ко?гур ?гже кирип келген.
Чеп курун чешкеш, хой кежи чолдак тонун, хыралып калган тарбаган кежи калбак хаптыга б?рг?н, эттеп каан ?шк? кежи, д?ртегер алгы ч?в?р?н ужулгаш, шыва тонун кедипкеш, изиг шайны аартай каапкаш, Ко?гур оглуну? айтырыгларынга таваар харыылап орган: «Хам тускай д??г?рл?г. Д??г?р болза хамны? мунар аъды болур. Д??г?р туткан хам бодуну? хуулгаазын аъды-биле Алдыы, ?ст?? ораннарга чедип, делегейни дээскинип, октаргайны одуртуп кааптар. ?ст?? оранче к?д?рл?р хамнарны Дээр-де?герни? хамнары дээр. Мээ? угум Дээр-де?гер хамнары боор ч?ве. Хам тускай ээреннерлиг болур. Ээрен чокка хамга ч??-даа ч?ве к?з?лбес, ч??-даа ч?ве келбес.
Хамнаашкын соонда ол ?ске б?г? араттар дег хой, сарлык, ?шк? кадарчызы, балыкчы, а?чы апаар».
– Ачай, ол б?г? шынап-ла ындыг боор бе? – б?з?рексевезе-даа, Холурааш сонуургал-биле айтырган.
– Ынчанмайн канчаар! – Конгур бажын б?з?релдиг согаш кылгаш, уламчылаан: – Мен бичиимде д?в?л?г хат ?ш х?н шуурганнаан. Шуурган эгелевээнде, Хем-Бажындан аныяк ?г-б?ле эмиг эмер чаш уруу-биле т?релдеринче аалдап чорупкаш, сураг барганнар. Кожавыс сураглыг хам отка д??г?р?н д?гээш, алганып-ла эгелээн. К?шт?г-с?рл?г ол хам: «Шупту дириг-дир!» дептерге, аалда бар-ла эр улус коштунчуп алгаш, ол хат-шуурганда х?нзедир дилээш, шуурган соксап чорда, тып алган бис. Шуурганда олар х?рт?кче кастынып киргеш, таалы?да аъш-чемин чип, уруун авазы эмзирип, ол хар бажы?чыгашка ашак-кадай, чаш уруу безин ?ж?п до?маан дириг болдулар. Ындыг база боор-дур, шуут кайгамчык! – сегел салын суйбавышаан, Ко?гур да?зада таакпызын тиге берген, – Аарый бергенде, хай-бачытка таварышканда, улус хамдан дуза дилээрин утпа, оглум. Кажан хам аарыг кижиге хамнаан болза, ол кижини? оруун аза-буктан дозуп чорааны ол болур.
Конгур хаш соруулдуг с??скен кара да?зазын тип, кыпсып, ханы-ханы соруп каап, чугаазын уламчылаан:
– Бо чуртталгада кижиде э? ?нелиг ч?ве кижини? ишти-х??н?, сеткили болур. Бурун шагдан ?гбелерим э?-не ?нелиг эки кижини ак сеткилдиг кижи дээрлер. Мен бодум-даа ынчаар бодаар мен. Ынчаарга э?-не багай аажы-ча?ныг кижини кара сеткилдиг кижи дээр. Кара сеткилдиг кижиге кажан-даа б?з?реп болбас. «Кара д?н бир кончуг, ч?ге дээрге кара?гы д?не кижини? караа ч?н?-даа к?рбес болур» деп кырганнарны? мындыг чугаазын утпайн чор, оглум. Кара сагыштыг кижи бир кончуг, ч?ге дээрге ол ч?гле бодуну? амы-тынын камгалаарын бодаар. Кара?гы д?нн?? халавы-даа, кара сагыштыг кижини? чедирер халавы-даа бир д?мей.
– Кижини? с?незини каяа чоруур ч?вел? – деп, Холурааш айтырган.
– Кижини? с?незини биле хей-аъды ча?гыс болур. С?незин кижээ к?з?лбес. С?незинни? турар черлери бар болур. Улуг кижини? с?незини д?не удуй бээрге, хаваандан чуулгаш, караанга кээп д?жер. Ол с?незин дагдан болгаш хемден чуглур. Ол с?незинни ?ст?? Кудайдан башкарып турар. С?незин баксыраарга, кижини? сузу бастына бээр. Ынчан ?ст?? Кудай: «С?незин, сени дыка ажаап чораан ийик мен, ам ч?ге баксырай берди??» – дээш, кончуг кызар. Д?не эр кижини? с?незини б?рг?н?? иштинге, кадай кижини? с?незини аржыылыны? иштинге д?ннеп хонар.
– Бичии уруг куъду деп ч?л, ачай, ону канчаар камгалаарыл?
– Бичии уруг куъду кавайыны? иштинге чоруур. Ынчангаш ааткыышты до?гайты аспас, чаш уругну д?не ыглатпас, куъду чайлы бээр. Кавайыны? баан д?й?п, чолдайты баглап каар. Уругну? куъдуну? ?гээ дээрге д?в?н ?р? аскан, аксын кудулдур хала?наткан хапчыгаш болур. Уругну? куъдун а?гы-а?гы адагылаар. Уруг куъду, уруг шивээзи, уруг куъду ээрен дигилээр. Уруг куъдун хам кижини? чугаалааны-биле кылыр. Бурун тывалар уруг куъдуну? шивээзин салбактап шимээр, чараштап каастаар турган. Уруг шивээзи дээрге чаш уругну? куъдуну? хай-халаптан камгаланыр, чаштынар, чаглактаныр ээрени болур.
Адашкыларны? баарынга чаа хайындырган х?некте с?тт?г шайын, арбай далганын, ааржыны, саржагны Чинчи салып кааш, одун одай берген.
– Кижи канчап хамнай бээр ч?вел? – Холур сонуургаан.
– ?гбелери хам уктуг аныяк кижи хенертен бажымайлап, шаг чокталып, караанга ?ш-?д?р?м ч?ве к?ст?п, кулаанга бир-ле ?ннер ды?нап эгелээн болза, ону хамназын дээш с?незиннер кыйгырып эгелээни ол. Хам болбас мен дээр болза, хай-бачытка таваржыр, харын-даа амы-тынындан чарлып болур. Хамнап болур шинээ к?ст?п келген ол аныяк кижиге арга-дуржулгалыг, назы-хары д?г?й берген хам ёзулал кылып, ??реткен соонда, ол аныяк кижи к?шт?г апаар, с?незиннер а?аа дузалажып эгелээр.
– Хам болуру чугула бе?
– Хам болуру буянныг болгаш кончуг чугула. Кижилерни эмнээри – хамны? э? кол ажылы ол-дур. Кижи аараан болза, оо? с?незини чайлай бергени ол. С?незин чайлай бергенде, ону ч?гле хам кижи тудуп шыдаар. Хам кижи хамнап тургаш, с?незинни? чоруй барган оруун дилеп, Алдыы Оранче бадар, ?ст?? Оранче ?скээр. Оон билип алгаш, с?незинни тыва бээр. С?незин хамны? тудуп алган ак п?з?н?? ортузун оя д?ж?пкен боор. Ол п?ст? д??п турда, хам кижини? холунче с?незин кире бээр. П?ст?? уштарын хам д??п кааптарга, ол с?незин оо? соонда кайнаар-даа барбас, хамга туттурганы ол болур. Ынчан ол с?незин биеэ кижини? боду болу бээр. С?незинни эгидип эккээрге, аараан кижи сегий бээр. А бир эвес хам с?незинни тудуп шыдавас болза, аарыг кижи кызыл-дустаар.
Хам база с?незинниг болур. Хамны? с?незини карачал кижиден арай ылгалдыг. Хам хамнап турда, оо? с?незини дээрже ужугуп ?не бээр. Бир эвес орукка шаптараазынны, аза-букту хам тиилеп шыдавайн барза, оо? с?незини дедир ээп келбес, улус хамны? ч?гле ?л?г м?ч?з?н к?р?п каар. Оон ы?ай хамнарны? э? айыылдыг ажылы – м?чээн кижини? с?незинин ?деп аъткарары. Ынчаар ?девес болза м?чээн кижини? с?незини дириг кижилер аразында аъттар хойзуп, тояап, чоок т?релдерин адап, оларны? д?ж?нге кирип, оларны Алдыы Оранче кыйгырып туруп бээр. Ынчан ч?гле хам кижи дузалаар. Ол хамнап тургаш, с?незинни тыпкаш, Алдыы Оранче ?дээр. Ол б?г?ден а?гыда, хам кижи келир ?йде ч?? болурун баш удур билип, читкен кижилерни болгаш мал-маганны дилээринге улуг дузаны к?рг?зер ужурлуг» – деп, Ко?гур чугаазын т?нд?рген.
М??г?н-Тайга чону Конгурну ?л?м чок Хам деп база адаарлар, ч?ге дизе ол хамнап тургаш, хамык улус к?р?п турда, чээни оолга боону беш ок-биле октаткаш, «мени беш улай ат!» – деп, дужаар. Чээни беш улай ону адар. Корткан хамык улус караан ажыдып кээрге, кээп д?шкен хам дириг болур.
…Шаг шаандан тура-ла, буру?гу Тывага, чер-чурт аайы-биле т?рел аймак б?р?з? та?ды-тайгалыг чораан.
Ко?гурну? ?гбелерини? т?рел аймаа долгандыр-ла даглар, б??релчиннер-биле б?зээлеттинген бо оранга х?й-ле чылдар чурттап келген. Кайда-даа базырыктар-ла базырыктар, кижи-к?жээлер, хаяларда чурумал-бижимелдер…
– Бо хамык хая-дашта, кижи-к?жээлерде х?й бижик-чуруктарны кымнар кылып турган чоор? – Холурааш ачазындан айтырып-ла турган. – Ол кижилер канчап барганыл? Каш кижи турганыл?
– Адыр, далашпа, оглум. Хая-дашта, кижи-к?жээлерде чурумал-бижимелдерни кым-даа санап т??невээн. К?зээр болзу?за, ?з?п келгеш, санаар сен. Ону кылган кижилер м??гези-биле чортканы ол-дур. Ол кижилерни база кым-даа ончалап турбаан.
