Сайсары к??лгэ т?бэлтэ
Егор Петрович Неймохов
Эдэр силиэдэбэтэл дьаны?ан туран бутуурдаах дьыаланы арыйарын ту?унан аа?ааччы бол?омтотун тардардыы дэтэктиип жанрынан суруллубут сэ?э??э ойууланар. Киирии тылы айымньы с?р?н геройун прототиба – юстиция генерал-майора Макар Яковлев суруйбута кэрэхсэбиллээх.
Егор Неймохов
Сайсары к??лгэ т?бэлтэ
Табыллыбатах к?н
Таксист Назар Давидян хара сарсыардаттан табыллыбатах к?нэ ??ннэ. Гаражка кэлэн, массыынатын са?ардыы к?р?нэн эрдэ?инэ, диспетчерскэйгэ ы?ырбыттара. Куруук кинини эйэ?эстик, ??рэ-к?т? к?рс?р диспетчер Светлана б?г?н тимир-тамыр курдугун тута бэлиэтээтэ, дорообото-дыраастыйа суох, кини кыайан тиийбэтэх аадыры?ын квитанциятын ???л?тээт, бы?а бааччы: «Бэ?э?ээ эйиэхэ бэриллибит 6-с сакаа?ы то?о толорботу?? Пассажир кэлэн ??сэ сылдьар, «такси тиийбэтэ, онон с?м?л??ттэн хааллым» диир». Назар Хаты? ?рэх даачатыгар пассажирдары илдьибитин, онно к?л???т? тэстэн уларытаары мучумаанна?ан хойутаабытын э?ин бы?аарыах буолбута да, диспетчер хайыы-?йэ атын суоппарга хайы?ан и?эн ки?инэйбитэ: «Пассажиргын кытта бэйэ? бы?аарыс…»
Назар таксопарка олбуоруттан, туохтан эрэ куотардыы, т?ргэнник сырылатан тахсыбыта, модун «Волгата» хас биирдии хамсаныытын имигэстик истэриттэн, б?л??н т?сп?т хаар сып-сырдыгынан, ып-ыраа?ынан туналыйарыттан дьэ арыый сэргэхсийэ бы?ыытыйда, бэл, бу чэбдик салгыны э?ирийээри, аанын сэгэттэ – кутулла т?сп?т салгыны и?сэлээхтик ыймахтаата, онтон сабан «лип» гыннарда. Ханныгын да и?ин, бэ?э?ээ сыыстарда – ха?ан да ки?и ба?атын ханнарыа суох хачыгырас харчы ымсыыта иэдэттэ. Билигин, дьэ, ити баар… Аны хаалбыт пассажир с?м?л??ккэ борогуонун т?л?тт?р??хтэрэ, т?л?тт?р?лл?р? да эрэбил. Республика и?игэр к?т??чч? буолла?ына, син да этэ, арай co?ypyy барыахтаах ки?и буоллун? Оччо?о, дьэ, иэдээн. Бэйэтэ балтараа м????х…
Давидян бэ?э?ээ сарсыарда эрдэ куорат иччитэхсийбит киин уулуссаларынан айаннаан и?эрин ?йд??т?. Орджоникидзе болуоссатыгар такси тохтобулугар икки уолу кытта икки кыыс тураллара, бэрт эрдэттэн далбаатаспыттара. Хара тирии сонноох кыыс икки илиитин бокуойа суох сапсыйа-сапсыйа, омунугар, адьас уулусса?а с??рэн тахсыбыта. Aaha барыах курдук санаалаа?а да, туох имнэммитэ буолла, кыы?ы аттынан к?т?тэн и?эн, то?о туормастаабытын бэйэтэ да ?йд??б?т???. Тута т?рд??н саба сырсан кэлэн, аны куотуо диэбиттии, и?ирдьэ олорунан кэбиспиттэрэ. Салон и?э сонно к?рд??х са?аны сэргэ духуу, арыгы сытынан туолбута.
– Шеф, Хаты? ?рэх даачатыгар, – диэбитэ кинини кытта сэргэстэ?э олорбут кы?ыл сирэйдээх багдаллыбыт уол. – Ата?астыахпыт cyo?a…
Массыына?а ыга олорбут дьону холдьохсон да ту?а тахсыа суо?ун ?йд??н, итиэннэ кыргыттардаах сылдьар уолаттар ?б? дэлэйдик ыскайдыылларын билэр да буолан, Назар тугу да хардарбакка, таксины т?тт?р? эргитэн, болуоссаты кыйа тэптэрбитэ.
