?л??-тиллии икки ардынан
Прокопий Чуукаар
Суруйааччы П.Я. Прокопьев-Прокопий Чуукаар «?л??-тиллии икки ардынан» диэн айымньытыгар кэпсэнэр геройа ханнык да ыарахаттартан ча?ыйан турбат ураты к??стээх санаалаа?а, сэдэх дьыл?алаа?а, чахчы да уол о?о уон у?уктаа?а буолара кими ба?арар с?хт?р??н с?п.
Аа?ааччы киэ? ара?атыгар ананар.
В своих произведениях известный журналист и писатель всегда поднимает актуальные проблемы современности. Отличительные черты его прозы: фабульность, психологизм, иносказательность повествования.
Каждый, кто возьмет в руки эту книгу, будет восхищен смелостью, храбростью и бесстрашием главного героя документальной повести и, наверно, мысленно задаст себе вопрос: «А как бы я поступил на его месте?»
Книга приурочена к 80-летию со дня рождения писателя.
Прокопий Чуукаар
?л??-тиллии икки ардынан
ААН ТЫЛ
Кини ту?унан аан бастаан Дьокуускай балыы?атыгар эмтэммит быраа?ыттан истибитим. Лээхэптэр арыыларыгар уонтан тахса сыл бултаабыт ки?и билигин Нам?а олорорун билэн баран, эмиэ оччолорго ити эргин муора арыыларыгар баар фактория?а ?лэлээбит биир дойдулаахпын сура?ыах санаам к?т?н т?сп?тэ. Ол гынан баран Хотугу бай?ал аата-ахса суох арыыларыттан сыччах биир эрэ ки?ини ыйытала?а тиийэр с?рэ бэрт буолуо?ун и?ин, бэрки?ээн, бастакы ?р?к?нэйиим уостан хаалбыта. Ол биир дойдулаахпын сура?ыым дьи?-дьи?эр т?р??ттээх этэ. Бэйэм эмиэ ити сыллартан са?алаан хоту туундара?а да, муора?а да син кииртэлээн тахсыбытым, онон ол дойду сирин-уотун к?рб?пп?н кимиэхэ эмэ сы?ыаран кэпсиэх буолбут ?рд???? ба?а санаам ??йэ тутан, Нам?а олохтоох аймахпытынан илдьит ыыппытым, онуоха о?онньор «кэллин» диэн бы?а-бааччы эппит этэ. Онон урут к?рб?т?х, айах атан кэпсэппэтэх ки?ибэр биир ?т?? к?н к?т?н т?ст?м.
Эдэр дьон хара?ар би?иги к?л??нэ «о?онньор» дэппитэ ырааппыт эбит. Бэйэм бараллаам ки?ини сурах хоту «о?онньор» буолла?а дии сылдьыбыппын. Билигин да?аны урукку сэбэрэтин ы?ыкта илик к?хс?н ки?и суол ааныгар к?р?стэ, илиибин эрчимнээхтик хаба тардан ылла:
– Кырбы?аа?кын диэммин. С?п-с?п, ити миэхэ кэлли?. Аас. Ха?ан эрэ ?рд??хх? Федот Донускуой диэн ки?и суруйа сылдьыбыта.
– Феодосий Донской буолуо…
– Ол, ол ки?и. Нууччалыы эмиэ, хас да сыл буолан баран, суруйбут эбит. Ону бу соторутаа?ыта Яков Семенов диэн уруккута улахан тойон ки?и булан ыыппыта. ?сс? бу сотору кэминэн тахсар хайа эрэ кинигэ?э кыратык кыбытыах буолбут.
– Оо, ол Яков Алексеевич булт ту?унан хас да кинигэлээх ээ. Кини ылсара ордук буолаарай?
– Ыспыраапка курдук суруйуо ???, му?утаан т???н? бултаабыппын кыбытта?ына да?аны ??р??. Оччо элбэ?и мин курдук бултаабыт ки?и баарын ?йэм устата истибэтэ?им. Миигин Соц. ?лэ дьоруойугар оччолорго т??эриэхтээхтэр этэ. Элбэх ?рд?к сололоох тойонтон итини бэйэлэриттэн истибитим, онон этэбин. Уонна онтум сурукка киирбит эбит. Федот Донускуой суруйбута бу сылдьар, – саала?а элэстэнэн киирэн дипломат ойутан та?ааран а?а баттыыр уонна 1975 сыллаа?ы «СЯ» бала?ан ыйын 8 к?н?нээ?и ыстатыйатын ксерокопиятын ???л?чч? анньар. «Тропа в студеном океане» диэн очерканы Ф. Донской уонна С. Ломач кытты?ан суруйбуттар эбит.
Аны «Ляхов арыытыгар – то?ус сыл» диэн Ф. Донской ?сс? 1971 с. бала?ан ыйын 20 к?н?гэр «Кыым?а» суруйбут ыстатыйатын ксерокопията холбуу ти?иллэ сылдьар.
– Бачча бэчээтинэн бигэргэтиллибит ки?ини дьэ уонна то?о дьоруойга т??эрбэтилэр?
– Дьэ ону мин сэрэйэбин эрэ. Кэпсээтэххэ, остуоруйата у?ун. Судургу хайдах да бы?аарбаккын. Этэргэ дылы, ку?у эрэ ыппыт ки?и кырса?ыт буолан турда?ым дии. Уонна а?ыйах сыл и?игэр аатырбыт-сура?ырбыт дьоннортон ордон тахсабын. Тэрилим диэн бастаан барыларыттан м?лт???. Салалта булчуттарыгар эриэ-дэхси сы?ыаннаспат этэ. Ким т???н? куду анньан бэрик биэрэрэ тэриниигэр элбэ?и бы?аарара. К?н?т?нэн сылдьар буоллу? да – эн булчут буолар кыа?ы? суох. Салалта? браконьердыырын к?р?-к?р? к?рб?т??? буолуохтааххын. Анатыылаах сиргин к???л тэбистэрдэххинэ, ол сир булда кэхтэр. Ону утарсыбыт «буруйум» таайбыт буолуон с?п. Куоракка тиийдэхпинэ, саамай му?ур тойотторго сылдьан баар бала?ыанньаны кэпсээн кэбиспитим да атахтаата?а. Овчинникова?а, Петровка, Платоновка сылдьарбын истэн м????-этии б???т? этэ. Кинилэр ?р? тутар кэмнэригэр, ити дьонтон бэйэлэриттэн са?алаан, дьоруойга т??эр сурахпын истибитим. Уонна ону к?н б?г?н?гэр диэри итэ?эйэбин. К?р эрэ, Сергей Михалковтаах кэлэ сырыттахтарына, ол дьону кытта Ленин памятнигар венок уурсубуттаахпын ээ. Онно: «Бу – би?иги дьоруой-булчуппут, Соц. ?лэ дьоруойа», – диэн били?иннэрэллэр этэ. Ити 1975 сыллаахха. Мин бултуу муорабар киирэн хаалабын. Кырса? да а?ырымныыр сыллардаах. Онноо?ор куобах ??скээбэт кэмнээх дии. Ол сыл Лээхэптэр арыыларыгар кырса биллэ а?ыйаабытын и?ин Котельнайга бултаан тахсыбытым, миигин с?тэрэн олороллор этэ. Онуоха эбии аны «Таймылыыр» совхозка сы?ыарбыт кэмнэрэ буолуон с?п. Дьокуускайтан миигин дьоруойга т??эрэр дьыаланы о?орторо ыыппыт ки?иэхэ: «?с сыл хаайыыга т?бэспитэ», – диэбит этилэр. Соруйан. Ону итэ?эйдэхтэрэ буолуо. Онтон ыла бултаан б?пп?т?м. Ыарытыйан да барбытым. Кэлин миигин ?й??б?т улахан дьонум ?лэлэрэ уларыйбытын, ?лб?ттэрин истэммин сура?а да барбата?ым. Ол эрээри ки?и ?лэтэ умнуллуо суохтаах дии саныыбын. Кэлин да сыаналаныан с?п. Онноо?ор ?лб?ттэрин кэнниттэн на?араада?а т??эрэллэр буолбат дуо? Инньэ диэбит дьон элбэх. Эн, ха?ыат ?лэ?итэ ки?и, Халыыйабы, Ырыкыныабы истэр эти? дуо?
– А?а табаарыстарым этилэр.
– Тэрэнтэй ханна эрэ мин туспунан кыбыппыт буолуохтаах. Инньэ диир этэ. ?сс? нэмийэн суруйаары сылдьан была?айга былдьаппыта. Оттон Ньукулай Ырыкыныабы кытта аармыйа?а бииргэ сулууспалаабытым. До?орум этэ. Эмиэ суруйуон на?аа ба?арара. Ол сылдьан олохтон эмискэ туораан хомоппута. Оттон эн бэйэ? билиэ? буолла?а. Хоту сылдьыбыппын суруйтарыахпын ба?арабын. Чахчы уйаммын-хатаммын биллэрбит дойду.
– Эн курдук булка ?рд?к к?рд?р??н? ситиспит атын булчуттар бааллар дуо?
– Истэ иликпин.
– Оттон Соц. ?лэ Геройун ?рд?к аатын ылбыт кырса?ыт булчуттар баалларын истибит курдукпун. Эн к?рд?р??г?н тэ?нээн к?р??ххэ баар эбит ээ.
– Саамай с?пк? этэ?ин.
Иван Яковлевич ити этиитин сыал-сорук о?остон, «Герои Социалистического Труда» диэн 1987 сыллаахха тахсыбыт биобиблиографическай справочнигы арыйталаан к?рд?м. Онно 52 страница?а Горохов Семен Васильевич уонна 74 страница?а Колесов Николай Саввич диэн Хоту дойду хо?уун булчуттарын ту?унан туох суруллубутун аа?ааччыларга били?иннэрэбин. Н.С. Колесов Усуйаана Туматыгар 1912 сыллаахха т?р??б?т чахчы да сорсуннаах булчут эбит. 1957 сыл алтынньы 1 к?н?гэр Соц. ?лэ Геройун ?рд?к аата и?эриллиэн и?эриллибит. Ол гынан баран ити кэм?э му?утуур к?рд?р??т?н суруйбатахтар. Ол оннугар 1964 сыллаахха Ийэ дойдутугар 100 000 солк. суумалаах к?нд? т??лээ?и туттарбыт эбит. Т??? кырсаны, атын т??лээ?и ханна бултаабыта суруллубатах.
Аны С.В. Горохов, эмиэ Усуйаана?а Юкагир диэн сэлиэнньэ?э (?) 1930 сыллаахха т?р??б?т байанайдаах булчут Соц. ?лэ Геройун ?рд?к аатын 1985 сыл от ыйын 9 к?н?гэр ылар чиэскэ тиксибит. Хомойуох и?ин, к?рд?р??тэ эмиэ ыйыллыбатах. Ол оннугар 1986 сыл устата 147 кырсаны 5500 солк. туттарбыта ыйыллыбыт. Оттон кинигэ тахсар сылын бастакы кыбартаалыгар 184 тириини 7300 солк. туттарбыт. Мантан сылыктаан к?рд?хх?, Николай Саввич Колесов 100 ты?ыынчалаа?ы биир сыл бултаабыта ки?и ?й?гэр хайдах да т?спэт. Семен Васильевич Гороховка сы?ыаран к?рд?хх?, 10 ты?ыынча суумалаах к?нд? т??лээ?и бултаабыт буолуон с?п бы?ыылаах. Биир нуул ал?ас эбиллибитэ к?ст? сылдьар. Ол эбэтэр т??? да улуу булчут биир сыл 2000 кырсаны хайдах да туттарыах ту?а суох. 1964 сыллаахха оччо кырсаны бултаабыт ки?и аарыма сура?ын, оччолорго Хоту дойду оло?ун и?эн-то?он ??рэтэ сылдьар Ф. Донской хайаан да билиэхтээх этэ. Онон кэккэ сылларга республика?а кими да иннигэр т??эрбэтэх улуу булчут Социалистическай ?лэ Геройун ?рд?к аатыгар т??эриллибэккэ хаалбыта, ити, кини кэпсиирин курдук, итэ?эстэри кытта эйэлэспэтэх к?н? с?р?ннээ?эр сытта?а диэн б?к эрэнэ?ин. Онуоха эбии «Холбоско», «Булу?», «Таймылыыр» совхозтарга булдун туттарарга к??эллибитэ, пятилеткатын дуу, уопсай т?м?г?н дуу та?аарыыга оччотоо?у «к????н» салайааччылартан тутулуктаммыта саарба?а суох. Онон, Семен Васильевич курдук, Герой ?рд?к аатын ыларын та?ынан ?лэ Кы?ыл Знамята, «Бочуот Знага» орденнарга тиксиэхтээ?эр буолуох, дь?р? биир да мэтээлинэн бэлиэтэммэккэ хаалбыта хомолтолоох.
Чахчы уол о?о уон у?уктаа?а эрэ, билбэт-к?рб?т хоту муоратын арыытыгар дьиэ кэргэнин илдьэ бултуу киирэн баран, Ийэ Айыл?атыныын эн-мин дэ?эн к?нд? т??лээ?и ?лл?кт??н с?п. Кини килбиэннээх сырыыта бэйэтэ туспа сэ?эн буолуох этэ. Ол ту?унан туох баарынан кэпсиир сорук ?сс? да иннибитигэр к??тэр…
Ааптар
БАЙАНАЙ БЭЛЭ?Э
Аччыгый Лээхэп ы?ыытыыр хоту у?уга. Кулун тутар 1 к?нэ ??нэр сарсыардата. Б?д??-бадыа. Ки?и хара?а ыларынан хаар саарыстыбата, ханан да барыарар баара к?ст?бэт, к?л?к т??эриэх биллибэт. Халлаан уонна хаар куйаара силбэспит курдуктар. Ол эрээри тумарык ?рдэ биллэр-биллибэттик к???р?мт?йэргэ дылы.