– Канчап улус м??гези-биле чоруй баар ч?вел?! Кай, бис база ?л?п каар бис бе? Сен база? Авам база? Мен база? – карактары чаштыг оглу ачам баштактанмаан ирги бе дээнзиг Ко?гурже бир-ле идегел-биле к?рген.
Ачазы боданмышаан, бажын сога?наткаш, чуртталга м??ге эвес дээрзин оглунга тайылбырлаан…
– Дываажа? биле Эрлик ораны деп ч?л, ачай?
– Кандыг-даа кижи ?л?р?н?? мурнунда ч?? дээш чурттап чорааныны? шынныын билип каар. Ол билигден кайы оранга баары билдине бээр. Эрлик ораны – ?л?р?н?? мурнунда чуртталгазыны? байлакшылынга таалал албаанын миннири-дир. Бир эвес сен ?л?р??н?? мурнунда боду?га: «Частырыгларны кылзымза-даа, кортук чорбаан мен. Чуртталгамны чогум-на к?зээним дег бодум тавында чурттап эртим» дээр болзу?за, ол дываажа?-дыр.
2. КАРА ?Л?М
Чинчи удуп чыдырда, Ко?гур кадайыны? аарый бергенинге сагыш човап, ханы бодалдарже д?лн? берген олурда, оглу Холурааш салдыкпайн айтырган:
– Авам ?рг?лч?-ле чыдар апарган. Ч?з? канчап барганы ол, ачай?
– Ава? аарый берген, Холур. А?аа ам чымчак с?с, сагыш човаашкын херек. Ол биске даянып, оожургаар ужурлуг, – дээш, Ко?гур оглуну? бажындан чыттап каарга, ону Холур деп чассытканынга ??рээш, кырган-авазыны? ??нче ч?г?р?п ы?ай болган.
…М??г?н-Тайгаа чурттаары берге-ле: оо? кадыг-дошкун бойдузу м??г?н-тайгажылардан ка? кадык боорун, ажыл-ишке могап-турбас дадыгыышкынны негээр. Аарыг кижи ма?аа кымга-даа херек чогундан чааскаанзыргай апаар. «Х??к?й Чинчини! Аалда хамык кижилер Бады-Доржу байны? оюн-тоглаа, х?глээшкинин шоодуп, каттыржып турда, аарыгны? какпазында хактырып алган чыдар!?» – деп хам ханы боданган.
Ынчаар боданып чорааш, Ко?гур ?гден ырак эвесте ?л?г ?ргени к?р?п кааш, секти идии-биле теп чортупкан. Ч?ге-ле ийик, ол ?рге сеги оо? сагыжындан ?нмейн чораан.
– ?л?г ?рге кайыын келгенил, ол ч?н? оштап турары ол? – деп, кожазы Серенден хам айтырган.
– Ыттар дегбээн болганда, кым-бир кижи ?жегээр октапкан боор. Таанда канчап ынчаар баштактаныр деп, – Серен харыылаан.
Кежээликтей Ко?гур ?гже чоокшулап орда, бир-ле ч?ве оо? кичээнгейин хаара тудупкан. Ындыг кончуг ырак эвесте ??г?рден ?н?п келген улуг ?рге чиктии кончуг оожум соястап чораан. Кежи к??г?с к?р?ш чок, к?к м??н апарган ?рге Ко?гурже углуг арга чадаарда кел чыткаш, турупкаш, ча?гыс черге дээскингеш, дыка шагжок черже кээп д?шкен. Оо? аксындан хан аттыга берген.
Ко?гурну? кадайы Чинчи шагда аараан, ыжа берген дискектерини? аарышкылыынга арай боорда кылаштаар апарган. М??г?н-тайгажыларны?, алтайларны? база моолдарны? х?лчок ?нелээри, ч?с-даяк аарыгларынга дыка дузалаар Ала-Тайга аржаанынче чоруурунга ол белеткенип турган.
* * *
Чинчи одунмаанда, да? бажында Ко?гур оглун оттурупкан.
– Мындыг эрте мени ч?ге оттурупту?, ачай? Хиндиктиг-Х?лге балыктап турганывыс дыка таптыг д?жеп чыттым.
Чоокта чаа Холурааш ??р?-биле Хиндиктиг-Х?лге балыктап чораан. Ме?гилери чайынналган, бедик даглар-биле х?рээленген ол кыла? арыг шилдегер, улуг х?лд?? ортузунда ногаан ??н?г эртине даш дег ортулукту к??рге чаражын! Ынчангаш-ла Хиндиктиг-Х?л дээни барымдаалыг. Ында балыкты? х?й?н! Оолдар кадыргыларны эрикче сыындырыпкаш, холдап-даа, дузактап-даа, улуг кадыргыларны айыыр-биле шашкаш, шелип турганнар. Кижи б?р?з? олчалыг, ырлыг-шоорлуг чанып келгеннер.
Даштарга мо?нап, саарылган хемни? дааш-шимээни ?где ды?налып турган. Ол шимээн ?тт?р холдары-биле имневишаан, Ко?гур сымыранган:
– Тура халы, оглум! Мен се?ээ оргаадайны канчаар чалаарын айтып бээр мен. Б?г?н ону чалап аар ?ези келген деп бил.
Ачазыны? ?йлеп-?йлеп «?ези келген» дей бээрин билир болгаш, кеттинмишаан, Холурааш айтырган:
– Ч?ге ыяавыла б?г?н оргаадайны чалаар х?н ч?вел, ачай?
– Ч??-даа ч?ве ?елиг боор, ону билзе чогуур. – дээш, Ко?гур тонуну? куруну? мурнунга шалы?дан камгаланыр, ?стелип калган таалы?чыгашты, артынга – сериин х?нде шыкка алыспазы биле черге д?жей орар тарбаган кежин, белинде курга оттук-бижээн азынган, холунда дазыл казар даянгыыш тудупкан, чоруурунга шуут белен турган.
– Д??н чалап шыдавас турган бис бе?
– Арай боорда, к??г?с эвээшти чалап аар турган бис.
– Улуг к?шт? ?нд?р?п тургаш, д?мей-ле олчалыг боор бис бе?
– ?рг?лч? эвес, – дээш, Ко?гур б?рг?н кедипкен.
– Ч?ге? – кеттинмишаан, Холурааш айтырган.
– Ч?ге дээрге, кижи долгандыр турар бойдусту? элдээртиглерин эскербес болгаш олчага душпас. Ынчаар-ла ч?пшээрежилге чокка бойдуска ?регдел эгелээр, а кижилер оон аарып, эрте-ле кырыырыны? чылдагааны ол-дур.
Чинчи-биле байырлашкаш, адашкылар ?гден ?н?пкеннер. ?ргелер оларны-даа тоор хире эвес, х?й санныг ??г?рлеринче ?не-кире халышкан, а кымыскаяктар х?н херелдеринде д?геленмишаан, чымыштыг иженип тургулааннар.
Адашкылар элээн кылашташкаш, аргар-кошкарларны?, чу?ма-телерни? таптай базып кааны, оът-?н?ш чок черлеп чоруп кааннар. Улуг эвес б??релчинге чоокшулап келгеш, даштар аразында шоолуг эскертинмес кокпалааш, чер адаанда шулураан дамырак барын эскергеннер. Ыйгыл д?ж?лгекке олар кээрге, дамырак оон агып баткаш, ынаар хаялардан ажыр шурап чыткан. Оортан х?й-ле ?нд?р чаагай п?штерлиг, дыттарлыг улуг арт харап турган. Артче ?н?п-?н?п, оон бадып оргаш, кушкаштарны? мыжырашкан ?ннерин чаптап, ды?нааннар-даа. «Ыраажы куштарны? чоогазын» олар эртип кээрге, ам мыры?ай ?ске оът ?н?шт?г база бир тускайла? чоога к?ст?п келген.
– Оргаадайже баар оруувусту эки сактып ап чор! – дээш, Ко?гур чамдыкта дыт ч?в?рээзинде шыйган демдекче, азы тенниг хараганда сыйыкче айтып, оглун угаадып чораан.
Ынчаарга, ачазы ч?н? кылырын баш буру?гаар билир-даа ышкаш, Холураашка сагындырган.
– Бир эвес часкы ?ер демдектиг дытты ужур шааптар ийикпе тенниг хараганнарже орукту дуй даштар к?шкелени берген болза, оргаадайны канчап тып аар бис, ачай?
– Оргаадай дилээр кижини? арын-н??р? арыг база таптай баспаан оруунче хая к?рбес болза, кандыг-даа моондак а?аа шаптараазын болбас.
…Хем уну, шынаа эгелээн. А?аа олар доктаап, чемненип оргаш, дамыракты? шулураажын, тырлаашпайларны? база шергилерни? тырылаажын ды?нап, дыш ап органнар.
– Аарыгларны? шуптузун эмнептер арга бар бе, ачай? – Холурааш сонуургаан.
– Мен бодумну? аарып эрткен аарыгларымны эмнептер мен. Чогум аарыглар ындыг кончуг х?й эвес, а ч?гле оо? а?гы-а?гы хевирлери х?й.
– ?рг?лч? артыш ап чоруурга, оо? ажыы ч?л?
– Аарыглар эмнээринден а?гыда, артыш кандыг-бир айыылдарны болдурбас. Ол ышкаш адааргал болгаш каргышты? уржуктарын узуткаары-биле артыш ажыктыг.
Дамыракты кежилдир чыткан дытты? унун кырлап, ол чарыкче кеже бергеннер.
Х?й оът-?н?ш аразынга Ко?гур дискектенип олурупкаш, адыштарын катташтыр туткаш, алгыш-й?рээлин эгелээн:
О, Дээр адам!
О, Чер ием!
?ршээ Хайыракан!
??р?п четтирдим!
Силерни? ачы?арда оргаадай чечектелген.
Силерни? ачы?арда бис база дириг бис,
Чуртталгавыс чулуу аттыгып тур!
Бисти? кадыывыс, аас-кежиивис дээш,
Буяны?ар дээш ??р?п четтирдим!
Х?н?м се?ээ камгалакчывыска
К?д?к базып м?гейдим. Чолукшудум.