Пааралар, кырдьык, «ата?астаабат» гына т?л??б?ттэрэ, ол кэнниттэн хаарга орохочуйар ыллык суолунан хаамса турбуттара.
Т?нн?н истэ?инэ, массыыната и?нэс гыммыта, биир баллонун тыына тахсан хаалбыт этэ. Назар соччо уолу?уйбакка саппаас к?л???т?н та?аарбыта уонна, багажник и?ин одууласпахтаат, ca?a аллайбыта: домкратын бэ?э?ээ Семка Сарычев уларсыбыта уонна т?н?ннэрбэтэх, бэйэтэ да умнан, т?тт?р? к?рд??б?т?х. Т??ннэри к??лэйдиир пааралары, Семка Сарычевы, массыынатын ??хсэ-??хсэ, ки?итэ-с????тэ мэлийбит даача суолугар бэрт у?уннук сыраласпыта. Тэйиччи ыал олбуоруттан у?ун т????, ыарык, сыттык э?ин мастары а?алтаан к?л???т?н уларытан олордуор диэри 6-с сакаа?ын бириэмэтэ ааспыта. Ол да ?рд?нэн Назарга, барбах да буоллар, эрэл кыыма кыламныыра – ба?ар, пассажир атын тугу эмэ булан порка киирбитэ буолуо диэн. Онтуката ханна баарый… «Табыллыбатах наар аанньа» диэбиккэ дылы, бэ?э?ээ киэ?э аны кэргэнэ: «Дьон бары ?ч?гэй кыбартыыралаахтар, би?иэхэ эрэ суох, эр ки?и бyoлaaxтaa??ын, к?л??кк?н…» – диэн бы?а сулуйан та?ыста?а ???. «Дьиэлэниэхпит-дьиэлэниэхпит, кыратык к??тэ т?с, билигин да ку?а?аннык олорор ???б??т, онноо?ор бэйэбит «Волгалаахпыт» дии», – диэн кэргэнин ?сс? эбии сэтэрдибитэ: «Эн «Волга?ар», бука, олорбоппут буолуо, сайын элээмэтигэр биирдэ эмэ массыыналанан ачыа?ырар аата, ол бензинэ, саппаас чаа?а хас да ты?ыынчаны мэ?иэ?иннэ ини…» – кыы?ыран, кутуох-симиэх курдук буолан эрдэ?инэ, Назар сонун харбаат, та?ырдьа ыстанан куоппута. Тотон ?л?н ол-бу буолан эрдэ?ин. ?сс? «Волга» сириилээх-талыылаах. Ма?най холбо?оллоругар холоон да хотууска этэ, биир эрэ уларыттар дьууппалаа?а. Билигин са?ынньах ???э са?ынньах, би?илэх ???э би?илэх, бэргэ?э ???э бэргэ?э. Ол тухары хара?а туолбата. Аны кыбартыыраны баар гына охсуохтаах ???б?н. Пушкин остуоруйатын эмээхсинигэр дылы…
Назар т?р??б?т сиригэр, к?ннээх Армениятыгар, кэли??и кэм?э т??ээн сотору-сотору тиийэр буолла. То?о эрэ уонна наар биир хартыынаны – хайалартан туман к?т?н эрэрин, ула?ата-туората биллибэт Севан у?уоруттан к?н к?л?м?рд?? ойон эрэрин уонна к??лгэ т??ээри кубалар кылба?на?а дайалларын к?р?р. Оттон ону барытын до?у?уоллуу таас хайалар хаардаах чыпчаалларыттан, улуу к??л ????ттэн эр ки?и к??стээх куола?ынан ыллыыра э?силлэр. Назар у?угунна?ын ахсын: «Чэ, аны биир сыл эрэ ?лэлии?ибин, ол кэннэ дойдубар барыам», – дии саныыр эрээри, к?нтэн к?н уруккутунуу аастар аа?ан и?эр. Биир эмэ чугас айма?а да билигин Армения?а суох. Ийэлээх а?ата сэрии кэнниттэн утуу-субуу ?лб?ттэрэ. Убайа Сурен сэриигэ ы?