Аан дойду килбэйэр киинэ бу буолла?а диэх курдук, хо?урахха туруору сааллыбыт сонос то?о?о т?б?т? тулаайахсыйбыттыы суос-со?ото?ун чоройор. Тыал к?р?с-к?р?с к????рдэ?инэ, хаар ?рдэ ?ллэ?нээн ылар, оччо?о туох эрэ тыынар тыыннаах чугас баарын курдук санаа ??ск??р. Бай! Хантан эрэ бэрт чугастан ки?и са?атын дор?ооно и?иллэргэ дылы. Ону да?аспытынан итиннэ-манна ыттар бо?ур?астылар. ?рд?лэригэр тыал типпит хаарын тэбэммитинэн к?л??р ыттара туран ?ллэ?нэстилэр, у?а-ха?ас олоото?о-олоото?о тыылла?на?ан кэдэлдьистилэр, бэйэ-бэйэлэрин сытыр?а?ан ыла-ыла к?п кутуруктарын хамсатан эйэргэ?эн дуу, сэ?эргэ?эн дуу бардылар.
Ити кэм?э б?т?нн?? т?? та?астаах ки?и хаар хаптаччы баттаабыт балааккатын и?иттэн с?р сымсатык ньылбы ойон тахсан итииргээбит курдук бэргэ?этин кэтэ?ин диэки сэгэччи анньар. Дьэ уонна хомурах анныттан уп-у?ун сыар?атын туруору анньар, утуйан турбут та?а?ын-сабын, малын-салын дьып-дьап кэлгийтэлиир, ыттарын аалыктарын бэрийэ т??ээт: «Бата-бата!» – диэн хамаанда биэрэрин кытта, бэйэ бодолорун тардына охсубут ыттар барахсаттар иннилэрин хоту му? кыраайынан т???нэн кэби?эллэр.
Били к?рб?т тура?ас ура?аспыт ыт сыар?атын тохтотор тарыыр маспыт эбит. Оттон со?уйа истибит са?абыт «спидола» сэ?эргиир сонуна буолла. Хоту дойду хо?уун булчута Уйбаан Кырбы?аа?кын хо?урах анныгар хонон ааста?а ити. Ыттарын да а?аппакка, бэйэтэ да ?ссэнэрэ к?ст?бэккэ ойутан хаалла?а эчи су?алын.
Уйбаан ыттарын суукка?а биирдэ эрэ а?ата ??рэтэлээбит. Киэ?э хонук сирдэригэр кэллэхтэринэ, балааккатын бэрт барбах ?гд?т? т??эр уонна аан бастаан ыттарын а?ылыгын приму?угар сырайан б???тэр, ол эрэ кэнниттэн бэйэтин а?ылыгын бу?арынар. То? эккэ ыт тии?э тулуйбат, оттон тии?э суох ыт т?ргэнник ырар, к?л??ргэ барбат. Уйбаан примус булунуо?уттан бала?а??а бааспат, бу курдук талбыт сиригэр хоноро сыыдам, к?нэ-дьыла мээнэ?э барбат. А?аата да балааккатын ?гд?т?р ура?а?ын ылан кэби?эр, и?э б?р?, та?а таба тириитэ утуйар м?????? хайдахтаах да буур?аны биллэрбэт. Киэ?э оргуппут чэйин сампаан бытыылкатыгар кутан эмиэ и?э-та?а т??лээх тирии м????чч?гэр уктан утуйар. Сарсыарда сып-сылаас чэйи кытта б???йэн да к?рб?т?х эти утуйар м??????ттэн турбакка эрэ а?ыыр. Онон ха?аайыннара а?ыырын бэл ыттара да билбэккэ хаалаллар.
Б?г?н ти?эх паастарын э?итэлиэхтээх. Улахан Лээхэптэн кэлэн бу эргин аа?арыгар быйылгы булдун аа?ынан к?рб?тэ – алта с???? чуга?аппыт этэ. Онон ти?эх сырыытын иннинэ аал уотун а?ата-а?ата Байанайыттан: «Аакка-суолга алта с??сп?н толорор бэлиэ кырсабын анаан-минээн анаабыллаа дуу… Байанайым барахсан, бааргын-суоххун илэ-чахчы биллэр эрэ. Бачча тухары байанайдаах булчут аатын с?кт?м эрээри биирдэ да бэйэ?ин биллэрбэти?…» – диэн ха?ан да са?арбата?ын са?арбыта, эппэтэ?ин эппитэ. Ол этэ-тыына олорон эмискэ этин саа?а а?ыллан, куйахата ?м?р?тэ туппахтаабыта. Уонтан тахса сыл олорбут бала?анын аты?ыраабыт курдук эргим-ургум к?рб?тэ. Та?ырдьа уот ылар мотуора б?тэ?итик б?т?г?р??р?н курдук, с?рэ?э тэбис-тэ??э сэлибирээн ылбыта. Онноо?ор ?р?? э?э т?нн?г?нэн т?б?т?н уган турарыгар т?бэ?э кэлэн баран маннык уолуйа куттаммата?а. Онноо?ор буолуохха т?бэстэ ини, т?бэспэтэ ини, у?уох-у?уо?а субу курдук халыр босхо барбытын ?йд??б?т. Араа?а, са?арыа суо?у са?арда, этиэ суо?у эттэ бадахтаах. Оронун анныттан кырыы дьаа?ыгын ороон та?ааран биир бытыылка ханньаа?ы салыбыратан ылан, б??т?н т?л? биэрээт, биир-биэс тыла суох кы?ыл чоххо к?л?мнэтэ ыспахтаата, ол кэнниттэн бэйэтэ ?стэ-хаста омурдумахтаата. Испит арыгыта этин-сиинин сыыйа сылаанньытан дьэ уоскуйа бы?ыытыйар. Ол т??н туох да буолбата?ын курдук утуйан тураат, паастарын э?э барбыта. Мэктиэтигэр тугу да т??ээбэккэ утуйбутуттан бэйэтэ да дьиктиргээбитэ.
Ханньаа?ын а?аарын ти?эх пааспар и?иэм диэн илдьэ и?эр. Булт сезонун т?м?кт??р к?нэ, онон хайаан да Байанайыгар махтанан сирин-уотун а?атыахтаах – булт булгуруйбат сокуона. Быйылгы курдук ?лг?мн?к бултуйбут сыла суо?а. Биир эрэ сыл т??рт с??стэн та?аара сылдьыбыта. Онон эбитэ дуу, т?б?к б????? олорор-турар бокуойа суох тула эргийэ сырытта. Урут кэргэнэ, о?олоро кыста?ар эрдэхтэринэ сынньала?а с?рдээх эбит. Наар кураанах та?ас, сылаас дьиэ, бэлэм ас. Кырса та?астаныыта т?б?ктээ?ин быйыл дьэ биллэ. Аны бу дойдуга со?ото?ун сананыа суох. Кыс устата икки т?г?л ыксаталаан ылла. Туох ба?айыта эбитэ буолла. Арыый сололонно?уна, Ки?илээххэ баар полярнай станция?а баран к?рд?рд???нэ табыллыы?ы. Дьэ уол о?о уйана-хатана биллэр дьылын ки?итэ кини буолан тулуста.
Ти?эх паа?ыгар к?н ар?аалыыта тиийдэ. Ыттар ??рэнэн хааланнар соруйтарыыта суох бэйэлэрэ тохтууллар. ??р?йэх ба?айытык ура?ас ма?ынан сыар?атын ханна да барбат гына чигдигэ батары аста.
Паа?ыгар чуга?аабыта, д?л?? анныгар туох эрэ хараарара к???ннэ. ?сс? хамсыырга дылы: т??т?н тыал хамсатар ини. Уйбаан урут ха?ан да т?бэспэтэ?эр т?бэспитин с?рэ?э сэрэйэн м???л гынна. Эмискэ ба?айы с?????э м???н, сэниэтэ эстэн хомурахха олоро т??эн тыынын ыла сатаата. Били ыарыыта ???стээн киирээри гынна?а дуу?
Кыракый ?рдэли тобугунан сынан нэ?иилэ дабайда. Били хара т??лээ?и тутан к?рб?тэ, са?ардыы б???йэн эрэр. И?нибитэ чаас да буолбатах бы?ыылаах.
– Оо, Байанайым барахсан, иннибэр субу эрэ кэлэн, ха?ан да харахтаабатах хара кырсабын ти?эх пааспар куду анньан ааста?ы? то?о с?рэй! Ол да и?ин уоппун а?ата олорон, бала?аммар баар сибикигин билэн, этим саа?а а?ыллыбыт, куйахам к??рб?т эбит буолла?а, – дии-дии д?л??? ?гд?т?н Хоту дойду сэдэхтэн сэдэх кыылын ылан ?с т?г?л ?р?тэ аста. Сыар?атыгар кэлэн м??????н быатын т?л?тэ тардан тутум сыалаах таба этин ороон та?ааран элийэ бы?ан кырсатын муннугар ???л?ттэ. Онтон приму?ун уотугар сырайан сыт та?ааран сырдьыгынатта, бала?аныттан илдьэ кэлбит ханньаа?ын б??т?н т?л? тарта. Ыттара, ха?аайыннара к?р?л??р к?н?с приму?ун уматан сыа сырайа олорорун дьиктиргээбиттии кылап-халап к?р?-к?р?, таныыларын араастаан хамсатан сыт ылан олоото?о олордулар. Арай бэриэччитэ атын сири одуулаабыта буолар. ?йд??х ыт бачча кыра сыа?а то?о ымсыырыай, с?пк? гынар.
Уйбаан урут сура?ын эрэ истэр, улуу булчукка эрэ то?оо?ор к?нд? булдун имэрийэ-имэрийэ тылыттан матан син ?р олордо. Бу т?гэ??э туох диэн са?а та?аарыллыахтаа?ын кимтэн да сураспатах эбит. Арай:
– Айыл?абын кытта ки?илии ?йд???н бачча?а тиийэн кэллим, ара?аччылыыр аанньалым, арахсыспат аргы?ым буолан оло?ум устата бииргэ сылдьыспыт эбиккин. Эйигин хомоппотох буолан, сап са?аттан сал?анан тыыннаах ордон испиппин, – диэн ботугуруу олордо. Ити кэм?э бытыылкатын капрон б??т?н хаарга м?чч? туппутун, кэтэ?эн турбут курдук, чыпчыххай тыал т?к?н?тэн ханна эрэ илдьэ бара турда.
– Ээ, сирбин-уоппун к?нд?лээбэккэ, Байанайбын эрэ айах тута олорор эбиппин. К?рб?т?хп?н к?р?н ?й?м к?т?н хаалбытын хайыаххыт баарай! Булчут чулуута гыммыт уолгутун ити курдук ??рэтэ сылдьы?. Дьэ а?атта?ым-сиэттэ?им буоллун. Сыа да баар – сырайыллыа, арыгы да баар – к?нд?лэниэ. Дьэ, бука бары мусту? эрэ: ара?аччылыыр аанньалларым, арахсыспат аргыстарым – сирим-дойдум иччилэрэ, ахтар айыы?ыттарым к?нд?б?н-мааныбын уос-тиис сала?ы?. Мин да уол о?о эбиппин, улуу булчукка то?оо?ор бэлэххит и?ин махтал басты?а буолуохтун.
Субу олорон аа?ан к?рб?тэ, быйыл кы?ын алта с??с ордугуна биир кырсаны бултаабыт эбит. Маннык ?лг?мн?к бултуйбут ки?и урут да суо?а, билигин да и?иллибэт.
ОЛОХ ОСКУОЛАТА
Уйбаан бу олорон санаан к?рд???нэ, Лээхэпкэ аан бастаан ?ктэммитэ быйыл уон иккис сыла буола охсубут. Ол и?игэр то?ус сыл толору т??лээхтээбит. Билигин дойду о?остубутун и?ин, са?а киирдэ?ин утаа амырыын дойду этэ. Сир-дойду оло?ун сигилитин барытын са?аттан манна билбитэ, аан дойдутун са?алыы саманна арыйбыта, олох умсул?аннаа?ын бу курас арыыга оройдообута, ?л?р ?л??л??н бу сиргэ-уокка уун-утары к?рс?б?тэ.
Сыар?атыттан туран тыылла?наан ылбыта, са?ахха санньыйан эрэр к?нэ кытарымтыйа хаймыыламмытын к?р?н, буур?а иннинэ бала?анын була охсоору, ыттарын со?уруу диэки салайа баттыыр, тарыыр ма?ын ньылбы тардар. Билигин утуйуон да с?п. Ыттар дьиэлэригэр баралларын билэн, ханна да аралдьыйбакка кутуруктара субулла сыыйыллар.
Лээхэптэр арыылара ханна эрэ муора у?уор баарын о?отук сылдьан и?иттэ бы?ыылаа?а. Биирдэ Бубякин диэн аатырбыт булчут дьо??о кэпсии олороругар т?бэспитэ:
– Оо, дьэ, кырдьан хаалан ?т?? да дойдубун хааллардым. Э?иги, эдэр дьон, манна эти?э-охсу?а сылдьыаххыт кэриэтэ онно киириэ этигит. К???л дойду онно баар. Ким да эйигин к?л?ктээбэт. Бэйэ? бэйэ?эр тойо??ун. Уол о?о уйана-хатана онно биллэр. Буур?алыын со?ото?ун ?р? туста?ын, ?р?? э?элиин со?ото?ун к??н к?рс???н… – дии олороро ?й?гэр дири?ник хатанан хаалбыт. Оччолорго ол ки?и кини хара?ар оло?хо бухатыырын курдук баара?адыйан к?ст?б?тэ.
Уол о?о хататтаах буолла да ханна ба?арар тиийэр-т?гэнэр диэн ?б?гэлэр ?ст?р?н истэ улаатан бэйэтин тургуттан к?р??н ба?арара. Ки?и сылдьар сиригэр кини да то?о тиийиэ суохтаа?ый?! Дьон о?орорун кини да то?о сатыа суохтаа?ый?! Итинник к??стээх санаатын ха?ан да ы?ыктыбата?а.