Хуулгаазын кара суг бажында келгенин миннип, Холурааш ачазыны? чанынга дискектенип олурупкан. Ам-на ачазы хамык оът-сиген аразындан кижи-сиген – оргаадайны тып алгаш, холдарын камныг чада тудупкан. Ол ?н?шт? оглу к?р?п кааш, кижиге д?мейин кайгап ханмаан – кижини? мага-бодун сагындырар бичежек, чи?ге ундан холдар, буттар, моюнда баш адырланган, а дазылды? чиирбейин ол узун салааларга д?мейлээн. Кандыг кончуг элдеп, кайгамчык оргаадай боор!
– ?ршээ хайыракан, айыыл-халапка таварышпайн, канчап ?з?п келгени? ол! – деп, Холурааш аажок ??р?п сымыранган.
– Оът-?н?шт? чыып, кургадып тургаш, олар хинчектенмезин дээш ?нелиг камгалал с?стер айыткаар апаар.
– А?аа мени ??редип каайт, ачай.
– Херек кырында ?р ??ренмээн кижи ону сактып албас. Амдыызында ч?гле ч?ге хереглээни?ни чугаалааш, ?н?шт?? шуптузун адырбайн шын сеткили?ден ч?гле дилеп-колдап ал. Аазаан аксы? ээлевес болзу?за, оът-?н?штер, дамырактар, даглар – олар шупту сени буруудады бээрлер.
* **
Адашкыларны? эккелген оргаадайын к?р?п кааш, Чинчи дыка амыраан.
– Оглум ачазы, мен черле шору аппардым, – дээш, боду безин билбейн, х?л?мз?р?й каапкан.
?гн?? хараачазындан бакылаан айны? имирти? чырыында эргим кижизини? арнынче Ко?гур к?р?пкеш, Чинчизини? аныяанда дег чаражын магадаан. Чаш уругнуу дег кем чок оо? х?л?мз?р?? хинчектиг аарыгны? сомазын безин чок кылыр дээнзиг болган?! Бышкан чодураа дег кара карактарлыг, чойган дег ээлгир дурт-сынныг, ч?н?-даа кылып билир, чымчак, хоюг холдарлыг Чинчи-даа кайгамчык-ла чараш кижи. Кылагар, чоон, сырый кара, узун чаъштары ону улам хевир киирер. Кандыг-даа кижи ону к?ргеш, чарашсынар. А ол бодуну? чаражын эскербес, ыядыычал, биче сеткилдиг, ээлдек-эвиле?и хевээр арткан.
– Удуп дыштанырын кызыт. Эртен угба? Хорлуу чедип кээрге, Холурааш ?желээн Ала-Тайга аржаанынче чоруур болгай силер, – деп, Конгур с?мелээн.
Ол кадайыны? шала дериде берген хаваан суйбап каан. Чинчи ашаа ?нг?жеге х?л?мз?р?в?шаан, чазык к?р?п чыткан.
Да? бажында Чинчи арга чадаарда тургаш, орукче чоруурунга белеткени берген. Аржаанга херек б?г? ч??л э?мелеттинген, аъттарда ч?д?рт?нген. Аржаанчыларны ?дээри-биле Ко?гурну? авазы Севил ??нден ?н?п келген. Аалды? малын араатаннардан, манаваан аалчылардан камгалаар, кадарар, мойнунда ак д?ктерлиг, улуг кара Мойнак дээр Холураашты? ынак ыды ч?ъкт?г аъттар чанында д?в?реп, кудуруун ы?ай-бээр чайып каап, халып турган. Буру?гу тывалар ытты азырал малды? санынга киир санап чорааннар. Кижи азыраан малдар дээрге хой, ?шк?, инек, сарлык, чылгы мал, теве, иви, элчиген болгаш ыт болур. Тос ч?з?н малды? бирээзи Мойнак кудуруун чайып, ма?нап-ла турган.
– Ч?ге ?ргелер ?л?п эгелээн чоор? – деп, Чинчи ашаандан айтырган.
– Ону бодум безин билбейн тур мен. Элдептии кончуг харын. Че, шупту ч?ве анаа боор, ажырбас.
Боостаазында борбак ч?ве чыдыпкан дег харлыгып, Конгур, эгени аарак, ам-на кадайынга чугаалаан:
– Чинчи, мени ?ршээп к?р! Сенче эвээш сагыш салып, кичээнгей чок болганым дээш мени ?ршээп к?р, сарыым.
Чинчи ашаан ыыттавазын дилээн дег бажын чайып турда, Ко?гур уламчылаан:
– Кажан сен аржаандан кээри?ге шупту ч?ве анаа болур. Мен база. Хамык ч?вени чаа ёзу-биле таптыг эгелээр бис.
– Ийе, – Чинчини? чодураа дег кара карактары кыла?нашканнар. – Таптыг эгелээр бис харын.
Чинчи хая к?р?нгеш, ыдык, бедик, ынак даа Биче-М??г?н-Тайгазын кайгай берген. Кажан кадайы Ко?гурже эглип кээрге, карак чаштарындан оо? арны ?л болган.
– Ынчанма даан, Чинчи, – деп, ол кадайын эргелии кончуг чазамыктаан.
Карактары чаштыг Чинчи х?л?мз?р??р?н оралдашса-даа, ч??-даа ?нмээн. Оо? эриннери бырла?айнып, ишкирниккен дег, улуг-улуг тынган.
– Оожурга даан, Чинчи, шупту ч?ве эки боор, ажырбас, – дээш, кадайын куспактааш, аъттангы таладан ону эзерже олуртупкаш, чагаан:
– Оваарымчалыг чор, боду?ну камна! Улуу-биле сенден дилеп тур мен.
* * *
Ол-ла х?н Харам-бай оо? ??н?? чаны-биле эртип чыткан Ко?гурну доктааткаш, оо? ?дээнче бир-ле кара сагыштыг кижилер ?ш ?л?г ?ргелер октапканын ды?наткан. Ону ды?нааш, хам х?лзей берген. Ч?вени? ужурун тывары-биле Ак-Хемде Хам-Даанда чурттап турар ие т?рели ядыы араттарже баар деп шиитпирлеп алган. Белеткенипкеш, ынаар аъттыг челзипкен. Хам-Даанче чоокшулап оргаш, аалдарны? б?лген ?дээнде он шаа ?ргелер сектерин ол эскерген.
Ядыы араттарны Ко?гур халас эмнээр ийикпе азы ч?н? бергенин алыр турган. Ча?гыс ол-ла ?еде ядыы биле бай харыугда чалай берзе, ол баштай ядыы аратче, оон байже баар ча?чылдыг.
Баштай-ла кирген ??нде Мыйманны? адазы кырган аараан чыткан. Кажан хам ?гже кирип кээрге, ол шагжок ковайып келген. Оо? арып-доруп хинчектенгенин соглу берген арны, сырый кара кирбиктерлиг, элдептиг кыла?нашкан, о?гак карактары херечилеп турган.
– Амыр-ла амыр! – Конгур ?где улус-биле мендилешкен.
– Амыр! Амыр! Амыр менди! – ?где улус хам-биле удур мендилешкен.
Конгур далаш чокка да?зага таакпызын тиккеш, таваар таакпылаан. Оон артыш ?рттеткеш, оо? ыжы-биле д??г?р?н болгаш идик-хевин артыжааш, д??г?р?н отка д?гей берген. Шык х?м тунук ?нн?г боорга, хамнаар мурнунда черле ындыг кижи. Чылыккан д??г?р оон эткир апаар.
?с биле чаап эттээн чу?ма кежи х?мн? ыяш тырыкыда хере шаап каан д??г?р ыяш тудалыг. Ол х?мн?? ишти, даштында кызыл будук-биле к?шк?н амыдыралды чуруп каан. Халайты аскан демир ко?гулуурларлыг доора ыяш – киришти, ?гбе хамны? д?рз?з?н сомалаан д??г?рн?? тудазы – ча-согунну оштаан. Ынчап кээрде, д??г?р хамны? мунар аъды база аза-букче адар ча-согуну-дур.
Ко?гур хамнаарда, чылды? ?елерини? аайы-биле кышкы, чайгы (к?ск?-часкы) тон, б?рг?н кедер. Бо удаада оо? кеткен хеви – мурну ажык, о? талазынче ??ктенир, чолдак турум моюндуруктуг, алгыг-делгем, хостуг кылдыр чымчадыр эттээн те кежинден даараан тон. Авазы тонну? че?нерин, эдээн ч?з?н-баазын ??н?г п?стер-биле минчип, янзы-б?р? кожаалар-биле каастап каан. Мурнуу эдекте, ооргада чылан д?рз?л?г долгактарны чыпшыр даараан, оорганы? дал ортузун куду тос х?н демдектерлиг кызыл кожааны сиир-биле ыскыттап даараан. Тонну? ийи талазында чес ко?гулуурлар хала?нашкан. Хаваан долгандыр шарыгдан б?ткен б?рг?н?? ?ст?нде кара дасты? ч?глерин быжыглаан, адаанда быжыглаан чаламалар арынны? ийи талазынче хала?айнып турган. Хамнаар хевин кедипкен Ко?гур д??г?р?н орбазы-биле аяар д?кк?летпишаан, алгыш биле эгелээн.
– Оой! Алас! Алас! – артышты? ыжы-биле ?г иштин арыглавышаан, алганган.
М??г?н-Тайгамны? оът-?н?ш, ыяштары,
М??ге-Де?гер-Хайыраканым, сени й?рээп тур мен.
Мээ? к?к Дээрим к?р?п тур, ?р-ле к?р?п тур о?.
Оой! Оларже ам ак Дээрим к?р?п тур о?!
Аяар алганмышаан, Ко?гур бодуну? с?незиннерин дузалажырынче кыйгырган.
Б?г? диптерни эргээш, ээп кээр мен.
А, сен эзир, к?шт?г чалгыннары? херипкеш, ужуп кел!
Кык-кык! Кык-кык! Кык-кык!
Хам эзирни? ?н?н ?тт?н?п, ону бодунче кый дээр.
Б?г? диптерни эргиир сагыштыг мен.
Кайда сен, к?к -бора аъдым?