ырыллан барыа?ыттан ситэ сыл а?аара aaha илигинэ «сура?а суох с?ттэ» диэн биллэрии кэлбитэ. Назар, кырдьыга, сэрии б?ттэ?ин утаа убайым тиийэн кэлиэ диэн эрэнэр да этэ… К?н-дьыл субуру?ан бар да бар, оттон Сурен суо?ун курдук суох. Назар кэлин эрэ убайа ?йэ-саас тухары ханна эрэ кыргыс толоонугар хаалбытыгар итэ?эйдэ… Убайа сэриигэ барарыгар сэттэтигэр сылдьар, ол и?ин кинини ?д?к-бадык ?йд??р, сулардыы бытыктаах хара ки?и ?р?тэ анньыалыыра т??л-бит курдук. Сурен баара буоллар, билигин ытык кырдьа?астар кирбиилэригэр чуга?аабыт дьо?ун-мааны ки?и буолуох этэ…
Давидян хобдох ?йд?б?ллэри кыйдаары сирэйин-хара?ын ньуххаммахтаата: «Бэйи, атыны саныахха. Б?г?н ха?ыс чыы?ыланый? Сэтинньи 1 к?нэ. Сотору – быраа?ынньык. Дьу?уурустуба?а быраа?ынньык к?н хайдах т?бэ?эрэ буолла. Бээрэ, пассажирбар тиийэн туох диибин? Арай дьиэ?ин булбакка муна сырыттым диэтэххэ? Аадыры?ын к?р??ххэ, мунаах со?ус дьиэ буолла?ына, инньэ диэн баайсан к?р??ххэ дуу…» Таксист иннигэр анньыбыт, били, диспетчертэн ылбыт кумаа?ытын тэнитэн: «Депутатскай уулуссата… Оо, Сайсары т?гэ?э эбит… Ол эрээри, 14-с кыбартыыра диэнинэн сылыктаатахха, икки этээстээх дьиэ буолуохтаах, адьас уулусса кытыытыгар, н??мэрэ ырылыйан турар буолуохтаах. Оччо?о муннум диир кыах суох…»
Такси Белинскэй уулуссанан Aппa ?рд?гэр тиийдэ уонна университет кылаабынай куорпу?ун иннинэн Радиоцентр диэки сылыбырайда: «Чэ, улахан иэдээн буолбатах, му? у?укка тиийдэххэ, балтараа м?????? да т?л?н?лл??, ону, таптахха, биир-икки к?н и?игэр «чэйдииргэ» бэриллэр харчынан сабыахха с?п… Билигин уоскуйуохха, барыта ?ч?гэй буолуо…»
Тэйиччи ипподром к???ннэ, Сайсары к??л ?рд?нэн элээрдэн и?эн, суол ойо?о?уттан, хантан кэлбиттэрэ биллибэккэ, со?отохто массыына иннигэр ?с-т??рт o?o баар буола т?сп?ттэригэр, арыычча туормастаата. Педалын туох баарынан ?ктээбитигэр ки?и куйахатын к??рдэр тыас кыычыгыраата, му?унан испит массыына тирэ?ин булбакка халтары?наан, суол кытыытынаа?ы то?уу хаарга анньыллан тохтоото. Давидян уордайан, б?г???? туох баар кы?ыытын-абатын бу орой мэниктэргэ тo?o с??к??р ба?алаах массыынатын тэлэйэ анньарын кытта, о?олор киниэхэ саба сырсан кэллилэр, долгуйан былдьасы?а-былдьасы?а са?ардылар:
– Дьээдьэ, дьээдьэ…
– Милииссийэ?э барыаххайы?…
– Итиннэ т??тэни ?л?рб?ттэр…
Давидян о?олор тылларыттан со?отохто уостан, бэл, хайдах эрэ т?лэс-балас буолла, «утуйа сылдьабын дуу, тугуй» диэн кымаахтаныан ба?арда, ити гынан баран, о?олор сирэйдэрэ-харахтара турбутун к?р?н са?арда.
– Ол ханна баарый т??тэ?