Онуоха эбии сэттэлээ?эр со?отох кэриэтэ хаалбыта харса-хаан санааланарыгар олук уурбута. А?ата – Нам Таастаах ?рг?л????н ки?итэ, хоту балыкка киирэн баран, Булу? Боро?онугар то?ус кыы?ын кэргэн ылан, Хара Уулаахха оло?урбут дэгиттэр уус, ааттыын Уус Дьаакып дэнэр ки?и, биир учууталга бэстилиэт о?орбутун и?ин норуот ?ст???? аатыран, 25 сыл хаайыыга утаарыллыбыта. Оттон ийэтэ сэрии иннинэ дьа??а ?лб?тэ. Онон олох кыра эрдэ?иттэн ата?астанары-баттанары дуостал абаа?ы к?р?р, бэйэтин кырдьыгын ириэнэ?эр тиийэ туруула?ар ???с майгыламмыта, сынтарыйары, чугуйары билбэт о?орбута ?р?? кыайыылаах тахсарыгар элбэхтэ т???? буолла?а.
Инньэ гынан а?ыстаа?ар, сэрии саамай ?гэнигэр, ийэтин балта аа?ы кытта Дьокуускайга тахсыспыта. Билигин Хара Уулаахха ааспыт о?о саа?ын санаата?ына, этэ тардар. К?т??тэ Н.И. Ушницкай силиэдибэтэл дуу, борокуруор дуу бы?ыылаа?а. Бэстилиэттээ?э. Арыт к?н онтун сыттык анныгар хаалларан ?лэтигэр барара. Оччо?о оройунан к?рб?т уолчаан ол к?н? бы?а бэстилиэтинэн оонньоон тахсара. Кэмигэр ?ч?гэйэ с?рдээ?э чахчы, оттон дьыл-к?н ааста?ын аайы ал?аска биир эмэ о?ону дэ?ниэн с?б?н санаата?ына, билигин да этэ тарпытын бэйэтэ да билбэккэ хаалар. Эдьиийэ – ийэтин балта – Настаа бопсо сатыырын истиэх бэйэлээх буолуо дуо!
Дьокуускайга кэлэн К??х ырыынак утары баар икки этээстээх мас оскуола?а ??рэнэ сырытта?ына, иитэ ылбыт дьоно атын оройуо??а ?лэлии баран хаалаллар. Кинини Горькай уулуссатын 62-гэр олорор Куома диэн аймахтара о?онньорго хаалларан кэби?эллэр. Уол ??рэнэн б?ттэ?э ол, ким да хонтуруоллаабат ки?итэ хайыай! Инньэ гынан кылаа?ын тахсыбытын-тахсыбата?ын бу диэн ?йд??б?т, хата уулусса оскуолатын бэрт хама?атык ылыныах бы?ыылаах эбит этэ. Саастыылаах о?олоругар ким?э да ата?астаппакка, к?ннээн-к??нэхтээн сырытта?ына, сэрии б?тэ?ик сылыгар а?ата тиийэн кэлэр. Барашков диэн борокуруор а?атын дьыалатын хат к?р?н, босхолоппута ???.
А?ата ол кэлээт, Б?л?? Баппа?аайытыгар кэргэн кэпсэппит. Онно к???н тиийэллэр да у?аабаттар. С????лээх-астаах сэниэ дьахтар биир ына?ын акка атастаспата?ын и?ин арахсан хаалаллар. Б?л?? куоратыгар хайы?арынан киирэн бурдук со?он тахсарын ыарыр?аппыт буолуохтаах, ол и?ин аттана сатаата?а буолуо. Уолун Гуорунай Атамайыгар а?алан балтыгар хаалларар, бэйэтэ былыр ?йэ?э быралыйбыт Намыгар аа?ар. Эдьиийэ Матырыас кэргэнин а?ата Чылаа о?онньорго чобой буолан уол кы?ыннары-сайыннары холкуос ?лэтигэр тэ??э сылдьы?ар ки?и буолар. Дьэ, бу о?онньор уончалаах уолу олох оскуолатыгар у?уйар. «Ки?и кыайбата диэн суох», – диэн тыллаах кырдьа?ас эбитэ ???.
Уйбаан билигин да?аны бу о?онньору олус ?ч?гэйдик ахтар. Хотоойулаах санаа?а, тугу ба?арар кыайарга-хоторго, олох араас мындырыгар ??рэтэрин та?ынан, дьону харахтарынан араарарга у?уйбут:
– Тоойуом, ки?и туох санаалаа?а, кимэ-туга хара?ар сурулла сылдьар куолута. Тымныы харахтаах дьонтон ?р?? дьалты тутта сырыт. Иннигин биэрбэти? ?ч?гэйин ?ч?гэй эрээри бэркэ бэрт т?бэ?ээччи. Эн ??рэммэккэ хаалбыккыттан хомойума. ??рэхтэннэххинэ, ?й м?кк??р?гэр ?л?рг?н да кэрэйбэт ки?и тахсар чинчитэ баар. ?лэ сатабылын т???н?н элбэ?и ба?ылыа?, соччонон дьон эйигин бэйэлэригэр тэ?ниэхтэрэ. ?лэттэн ?лб?т суох.
Ол о?онньору дьон: «М?л?к??рэп – ойуун», – дэ?эллэрэ ??? да, анал та?астаа?ын, тэриллээ?ин то?о эрэ ?йд??б?т. К?нн?р? ичээн э?ин эбитэ ини. Ол эрээри Уйбаан олорбутун устата тугу ситиспитин барытын Чылаа кырдьа?ас ?т??тэ-???т? диэн ааттыыр. О?онньор онноо?ор о?ус у?унун таах бырахпат эбит. О?о сылдьан ону элэгэс к?р?н а?арбыта кэлин элбэхтэ ту?алаабыта. Таба у?унуттан олус б??? быа тахсар диэн ааттыыр. Чахчы б???т?н ыт сыар?атыгар боруобалаан биллэ?э.
Онон Уйбаан Кырбы?аа?кын чулуу булчут буоларыгар икки кырдьа?ас улахан оруолламмыт. Биирдэрэ – Бубякин ыра санаатын кынаттаабыт, атына – Чылаа онтун олоххо киллэрэргэ у?уйбут.
Тиксиигэ о?олонон-урууланан, дьиэ-уот туттан, тутууга ?лэлээн дьон тэ?инэн олохтонон испиттэрэ баара… Биир ?т?? к?н ону барытын т??рэ эргитэн кэби?эр. Умулла дуу, умнулла дуу сылдьыбыт о?о эрдэ?инээ?и ыра санаата туох ааттаа?ы барытын т??нэри с?ргэйэн ?р? оргуйан тахсар. Ол – «Холбос» факторията Лээхэптэр арыыларыгар бултуу киирэр ки?ини к?рд??р сура?ын истии этэ.
– Урут кырса?а сылдьыбыты? дуо?
– Суох, ??рэниллиэ!
– Онно дьон бултаабата?а ырааппыт ???.
– Буоллун! Дьиэ баар диэбиттэрэ.
– Ытынан айаннаабыттааххын дуо?
– Суох, ??рэниллиэ!
Инньэ гынан куска эрэ сааламмыт ки?и, балыктан аты??а сыстыбакка сылдьан, «Холбос» кадровай булчута буоларга с?б?лэ?э охсор. Тутуутун начальнига ыытыан букатын ба?арбат: онно, ким да суох сиригэр, со?ото?ун тугу к?рд??н киирэ?ин? ?л??р? дуо?
– Буоллун! ?л??м суо?а, куттаныма! Биир ки?и сылдьарын сылдьыллыа! Эрэй бэйэтэ ??рэтиэ?э!
Оччолорго к????н-уо?ун ?гэнигэр сылдьара, ма?ы-оту тардан к?р? сылдьар саа?а этэ. «Ки?и сатаабата суох», – диэн ?йд?б?ллээ?э. Кырдьык, туохха барытыгар сыста?а?а: «Уус уола уус буолуохтаах!» – диэн ма?ы, тимири тэ??э тутан у?анара. «Онноо?ор ??рэ?э суох а?ам ча?ы маастара буола сылдьыбыта», – диэн кылгас кэм и?игэр тракторист, шофер идэлэрин ылбыта, бэл хаартысканы ба?ылаабыта. Кэлин: «Айыл?аны кытта кэпсэтэ ??рэннэххэ, барытын бэйэтэ бэриэт этэ сылдьар», – диир тылламмыта. А?а?ас муора?а моторканан и?нибэккэ сылдьарын к?р?-к?р? полярнай станция метеорологтара с???лл?р? ???. Чахчы айыл?а анаан айбыт о?ото оннук эргиччи дэгиттэр кыахтанар эбит буолла?а.
Кэргэнэ Шура мунаарыыта суох с?б?лэспитэ. Ыйга икки м????к хамнастаах ки?и ?с кыра о?олоох кэргэнин иитэрэ ыараханын билэрэ. О?олоругар детсад диэн суо?а, онуоха эбии дьиэ туттаннар ороскуотурбут кэмнэрэ этэ. Аны арыт к?н уонча?а тиийэ хоно?олоноллоро. Ол дьон и?эн-а?аан, арыт адаары?ан туран кэлэллэрэ. Онон дьон тэпсэриттэн сынньана т??эр ба?а иккиэннэригэр баара.
Эдэр дьон биир с?бэ?э кэлбиттэрэ. Бары бииргэ тутуспутунан сырыттахтарына, бэйэ-бэйэлэрин хардарыта ?й???н, хайдахтаах да ыараханы туоруохтарын с?б?. Онон тута ыраах айа??а бэлэмнэнэн барбыттара. «Холбостон» ?б?нэн да, та?а?ынан-сабынан да дуоннаах к?м? о?орботохторо. А?ыйах суума?а ол-бу кэнсиэрбэни, а?ыйах хапкааны уонна эргэ булт саатын биэрбиттэрэ. Онон хара бастакыттан бэйэлэрин бэйэлэрэ к?р?нэргэ к??эллибиттэрэ.
Уйбаан уулусса б??? буола сылдьар ыттартан сэнэх со?устарын талан, бэйэтэ мындырдаан о?орбут алта миэтэрэ усталаах сыар?атыгар к?л?йэ ??рэппитэ. Быа?а ??рэммэтэх ыттар сыар?а сы?аа?ын кытта кирэр этилэр. Ол и?ин быатын таба иигинэн э?ин би?э сатаан баран, сылыбырас торуо?у суксуру?уннарбыта, сыар?атын чараас ылта?ынынан ыллыктаабыта, быаларын хабыалаабат гына баайар алба?ы тобулбута. Сыар?атын кэбэ?эстик хомуллар гына, ?сс? кибитка курдук б?р????ннээх о?орбута.
Кэргэнэ эмиэ бэйэтин курдук т?ргэн-тар?ан туттунуулаа?а, сатаабата диэн суо?а. Чахчы да тэ?нээхтэр булсубуттара харахха тута быра?ыллара. Ханна, ха?ан булсубуттарын билсэ т??эн аа?ыа?ы? дуу.
А?ата Нам?а кэлэн прорабтыы сылдьан уолун ы?ыртаран ылбыта. Са?ардыы бииргэ олоруох курдук буолан и?эн, Модукка тутуу ыыта тахсыбыта. Уйбаанын Модуттан т?р?ттээх эдэр уолга олохтообута. Маны Дьыл?а Хаан ыйаа?а бы?ыылаах диэххэ с?п. Саа?ыары Модут Маайыгар ыанньыксыттыы сылдьар кыыс а?ыйах хонукка убайыгар киирэн, та?а?ын-сабын бэрийэн тахсыбыта. Уйбаан онно кыыс туттара-хаптара т?ргэнин, чэнчи?ин бэлиэтии к?рб?тэ. Баата ыстааны, тэлэгириэйкэни биир к?н тигэн б?тэрбитин с??? санаабыта уонна ?лэ-хамнас ки?итигэр абыраллаах кэргэн буолуу?у диэн т??йб?тэ. Сайыныгар кыыс аны фронтовик а?атын ыарыылыы киирбитэ. Сэриигэ ылбыт баа?а к?б?н ол эрэйдээх у?аабата?а. Уйбаан, кыыс убайа Б??т?рд??н тэ??э сылдьан, а?аларын харайсыбыта. Онно кыыс уолу сэргии к?рб?тэ чахчы, онон иккиэн биир айылгылаах дьон т?ргэнник чуга?ыспыттара. Уйбаан трактористар курс-тарын б?тэриитэ холбоспуттара уонна «Карл Маркс» колхоз биригээдэтигэр киирэн, Лена т?рд?гэр Остуолба хайа чуга?ыгар Хоохучча?а ыкса к?????э диэри балыктыы хойуук тыынан киирбиттэрэ. Ол кы?ын Уйбаан К????ргэ столярдаабыта, Шура балыы?а?а санитаркалаабыта. Дьэ ити 1954 сылтан ыла, Уйбаан аармыйа?а сулууспалаабытын аахсыбатахха, эдэр дьон хоту олохсуйбуттара.
Маны аахпыт дьон: «Ки?и ыал буолара судургу да эбит!» – дии саныахтарын с?п. Били, Эллэй Боотур Омо?ой Баай мара кыы?ын, ?лэ?э-хамнаска эриллибитин таба к?р?н, кэргэн ылбытыгар майгыннатыахтара. Би?иги да дьоммут ?б?гэлэриттэн харыс хаалбатах бадахтаахтар. Ол эрээри Уйбаан с?рэ?ин с??йб?т кыргыттар да бааллара. Ону кэлэргэ ха?ааныа?ы?. Оттон бу сырыыга олох оскуолатыгар Чылаа кырдьа?астан у?уйтарбытын умнумуо?у?. Ол кырдьа?ас Эллэй э?эбит ту?унан эппитэ-тыыммыта и?эн итинник бы?аарынна?а. Тас к?р??? кытта ки?и ?лэтэ-хамна?а дь??рэлэ?эрэ сэдэх к?ст??. Кыыс кылааннаа?ын уол о?о уон у?уктаа?а бэйэтигэр тэ?нии к?рд???.