Ий-хоо! Ий-хоо! Ий-хоо!
Хам аътты? киштээрин ?тт?н?п, ону бодунче кый дээр.
Октаргайны эргиир сагыштыг мен.
Кайда сен, Кара Кускунум?
Кар-кар! Кар-кар! Кар-кар!
Хам кускун ?тт?н?п, ону бодунче кый дээр.
Дээр- де?герлерни эргиир сагыштыг мен
Кайда сен, хуулгаазын кужум, бээр кел!
Сыг-сыг! Сыг-сыг! Сыг-сыг!
Кушту сыыладыр ?тт?нгеш, хам кый дээр.
Ээрен д?з?м ээлери!
Эргимнерим бээрле?ер.
С?ме болзун, с?стен с?гле.
С?з?к болзун, с?ттен чажайн, —
Ко?гур х?н аайы-биле д?рт ч?кче с?тт? чажар.
Конгур а?-ме?ни?, куштарны? ?ннеринден, дириг амытаннарны? ча?ындан болгаш дылындан агаар бойдус кандыг боорун, аарыг кижини? эттине бээрин азы кызыл-дустаарын эндевес.
Кара?гыда чоруктуум, оой-оой.
Хан шуру карактыым, оой-оой.
Арыг бажы олуттуум, оой-оой.
Ак-ла тоолай чемиштиим, оой-оой.
Агбай кызыл ?г?ж?г?м, бээр кел!.
Хам ам база дузалакчы-с?незиннерин кый дээр:
Хыйыжа?наан кылаштыым аар, с?незиним,
Шоюжа?наан чоруктуум аар, мажаалайым.
Чоорту менче, б?д?? ды?наар кулактыым.
Адыым мунуп арзайганым,
Кускун болуп ужукканым,
К?к б?р? бооп хуулганым
Хуулгаазын куш салдары-дыр.
Хам суг пактап алгаш, база-ла дузалакчы-с?незиннерин кый дээр:
Багай кижини?, аараан кижини?
Баарынга баглашпа?ар, с?незиннер.
С??ктеринге ораашпа?ар,
Ш?й?нд?з?нге ш?й?лбе?ер.
Х??к?й-ле аараан кижини
Х?нетпе?ер, с?незиннер.
Эрним-биле дегбээн-даа мен.
Эдээм-биле аштаваан мен.
Чалым-хая ча?гызы дег
Чу?ма кежи д??г?рл?г мен.
Аажок быжыг, д??г?р соктаар
Артыш д?ст?г орбалыг мен.
Хаккан д??г?р шимээн-даажы
Хаттан д?рген ужугуп тур.
С?з?кт?гн?? бирээзи мен.
С?лдээ тейлеп, онал кылдым.
С?незиннер кайда силер?
Ч?ге черле саадады?ар?
Хам дузалакчы-с?незиннерин каш-даа катап кыйгырарга, оларны? сураа-даа чок. Суг-биле аксын шыгыдып алгаш, оларын дагын кыйгырган. Сураг. Дузалакчы-с?незиннер чокта аарыг кижини? ч?ден аарааны билдинмес болганда, хам канчаар эмнээрин билбес. Б?г?н, бир-ле дугаар Ко?гур хамга дузалакчылары келбээн. Боданып ора, таакпылавышаан, аараан кыргандан ч?з? аарып турарын ол айтырган.
– Б?тк?р бодум изип-хып тур. Мойнум шуут ээлдинмес-тир. Тас быгын адаа база колдуктар дыка аарышкылыг апарды. Суксаарым шуут кедергей, – човууртавышаан, кургаг эриннерин чылгап, хирилээш тыныжы чиигезин дээш сыртыктарга ч?лендир олуруп алгаш, кырган уламчылаан. – ?ргелер ??г?рлеринден ?не халышкаш, ?л?п-ле турлар. Ол дээрге, бир-ле аш-чутту ийикпе кандыг-бир хамчык-халапты оштааны ол-дур! Азы чок болза, Бээжинден кара ?л?мн? бисче манчы кыдаттар с??рт?п эккелбээн бе? – Бээжинден (Кыдатта Пекин хоорай) кара ?л?м – онза халдавырлыг аарыг (чума) халдап келгенин кырган даап бодааны ол…
* * *
Дараазында х?н хамны ?ске аалда аараан кижиже чалаан. ?гн?? эргинин артап оргаш, бир холу-биле боскун, ?ске холу-биле иштин тудуп алган, кочалче до?гайып кускан кижини Ко?гур к?р?п каан. Сарыг ?т кускан, суксаанындан эриннери када берген, сыгырып тыныштаан кырганны? ч?гле х?рээ ?где?нээр. Салгадаан ашакты? арны ?т сарыг, мойну ыжык, быктында карара берген ийи былчактар барын хам эскерген.
– Ишти-хырнымны шуут оя чип тур. Ох, ч?? кончуг сойлук боор бо, оя чип-ле тур! – тиглени берген, кургаг эриннерин чылгавышаан, карактарын чиве?недип, ол ыглап чыткан.
Кырганны? кадайы ыыт чок орган хамдан д?в?реп айтырган:
– Бо кижини? ч?з? канчап барганы ол чоор?
– Амдыызында тодаргай ч?ве чугаалап шыдавас мен. Ону чемгербе?ер. Суг ч?веден харын х?йн? ишсин…
Дедир чанып ора, Ко?гур т?рели Серен сугга кире д?шкеш, айтырган:
– Кандыг-ла бир халдавыр ?ргелер дамчыштыр кижилерже халдап эгелээн. «Кара-?л?м, бужар-думаа» деп халдавырлыг аарыглардан аймак-аймак чоннар кырлы бээрге, оларны? ?глерин ?рттедиптер турганын кырган-авамдан ды?наан мен. Ам ол аарыглар бисте чедип келбээн бе?
Огулуг харыы албайн, хам чаныпкан. Т?рээн аалынга кээрге, Ко?гурну бичежек мага-боттуг, к?к баштыг, о?а берген шыва-тоннуг Севил уткуп алган. Кара-саргыл тар карактарлыг авазы оглунче ээлдек к?рген. ?ргелер дугайында медээни ол ындыг-ла тоомча чок х?лээп алгаш, оглунга харыылаан:
– Ындыг ч??лдер тургулаар, оглум. Кандыг-даа ?ргелер бисти? амыдыралывыс боой тудуп шыдавас.
Авазы ынча дээрге, Ко?гур оожургап, сарлык с?д?-биле с?ттеп каан, амданныг шайынга бышкан эътти доорап, чооглап алгаш, бодуну? ??нче таваар базыпкан.
* * *
Чинчи, Холурааш, Хорлуу аржааннааш, чаныпканнар. Авашкылар Хорлуу-биле байырлашкаш, к?ст?п келген ?глеринче челзипкеннер. Т?рээн аалынга кээрге экизин!
Чинчи бичии дыштанып алгаш, долгандыр ч?? болуп турарын таваар сонуургап орган. Ко?гурну? авазы хуму?нарын долдур хемден суглап алгаш, ооргазы б?шк?е берген, ??нче оожум кылаштап бар чораан. Аныяк шаан сактып келген боор о?, кунчуу Севил хуму?нарын черге салыпкаш, дыш ап тура, ойтулаашты? х?гл?г ырын кожа?най каапкан. Кожаларыны? уруу балазын к?д?р?п, бадырган санында-ла узун, чоон чаъштарын аткаар суйбап каап, тараа соктап турган. Элээн х?й херээженнер кожа ?где д?к хап турганнар. Оларны? демниг, ча?гыс аай ол ажылын к?ргеш, Чинчини? холдары база д?к хагыксаан.
Адар а?чыны? ??нче хараача ?тт?р х?нн?? херелдери саарлырга, чаптанчыг чаш т?л х?н чырыынга караан имирертип, х?л?мз?р?п чыткан. Д?нелерде таптыг удувас авазы оглунче база х?л?мз?рээн, иешкилерже хомудаан Адар шала каржы к?р?п олурган. Ч?л дизе, чаш Хайындырым оо? оглу эвес, ол а?нап чорда кадайы ону кыдаттан борастап алган. Оглун куспактап алгаш, кадайы ашаанче чоокшулап келгеш, чугаалаан:
– К?р?п к?р даан, х?нн?? аязын, ам-даа хомудавышаан сен бе? Бо мээ? оглум, а сен катап-ла мээ?-биле чурттап тур ышкажыл сен. Багай ч?вени уттупкаш, ийилээн эмеглежип, Хайындырымны ?ст?ргей бис.
Д?рбегер эриннерлиг, т?герик арынныг, калбак думчуктуг кадайыны? эргим арнынче, чаш т?лче Адар де?ней к?рг?лээш, д?мей боорга, сергеп, х?гл?г апарган. Ашак-кадай кайызы-даа х?л?мз?р?п, эптежип алганнар.
***
Ко?гур орук дургаар кадайын-на бодап чораан. Б?г?н ол могагыже ажылдаан. Аржааннаан иешкилер чедип кээри оо? могап-шылаанын сергедип чораан. ?г-б?ле четчелешкенде, Ко?гур ам-на чаазы-биле эгелээрге, шупту ч?ве эки болур, ?г-б?лелиг кижи аас-кежиктиг болгай. Хам дал д?ъште аалынга келген.
«Д?рген Чинчиже!» – диген ышкаш, аалды? ыды Мойнак ээрбишаан, ээзин ?гже ыдалай сывыртап чоруп орган.
Ко?гур ?гн?? хаалгазын ажыдар деп чорда, а?аа уткуй д?в?рээн авазы ?н?п келген.
– Чинчи дыка аарып тур. Ол бертен туруп кээрге, амырай бердим. Ынчалза-даа кылаштаар харыы чок болганындан катап чыдыпты!
– Ол ч?? дээри? ол? Таанда анаа ыйнаан, авай? – Ко?гур удур айтырган.
Кадайы орунда дурт-сынын херилдир кезе тепкен, сыртыкче бажы хандыр о?гая берген, эъди-кежи чалынныг изиг, аажок суксаан чыткан. Чежемейни?-даа шаг чок, му?гаргай болза, оо? кара карактары д?в?рел чок, кургаг болган.