– Итиннэ… – силигилии ??нэн баран хагдарыйбыт хойуу хомус ????н диэки ыйдылар. Назар массыынатыттан тэйэн, ыйбыт сирдэрин диэки барда. Бу о?олор тугу-тугу этэллэрий? Ама, кырдьык ????… Сэрэниин-сэрэнэн ?ктэнэн хомус кумаламмыт сирин ???йд? уонна сымы?а?ын бы?а ытырда – илиитин с??рг?т?к быластаан эдэркээн дьахтар иттэни сытар. Т????гэр баар кытархайы ма?ан та?а?ынан саба бырахпыт курдук. ?сс? бол?ойон к?рд?, кы?ыл ??н???? – тэрэпиискэ буолбатах, хаан халыйбыта то?мута эбит. Давидян кэннинэн чугуру?наан и?эн с??рэр-хаамар икки ардынан массыынатыгар барда, о?олору б?лг?ннэриттэн харбаталаан массыына?а анньыталаата:
– Киири?, т?ргэнник, – к??мэйэ титирэс, кэ?иэ?ирэн хаалбыт курдук. «?л?р??хс?ттэр чугас кэтээн сытар буоллуннар, т?ргэнник, т?ргэнник, милииссийэ?э…» – сытыытык кыламныыр санаа чыбыр?аччы кэйиэлиир.
«Волга» хо?нон, орулуу т??ээт, му? кыраайынан иннин хоту ыстанна.
Со?уччу сорудах
Силиэдэбэтэл Захар Захарович Элиэнэп прокуратура дьиэтин туруору кирилиэ?инэн аллара т??эн и?эн, аа??а сы?ыарыллыбыт биллэриини к?р?н а?арда: «Арба да, сарсын субуотунньук этэ дуу, бэйи, даачабар тахсан бараан истээх соммун а?аллахпына сатаныы?ы, – дии санаата уонна ча?ытын к?рд?. – Алтаны аа?ан эрэр, Марианна ?лэтиттэн кэлэрэ ?сс? чаас курдук баар, онуоха диэри эргийиэхпин с?п эбит…» – халта? сонун тимэхтэнэ-тимэхтэнэ, тахсар aa??a чуга?аан эрдэ?инэ:
– Захар Захарович! – диэн кэнниттэн ы?ырбыттарыгар эргилиннэ – прокурор к?м?л????чч?тэ Мальцев кирилиэс биттэ?иттэн туту?ан тиэтэйэ-саарайа т??эн эрэр. – Захар Захарович, хайа, бэ?э?ээ??и партиябытын ситэрбэппит дуо, мин дьиэбэр ырытан, хотор барыйааны буллум дуу дии сылдьабын.
– Оо, б?г?н бириэмэм кэмчи ээ, билигин даачабар бара сылдьыахтаахпын, – Элиэнэп то?о эрэ эмиэ ча?ытын к?р?ннэ итиэннэ мичээрдээтэ. – Чэ, сарсы??а диэри к???р??ххэ, тайм-аут ыларбын к???ллээ.
Мальцев к?ллэ, сапсыйан кэбистэ:
– С?б?лэ?эбин, бачча хойут ол то?о даачалааты??
– Сарсы??ы субуотунньукка кэтэр та?ас-сап ылыныа этим.
– Аа, чэ, сарсы??а диэри.
– Пока, – Захар Захарович у?а илиитин к??рэс гыннарда уонна кытаанах куру?уналардаах ааны сэгэтэн та?ырдьа атыллаата.
Тымныйбыт xapa?a уулусса?а электричество лаампаларын уоттара сандаарсаллар. «Быраа?ынньык кэнниттэн массыынаны туруоруллуо, ыал гараа?ын к??нт??р сатаммат» – Элиэнэп дипломат-суумкатын кыбынан, филиал иннинээ?и уулуссаны туораан «Север» ресторан кэтэ?эр олбуор и?игэр киирдэ. Ха?ан эрэ, ма?най бу проспекка хастыы да этээстээх дьиэлэр тутуллалларын са?ана о?о?уллубут уонча тус-туспа хостоох, намы?ах эрээри у?ун таас гараж биир аанын тэлэччи аста. «Запороже?а» к?л???? эрийэ тутарын кытта собуоттанан бирилээтэ. Аргыый а?ай кэннинэн астаран та?ыста, гараж аанын хатаата итиэннэ проспектан Петровскай уулуссатыгар салайан айаннаан сирилэттэ. Хаты? Ypэx, Сэргэлээх даачаларыгар миэстэ ордубакка, аны Б?л?? суолунан сири биэрэр буолбуттара.