АЧЧЫГЫЙ ЛЭЭХЭПКЭ АЙАН
Сыар?а сы?аа?а дэгдиргиирэ т?ргэтээбититтэн уонна у?а-ха?ас охсуоламмытыттан Уйбаан бала?ана чуга?аабытын сэрэйдэ. Били утуйан айанныах буолбута баара, бииртэн биир санаа тыыннаах хартыына буолан, т?б?т?н и?игэр к??рчэхтии ытыллан олорор. Олору барытын ситэр кыаллыбат. ?т?? да, м?к? да ?йэлээх ?йд?б?ллэр ?лл?кт??ллэриттэн бу сырыыга Аччыгый Лээхэпкэ аан бастакы айаннарын ахтан аа?ар, араа?а, ааспыт сырыыга быктарбыппытын ситэрэн-хоторон биэрии?и.
Уйбааннаах Лээхэпкэ киирэргэ 1962 сыл сайыныгар дуогабар т??эрсибиттэрэ. Оччолорго т??лээх та?ас к?ст?р? бэрт кырыымчык этэ. Харчы да суо?а бэрдэ. Онон, санан да сананардыы сананыахха диэн, са?а туттубут ат эккирэтэр дьиэлэрин «Приморскай» совхозка атыылаан кэбиспиттэрэ. Дьэ ол кэнниттэн, ту?а?а туруо диэбиттэрин к?рд?лэр да атыыла?ан, син бэлэмнэммит курдуктара.
Ар?ааттан аа?ан и?эр караваны к?рс? киирэр кэмнэригэр бухта?а муус хал?а?ата ыга анньан кэби?эр. Ыраах рейдэ?э турар «Леваневскай» диэн кыра ледоколу кытта кэпсэтиилээхтэрэ. Аны онно киирэргэ катерданыахтааххын. Дьэ ол и?ин Уйбаан кытылга киирэн хаамыталаабыта ха?ыс да хонугар, муус арыый дьай?аран, ??стэн биир катер кэлэн анньыллар. ?р?ксээхтээх уолаттар ?гд???л???н тахсан б????лэк диэки т???нэн кэби?эллэр.
– Хайа, до?ор, бачча долгу??а ханна бараары кытылга киирди?? – диэн са?ара-са?ара катердаах уол аргыый а?ай киниэхэ чуга?ыыр.
– Ээ, катер мана?абын.
– То?о?
– «Леваневскайга» бырахтараары. Лээхэбинэн аа?ар хараабылга киллэриэхтээхтэр этэ.
– Кэл, быра?ан биэриэм.
– Со?отох буолбатахпын, та?а?ас да баар. Аны ыттардаахпыт.
– Тугуй? Лээхэптэн сылдьа?ыт дуо?
– Ээ, са?а киирэ сатыыбыт. Урут сылдьыбатах дойдубут. Бултуохпут этэ.
– Оттон дьоннору??
– Дьоннорум диэн – бэйэм кэргэттэрим. ???э бааллар. Биир-икки чаа?а суох хомуна охсубаппыт буолуо. Уонна биир сырыыга баппат дьоммут.
– Ол ха?ыа?ытый?
– Кэргэним ?с о?отунаан…
– Ыалынан киирэр буоллаххыт. Онно б????лэк баар дуо?
– Суох. Биир бала?ан баар буолуохтаах.
– Бай! О?олор ??рэхтэрэ…
– Саастара кыра, улаханым алтатыгар сылдьар.
– Дьэ, до?ор. Дьиктини кэпсиир ки?и буоллу?.
– Итиннэ туох дьиктитэ баарый?
– Оттон билбэт-к?рб?т сиргэ ?с кыра о?ону илдьэ барыы – дьикти буолбатах дуо? То? ха?аа бала?а??а, ма?а-ото суох дойдуга…
– Хоту дойду суруллубатах сокуоннаах дэ?эллэр. А?ыйах хонукка оттор мас баар ини.
– Онтон?
– Бачча ки?и ма?ы ба?ас булуллуо. К?рб?кк?н дуо, кытыл барыта мас дии?
– Буолтун и?ин, саха санамматын санаммыккыт.
– Онон дьэ туох диэн буолла? Иккитэ-хаста кырыныаххын с?п дуо?
– Мууспут хайыыра буолла?
– Чэ, ???э тахсыах, саара?ныы турдахха сарсын буолан хаалыа. Муора хараабыла би?игини к???тэн турбата чахчы. Баттаспатахпытына, ыырбыт ыраатар.
– Бэйэ? тахсары? дуу. Мин катербыттан тэйэрим сатаммат. Манаатахпына табыллар. Уонна бастаан уолаттарбын илдьэттиэм. «Леваневскай» диэти? дии. Олору кытта кэпсэтэн, катердарын ыыттарыам.
Инньэ гынан ол к?н? бы?а т?тт?р?-таары мэскэйдэнэн, син ледоколларын этэ??э булаллар. Катердаах уол, эмиийдээх о?ону к?т??? сылдьалларын к?р?н, т?б?т?н бы?а илгистэр. С?хп?т?н омунугар:
– Хайа, до?ор, ол тиийиэхтээх бала?а??ыт булуустаах дуо? – диэн ыйытар.
– Дьэ билбэтим. Ону то?о ыйытты??
– Ээ, бэйэм. Кыстыы баран и?эр дьон диэтэххэ, аскыт-??лг?т татыма бэрт эбит. Баалаан, «Хоту дойду суруллубатах сокуонунан», булууска эт, балык б??? симиллэ сытара буолуо дии санаабытым.
– К?л?мэ. Саа баар!
– Кы?ын полярнай т??н саба б?р??к??р диэбэттэр дуо?
– К?р эрэ ол, хоту са?а?ы.
– Ол су?умнуур – дь?кээбил уота дуо? Били??иттэн умайар эбит дуу?
– Арыт дьыл эрдэлээччи, ыйда?а диэн эмиэ баар!
– Ол эрээри санаа?ыт модьута бэрт эбит.
– Бээрэ, мин эйигин Тиксиигэ к?рб?т?х курдукпун ээ. Дойдуттан киирэ сылдьа?ыт дуо?
– Дьокуускайдарбыт. Суудунабыт ол турар. Пароходство флагмана. «Первая пятилетка» диэн ньиргиэрдээх ааттаах.
– Кыра эрдэхпиттэн к?рб?т курдукпун. Дьэ, атас, абырааты?. Билсэн кэби?иэх, – Иван Кривошапкин диэн ки?ибин.
– Пана Потаповпын. Табаарыспар Проня?а эр бэрдин, эрдьигэн элигин к?р?ст?м диэн кэпсиэ?им. Саха?а да модун санаалаах уол о?о баар эбит. С???н кэбистим. Онту? ураа?хай уккуйбат дойдута буолуо суо?а дуо?
– Сыыстара?ын, быраат! Саха ?ктэммэтэх сирэ бу эргин суох. Ити би?иги онон-манан тиийэ сатыыр арыыларбытыгар урут мантан ытынан айанныыллара ???. Нуучча кэлиэн быдан инниттэн тиэстибиппит, ону санаа! Хоту, ?сс? ыраах сытар арыыларга би?иги нууччалары сирдээбиппит. Мин ол арыыларга барыларыгар тиийэр санаалаахпын.
Ол киирэн, аа?ан и?эр карава??а кыайан тиийбэккэ, т?нн?н тахсыбыттара. Инньэ гынан, арыый эрдэ кыстыыр сири булан, дьиэни-уоту с?рг?т??х, кыыл табаны бултаныах, оттук ма?ы ха?ааныах буолбуттара табыллыбата?а. Дьэ ол содулугар ма?найгы ыарахаттарыгар ыы муннуларынан кэтиллэ т?сп?ттэрэ.
Самолет сырыыта ха?ан олохтоноро остуоруйа, оноо??о диэри олорорго дьиэ-уот кэпсэтиллиэхтээх, ыт а?ылыга ха?ааныллыахтаах э?ин. Аны дьонун хайыырый? Хаалларда?ына – ханна олороллор, тугу а?ыыллар? «Холбоско» сы?аланыахтарын – ылыахтаахтарын ылбыт курдуктар. «То?о барбатыгыт?» – диэн куоластарын соното к?рс?б?ттэрэ. Аккаастана кэлбит курдук к?рб?ттэрэ. Уйбаан оннук ки?и буолбатах. Хайаан да Лээхэп арыытыгар тиийэн тэйиэхтээх. Дьонун онуоха-маныаха диэри хаалларар санаалаа?ын Шурата истиэн да ба?арбат: онноо?ор сэрии аас-туор сылларын этэ??э н????лээбиппит, били??и ?йэ?э бачча дьон ?л?н-охтон биэриэхпит суо?а диэн тыллаах.
Ол эрээри «ку?а?ан ?ч?гэйдээх» диэбиккэ дылы, ити ылбат-биэрбэт иэрэ?-саара? кэмнэрин мээнэ быар куустан а?арбатахтара. Шура дьо??о да, бэйэтигэр да иистэнэн эбии та?ас-сап булуммуттара, оттон Уйбаан, ыт а?ылыгар диэн ааттаан, к?н аайы туундараны сыыйтаран кыыл табаны эккирэтиспитэ – ыт айылгытын билэригэр олус к?м?л?сп?тэ. Урут ха?ан да?аны ыты к?л?ммэтэх, кыылы эккирэппэтэх ки?ини барахсаттар элбэххэ ??рэппиттэрэ. Кинитээ?эр булка ордук дьо?урдаахтарын кэлин удума?алаабыта. Кини санаатыгар, ыттара букатын туора бара сатыыр курдуктара. Дьи?эр, бастакы таба иннин к??йэ с??рэллэр эбит. Оттон кыыл, иннин биэрбэт м?кк??рдээх буолан, биир сиргэ тула холоруктуур.
Са?а ??мм?т 1963 сылы Тиксиигэ к?рс?лл?р. Тохсунньу 7 к?н?гэр Ли-2 самолетунан Улахан Лээхэп арыытыгар баар полярнай станция?а тиийэллэр. Ки?илээх тумустан Аччыгый Лээхэпкэ т??эрэн биэриэхтэрэ диэн эрэх-турах санаалаах кэлбиттэрэ баара… олохтоохтор кинилэри муостарыгар т??эрэ к?рс?б?ттэрэ. Ыалынан олорор булчут Н.В. Тароторин:
– Ким бэлэмигэр сананан, бачча хойутаан, тугу бултуохпут диэн кэллигит?! Аччыгый Лээхэпкэ ки?и ?ктэммэтэ?э ха?ыс да сыла, онно сананан кэлбит буоллаххытына, эрдэ-сылла т?нн??! – диэн мас-таас курдук этэр ки?и буолла.
Манна ПВО этэрээтэ баарын Уйбаан билэрэ. Онно эрэммитэ эмиэ табыллыбата?а: вездеходтарын кы?ын с??рд?бэттэр эбит. Оттон полярнай станция дьоно радиограмма охсуохтаа?ар, онноо?ор о?олору дьиэлэриттэн холдьо?ор адьынаттаахтар: то?о сыбыыта?а?ыт! ?сс? киинэ к?р? дэспит буола-буола?ыт – киэр бары?!
Арай булчут Николай Васильевич кэргэнэ Альбина, ону да?аны о?онньоро суо?ар, о?олору олус а?ыммыта буолар. Уйбаан кэргэнигэр:
– Э?иги манна а?ыйах хонукка хаалан эри?, – диэн эппитин ылынар аат суох.
– Абаа?ы к?рд?р?-к?рд?р? манна биир да к?н хаалбаппын!
Полярнай станция начальнига, Уйбааннаах Аччыгый Лээхэпкэ бука бары барардыы тэриммиттэрин к?р?н:
– Урут сылдьыбыт сири? дуо? – диэн ыйытар.
– Суох, карта?а ханан баарын к?рб?т?м.
– Оттон бу айылаах хара?а?а хайдах булуом дии саныыгын?
– Компастаахпын, хоту бардахха булаа инибин.
– Бала?аны мантан хотулуу-илин 15° кыраады?ы халба?наабакка тутустаххына эрэ булар кыахтааххын. Сыыстарды? да – муна?ын. Дьо??ун хааллартаан бар, таах ?л?рт??м?.
– Хаалбаттар.
Тароторин ?с ытын син т?л? ы?ыктар. Араа?а, бу дьон э?ин-дь???н буолан хааллахтарына, эппиэккэ тардыллыам диэн «к?м?л?ст???».
Инньэ гынан хаар эрэ туртайар, ханна да халлаан баар сибикитэ биллибэт гына халы? былыт б?р?йб?т хабыс-хара?а полярнай т??н ыа?аан турда?ына, Уйбааннаах ???с к?ннэригэр, Аччыгый Лээхэп ту?а манан буолуо диэн, амырыын айа??а туруналлар.
Компас атыыла?арыгар Уйбаан «мантым абырыа?а» дии санаабата?а чахчы. Наада буолуо диэн, тимири-ту?а?ы хому?ар идэтэ имнэнэн, туох да ордук-хо?у толкуйа суох атыыласпыта.
Били ледоколунан киирэ сатаан баран т?нн?н та?ыста?ын утаа, атыылаабыт дьиэтигэр бара сылдьыбыта. Совхоз кинилэр дьиэлэрин гостиница о?остубутун билэр этэ. Онно тиийбитэ, урут киниэхэ т??эр дьоно К????ртэн киирэн хонон-?р??н айаан олороллоро.
– Хайа, уол о?о Лээхэпкиттэн та?ыста?ы? то?о т?ргэнэй? – дэ?э к?рс?б?ттэрэ.
– Лээхэптэн даа? – диэн ону истибит биир билбэт о?онньоро сэргии т?сп?тэ. – Оо, урут Бубякинныын Эбэлээх туму?унан тиэстибит ахан дойдум. Ол арыыларга ки?и буолбуппут.
– Бубякин диигин дуу? Ол о?онньор баар дуо?