– Аргалыг-ла болза, кум кыннывыт, эргимим. – дээш Ко?гур х?л?мз?рээн.
Бодунга чигзинген-даа ышкаш, Чинчи кезек ыыт чок чыткан. Ол аарыг-биле эвес, а бодуну? бодалдары-биле демисежип чыткан.
– Менден ч?н?-даа чажырбайн, шынын чугаалап к?рем, – хинчектенгенин чажырар дээш, Чинчи д?мей чадаарда х?л?мз?рээн. – ?л?р?н к?зевейн тур мен, ам-даа туржур мен, а бир эвес херек кеди чок хирелиг болза…
– Эттине бээр сен, Чинчим. Шыдаш, сарыым, а мен дузалаар мен.
М??г?н-Тайганы? шыпшык бажын туман дуглаза-даа, кончуг соок х?нд?с элээн чылыш диген. К?к х?нд?с хенертен дээр б?ргеп, карарып келген соонда, долулуг суггур чаъс куда берген. Кежээликтей М??г?н-Тайганы? кырында туман арлып, чаъс намдай берген.
– Кар! Кар! Кар! – деп, ?г кырында кускун эткен. Хамны? хаваа д?гл? берген.
Ко?гур, оо? авазы, оглу ?желээн Чинчини? чанында органнар. Холурааш бо удаада авазынче к?р?пкеш, элдепсинген: ?рг?лч? арыг-силиг чоруур авазы чудай берген, дерден ?ткен идик-хеви чамдык черлерде орлу бергилээн, ?р?п алган чоруур чаъштары чазылгаш, эктинде, арнында, ширтекте д?жели берген. Кайгамчык чараш арны хинчектенгенинден дыраттынмаан кара чаъштар аразында хензиг ышкаш к?з?лген. «Кырган-ава? ??нче бар!» – деп, Конгур оглунче имнепкен.
Кара ?л?м-биле демиселди? бо д?незинде Чинчи черле д?ж?п бербейн чыткан. Ол б?г?н? Ко?гур кадайыны? бирде шийип алган ийикпе азы хере к?р?пкен карактарындан билип орган. Чамдыкта оларны? к?р?ж? уткужа база бээр. Чинчи т?рээн кижилеринге х?л?мз?р??р?н кызып чыткан.
– Суксаан боор сен, бичииден иживит, – Конгур кадайыны? бажын к?д?рген.
Ыяш аяктан чылбай сугну пактапкаш, Чинчи сыртыкче шагжок чыдыпкан.
– Чинчим, туруш, черле д?ж?п бербе! Сээ?-биле мен.
Хамны? ?н?нден-не му?гагдааны илде?. Ол туруп келгеш, катап олуруп алган. Кадайынга суксунну ижиртип кааш, оо? чаъжын эпчогу кончуг дырап эгелээн. Ширтек кырындан бээр д?жели берген кадайыны? бажыны? д?г?н?? х?й?н ол кайгаан. Чаъшты черден ?р? к?д?ргеш, бир холунга б?ле тудуп алгаш, тарамык дыргак-биле чоон чаъшты дырап эгелээн. Ону к?ргеш, кадайыны? кара карактары чырып, сымыранып чыткан:
– Аныяамда бо челим-биле мактанып чордум ийин, а ам…
Конгур кадайынга ынаан, ыла?гыя оо? бо сырый, узун чаъштарын магадаарын улам мининген! Оон шыдашпайн, чаъшты чыттап каан.
– Эттине бээр сен, сарыым! Шыдаш, эргимим!
Кожаларны? ыды биле Мойнак ?ш д?н ортузунда туткуланып ээре берген. Ко?гур ?гден ?н?п кээрге, эмин эрттир кара?гы д?н, ч??-даа к?з?лбес. Мойнак бирде чыда д?ж?п, бирде ийи бут кырынга тура халып ээрбишаан.
Кижини? амыдыралында кандыг онза ч?велер болурун, ыла?гыя ?л?м-чидим болурун хамыкты мурнай ыт билип каар деп тывалар чугаалажыр.
Кунчуу кенини? орнунче чоокшулап келген. Чинчини? кадыр хаваанда дериткенинден кара чаъжы дыдырара бергенин к?ргеш, ол улуг тынарга, кени дораан караан ажыдып келген. Бичии када багайтыр х?л?мз?рээш, оо? карактары шимдине берген. Севил ээккеш, сыртыкты эде салгаш, кенини? дериткенинден ?л чажын кырган холу-биле суйбап каан. Ол ?йде ыракта чер иштинден кошкак ?н ды?налган. Ол ?н Чинчини? ыыткыр ?н?нге д?мейлешпезе-даа, ылап-ла кени чоок кижилеринге ??р?п четтиргенин илередип, шупту ч?ве анаа боорун да?гыраглап чыткан. Да?ны атсы ?л?м-биле демиселди соксатпас дээш, карактарын шийип алгаш, Чинчи д?нн? ?тт?р чугаалаанмаан.
Д?шке чедир Чинчи халыыдап, шыырныгып, к?шт?г ч?д?лден мага-боду сиригайнып, д?кп?з?нде хан к?ст?п келген. Ыжып турган ч?стери ам кадып, бир-ле борбак эът-урулар дег апарган. Ч?д?ре бергеш-ле, ашаанче, кунчуунче халыыдап, к?р?п чыткан. Карак хавыы хагдынмастап, карактарда чырык ?ж?п бар-ла чыткан. Ко?гур ам сыртыкта ?л?мн?? чулук чок чажыртыныын к?р?п каан. Амыдырал хемини? эриинде к?ш чок холдарлыг, чаза-чире ?сперлеткен ч?ректиг хам Ко?гур коргунчуг аарыгга удур демисежир чепсээ чок, ч?н?-даа кылып шыдавас апарганындан дыка хинчектенген.
Чинчи хенертен ?гн?? ханазынче эгли бергеш, оо? мага-бодуну? ханызында бир-ле кол хыл азы кириш ?ст? берген дег дунук човууртаан.
Дараазында д?н демиселди? эвес, а шыпшы?ны? д?н? болган. Б?д?н делегейден озалааш, ?л?г мага-бот чыдар ?где ыржым-на ч?ве. Чинчини? мага-боду к?ж?вээнде, Севил оо? о? холун бажыны? адаанче салгаш, буттарын дискектеринче дыгдындыргаш, мага-бодун болгаш арнын чымчадыр эттеп каан ак алгы-биле дуглап каан. Оон кызыл-дустаан кижини черже бадыргаш, мурнун к?жегелеп каан.
Чинчи-биле кончуг эвээш чурттаанынга Ко?гур хомудап орган. Оларны? ынакшылы ч?рек, мээ-медерелге чаштып чыткаш, кажан оглу т?р?тт?н?п кээрге, кыптыга-ла берген. Ам кадайы м??гези-биле чорупса-даа, ол оглунда чырып арткан.
– Чинчини? ?л?м?нге мен буруулуг мен, авай, – деп, Ко?гур авазынга миннинген. – Он ?ш харлыымда ачам, кырган-ачам-биле а?нап чорааш, чаш козагалыг деп билбейн, ава-тени? амы-тынын ?скен мен. Ол дээш тайга-та?дым ээзи Чинчимден мени чарып, кезедип ялалааны ол.
Ынча дээш, Ко?гур ыглапкан. Севил база ишкирнигип ыглай берген.
– Ыглавайн к?р, авай! Сээ?-биле Холурааш база мен ?желээн кезээде кады бис. Дириг чорзувусса-ла, Чинчи бисти? ч?ректеривисте.
Ко?гурну? т?релдери, кожалары кым ч?н? шыдаар болдур: бир кижи хуму?га с?т, ?скези соктап каан шай дээш, оларны? кажыыдалын ?лежип, кээп турган.
К?ж?п калган дыгдынчак буттарын х?нд?рбейн, Чинчини? арнын, мага-бодун чымчадыр эттеп каан ак алгы-биле дуй шыпкаш, оо? чыткан талазындан ?гн?? ханазын ?р? к?д?ргеш, аргажып ?нд?ргеш, шыргада кидис кырынга чыттырыпкан. Ол шырганы чеди эр* кижи эгиннерини? кырынга салгаш, х??рже углуг чоруптарга, Севил оларны? соонче кенин с??лг? оруунче ?деп, тос-карак-биле с?т чажып, й?рээген.
Холурааш шырыштар аразынче чаштына бергеш, оожум ыглап орган.
Тыва ча?чыл ёзугаар, чаш болгаш элээди уруглар м?чээн кижи чыдар ?гже кирбес ужурлуг. Ол ?гге эзирик кижи турбас, ыыт-шимээн ?нд?р?п болбас, Бир эвес х??рж?д?лге ?езинде кым-бир кижи эзирик к?ст?п келген болза, ону аза т?рели ч?ве деп, буруу шаап, ?р-ле ?ршээвес турган.
Кызыл-дустаан* Чинчини аалдан ырак эвесте Д?рг?нче ч?кпек д?ст?г хараганны? ч??н талазында «х?н харап кээр» черже апар чыткан.
Холурааш эштери-биле Д?рг?нге хой кадарар ча?чылдыг. Олар ында х?й-ле ?лген кижи с??ктерин, куу с??к баштарны к?ргеннер.
М?чээн кижини шыргадан д?ж?р?п, кидис кырынче бадыргаш, бажыны? адаанга даш сыртай салгаш, Чинчини? арнын, мага-бодун чымчадыр эттеп каан ак алгы-биле дуй шып кааннар. М?ч?н? ынчаар-ла к?к дээр адаанга каапкаш, б?рттерини? халба?нарын, тоннарыны? че?нерин иштинче киир суккаш, хая-даа к?р?нмейн, чеделээн аалче углапканнар.
?глер чанынга чеди эр чоокшулап келгеш холдарын артыштыг суг-биле чуп алганнар. Холурааш ыглаарын соксаткаш, ??нге келген. Ында кырган-авазы ачазыны? м??г?н-биле каастаан, кара х??ргезинден таакпы чыттааш, азырып орган. Оон ол бодуну? кызыл с??скен сыптыг, узун да?зазында таакпызын келген улусче сунгулаан.