Захар Захарович силиэдэбэтэл буолбута ыраатта да, баччаа??а диэри даача?а эрэ кы?аллыбат этэ, кэмниэ кэнэ?эс Б?л?? суолугар даачаланан эрэр. Кырдьык, сайын ?лэлээн, дэлби сылайан баран, быылынан-буорунан, таас дьиэ сырал?ана ???р?к куйаа?ынан ки?ини ыксатар куораттан уу чуумпу тыа быы?ыгар, чэбдик салгы??а ?ктэнэр дьикти ?ч?гэй буолар эбит… Бэл, бу кэм?э, сэтинньи ый ??ннэр да, Элиэнэп даачатыгар тахса сылдьарын, та?ырдьаа??ы куукуна о?о?ун тигинэччи оттон баран, ол иннигэр ону-маны толкуйдуу олорорун олус с?б?л??р. Оччо?о кыра эрдэ?инэ а?атынаан оттуулларыгар былыргы ?т?хх? киирэн уот оттоллорун, а?атын хоонньугар, ула?а сытан, хара?а муннуктары куттана одуула?арын ?йд??н кэлэр. Ыас хара?аттан туох эрэ сибиэ?нээн-сарбы?наан тахсан эрэр курдуга, онтон дьиксинэн т??р?ллэн, а?атын кэтит к?хс?гэр т?б?т?н кистии анньан, суор?ан анныгар тиритиэ?инэн тиритэн кирийэн сытара.
Аны санаатахха, а?ата хорсун ки?и эбит – к?????? ытыс та?ынар ыас хара?а?а со?ото?ун сылдьарыттан, ол-бу иччилээх-абаа?ылаах диэбит ?т?хт?рг?, дьиэлэргэ хоноруттан адьас кы?аллыбат этэ.
Сорох кырдьа?астар, бэл, а?атын ?л??т?н ол-бу иччилэргэ, абаа?ыларга к?т?р??хт?? са?араллара да, кини оччоттон итэ?эйбэтэ. Оо, ол дьулаан к?н… Хойукка диэри т??н т??ээн ол к???э тиийэн хаалан бэрт эрэйи к?р?н, баттатан у?уктара. Ол к?н… Кини, оччолорго уончалаах эрэ уолчаан, от мунньа сылдьыбыта, а?ата элгээ??э ?пп?т илимнэрин к?р? хаалбыта. Кини биир субууну о?орон б?тэн эрдэ?инэ, элгээн диэки дьон кэпсэтэн к?лл?г?рэ?эргэ дылы гыммыта, онтон: «Ааа-аа-аа-а!!» – диэн ынырыктаах ха?ыы и?иллибитэ уонна уу чуумпу б?р??кээбитэ.
Уол ити алдьархай ха?ыыттан эт-этэ б?т?нн?? саласпыта, кыраабылын ыраах элитээт, му? кыраайынан к??лгэ ыстаммыта, лабаалар сирэйин сытыытык бы?а охсоллоругар, д?л????н хатыылара ыарыылаахтык тэ?итэ кэйэллэригэр кы?аллыбакка с??рэн ма?ыйбыта, сыыр ?рд?гэр кэлэн эппэ?нии турбута – к??л ортотугар умса эргийбит тыы устан дыгда?ныыра уонна ким да суох этэ…
– А?аа… – а?ылыырын кыатана сатыы-сатыы, нэ?иилэ т?л? биэрбитэ, онтон т?тт?р? с??рб?тэ, хара?ын уутун харытын сыы?ынан ха?ыйа-ха?ыйа, а?ылыырыттан а?ыйан эрэр агдакатын и?иттэн биир эрэ тылы этэн кыыкыныы-кыыкыныы, с??рэн му?наммыта: «А?аа… А?аа-а… А?аа-аа-аа…»
Захар Захарович ???э тыынан кэбиспитэ. Ол к?н нэ?илиэгин дьоно кэлэннэр, к??л? му?халаан а?атын булан та?аарбыттара, т?б?т?гэр баастаах этэ, ону ууга т??эригэр уу анныгар маска охсулунна?а диэн бы?аарбыттара. Оо, билигин эбитэ буоллар… Кытылга, бука, туох эмэ суол-иис хаалбыта буолуо ээ – ону итинниккэ т?бэ?э илик дьон омуннанан ??мэхтэ?эн кэлэн, барытын ?лт? тэпсэн кэбиспиттэрэ. Сарсыныгар оройуон кииниттэн кэлбит милииссийэ ?лэ?итэ сельсовет бэрэссэдээтэлэ о?орбут т?м?г?н кытта с?б?лэспитэ: «Балыктыы сырытта?ына, тыыта т??рэ эргийбит…»
Санаатыгар буолан, фара уотун сырдыгар суол кытыытыгар ГАИ инспектора эриэн ма?ынан далбаатыы турарын дьэ ?йд??н к?рд?: «Чочур Мураан анныгар кэлэн эрэр эбиппин, ГАИ по?а, то?о тохтоттохторой?»