– Билэр о?онньору? дуо? Баар-баар. Билигин бултаабытын кэмсинэртэн соло булбат.
– Т???эйдэ?э.
– ?оок! Т???эйбэт! Совхоз буолуохтан дьон биэнсийэтэ ?рдээтэ. Арай булчуттар – би?иги оннубутунан хааллыбыт. Оннук сокуон баар ???.
– Ол т??? пенсиялааххытый?
– Кырдьа?аспытынан с??рбэ солкуобай. Кини эрдэ тахсан, ону да кыайбаты ылаахтыыр.
– Бай! То?о оннугуй?!
– «Сокуон» дииллэр. Тугу этэллэрэ буолла. Эн эдэр бээлээх эбиккин. Биэнсийэ?эр диэри бултаабаты? буолуо. Онон онно т?б???н сыстарыма. Хата, ол Лээхэпкэр тимир лиистээх киирээр. О?ох турбатын буур?а ?р гынааччыта суох. Сура?а, ки?и ?ктэммэтэ?э ырааппыт. Биэнсийэттэн олуттаран дьон саастаах ?тт? т?нн?б?ттэрэ. Хантан эрэ нуучча ыалын киллэрэн бултата сатаабыттара. Ол сокуон кинилэргэ дьайбат ???. Урукку ?лэтэ аахсыллан, ?лэтин ыстаа?а туолан, оччо ыраах сиргэ киирбитэ дэ?эллэр. Тойон-хотун онно к???н аайы тиэстэрэ. Байан б??? барбыта ???.
– Байан даа? Оттон э?иги байбыккыт то?о эрэ и?иллибэт дии?
– Би?иги кэммитигэр биир кырса тириитин у?а-ха?ас тутуннаххына эппиэккэ тардыллары?.
– Билигин да т??лээххэ сууламмыт к?ст?бэт ээ.
– Ээ, тойоттор булан та?наллар-сапталлар. Эн ол нуучча курдук байа-тайа, т??лээххэ суулана киирэ сатаабат инигин?
– Ээ, бэйэбин холонон к?р??р? гынабын. Дьон тиийэр сиригэр мин да…
– Улаханнык са?арыма. Ки?и к?р??э билбэт. Элбэх эр бэрдин ээ?ин этиппит дойду.
Уйбаан, хо?нуон иннинэ, компа?ын хаар ?рд?гэр ууран, барыахтаах ту?аайыытын булан баран, бэриэччитин ол диэки салайа баттаабыта. Сотору-сотору тохтоон хайысхатын туту?ан айаннаабыта. Бэйэтэ эрэ эбитэ буоллар, тыал хайысхатынан сирдэтиниэ этэ, ону о?олоро, кэргэнэ туох и?ин хаалбаккалар, балай хара?а?а барсан и?ээхтээтэхтэрэ. Билигин санаан к?рд???нэ, кытылы туту?уохха баар эбит. Бала?ан ту?аайыыта хас к???н билэр ки?и Этэрикээн билиитин арыый эрэйэ суох туоруура хаалбыт. Ыттар син хайа эрэ бала?а??а тириэрдиэ этилэр. Ону баара компас к?рд?р?р?н баты?абын диэн, муора муус хал?а?атын хара бастакыттан кэтэн айаннаабыттара. Уон икки к?с у?унун онно билбитэ. Муус т????т?н-тахсыытын аахтаран, ыттара ырдьайа быстан хаалбыттара. Уйбаан икки суукка устата хара?ын симпэтэ?э. Тохтоотохторуна, ыттарын а?атар, онтон бэйэлэрэ ?ссэммитэ буолаллар. Шурата о?отун эмтэрэригэр паяльнай лаампанан сабыылаах кибиткатын и?ин сылытар, арыый улахаттарын та?ааран-киллэрэн бодьууста?ар уонна эмиэ иннин хоту т??э турар. Иккис сууккатыгар ыттарын со?он дэлби илистибитин к?р?н, кэргэнэ к?м?л??? сатыыр. Бу тухары т?нн?р ту?унан санаа хайаларыгар да киирбэт. Аны налыы сири булан тохтоотохторун аайы хаары ха?ан к?р?лл?р. Саатар тыаллара к????рэн тэмтэритэрэ элбиир.
Станция дьоно тура иликтэринэ, сарсыарда сэттэ?э, айа??а туруммуттара. Тугунан да к?м?л?сп?кк? гынан баран кураана?ынан «уой-аай» дэ?эллэрин истиэхтэрин ба?арбатахтара. Инньэ гынан ???с к?ннэрэ ??н??тэ, сарсыарда 9 чаас са?ана хаары хаспытыгар от тахсыбыта. Оо, онно ??рб?ттэриэн! Бэл ыттара сэниэлэммит курдук к?р??нэммиттэрэ.
БАЛА?А??А
Ыттар тэлгэ?э?э кэлэн эргийэ к?т??лэригэр сыар?а у?а ойо?о?унан дьалкыс гыммытыгар, Уйбаан уонтан тахса сыллаа?ыта бу бала?а??а аан бастаан кэлиилэрин санаан эрэр ситимэ быстан хаалар. К???йэн хаалан сыар?атыттан бэрт ?р оронон турар. Ыттарын быаларын араартаан тус-туспа анал сирдэригэр илдьэн баайталыыр. Тыал ыт к?п т??т?н ?ргэ?нэтэр гына к????рб?т, икки-?с к?ннээх буур?а т??эн эрэр бадахтаах. К??лэ?э ха?аас ма?а а?ыйаабыт этэ, эрдэ-сылла онтун хааччынна?ына табыллыы?ы. Дьиэтин иннигэр олбуор курдук кэккэлэтэ са?ааннаабыт ма?а тыалтан хаххалаан, аан та?а хомура?ынан соччо б?р?лл?бэккэ кыстыыр. Инньэ гынан кыс устата ки?ини куотар хаар дьаптала дьиэлэри-мастары санаа хоту саба б?р?йэр. Дьон баарын лаабыс ма?ыттан к?р?н сэрэйэ?ин. О?оххун отуннаххына, буруо сир анныттан тахсар курдук ?р? бургучуйар.
Уйбааннаах бу арыыга бастаан кэлиилэригэр Ки?илээххэ курдук таас дьапталын к?р? сатаабыттара, кытыл баар сиби?э тугунан эрэ биллиэхтээх курдук саныыллара. Онтулара муоралыын-арыылыын биир к?дь?с, ханан да ?рдээбитэ биллибэт сырыынньа тахсыылаах дойду эбит. Муус дьаптала б?пп?т?ттэн ыла у?а-ха?ас олоотоспуттара да, кытылы булан к?рб?т?хт?р?. От тахсыбытыгар биирдэ арыыга сылдьалларын билбиттэрэ. Айа?алыы сатаан, Уйбаан с??счэ хаамыы т?нн?н баран хаары хаспыта килэгир муус буолбута.
– Кытылга са?а кэлбиппит, – диэн кэргэнигэр дьиэни булбут ки?и курдук эрэллээхтик эппитэ. У?а-ха?ас тэйэ хаамыталаан дьиэ баар сиби?ин ол эрээри булан к?рб?т???. Тыалга баарыстатан лаппа халыйдахтара. Илин диэки биэрэстэ курдук бардахха туга-ханныга биллии?и.
Оту ха?ан та?аарбыт сирдэригэр чаас кэри?э тохтоон к??-дьаа кэпсэтэн, ол быы?ыгар о?олорун к?р?н-истэн са?а-и?э б??? буолан ньамала?аллар. Улахан уоллара «дьиэ да дьиэ» диэн ??йэ-хаайа тутар, кыыстара ас к?рд??н ууга-уокка т??эрэр. Ол аайы:
– Дьиэ?э ?сс? тиийэ иликпит, онно тиийдэхпитинэ биирдэ ки?илии а?ыахпыт, – диэн нэ?иилэ уоскуталыыллар.
Дьиэ барахсаны бэйэлэрэ да ахтыбыттара с?рдээх. Уйбаан Ки?илээх булчутуттан ылбыт ?с ытыттан биирин талан бэриэччитин солбуйар, илин диэки хайы?ыннаран баран: «Бата, бата!» – дииригэр ыта ?йд??б?т?х курдук мылаччы туттар. Анараа ки?и соруйар тылын ?й?лээн ыйыппатах. Араастаан нууччалаан к?р?р?гэр букатын кы?аммат, маатырылаата?ына эрэ кутуругун хамсата т??эр. Хайыай, бэйэтин ытын уларытан к?л?йэр:
– Атас! Дьиэ?э тириэрт! Бата! – диэтин кытта ыта ?с хоту иннин хоту дь?кк?йэр. Чаас а?аара бараат, иччитин хамаандатын истибэт буолан хаалар. Ытым быста сылайда?а диэн, а?ата-а?ата ыыта сатыырын букатын истибэт. Хата, чуга?аата?ына, ырдьыгыныыр, суо?ур?ана ?рэр уонна сытынан кэби?эр. Атын ыттара хонук сирдэрин булбут курдук хаары хасталлар. Уйбаан да ону хайыай, араа?а, манна хоноллоругар тиийэллэр. Балаакка туруорар то?оостоох сири к?рд?? сылдьан мас чоройон турарыттан и?нэн охто сы?ар. Уу а?албыт ма?а быгар диэн ма?най онно эрэ кы?аммат. Ол туппахта?а сылдьан сыыр сырайыгар кэтиллэр. Ыттара ол хаххатын булан тохтообуттар эбит. Ону дь?л? ха?ан балаакка туруордахха тыал баарыстыа суох. Сыар?атыттан тимир к?рдьэ?ин ыла кэлбитигэр кэргэнэ:
– Хайа, хонор буоллубут дуо? – диэн со?уйа т??эр.
– Ытым барбат. Балаакка туруоран баран бэйэм к?рд??н к?р??м. Тимир о?оххун булаар эрэ, мас баар бы?ыылаах.
– Оо, бэрт эбит. Хата, миин и?иэхпит.
Тимир к?рдьэ?инэн хаары биирдэ-иккитэ ха?ыйа тарыйбытыгар туох эрэ харааран к???ннэ. Ону баран туппахтаабыта мас буолла. Испиискэтин уматта?ын аайы тыал саба охсон и?эр, туох мас сытара биллибэт. Лаппа ха?ан баран туппахтаабыта, дьиэ т?нн?г?н ?рд?нээ?и б??р?к ма?а буолла. Т?нн?к суох. ?сс? дь?л? ха?ан баран, и?ирдьэ т?б?т?н уга сытан испиискэ уматан к?рб?тэ: дьиэ и?э ортотугар диэри хаар, аан баара биллибэт. Утары ала-чуо биир сиринэн хаар ?рдээбитинэн сылыктаата?ына, хал?ана букатын да суох бы?ыылаах.
Балааккатын дьиэ хаххатыгар туруоран, били чоройор ма?ыттан бы?ыта сынньан быр-бааччы, дьэ, ки?илии а?ыыллар. Дьоннорун утуталаан баран, кыра?ыынынан умайар тыал саба ?рбэт банаарын илдьэ дьиэтин ?сс? ?ч?гэйдик чинчийэ тахсар. Бу сырыыга аан баар сирин ту?унан ки?и киирэригэр-тахсарыгар табыгастаах гына ыраахтан дь?л? ха?ар. Сэрэйбитин курдук, хал?ана букатын да суох. О?ох турбатын ту?унан дьиэ ?рдэ хобордоох са?а дь?л???ст??х. Ол турда?ына кэргэнэ Шура т?нн?г?нэн ???й?р.
– Хайа, ки?и олоруу?у дуо?
– Утуй-утуй. Билигин туга биллиэй.
– Эрдэ дии. К?м?л????м ээ.
– Аана, т?нн?гэ суох, ??лэ?э а?а?ас, орто сиэрдийэтинэн чэ? дьиэ?э ки?и хайдах олоруон ?й?м хоппото. Бу айылаах кэбилээн бараннар, эгэ кэлэн биир к?т?х ма?ы хаалларбыттара буолуо дии саныыгын дуо? – Уйбаан дьоннорун бу айылаахха а?алтаабытыттан куола?а титирэстээн ылар. Бэйэтэ эрэ эбитэ буоллар, хомура?ы да хастан утуйа сылдьыа этэ.
– Хайа, Уйбаан, хайдах буоллу?? Бу диэн. Онноо?ор уоттаах сэриигэ умса анньыллыа? турар. Манна би?игини ким да к??эйэн ??рэн а?албата?а, бэйэбит ба?атыйан кэлбиппит. Оччолоох эрэйи-кы?ал?аны ?сс? да к?рс??хп?т турда?а…
– Оо, сэгэрим барахсан! Санаабын к?т?хт???? ?ч?гэйин! Эн эрэ м?лт??б?т?рг?н, ?ч?гэй буолуохпут. Ыттарым сынньаннахтарына, ма?ы да булаа инибит. Тимир эрэ баар, бири?иэн да баар. Онон ?л?н-охтон биэриэхпит суо?а!
Иккиэн тиритэ-хорута тибилийэн дьиэ и?ин ыраастаан кэби?эллэр. Тэлгэ?э хаарын тула олбуор курдук ч?м?хт??т?лэр. Бу тухары биир харда?а?ы да булбаттар. Уйбаан о?ох ?рд?н чинчийэ дьиэ ???э тахсан к?рдьэ сылдьан хал?ан булан ылар. Хата, о?оххо укпатахтар эбит. ??лэс дь?л?????н тугунан ба?арар б??л???э. Хапта?ыны сыар?атын адарайыттан ылыа, оччо?о т?нн?к да торуллуо. Дьиэ б?тэйдэннэ?э ол дии! Икки-?с к?н били и?нэн охто сыспыт лаабыс ма?ынан оттунан эриэхтэрэ. Кытылы кэрийэн, онуоха диэри тугу эмит булаа ини. Ыттара барахсаттар дьиэни эрэйэ суох буллардахтара бэрдин. Ки?итээ?эр айыл?а?а чугастара к?ст? сырытта?а, дьэ, ити баар! Сотору ыйда?арыа, дь?кээбил уота кутааланыа, халлаан сыыйа сырдаан да барыа. Биир эмэ кыыл таба баар ини. Били тимир лиистээх киирээр диэбит о?онньор олохтоох кыыл баар диэн эрэрэ.