– Авам ам келбес бе, кырган-авай?
– Бурган оранынче ол чорупкан, – дээш, Севил ишкирнигип ыглай берген.
– Ол бурган ораны кайдал? Ынаар эр улус ак ч?ве апар чыткан чер ол бе?
– Ак ч?ве апар чыткан че? Кызыл-дустаан ава?ны апар чытканын к?рд?? де? Ол багай-дыр! Бисти? ча?чылывыс ёзугаар кижи х??рж?ткенин чаш, элээди уруглар к?рбес ужурлуг. Ынчаарга, ам Холурааш, тейлээр апарган-дыр сен.
Хаваан, кежегезин кырган-авазы бир онза, камныг суйбап эргеледирге, оо? холдары уйнуунга авазыныы дег чылыг, хоюг, эргим болган.
– Бурган оранынче ч?гле кызыл-дустаан кижини? с?незини чоруур. Оо? мага-боду Та?дыга артып каар, а с?незини тамыже д?лд?не бээр. Ону кижи б?р?з? эртер. Ава?ны? мага-бодун эр улус ?деп чорааны ол-дур ийин.
Б?г?н кырган-авазы му?гаргай болза-даа, уйнуун дыка чассыткан. Холураашты? бажын бодунче камныг ээй тырткаш, кырган-авазы оо? бажыны? д?ктерин чыттап *каарга, ол т?рээн х?рекке эргеленип, кезек ыыт чок чыткан. Оон кырган-авазыны? чугаалаан м?рг?л?н катаптап, кады тейлеп олурган.
– Чок дээш чода кыртыжы чивес, бар дээш балдыр эъди октавас, – дээш, с??лг? дой эгелээрини? бетинде кырган-авазы чода с??г?н?? кыртыжын сывыра соккаш, отче киир каапкан.
С??лг? му?гаранчыг дой маажым эрткен.
* * *
Авазын х??рж?ткенини? эртенинде Холурааш да? бажында оттуп келген. Оо? сагыш-сеткили д?ймеп, чааскаанзыргай апарган. Кажыыдаашкынны илередип, таакпы-д??зелиг, арага-дарылыг улус кээп-ле турган. Анай-хураган, бызааларын кажаадан ?нд?ргеш, кадарып чорааш, оларын одарга каапкан. Бажынга та кандыг бодал кирип келген, ол Д?рг?нде ч?кпек хараганныг черже углуг к?р?п чораан.
Х?н шагда ?р?леп келген. Б??релчин кырынче ?не бергеш, Холурааш чоогадан дээрде дас куштар ужуп чоруурун к?р?п каан. Ол куштарны? бо чоок-кавы девискээрни ?л?г сектерден арыглап турганын ча?гыс эвес удаа хайгаараар турган. Дойлаашкынче орукту баштай-ла кускуннар айтыр. Х?й кускун чыылган черже дас куш даш дег окталдырып-ла бадар. Ындыг бедикке ол ужуп чорда, черден ол к?з?лбес. Хой кадарып чорааш, кускун-сааскан дойлап эгелээрге, оолдар дораан дээрже к??р?н ол сагынган. Черге ?сперлендир д?шк? дег дас дээрден окталдырып баткаш, хонарыны? мурнунда к?шт?г чалгыннарын херипкеш, кускуннарны хоюспушаан, черге дээр-дегбес хона кааптар. Башкы дасты? соондан ?скелери ужуп келгеш, шимээн-дааштыг, чокшу аарак дойлап-ла кириптерлер. Ол чогуш-содаа соонда улуг ч?глер артып каарга, оолдар ону ап аар. Оларны хамнар б?рттеринге кадап аар боорга, Холурааш ??нге элээн каш дас ч?глерин шыгжап алган. Дастарны? уялары кижи четпес дендии бедик хаяларда. Сек чок таварылгада дастар дириг анай-хураганны теп алгаш, чоруй баар боорга, араттар оларга х??н? чок.
Б?г?н Холурааш кара дастарны к?р?п каан. Ол Д?рг?нде ак ч?веде ораап каан бир-ле ч?вени эскерген. Чоокшулап келгеш к??рге, ол ак ч?ве авазы болган. Оо? баарынга дискектенип олуруп алгаш, бажын до?гайтыпкан. ?л?г авазыны? узун, чоон чаъштары черде с?ст?н?п чыткан. Кайыын ийик казыргы келгеш, ?л?г кижини? арнын шып каан шывыгны ажыда хадыптарга, аажок ыжык, таныттынар арга чок арын к?ст? берген. Эргим, т?рээн, чараш авазыны? арны канчап барганы ол? Оо? чаражын, эргимин, авазыны? ынакшылын кым, кайнаар апарганы ол? Ч?? деп кончуг чоор? Бо б?г? шын чоор бе?
Кара дастар, кускуннар болгаш дээлдигеннер оолду? кыры-биле алгы-кышкылыг дээскиндир ужуп-ла турганнар. Кортканындан оолду? бажы адыя берген. Ол тура халааш, бар шаа-биле даг ?р? ма?напкан. Ч?гле дагны? шыпшык бажынга миннип кээрге, аажок дериде берген, шыырныкканындан ч?гле диштери шакылаар болган. Долгандыр б?г? ч?ве б?л??г?й сугда хирлиг-сарыг апарган салдап турган.
Дагны куду бадып ора, ??ледир ыглап, авазын ?л?г орандан ээп кээрин дилээн ч?ве дег, холдарын чайып, чугааланып, ыглап-ла чораан.
Х?н чырыткыландыр х?ннеп, М??г?н-Тайганы? шыпшыында ме?гилер чайынналып, ак-к?к дээрде а?гырлар ужуп чораан, а Холурааш ыглавышаан. Авазын чидирген оолду кым-даа чазамыктап келбээн! Кулунчактыг, кара ча?гыс кара-доруг бе харын оо? чанынга чедип кээрге, оолчук оо? мойнундан куспактаныпкаш, чугааланып-ла эгелээн:
– Кара-Доруг, авам чедип кээр кылдыр ч?н? кылзымза экил, аъдым? Бар-ла бурганнарга, харын-даа Эрлик-Хаанга, чер ээлеринге бар шаам-биле тейледим. Ол хиреде авам келбес-тир.
Аът шимчеш дивейн, боду база ава болгаш, бичии кижини ыыт чок ды?нап турган. ?йлеп-?йлеп, эрбенниг эриннери-биле Холураашты? ажыг дустуг карааны? чажын чылгап каап, хаарыктаан.
– Ч?ге бурганнар мени ды?навас чоор? Авам чедип кээр кылдыр ч?н? канчаайн? Оода сен, Кара-Доруг, ону ме?ээ чугаалап бээйт.
Кажан Д?рг?нче оолчук ?ш хонгаш кээрге, авазыны? мага-бодун сек чиирлер дажып апарган болган.
Д?нелерде Холурааш авазыны? чыткан черин дастар, кускуннар, дээлдигеннер тегерип ужуп-ла турар кылдыр д?жээр. Э? чидиг дыргактарлыг, э? ханзырак дас баштаан куштар авазын хара бер чазып сыырып-сыырып, с??г?н хемдээн соонда, д?ъш соондагы х?нн?? херелдеринде х?й с??ктер кыла?айнып чыдарын д?жей бээр апаргылаан.
Холураашты? сагыш-сеткилини? хоозуралы да?ды к?штелип, шыдаар аргажок сарыннал боой тудуп кээр апарган. Сеткилини? ханызында бир-ле даш чыдар, а ол дашты? аарынга шыдаар к?ж? чок болуп, бир-ле кара?гы куйда д?лейленип, согураарып, барык ?л?г кижиге ол д?мейлешкен. Чежемейни?-даа тодуг болза, к?ш чок, хептиг хирезинде ?рг?лч? до?ар, а кажан ??р?-биле ойнааш, каттырарга, ол каткы ыыга д?мей боорга, Холурааш боду безин корга бээр.
Оо? авазы э?-не чугула, э?-не улуг ч??лд? боду-биле катай алгаш барган, а ону кым-даа, харын-даа ачазы безин дедир эгидип шыдавазынга ол дендии му?гарап, канчаар-даа аажок хилеп чораан.
***
Чинчи м?чээн соонда беш хонганда, Иргит аймакты? улуг хамы Содуна Д?рг?н чоогунга чеди хонукту? одаан кывыскан. ?лген кижи беш-алды-чеди хонуунда ?? турар черге, чоок кижилеринге ыяап кээр. Ол каракка к?з?лбес с?незин-биле ч?гле хам чугаалажыр. М?чээн кижи бир-ле ч?веге азы бир кижиге хомудалын хамга чугаалап бээрге, ол ону чоок кижилеринге дамчыдар. Холураашты? авазы улуг дыка хомудалы чок, ч?гле оглу адазыны? изин истээрин чагып турарын хам ды?наткан.
Ёзулалды? ча?чылын сагып, отче чемни? дээжизин салган соонда, Чинчини? с?незини чоруй барганда, отту ?ж?р?пкен. Хамык улус ?глеринче чана берген.
Кажан кижи чорта бээрге, оо? бора с?незини ?гге артып каар, а кол с?незин ужуп чоруптар. Д?ртен тос хонук иштинде чула ?гге хып кээр. Чырыы эвээжей бээрге-ле, чулаже ?с немээр, ол да?ны атсы кывар.
Удуур бетинде, Конгур ?гн?? ?регезин ыяп дуй дыртып алыр. Удаан улусту? экини к?зээн бодалдары кара?гыда ?регеден ?нмезин дээш ындыг. А кажан да? адып кээрге, ?регени ажыда тыртыптарга, х?нн?? херелдери ?гн?? от салган ожуун чырыда бээр.
– Чуланы чоп ?рг?лч? кыпсыр апардывыс? Азалар бисче чагдавазын дээш бе? – деп Холурааш ачазындан айтырган.
Ону ды?нааш ачазы серт дээн. Оттан ырадыр олуруп алгаш, ол долгандыр к?рг?лээш, харыылаан:
– Чок, оглум, ол дээш эвес. Ава?ны? с?незини кара?гыда аспайн, бурганче чырыкта чеде берзин дээш чула кыпсып турар мен.