О?олоро турууларыгар кэ?эс тэлгэ?э, сып-сылаас дьиэ бэлэм буола т??эр. Мал-сал, и?ит-хомуос барыта орун-оннун була т??эр. Арай а?алара ыттарын илдьэ ханна эрэ баран хаалбыта о?олору туохха?ыппытыгар ийэлэрэ:
– Бары бииргэ суула?ан олордохпутуна, к?н?нэн быстарыахпыт. Кини булла?ына-талла?ына эрэ ки?и буола?ыт. ?сс? хас эмэ хонукка бултуу барыа турар. Онон ол-бу буолан буугуна?ыма?. Манна б????лэк буолбатах, би?иги кэннэ ким да суох. Сотору халлаан сырдыа?а, оччо?о дьэ к???л-босхо сылдьыаххыт.
Уйбаан к?н тура-тура мууска хам то?мут сытынньа?нары хомуйан дьиэтин та?ыгар са?аанныыр. Тыал сайа охсон, муу?ун суйдаан, онто син мас ма?ынан буола т??эр. Арыт к?н ыйда?арда?ына, арыы ??с ?тт?гэр кыыл к?р? барар. Кыстыыр таба айан кыылын курдук биир ту?аайыынан с??рбэт, ки?ини к?рд? да бурал гынан хаалар. Саа тэбиитигэр биир эмэ киирдэ?инэ, аны буулдьата хотуппат. Табыллыбыт таба ?р? хололуу т??ээт, туох да буолбакка, ыстана турар. К???н аа?ар ??р таба?а туту?ан туран ытыалаан ?л?рб?хт?сп?т бы?ыылаах, ол и?ин туох аанньа сааны биэриэхтэрэй. Э?иил саатын уларытта?ына табыллыы?ы. Байанай биэрбэтэ?инэ биэрбэт да эбит! Ый кэри?э кэм устата тугу да дуксуйбата. Илдьэ кэлбит астарыттан кэнсиэрбэлэрэ эрэ хаалан эрэр. Ыттарыгар ха?ааммыт балыктарыттан тыытар санаалара суох. Маннык буолла?ына, ыттыын бэйэлиин халлаан сырдыан иннинэ хоргуйуу?уктар.
Шура сынгаалаан т??? да тии?э тулла?наатар, ыт а?ылыга балыктан биири да энчирэтэр санаата суох. Араа?а, полярнай станция?а баран эмп-том к?рд?ст?хт?р?нэ табыллыы?ы. Бу сырыыга ?с биэрэстэ туоралаах Этэрикээн билиитин этэ??э туораат, суукка курдук айаннаан Ки?илээххэ тиийэллэр.
Тароторин кинилэри к?р??т, ??рб?т ки?илии ха?ыытыы т??эр:
– Хайа, с?пк?т?н к?р?н т?нн?н и?э?ит дуо? Бээрэ, самолет кэлэрин хантан билэн кэллигит? Манна э?иги курдук дьон ?р тулуйбат дойдута. С?пк? бы?аарыммыккыт.
– Т?нн?р санаа суох! Бала?ан т?нн?гэ-??лэ?э суо?ун то?о эппэтэххиний? Дьиэни-уоту итинник кэбилиир диэн туох аатай. Эн к?р??хтээх-истиэхтээх учаастагы? буолбатах этэ дуо? Аны онно икки атаххын быктарыма. Ха?аайын мин баарбын. Сирбин-уоппун к???л тэбистэриэм суо?а. Вездеходунан быйылгы муу?у ?рд?нэн сыбыытаабыккыт а?ай дии. Эйигинэ суох онно ким да санаммата?а чахчы.
Полярнай станция дьоно дьиэни булбакка мунан ?лл?хт?р? диэбиттэрэ ырааппыт бы?ыылаах, бастаан к?рс?б?ттэринээ?эр ?сс? ордук уолуйа со?уйан к?р?лл?р-истэллэр. Шураны о?олорунаан Тиксиигэ ыыталлар. Манна эмтээбэппит диэн кыккыраччы аккаастаан кэби?эллэр.
– ?т??рд?м да кэлиэхпит, онно да би?игини ??рэ к?рс?р баара биллибэт. Самолет аны биир ыйынан кэлиэ ???. Ону к?рс? тахсаар. Оноо??о диэри халлаан лаппа сырдыа?а.
– Шура, туох тиийбэтин бэйэ? билэн-к?р?н барды?. Били дьиэ харчытын тобо?унан саныы-саныы тугу к?рб?кк?н атыыла?аар. Тыыбын, мотуорбун, канистраларбын э?ин уолаттар самолекка уган биэриэхтэрэ. Мин мантан уматык эбии к?рд??? сатыам.
Сити курдук кэпсэтэн арахсаллар. Уйбаан кибииккэтин хаалларар, ол оннугар Тиксииттэн а?албыт сорох та?а?а?ын кытта саллааттар а?ылыктарын тобо?ун ыттарыгар ?р???л?? тиэнэн арыытыгар т?нн?р. Судургу да со?ус айаннаах сиргэ, билбэккэ киирэн, ?л? оонньообуттар. Ити аата Тароторин соруйан салытыннартаан ??ртэлии сатыыр эбит. Манна олохтоох дьону кими да чуга?аппакка, бэйэлэрэ эрэ айаан-буйаан олорор санаалаахтара сатанымаары гынна?а. Дьи?нээх ха?аайын ким буоларын дакаастаата?ына табыллыы?ы. Уйбааны ча?ытар ки?и к?ст? охсоро ыраах ини.
Дьоно суо?ар Уйбаан кырса?а хапкаан туруорар, а?ыйах паа?ы булан иитэлиир. Ый устата икки кырса сыалай и?нэр. Уончаны сэмнэхтэрин эрэ булаттыыр. Бастаан утаа туох кыыл кинини баты?а сылдьан булдун сиирин билбэт этэ. Кырса кырсаны сиирин кэлин билбитэ. Халлаан сырдаан кыыл таба аны саа тэбиитигэр да чуга?аппат. Дьоно кэлэллэрин туга да суох к?рс?р?гэр тиийии?и. Кэнсиэрбэлэрэ б?тэн эрэр. Станция дьоно тугу да босхо дук гыналлара биллибэт. Т??лээххэ харахтара хара?аран, Улахан Лээхэп олохтоох булчуттарын арыгыга соролуур сурахтара кырдьык эбит. Дьонун самолекка киллэрэ сырытта?ына, хас да ки?и кырса тириитин сура?ан тахсыбыттара.
– Соболо?о тугуй? – диэтэ?инэ, – бытыылка.
– Бытыылка бэйэбэр баар, атын туохтааххытый?
– Туохха наадыйа?ын?
– Бородуукта?а.
– Ону би?иги бас билбэппит.
– Оттон арыгыны бас билэр эбиккит дии.
– Летчиктартан атыыла?абыт.
Самолет кэлэрин билэр чугас дьиэлээх булчуттар Тароториннаахха мустан, т??лээхтэрин арыгыга мэнэйдэ?эллэрин та?ынан, хаартыга тириинэн тамна?аллар. Тароторин ойо?унаан Ульяналыын итирик дьону суймуурдуулларын илэ к?р?н итэ?эйбитэ.
Уйбаан Нам?а Атамайтан кэлэн уу ба?ан кыстаабыта. Онно ?л?рб?т ?б?нэн ба?ыттан ата?ар тиийэ та?ныбыта. Илиитигэр аан ма?най туппут харчыта та?ас-сап буола кубулуйбутуттан олус да дуо?уйа ??рб?тэ. Кэргэнэ эмиэ харчы диэни тутан к?рб?кк? сылдьан хоту киирсибитэ, онон тугу булбуттарын ту?а?а эрэ туруорар толкуйдаахтара. Оннук санаалаах ки?и эрэйи к?р?н булар т??лээ?ин арыгыга то?о т?л? ы?ыктыа?ай. Бачча буолуор диэри хаартыны илиитигэр тутан к?р? илик. Сололоо?о да буоллар, к?н?н-дьылын к?р?ннь?ккэ ыытара биллибэт. Хата ол оннугар хаартыска?а устар туохха да бэриллибэт ?т?? дьарык баарын билэн бугу?уйа сылдьар. Олорбут олоххун туох баарынан туо?улуур, кэнэ?эс о?олоргор кэрээбэккэ кэпсиир хаартыска эбит. Хаартыскаттан ордук уустаан-ураннаан кэпсиир туох да суох. Хата т??лээ?и хото бултуйара буоллар, у?анар тэрилгэ, мотуор чаа?ыгар, уматыкка, хаартыска эмигэр, кумаа?ытыгар, араадьыйатын батарыайатыгар хама?атык атаста?ыа этэ.
Билэрдии Тароториннарга хонор санаалаах киирбитигэр хаартылыы олорор дьон к??-дьаа буола т?сп?ттэрэ.
– Са?а булчуту кытта дьэ билсиэххэ эрэ, – дии- дии ?р?тэ турбаласпыттара, арыгы кутан к?нд?л?? сатаабыттара.
– Бэйэм да мунаахпын, ыттарым да ??р?йэхтэрэ суох, аара быстарыам, – диэн с??п арыгыны испэккэ, ыксыыбын диэн, итии киллэрээт, та?ырдьаны былдьаспыта.
– «Мунаах» ааттаах! Э?иги кинини кытта туоххутунан да тэ?нэспэккит! – диэн дьиэлээх ха?аайын с???д?йэ хаалар.
Ити хай?аан этии буолбата?ын Уйбаан сэрэйбитэ. Холуочук дьон ???ргэнэ истибиттэрэ чахчы.
Дьоно биир ыйынан т?нн?б?ттэрэ. Кэргэнэ ол-бу ээк-сээкэйин хас да куулга хаалаан букатын к???н кэлбит к?р??нээ?э. Т?нн?к таа?а, иистэнэр массыына, кыра?ыын лаампа тус-туспа дьаа?ыктанан, маллара биир сырыыга баппат гына ?р???л?мм?тэ. Онно аны тыылара, мотуордара, хас да канистра бензиннэрэ.
– Манна иирээки эрэ ки?и мотуорканан сылдьыан с?п, – диэн к?рб?т эрэ бары са?а аллайан и?эр.
– Би?иги сайын мотуорканан манна киинэ к?р? кэлиэхпит.
– Этэрикээни да туоруургут саарбах.
– К?р??хп?т!
Аара айаннаан и?эн кэргэнэ:
– Хайа? – диэн ?ч?гэй сонуну истээри Уйбаан сирэйин-хара?ын одуула?ар.
– Икки эрэ кырсалаахпын. Кыыл таба ки?и хара?ын далыгар к?ст?бэт буолла. Куруппааскы баар буолуох курдук. Ыйы бы?а кэнсиэрбэнэн ?ссэнэ сырыттым. Онтубут да дьо?у?аата бы?ыылаах. Эн тугу эмит а?аллы? дуо?
– Бурдук манна ыскылаакка баар ???. «Холбостон» суруктаах кэллим. Ас араа?а тиийбитэ дэ?эллэр. О?олорго эрэ ону-маны ыллым.
– Тугу да бултаабакка сылдьан хайдах ытыспытын то?уйуохпутуй? Сатаатар килиэп а?албаты? дуо? На?аа ахтыбыппын.
– Килиэби дуу, миигин дуу?
– Хайа?ытын да?аны… Арба, муорабыт таа?наары гыммыт. Мин тиийдим да, т?тт?р? охторум буолуо. ?йд??р эрдэххэ, ол суругу билигин миэхэ биэрэн кэби?иэ? этэ. А?ы-??л? Тароторин ойо?о дьа?айар бы?ыылаах. Сатаатар о?олорбутугар сгущенка м?чч? ы?ыгыннарыллыа.
– Халлаан сырдаан ?ч?гэй ба?айы. Ол туох тэлимниирий?
– Этэрикээни туоруур бэлиэм. Ылта?ыны ура?аска саайбытым.
– Оттон то?о тэлимниирий? Былаах курдук дии.
– Ити дьэргэлкэн «хамсатар». ?сс? да туундара дьиктилэрин к?рд?рт??н и?иэ?э.
– Хайа, ханна? – дии т??эллэр им-дьим испит о?олор ону истэн.
– Арба, до?ор, саабыт ку?а?ан диэн туо?апка к?рд???н ыллым.
– Онон тугу бултаары гына?ын?
– Эн ыраата бардаххына, до?ор о?остуом. Доруоппут биир эрэ дии. Хата ытарга ??рэтээр эрэ.
– Сайын сааны эспэккэ бултуохпут.
– Хайдах?
– Илиминэн.
– Оччо?о куруппааскыларга эмиэ илим ?т??ххэ.
– Куруппааскыны илимнээбиттэрин истибэтэ?им, боруобалыахпыт да?аны. Оттон саарбыт ку?у илиминэн бултуур сурахтаахтар.
– Оо, ха?ан саас буола охсор?!
– Байылыат олох кэлэрэ чуга?аата. Икки ыйы хайдах эмэ гынан м?чч? т?сп?т ки?и.
САП СА?АТТАН САЛ?АНАН…
Уйбаан дьоннорун дьиэлэригэр ???л?тээт, и?ирдьэ киирбэккэ та?ынан сылдьан а?албыт малларын-салларын хахханы буллартыыр, ыттарын бэрт барбах ?л хаптарар уонна бэйэтэ, аара айаннаан и?эн а?ыам диэн, балык кэнсиэрбэтин хоонньугар уктар. Таа? балачча кэ?ээбит этэ, ону дьонугар эппэтэ?э. Хайдах эмэ гынан Ки?илээхтэн а?ыйах куул бурдугу а?алар ба?алаах. Чэпчэки та?а?астанна?ына, суукка а?аарынан эргиллиэн с?п. Оччо?о эрэ кус-хаас кэлэригэр тиийэр кыахтаахтар.
Ыттара му? кыраайынан ойон и?эн, туох эрэ к?ст?бэт истиэнэ?э кэтиллибиттии, хорус гына т??эллэр. Кутуруктарын купчутан илэ-чахчы туохтан эрэ олус куттаммыт к?р??нэммиттэр. Уйбаан, со?уйбут омунугар, ойон турарыгар сыар?атын т??нэри к?т?н кэби?эр. Бэриэччитигэр тиийбитигэр ыта ыйылыы-ыйылыы муу?у сытыр?алыыр. ?р?? э?э сытын ыллахтара, ?сс? чугас бы?ыылаах. Хантан эрэ муус хал?а?атын быы?ыттан кэтээн сытта?а дуу? Бэл к?н?с ?р?? тунахха балыйтаран к?ст?бэт аарыма кыыл бу айылаах балай хара?а?а субу да саба барыйан турда?ына к???л. Бэрт чугас буолан ыттар сыт ыллахтара. Сыар?атыгар сы?арыйар-сы?арыйбат сыылы?хайдаан тиийэн саатын с??рэр. Бэл табаны хотуппат ба?айы ?р?? э?эни хайыа эбитэй. Тирээн туран ыта сатаан к?р?р? дуу. Аны ыттара куотан хаалыахтара турар. Тарыыр ма?ы и?иннэрэр то?оостоох муус ч?м??? суох бы?ыылаах. Бэриэччитигэр тиийэрэ буоллар, ытын бэйэтигэр хам кэлгиниэ эбит. Ытыгар сынан тиийэн, быатын туппахтыы сылдьан сылбырхай ууну чалымнатан ылар. Бай! Таа?ар бэлиэр кэлбит буолла?а дуу. Бу сырыыга сулбу-халбы сыар?атыгар батыччахтаан тиийэн тарыырын тардыаласпыта мууска хам то?о охсубут. Бы?а?ынан чээччэйэн онтун бэрт ?р аста?ан араарар. Барыахтаах сирин ма?ынан анньыалыы сылдьан муус ырбыыламмытын булан ылар. Ура?ас тиийбэт кэтиттээх а?а?ас уу субу бургучуйа сытар эбит. Ыттара ырбыы адьас кыламаныгар тохтообуттар. Кыл м?чч? муора?а умсаахтана сыспыттар. Курумуутун уллу?а мууска сыста?ныыр гына илийбит. Ыттарын атахтарыгар инчэ?эй биллэн эрдэ?э, кэннилэринэн тэйэн сыар?аларыгар ыга сыстыбыттар. Халлаан сырдыырын манна кэтэ?эрэ кутталлаах буолсук. Ууга да былдьатыы?ыктар, то?он да буорайыы?ыктар. Хаар тохтообот килэ? муус чысхаанын туох тулуйуо буолла?ай! Сыар?атын т?тт?р? со?он балачча барбахтыыр, онтон ыттарын быаларын бэрийэ-бэрийэ дьиэтин ту?аайыытын булларар.
Сарсыарда сырдыкка кэлэн к?рб?тэ, уонча миэтэрэ кэтиттээх муора муу?а ыраахха диэри хайа барбыт. У?уоргу ?тт?гэр муус модьо?ото кими да ыыппат гына ?р? к??рэлэммит. Муус ?рд?нэн сылбырхай уу килэччи то?мута ыты да таба тирэннэрбэт ?л?гэрэ. Тыал к????ттэн сыар?ата ыттары талбыт сиригэр тамнаталыыр. Чараас муус араастаан то?мутугар тилэхтэрин бы?ыта ?ктээн ону салана сытаахтыыллар. Маннык буолла?ына, ?т?р?нэн Ки?илээххэ сананыа суохтар. ?ст?? с??с кыраамнаах уонча баа?ка балык кэнсиэрбэлээхтэр. Онон хас хонуохтарай?! Ыттарын а?ылыгын сиэн кэбистэхтэринэ, к?н?нэн буруолара сабылларыгар тиийэр. Онтулара да ?ксэ саллааттар а?ылыктарын тобо?о, ону кытта икки-?с куул ку?а?ан балык эрэ. Ыксаатахтарына, бэйэтэ со?ото?ун сатыы баран кэлэрэ дуу, Тароторины хабар?алаан да туран а?ыйах куул бурдугу син а?алтарыа этэ.
Уйбаан саатын с?гэ-с?гэ туундараны к?н тура-тура кэрийэ сатыыр да, кыыллара хара?ар да к?ст?бэттэр.???с к?н?гэр эмиэ туга да суох дьиэлээн истэ?инэ, ар?аалата со?ус са?ахха, кини к?рд???нэ, кутаа уота к?ст?рг? дылы. Дьиэтэ тус со?уруу, оттон ол диэки уот оттуох ким да суох буолуохтаах этэ. Хайа дьаабыный? Баалаан хара?а иирэр дуу? Суох, илэ умайар. Котельнай арыытыттан хайа эрэ булчут кэлэн истэ?э. Атын ким да кэлиэх ту?а суох. Баран сэрэтиэххэ. Этэрикээн билиитин ар?аа ?тт?нэн Ки?илээххэ бы?а астарыан наада. Илдьит да тириэрдиэн с?п.
Уоту ту?улаан барбахтаабытын кэннэ кутаа эмискэ к?ст?бэт буолан хаалар. Утуйдахтара. Бинокулунан са?а?ы к?р? сатыыр. Ки?и хара?ар хатаныах баара к?ст?бэт. Сатахха утары сытыы тыаллаах. Оннук санаа мучумааныгар ылларан саараан турда?ына, туох эрэ харалара хаар ?рд?нэн т?к?н??эн та?ынан кэлэн аа?аллар. Таах туруохтаа?ар биир хараны т??к?с гынан ыты?ыгар т??эрэн ылар. Таба т??тэ тыалга ?рдэрэн тэлээри?ниир эбит. Бачча?а таба т??л??х ту?а суох. Ха?аа??ы эрэ кыыл сиэ?ин сэмнэ?э сытта?а. Онтон тугу эбит ки?и ту?анара хаалбата?ын биллэр да?аны, тыалы утары дь?кк?йб?т?н бэйэтэ да билбэккэ хаалар. Бэрт ыраах туох эрэ хараарара к?ст?б?т?гэр Уйбаан, хомурах ?рд?нэн халтарыйа-халтарыйа, с??рэн бэдьэйэр.
Ха?ан, туохтан ?лб?т таба сэмнэ?э сытара буолла. Хабар?атын туох эрэ бы?а хадьырыйбыт, и?ин б?т?нн?? орообуттар, кэлин ата?ыттан улахан а?аара у?уо?а эрэ килэйэр. Атына б?т?нн?? сыалай сытар. Сыата да а?ыран к?рб?т?х. Ба?ар, кини ыппыт табата кэлэн о?утта?а дуу? Били??и диэтэххэ эмис. Чэ, ха?ан да ?лл?н. А?ыйах хонукка ыттыын бэйэлиин ?ссэнэр эттэннэхтэрэ. Илин атахтарыттан ньылбы тардан ылан санныгар манаагылыы уурунан кэби?эр да дьиэтин диэки т???нэ турар.
– Хайаа, таба ?л?рд?? дуо? – диэн кэргэнэ т?нн?г?н ?ст??к?лэлии сылдьан утары с??рэн кэлэр.
– Ким да ?л?рб?тэ биллибэт кыылыгар т?бэстим. Дьэ, хата, хоргуйдубут диэн аны ытыс то?уйбат дьон буоллубут.
– Чээн, маны т??? ?р сиэхпит дии саныыгын?
– До?оор, сир-дойду иччитэ би?игини а?ынан бэрсибит а?ын мыыныма. Ба?ар, мантан ыла би?иги да ?тт?кп?т хараланыа, илиибит тутуурданыа.
– Оо, оннук эрэ буоллун.
– Чинчи ?ч?гэй! Кэлэн и?эн куруппааскы халы? ??р?н к?рд?м. Били илим куукулатын булаар эрэ. Сарсын иккиэн к?м?л??н тардан кэби?иэхпит.
Ити киэ?э к??-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ табаларын к?п этин ыргыччы к??стэнэн тото-хана а?ыыллар. ?сс? да бу курдук с??рэр атахтааххыттан с?п-с?п ?л??л?? тур диэн сир-дойду иччитин ??рдэ-к?т?тэ а?аталлар.
– До?оор, мин ыттарым эрэйдээхтэргэ бири?иэнинэн кэтинчэ тигэттээтим ээ. Ыыраахтарын хайыта ?кт??ллэрэ арыый да буолар ини.
– Сулбу т??э сылдьыа суо?а дуо?
– Быалаатахха тулукта?ыы?ы.
– Ол кэтирдэтэлии о?усту? дуо?
– Баастарын о?уута кэтэрдиллиэ. Саланалларын мэ?эйдиэ диэн тохтоотум.
– Уста сатыыр «дьон» буолуо ээ.
– Ээ, ??рэнээ инилэр.
– Мин Котельнай диэки булчут кутаатын к?рд?м. Хайа эрэ ки?и ыттара быстан хонно дуу, хайа ??дэн.
– Ээ, ол уот би?иги кэлиэхпититтэн умайар. Араа?а, Байанай биэрээри гынна?ына, уоттанар-к??стэнэр эбит буолла?а.
– Бай даа?! Мин ол уокка баран и?эн таба этигэр т?бэстим.
– Баалаан, Байанайы? ?л??т?н а?аллы? эрэ, хайа ??дэн…
– Сарсын ханан умайарын к?рд?р??р эрэ. Туох дьикти уота умайар ба?айыный. Иккиэн, ба?ар, биир уоту к?рб?пп?т буолуо.
Сарсыныгар о?охторун туттарар боробулуохаларыгар илимнэрин а?аар у?угун баайан туундара диэки субуйа тардан тимир турбаларга иилэ быра?аллар. Бу турбалары Тиксииттэн мээнэ со?успатах эбит, син к?дь??стээн эрдэхтэрэ. Куруппааскылар хойуутук и?иннэхтэринэ, бу быстарыктан чахчы быы?ыа этилэр.
Б?г?н Уйбаан ?р??р, ?ч?гэйдик сынньанар санаалаах аа-дьуо киирэ-тахса ону-маны ?р? тарда сырытта?ына, эмискэ о?олор ??мэхтэ?э т?ст?лэр:
– Табалаар-табалар!
Арыы ????н диэки налыы хотоол туундара?а табалар ар?ам-тар?ам мэччийэ сылдьаллар эбит. Ки?и ханна да ??мэн чуга?ыыр сирэ суох. Таах ымсыырдар бы?ыылаахтар, эрэйдэммиккэ остуойута суох буолуу?у.
– О?олоор, ба?ар, чуга?ыахтара, мээнэ с??рэкэлэ?имэ?. Хараххытын быра?а сылдьы?. Хас таба баарын билэ сатаа?.
Ол эрээри ээр-сэмээр бары табалартан харахтарын араарбакка кэтэ?э-мана?а сырыттылар. Кэмниэ-кэнэ?эс а?алара тулуйбата:
– До?ор, саабын, батарантааспын та?аар эрэ. То?о кы?ыытай, ??мсэн к?рб?т ки?и.
– Уйбаан, бастаан туо?апкалаан к?рб?кк?н дуо? Биэрэстэни кыайбат сири ылыа дуо?
– Ити ымсыырбыт санаа?ар чугас курдуктар. Хотоол сир хоннохтоох буолааччы.
– Чэ, оттон боруобалаа ээ, ба?ар, биир эмэ табыллаарай.
– Таах кыыллаан кэби?эбит эрэ, хайдах эрэ. Боруобалыахха да?аны. Эн бинокулунан хайдах хамсаналларын к?р?н этэн биэрэн и?ээр.
Били сирэр буулдьа сааларын кытта туо?апканы Шура холбуу тутан та?аарар.
– Бар, а?а? хайы?арын, быатын бэлэмнээ, – диэн уолугар соруйар.
– На?аа бэлэмнэнимэ эрэ…
– Чэ, та?аардын-та?аардын. Оол ?р? чоло?нооччу, араа?а, буур бы?ыылаах, онтон арыый бэттэх турары ытан к?р.
– Хайа? – Уйбаан биирдэ «чус» гыннаран баран ыйытар.
– Хамнаабатылар. ?сс? ыт.
– Ити аата биэрэстэттэн ордук эбиттэр. Арыый чуга?ыах эрэ. Эн чоло?но?оллоро элбээтэ?инэ сибис гынаар.
Иккиэн с??счэ хаамыы и?ирдьэ киирэллэр.
– Уйбаан, ыт-ыт! Хамсыах курдуктар. ?ок! Били ты?ы эмискэ ходьох гынна!
– Т?б?т?н хайа диэки хайы?ыннарда?
– Иннин диэки биирдэ ойдо.
– Ол аата буулдьа кэннинэн чу?ууран ааспыт. Бэйи, ити буолла?ына…
– ?ок! Тобуктуу т??ээт, ойон турда. Атыыры тула с??рэкэлиир. Атыттар букатын кы?аллыбаттар.
– Итиччэтигэр, ыппахтыы т??эрбит буолуо. Дьэ, до?ор, туо?апкабыт ту?алаары гынна ээ.
– Улаханнык са?арыма. Ол атыыр кэннинээ?ини ыт. К?рд?? дуо? Икки кэлин ата?ынан ?р? тэбэн ылла буолбат дуо?
– К?рд?м да, ?йд??б?т?м ээ. Ити аата хайаабыт бы?ыытай? Бэйи, билигин атыыры бэйэтин м?хт?р? т????ххэ. ?ч?гэйдик к?р.
– Со?уйан кэдэс гынна.
– С?п. Итини ?йд??т?м. Арыый иннин ту?аайан аллара со?ус к?рд?хх? хайыыр эбит.
Туо?апка «чус» гынаатын кытта таба, ?р? ходьорус гынаат, иннин хоту уончата ойор. Онтон т?б?т?н илгистэ-илгистэ кэннинэн буолбахтыыр. Атын табалар бары тилигирэ?э т??эллэр.