– Бир эвес авамны? с?незини бисче ээп келир болза, эки бе, ачай?
– Ол ч?? дээри? ол. ?лген кижини? с?незини ??нче дедир ап чедерге, ол багай боор, оглум. Д?ртен тос хонуу кээрге, Д?рг?нче баргаш, ава?ны? с?незинин с??лг? катап ?дээр бис. Оо? соонда чула кывыспас бис.
Холурааш ?гден ?н?п келген. Д?мбей д?не безин бедик дагларны? ме?гилери оранчоктан чырып, чайынналган. Авазыны? с?незини ында бурганче оруун чырыдып бээрин дилеп чоруур чадавас…
Бодуну? к?ск? караа-биле, ч?ве эндевес ч?рээ-биле кырган-авазы Холураашты? му?гагдап-хинчектенгенин билгеш, уйнуундан айтырган:
– Ч?ге му?гак сен?
– Ме?ээ авам чокта багай-дыр, кырган-авай.
– Бажы? аарып тур бе?
– Аарып тур. Авамны сактып тур мен.
– А, ишти? аарывайн тур бе?
– Иштим база аарып тур.
Кырган-авазы Холураашты? авазын сагынгаш, ийлээр чыгыы апарганын билип турган. Ону канчап-чооп канчаар эмнээрил ынчаш? Даянгыыжынга даянып туруп келгеш, Севил уйнуун ??нче кый дээрге, Холурааш амырай берген.
??нге чедип келгеш, Севил катап-ла уйнуун айтырып эгелээн:
– Бажы? аарып тур бе?
– Аарып тур. Авамны сактып тур мен.
Аажок амданныг, ам чаа кылып алганы кара-кадыкты бир улуг омааш иштин бээрге, уйнуу амырап чиген. Кара-кадык дээрге ?реме хайындырган соонда саржагдан ылгалган ч?кпекке кургаг ааржы, кургадып каан ??ргене холаан кара ??н?г, чигирзиг кадык-тыр. Ону м??г?н-тайгажылар кылырынга ынак.
– Ма. Мону ам база баш аарыынга. Сээ? чыып эккелген ??ргене? бо кадыкта холудум. Ол ыяап дузалаар.
– Экизин аа. Ол ??ргене чыыр дээш до?га?гайнып чорааным уттупкан мен, кырган-авай.
– А, ишти? аарывайн тур бе?
– Иштим аарып тур.
– Ма, тут. Мону ижин аарыынга.
Ам база аажок амданныг кара-кадыын бээрге, уйнуу улам амыраан, ам шуут х?л?мз?ре каапкан.
– Ам-на ч?м-даа аарывайн барды, кырган-авай.
– Кончуг эки-дир, чассыгбайым. Бо кара-кадыкты бичиилеп чип турар сен. Ам ача?га бар че! – дээш, Севил уйнуунга кадырып каан хырында кара-кадыкты холунга тутсуп бээрге, ол ??нче эрестии кончуг ы?ай болган.
* * *
Холураашты? т?релдери Чинчини? д?ртен тос хонуу чоокшулап кээрге, Иргиттерни? шыырак хамы Амыр-Бидини хооп алгаш, хайындырган хой эъдин, ?реме, быштак, ааржы, к?гээржикте араганы аъттарынга дергилеп алгаш, Д?рг?нде ч?кпек хараганныг х??рже челзипкеннер. Хараганга четпейн чорааш, аъттарын ?ртеп каан. Улуг назылыг т?релдер хам-биле кады Чинчини? чыткан черин оваарымчалыг к?р?п чораан. Холурааш авазынга кымны-даа мурнай чораанын кымга-даа чугаалаваан. Чугаалаптар болза, ону кончуп, чемелээрин билир турган.
– Ч??-даа артпаан, хараган чанында ч?гле чаъштары харын арткан-дыр.
Бажын сыртай салган дашта кенини? чаъштарын к?ргеш, Севил чугааланган:
– А?-куш мага-ботту д?рген апарган болза, ол кижини буянныг, эки дээр ч?ве.
Херээженнер аразында чугаалажып, ишкирнип ыглааны ды?налган.
– Ма?аа от салыр бис, ак кидисти, аъш-чемни бээр эккели?ер!
К?к кырынга ак кидисти чадыпкаш, оо? кырынга аъш-чемни делгепкен. Отту кыпсыпкаш, х?рлээлей бээрге, эккелген чемни? дээжизин отче хам чаларадыптарга, Д?рг?нде келген улус кыпкан отче к?р?нд?р чартык т?гериктей олурупканнар.
Чаладып келген хам д??г?р?н хакпышаан, алганып-ла эгелээн:
– Сээ? ??? ээзи, оглу?, кунчуу?, т?релдери?, эш-??р??, кожалары? се?ээ ижер-чиирни с??неп, таакпылажып келген-дир. Нарыыдавайн, чемненип к?рем, Чинчи. Ыядып, бижииргеве даан. О, Чинчи, бистен деспейн к?р! Ч?ге сеткили? хомудады? Азы кым-бир кижини к?р?кседи? бе? Кара сеткили? чок бе? Ох, Чинчи, ч?ге дезер сен? Ох, ыглава че, – хам орган улусче эглип келгеш, – ч?дексинмейн, таакпыла, ма! – дээрге, таакпылаар улус да?заларында таакпызын кактааш, отче октаан. – Ам черле хая к?рбейн, чорувут. Бурган оранынче ак орукту к?зедим!
Чинчини? с?незинин хам аъткарыптарга, хамык улус шайлап, чемненип орда, херээженнер база катап ишкирнип, ыглажы бергеннер.
Ко?гурже арага сунарга, ол боданмайн-даа ижипкен. Чинчи биле ол кыска-даа болза, аас-кежиктиг чурттаан болгай. Ам оо? с?незини-биле байырлажып турары бо.
Холурааш кыпкан отта авазыны? с?незини канчаар чемненирин к??р дээш, черле к?р?п чадаан. ?йлеп-?йлеп саржаг биле чаг чалбыышталдыр кыва бээрге, сактырга-ла, авазыны? с?незини х?л?мз?р?п, отту? чалбыыжынга чаактары кыза берген бар чыдарын даап бодааш, оолду? сагыш-сеткили чиигеп келген.
Хам алганырын соксадыптарга, ону чемнениринче чалап, хой ужазы с??нээн. Холураашче кыры биле ээги дамчыдыптарга, авазы эргим холдары-биле а?аа эътти тудускан дег сагындырган. Тоттур чемненип аарга, улус ону оожургадып турган:
– Ажырбас, оглум, ада к?рбээнин оглу к??р, ие к?рбээнин кызы к??р.
Кижи б?р?з? ада-иезини? оглу азы кызы. Ч?гле ол эвес. Кижи б?р?з? дээрге-ле бодуну? чонуну? оглу азы кызы.
* * *
Чинчи чок апаргандан бээр барык ийи ай эрткен. ?где ширтек кырында чыдар Холурааш удуп-оттуп чыдар. Бирде оо? эъди чалынныг изээш, халыыдап, бирде шыырныгып чыткан. Оглу кара ?л?мн?? чиик хевири-биле аараанын Ко?гур билир. Оглуну? эриннери, дылы, таалайы, думчууну? ишти кургаанындан тигленип чарлыгылай берген. Х?нд?с м?н-не ч?гээр-даа болза, карактары шимдинчек. Бир эвес караан ажыдыптар болза, ?гн?? хараачазындан дээп келген чайынналган чырыктан карактары х?лчок аарып эгелээр. А д?не оон-даа артык хилинчектенир.
Кырган-авазы Севил эртени?-не с?тт?г шайын тос-караа-биле хараачаже, ?гден ?нгеш, ?н?п орар х?нче, М??г?н-Тайгазынче, х?лдер, хемнер, даглар уунче чашкылааш, й?рээр:
?ршээ хайыракан, та?ды-тайгам!
Тос дээрим, Долаан Бурганым!
О, алдын Х?н?м!
О, М??ге-Де?гер-Хайыракан!
Б?г? багай ч?ве бисти? аалывыстан ыразын!
Б?г?-ле эки, буянныг ч?ве аалывысче бээрлезин!
Кырган-авазы Холураашты? д?рген сегий бээрин, ?з?п келгеш, бай эвес, а кежээ, ажыл-ишчи боорун к?зээн.
– Бир эвес мен бай апарзымза, ч?з? багайыл? – деп Холурааш айтырган.
– Кижи байый бергенде, даш ч?ректиг до?гун апаар, ?скелерге дузалашпас, ч?гле бодун бодаар. ?ртемчейде даш ч?ректиг кижи дег бак кижи кайда боор. Ынчангаш бай болуру ажык чок.
Бир катап Холурааш коргунчуг д?ш д?жээнин ачазынга чугаалап берген:
– Дагларга чорааш, илбичи кыска дужа бердим. Ол ме?ээ шаажа? аякта дег кыр-кырынче салган ногаан б?р? берди. Б?р?н? сорарымга, чигирзиг быдаа сагындырды. Уруг боду бир-ле харыг, чыпшынчак б?р?ден эвээштеп, эриннерин чылгап оргаш, ижип олур. «Ам-даа чемнен! – илбичи менче база бир б?р? сунду. – Тодуп ал!». Мен чоорту черден хоорлуп, дыка к?шт?г апардым. Бир к?р?птеримге, илбичим чогул. Оо? девидээн алгызын ды?нааш, олче халдаан черлик кижилерни к?р?п кагдым. Думчуу биле диштери чок, чыдыг черлик кижи кыжанды: «Илбичи, биске хуулгаазын к?ж?? бербес болзу?за, бис сени ?л?рер бис». Мен оларже ча-согунум шыгаай бердим. Дээрбечилер менче чардыга бээрге, сен аът эзертээрде, корум-шавылыыры? тыртары дег демдекти илбичи кыс агаарга чурупту. Ам-на илбичи бар к?ж?н дайзыннарынче углаптарга, олар ине-биле шиштеп турган дег тырта бергеш, кускуннапкаш, дезиптилер. Менче база к?з?лбес к?ш х?ме кел чорда, «Дедир чан! Ма?аа сээ? кээри? ам-даа эрте!» деп илбичи кыжангаш, бажымны сирбектээш, тамы ажыр октапты.