– Чэ, Шура, тохтуохха. Араа?а, ?ч?гэйдэттилэр бы?ыылаах. Аны таах кыыллаан ыраатыннартаан кэби?иэхпит. Налыйдыннар. Сарсын сарсыарда эккирэттэхпинэ туга-ханныга биллиэ?э. Табыллыбыт буоллахтарына, т??н к???й??хтэрэ, оччо?о ыттар начаас саба к?т?н ылыахтара. Хата, били этэрбэстэрин кэтэрдитэлиэх. Уксуу?унан ибиирэ т??эри? дуу, ба?ар, уста сатыылларын бопсуо?а.
Дьиэлэригэр киирэн бэ?э?ээ??и к??стэрин тобо?ун сыпсырыйа олордохторуна, эмискэ турбалара кырылыы т??эр. Бары та?ырдьа ойон тахсан илимнэрин к?рб?ттэрэ биир куруппааскы и?нэн ?р? тилигирээн эрэр эбит. Саба сырсан тиийэн хам тутан ылаллар. Аны харахтара илимнэриттэн арахпат. Ити к?н устата хас да халы? ??р сири кырыйа к?т?р?н к?рд?лэр. Ол аайы илим?э биир-икки эрэ и?нэр, ?г?стэр субу илими кэтиэхчэ буолан и?эн, ?р? хололоон суй гына аа?ан хаалаллар.
– Бу да ас, – дии-дии Уйбаан куруппааскылар т?б?л?р?н хампы ытыртыыр, – киэ?ээ??и миин баар. К?н аайы итиччэ да и?нэрэ улахан. Байылыат олоххо тиийэр дьон буоллубут.
– Оннук эрэ буоллун! – Шура биир да т??н? энчирэппэккэ ?ргээн бур?а?натар. – О?олорум аа?а т?? бэриинэлэниэхтэрэ буолла?а. Таба тириитэ тэллэх кытаана?ар с?б?н эрэйдэннилэр.
– Ийээ, били уоту? умайара чуга?аата, – диэн улахан уол та?ырдьаттан быган туран ха?ыытыыр.
– Чэ, мин тахсан кэтээн к?р??м, туох уота умайар ба?айыный?
Уйбаан уола ыйбыт ту?аайыытын диэки к?рб?тэ, са?ахха со?отох сулус санньыйбыта к?ст?р. Атын сулустар к?ст??хтэрэ эрдэ. Чаас а?аара са?ахтан хара?ын араарбакка кэтиир. Сулу?а са?а?ы кытта ыпсы?ыах буолан и?эн, т?л?нн?рэр курдук ?р?тэ к?т??лээн барар. Хаар ?рд?нээ?и салгын хамсыыра кытарары барытын «уокка» кубулутар эбит. Араа?а, былыргы ?б?гэлэрбит итини к?р?-к?р? ол-бу ???йээни о?орон кэпсиир буоллахтара.
– Хайа? Уоккутун к?рд?г?т дуо? – Шура к????н хотороро буолбут, остуолугар и?ит тарда сылдьан ыйыта то?уйар.
– Ээ, дьэргэлгэн н???? сулус к?ст?р?н «уот» диир эбиппит.
– Онноо?ор тимир ылта?ыны ?рб?х курдук тэлимнэтэр этэ буолбат дуо?
– Ки?илээх чочумаастара ыраахтан кырдьык-хордьук хамсыыр курдук буолааччылар.
– Ол и?ин «Ки?илээх» дэммит дуо? – уоллара ыйытан чап гыннарар.
– Ба?ар, буолуо. ?р?? дьонноо?ун и?ин эмиэ ааттыахтарын син.
– Оччо?о «Дьонноох» диэ этилэр, – диэн уол иннин биэрбэт.
– То?о эрэ «Таастаах» диэбэтэхтэр.
– Ба?ар, «Иччилээх» диэбит дь???ннэрэ ини. Дьэ эрэ, эрэстэрээ??э да дэ??э к?ст?р аста боруобалыа?ы?. Сап са?аттан сал?анан тот олоххо ?ктэнэр дьон буоллубут. Дойдубут иччитин эрэ кэлэппэтэрбит.
– Би?иги иннибитинээ?илэр кэлэтэннэр, ма?най утаа аты?ырыы к?р?стэ дии санаабаккын дуо?
– Суох. Би?иги к???н эрдэ бу дойдуну булбуппут буоллар, муннубут тыбыырбакка кыстыахтаах этибит. Ки?илээхтэр ки?илии к?рс?бэккэлэр эрэйдээтилэр. Хара сиргэ этэ??э ?ктэннэхпитинэ, ким бу дойду дьи?нээх ха?аайына буоларын к?р??хп?т. Бачча киэ? дойдуттан к???н? оонньообуттарын к?рд?р?лл??. Дьону итирдэ-итирдэ хаартылыылларын ыраас мууска та?аартаан тэйиэм.
Сарсыарда, дьоно тура иликтэринэ, Уйбаан ыттарын к?л?йэн хотоол диэки к?т?тэн хаалар. Олохтоох таба ханна сир ?т??й, хотуттан со?уруу сы?аллан истэхтэрэ. Ону хотоол н??л отугар киллэрбэккэ кыйдаталыы сылдьыбыт бы?ыылаах. Сэрэйбит курдук, ?с таба ??рдэриттэн ыраах быстан мэччийбитэ буола сылдьар. Олору бы?а охсон ыллахха, ??рдэригэр холбо?о сатаан, саа тэбиитигэр киирии?иктэр.
Ыттарын ыраа?ынан салайан, санаабытын курдук, бы?а с??рдэн истэ?инэ, табалар ????н ыт иннин бы?аары батыччахта?ан субу а?ыла?ан саа?а утары кэлэн биэрэллэр.
Уйбаан ыскылааттах с?р?н «а?а» кэбэ?эстик бултанарын биллэ?э ити. ?сс? туох эрэ са?аны тобулуохха баара.
СААС КЭЛИИТЭ
Сыар?атыгар ?с табаны адаарыччы тиэйэн и?эрин дьоно ыраахтан к?р?н утары сырсан кэлэллэр.
– Т?ргэнник и?иттэ та?аар!
– Туох и?ити?
– Хаан-хаан кутар!
– А?аа, паапаа, би?иги буолла?ына ?с куруппааскыны туттубут.
– Ону?
– Ону маамабыт бастарын тосту эрийтэлээтэ.
– Оо, бултуйбут дьон э?иги эбиккит. Билигин таба сылаас хаанын и?иэхпит.
– Бу?арбакка дуо?
– Таба сылаас хаанын и?эр, быарын-б??р?н сиикэйдии сиир ки?и доруобай буолар. Булчут оннук а?ыахтаах.
– Пыы.
Уйбаан табаны тиэрэ быра?ан и?ин хайытан эрдэ?инэ кэргэнэ:
– Хайа, бастаан хабар?атын быспат эбиккин дуу?
– Табаны астаа?ын арыый атыннаах. Сылгыны былыр тыыннаахтыы ??с тардаллара ???.
– С??скэ охсубакка дуо?
– Оччо?о этигэр хаана хаалбат диэччилэр.
И?ин ороон кэргэнигэр ???л?чч? анньар, онтон сис хорук тымырын бы?а сотор.
– Чэ, Шура, хомуоскунан ба?ан, бастаан бэйэ? ис, о?олор к?рд?хт?р?нэ, ба?ар, иси?иэхтэрэ. Бу б???йэ да илик быарда амсай. Субу курдук сибиэ?эй а?ылыктаах ки?и сынгаалааччыта суох.
– Оо, дьэ, сии ??рэммэтэххэ, хайдах эрэ ээ.
– То? балыгы кы?ыны бы?а сиэбити? буоллар, эн да ыалдьыа суох эти?. Бу табалары дьиэбититтэн чугас ?л?р?н эн ?сс? хааны амсайды?. Ыраах ?л?рд?хх?нэ, таах то?он кэби?э?ин.
– Хаарыан а?ы. О?о?оско кутан о?олорбор амсатыам. Ону ба?ас сирбэттэр ини.
– Бээрэ, Шура, миэхэ ?й киирдэ. Билигин а?аан эрэр астаннахпыт дии. Бу табаларбын саа тэбэр сиригэр туруортаан «мончуук» о?о?уннахпына хайда?ый?
– Миэхэ тириилэрэ наада эбиттэр. Таа? уутун кэ?эр анал та?ас тигэ охсубут ки?и.
– Кыыллаабатахха, ити табалар хотоолго сылдьымахтыахтара. Оччо?о «мончуукпутугар» биир эмэ сыстыа?а. Сарсын сииргэ туо?а да суох дьон буолбатахпыт. А?ыйах хонукка куруппааскыбытынан да сылдьымахтаа инибит.
Киэ?э а?ылыкка Шура таба и?иттэн чохочу курдук сыа-арыы быргыйа сылдьар суон о?о?остору бу?арбыт уутугар хааны ытыйан хос оргута т?сп?т?н о?олор ордук би?ирээтилэр. Бэл к?т?хх? сылдьар уоллара ону эрэ к?рд??н далла?ныыр ки?и буолла. Онон биэдэрэни толору баспыт хааннарын кыра-кыра и?иккэ то?орон о?о «??тэ» о?остор буоллулар.
Ити курдук миннэ?эн дьиэлэрин тула ?л?рб?т табаларын араас мо?уоннаан туруоран кэбиспиттэрэ тыыннаах табалар мэччийэ сылдьалларын курдук. Биир да таба бэйэ-бэйэлэрин хатыласпат гына к?р??? ылыналларыгар Шура ураты дьо?урдаа?а арыллар: кини кыптыыйынан хаартыска кумаа?ытыттан кырыйталыырын Уйбаан ??т-?кч? ?т?г?ннэрэ туруортуур.
Сарсыарда арыт к?н т??рт-биэс табаны охторор. Онон аны таба ты?ын, тириитин та?астыыртан соло булбаттар. Ки?и т????н тылыгар диэри дири?нээх таа? уутун Уйбаан хайа ба?арар кэ?эн туоруур кыахтанна. Аны кулгаах, иэдэс, моой, тобук, бэгэччэк, т??с, сис анал та?астара диэн баар буоллулар, ?т?л?к, кэтинчэ араа?а тигилиннэ.
Бастаан утаа к?ннээ?и а?ылык к?ст?р? бэрт эрэйинэн бы?аарыллара уурайан, аны кэлэр сылга ха?аанар гына бултуйан, ыкка, мэ?иэ?э диэн араараллар. Байанай к?нд?лээтэ?инэ кэччэммэтин а?ыйах хонук и?игэр ??н?р?-т??лэрэ уларыйыар диэри биллилэр.
Бултарыттан ?л??лээн, куруппааскы этэ, таба чо?кута кэ?иилээх Уйбаан Ки?илээххэ анаан-минээн бара сырытта.
Аан бастаан саллааттар остолобуойдарыгар тиийэн: «Ыттарбын а?атаргыт и?ин», – диэн, ?с куулга симиллибит таба этин повардарыгар куду аста. Онтон станция начальнигын та?ырдьа ы?ыртаран ылла:
– Эйиэхэ махтана кэллим, – диэн баран, сыар?атын диэки ыйан кэби?эр. – ?йд??р инигин, бу компа?ы?
– Ну-ну, дьэ ?йд??т?м. Ол мин к?м?м да диэн, бэйэ? да булан тэйэр ки?и киилэ бы?ыылааххын. Хата мин махтанаргын кавычка?а ылан этэр диэн бастаан утаа ?йд??б?т?м.
– Би?иги к?н?т?нэн этэр, кэпсэтэр ?гэстээхпит.
– Ол ?ч?гэй. Хайа, компа?ы? ?ст??к?лэтэ т??э сылдьар эбит дии. Сибилигин силимнэтиэхпит.
– С?пс?г?р?мэ. Билигин компаска э?ин олус бааспаппын. Тыал, сулус хайа да компастаа?ар эрэллээхтэрин билэн эрэбин. Ол эрээри аан бастаан айанныырбар эн эппит хайысха? улаханнык ту?алаабыта. Таа?а оччоттон т??э сылдьарын билбэтэх этим. Бу куруппааскы этэ, таба чо?кута а?аллым. Бука, к?н аайы амсайбат а?ы? буолуохтаах.
– Поварбыт Ленинград рестораныгар ?лэлээбит улахан маастар. Кини сатаабата диэн суох. Оттон бу у?уох и?игэр баар мэйии хайдах сиэнэрин да билбэппит. Тароторин ыттарбар диэн ылааччы.
– Аны биэримэ?. Мэйии буолбатах – силии диэн бэйэтэ анал ааттаах. Нууччалыы туох дэнэрэ буолла? С?гэтэ, и?иттэ а?алтар, поваргын та?аар, бэйэм хайдах астанарын к?рд?р?н биэриэм.
Уонча чо?ку силиитэ улахан миискэни толору ?р???л?мм?т?н, киирэ-тахса сылдьар ?с-т??рт ки?и ?м??р??э т??ээт, «боруобалаан» б?тэрэ сы?аллар: «?т?? да а?ы Тароторин ыттарыгар сиэтэр эбит!» – дэ?эллэр.
– Миигин кытта дуогабарда т??эрси?. Мин э?игини талбыт эккитинэн хааччыйыам.
– Бэйэбит да ытабыт ээ.
– Э?иги бу Ки?илээх эргин бултуохтааххыт. Кадровай булчуттар ыырдарын тугунан да тэбистэриэ суохтааххыт. Т??лээх – государство баайа, айманыа суохтаах.
– Би?иги эрэ тэпсибэппит. Манна к???н ки?и б??? тиэстээччи. Дьокуускайтан тиийэ кэлээччилэр. Хата кинилэр ордук кырса?ын э?эр инилэр.
– Ону ба?ас бопсуллуо?а.
– Оройуон, республика дуо?унастаахтарын барыларын хайдах бопсор ???г?н?
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69209692) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.