– ?л?мден ам оранчок ыракта сен, оглум! – дээш, адазы оглун куспактапкан.
Кырган-авазы уйнууну? чанынга дыка ?р удувас. Холдарын бажыны? артынга салгаш, Холураашты? ды?нап азы удуп чыдарын-даа херексевейн, т?нмес-батпас тоолдап-ла чыдар. Д?шк??рл?г, солун тоолдар шилип аарын ол утпас. ?пейлээн дег ыдыг-биле ыткан тоолду ды?нап чыткаш, уйнуу удуй берген-даа боор. Кырып орарын кырган-авазы билир. Кажан чоок, эргим кижилерин чидирген тудум, кижи дам кырыыр болгай.
* * *
Дараазында х?н Холурааш мыжырашкан куштар-биле де?ге оттуп келген. ?гн?? хараачазындан х?нн?? херелдери саарлып, ?г ишти шору чылый берген. Ол ?гден ?н?п кээрге, ыяштарны? б?р?лери, ?л оът-сиген шалы?да кыла?айнып, оларны? кыры бусталып турган. Ягаан ??н?г дээрде х?нн?? херелдерини? челбиижи улгатса-улгатса, дээр к?г?лд?р апарган. Дээрде астына берген хамнааракты? ырлаарыны? аянныын! Ол б?г?ден кижи ??р?п, ма?наксаазы кээр, долгандыр амылыгларга бир-ле буянныг ч?вени кылгаш, олар-биле эп-найыралдыг чурттаксаазы кээр шымбай болган.
Ч??-даа канчаар, э? кол ч?ве – Холураашты? кара кулунчагы кыла?нааш быгыннарлыг, х?н? чи?ге даваннарлыг, дас кара аът апарганы ону дендии ??рткен. Т?р?мелинден чыраалаар боорга, ол аъдынга чоргаарланыр. Холур аъды биле чугаалажырга, ч?пшээрешкен дег, кулактарын с??рертиптерге, чугаа утказын билир деп бодаан. Угаанныг, чараш аъдынга ол улам ынак апарган. Чума соонда ылап-ла б?г?н бодуну? к?шт??нге ол б?з?рээн.
Ам-на халдавырлыг, кара ?л?мн?г чуманы? когу ?з?лген. Ко?гур сагыжы аарып, боду-биле чугаалашкан: «Кажан к?зей-дир, кижилерже кара ?л?м халдааш, кандыг-даа чылдагаан чок ам кээп чорупкан». Хамчык аарыгны тиилеп шыдаваанынга улуска, ыла?гыя кадайынга улуг буруузун миннип, хинчектенир апарган. Дагларны? бажы агаргаш, тазарып, хаяларны? даш-диштери турлугулай бергилээнин к?ргеш, даглар безин а?аа кажыыдалда дег сагындырган. Дамырактар биеэги дег х?гл?г шулурашпайн, ишкирнигип ыглаан дег, дошчугаштар безин кыйыраан дег.
Эжин чидирген ?ск?с а?гыр дег, кажыыдалдан эрте кырый берген Ко?гурну к??рге, кээргенчии кончуг. Авазы-ла харын ону чагып-сургап, Холураашты хамнаарынга белеткеп, ??редирин угааган.
Севил б?г? чуртталгазын М??г?н-Тайгага байга х?лечиктеп, ажы-т?л?н ?ст?р?п азыраар дээш кызып, дырба?айнып-ла чораан. Кыраан назынында ам кээп, ол бир-ле ч?вени кайгап, сонуургай бээр апарган. Чижээ: айла?-куш. Халдавырлыг хамчыктан коргуп турда, кени Чинчи кара ?л?мден кызыл-дустай берген, уйнуу Холурааш чумадан аарааш, сегип ?нген бо узун кышты? соонда ам-на час д?шкен.
– Ча?нык соксаан, ?реге? ажыт, кырган-авай, – деп Холуурааш ыыттаан.
Севил ??нден ?нгеш, ча?нык соонда чылыг шыксымаар агаарны киир тынмышаан, ?регени ажа сопкан.
– Ам, кырган-авай, айла?-кушту ды?на?ар че.
– Кайда айла?-куш?
– Таптыг ды?на?ар даан: сыгыра аарак ырлап олур.
– Ам-на ды?нап ор мен. Кайгамчык-ла ырлаар куш-тур!
Эттеп каан сарлык кежини? кырынга олуруп алгаш, ол алгы эдирээлеп, мыры?ай аныяксый берген, айла?-кушту? ырлаарын магадап ды?нап х?нзээн.
3. ЧАЖЫТ-КУЙ
Бир катап Ко?гур адашкылар Чажыт-Куйга келген. Хам оглунга чугаалаан:
– Дуржулгалыг хамнардан ды?наарымга, д?ж?нде дыка ырак аян-чорук кылыр, олар ынчаар удуп чыдырда мага-боду к??г?с шимчевес апаар. Мен ам куй иштинге удуй бээр мен. Дарийгини тыппаан шаамда одунмас мен. Ону мен ыяап тывар ужурлуг мен.
Ко?гур куйну? ханазынга ч?ленип алгаш, караан шийипкен. Ачазыны? кандыг-даа хандыкшыл чок арнын Холурааш к?ргеш, артында ханага д?мейлээн. Авазы чок апарганыны? соонда ачазыны? хилинчектенген, му?гагдаан шырайынга к??рге, амгы арын харын ч?гээр-даа ышкаш.
Ачазы хенертен караан ажыдыптарга, ону манаваан Холурааш алгырыпкан:
– К??г?с эвээш удуду? ышкажыл!
– Удуур черим бо эвес-тир, – дээш, Ко?гур туруп келген.
– Кайдаазын канчап билир сен? – Холурааш кайгап айтырган.
– Кайдаазын билбес мен, ч?гле ма?аа эвес.
Ко?гур куйже ханылааш, бир черге олуруп, оон тургаш, буру?гаар кылаштаан. Холураашты? ч?рээ аксынга келзе-даа, ачазыны? соондан ызырты чоруп орда, куй иштини? хозу к?ст?п келген. Даштарны? тиглеринден х?нн?? чырыы дээрге, ак-кызыл имирти?де куй ишти кайгамчык арыг боорга, Холурааш кандыг-бир а? канчап ма?аа ижээй бербээн чоор деп бодаан. Ынчангаш бо куйну Чажыт-Куй дээни анаа эвезин ол угааган.
Он хире катап олуруп-туруп чорааш, бир-ле ханага ч?ленгеш, Ко?гур караан шийипкеш, шимчеш дивейн олурган, оо? ч?гле х?рээ оожум, дески ?где?нээн. Холурааш шала д?в?рей бергеш, ачазыны? чанынга дискектенип олурупкаш, оо? арнынче кайгаан. Элээн болганда ол сактырга ачазы тынмайн барган дег, арны, холдары, буттары, х?рээ ыяш дег кадып, к?ж?й берген. Ачазыны? холунга дээрге, шынап-ла ыяш дег кадыг болган. Мынчаар оргаш, таанда каяа ачам чорта бээр деп бодап, сагыш-сеткили д?ймеп, Холурааш ам шуут коргуп эгелээн…
А Ко?гурга ол ?еде б?г? ч?ве сыр ?ске болган. Ол шимчевейн олурупкаш, сагыш-сеткилин долдур хамык аарышкы-му?гагдалын дам х?рлээледипкеш, оон чоорту ол б?г?ден адырлып бар чорааш, кадайы Чинчини-ле чоктап, сагыжы саарзыкталып чоруурун ылап билген.
Та удуп, та к?р?п орган-даа ышкаш болганда, куй иштини? ак-кызыл имирти?и ам шуут туман апарган.
Амдыы чаа-ла куй иштинге оглу-биле чугаалажып орган боду карак четпес делгемнерни, бойдусту Ко?гур к?руп каан: ме?гилери чайыннанган бедик даглар, к?г?-шыгы х?лбелчи?нээн хову-шынаалар, к?к дээр к?р?нч?ктелген х?лдер, хемнер болгаш дамырактар ында-мында шулурадыр аккан. Боду оът-сиген, ме?ги чечээ ?нген бедикте турар болган. Ындыг ырактан даглар эдээнде, хемнер эриинде ?глерни, кижилерни?, дириг амытаннарны? кара?нашкан д?рз?лерин эскерген.
Оо? соонда д??г?р эткен. Баштай ийи катап улаштыр ча?гыс катап, оон ийиги согуг оон-даа ды?зыг Ко?гурга ды?налган. Ол ийи дакпыр согуглар чоокшулаан тудум, дирс кыннып дагжавышаан келзе-ле, Ко?гурну? чанында б?г? ч?ве кулак уюк апарган. Ол д??г?р даажы эвес, а бир-ле улуг, аар амытанны? кылажы чоокшулап орарын билгеш, демисежиринге белеткенип алган. Туман арылза-ла, Ко?гурну? баарында тар карактарлыг, улуг аастыг кижи-улу Амырга-моос турган. Чыдыг аксын ажыдыпкаш, коргунчуг ырланып, ол холунда туткан чидиг шиштерлиг мо?-биле Ко?гурну черже тырылдыр бериптер дээш дап бээрге, хам ?ске талаже харын-даа былдап четтигипкен. Мо? куруг черге хаккан. Хам мо?ну? тудазындан сегирип алгаш, бодунче бар-ла к?ж?-биле тырткан. Амырга-моос калчаалыг ырлангаш, мо?ну бодунче тырткан, хоржок болган. Араатан буттарын хере тепкеш, мо?ну ам база тырткан. Ынчалза-даа Конгур мо?ну салбаан. Шы?ганнары ды?зып, дамырлары достая берген хамны? эктин, х?рээн улуг дыргаа-биле чара соп бадырыпкан. Аарышкыдан човууртаза-даа, хам мо?ну бодунче дыка к?шт?г тыртыптарга, удурланыкчызы чепсээн салыпкан. Кижи-улу ынчаар-ла туманче к?з?лбейн барган. Оо? ийи катап улай хаккан д??г?р даажы дег аар кылажы ынаар-ла ырап чоруй барган.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69462604) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.