Элиэнэп мунаахсыйда, массыынатын бытаарта. Сайын даачаттан и?эр чаа?ынай массыыналаахтары харса суох тохтотон бэрэбиэркэлиир буолаллара – арыгы испит дуу, суох дуу, массыынатын туруга хайда?ый…
Старшина эбит, чуга?аан кэлэн чиэс биэрдэ:
– Бырастыы гыны?, силиэдэбэтэл Захар Захарович Элиэнэпкин дуо? Ба?аалыста, би?иги вагончикпытыгар киир, силиэстийэ управлениетын начаалынньыга Хомподоев эйигин собуоннаатын диэбитэ.
Элиэнэп дьиибэргээтэ: «Биир чаас анараа ?тт?гэр к?рс?б?пп?т дии, ол икки ардыгар туох су?ал дьыалата к???ннэ?эй…» Старшинаны баты?ан вагончикка киирдэ, рация аттыгар олорор младшай сержант формалаах кыыстыын кэ?ис гынан дорооболосто.
– Бу – силиэдэбэтэл Элиэнэп, Хомподоевы холбоо эрэ, – диэтэ старшина кыыска.
– Хомподоев истэр, – бэркэ билэр куола?а дуора?ыйбытыгар, Захар Захарович ыйытардыы старшинаны к?рд?, анараа??ыта, рация диэки кы?нах гынаат, сипсийдэ: «Са?ар…»
– Бу мин, Элиэнэппин, миэхэ наадыйды? дуо?
– Оо, Захар Захарович, мунньахтаары эйигин кэтэ?э олоробут, биир дьыаланы эйиэхэ биэриэхтээхпин, маа?ын к?рс?рб?р этиэх буола олорон та?ыччы умнан кэбиспиппин, сарсын бэйэм командировка?а к?т?б?н, сибилигин кэл. Дьиэ?эр т?л?п??нн?? сатыы олорбутум, хата, даачалаабыккын Мальцевтан истэн… Чэ, к??тэбин…
– С?п, сотору тиийиэм…
Силиэстийэ управлениетын начаалынньыга Хомподоев хо?уттан к??-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ та?ыстылар, прокуратура?а ?р кэм?э силиэдэбэтэлинэн ?лэлиир Харлампьевич о?онньор Захар Захарови?ы баты?ан кини кабинетыгар кииристэ:
– Сахаар, – диэтэ кини, ?гэ?инэн, сахалыы унаарытан. – Ма?найгы силиэстийэ т?м?гэ, ?л?р??хс?т? була охсуу т?ргэнэ, кэбэ?э?э с?рдээх. Итинниги саарба?алыыр ба?айы. Маннык т?гэ??э ?р?? сэрэхтээхтик, итэ?эйэр-итэ?эйбэт иккэрдинэн сы?ыанна?ар куолу, – о?онньор эдэр силиэдэбэтэл тулуйбатах-тэ?ийбэтэх бы?ыынан кэ?и?ниирин к?р?н эбэн биэрдэ. – Итини бэйэ? да бэркэ билэри? чахчы, мин уруккута ??рэппит о?ом буоларгынан эрэ этэбин. Бастакы силиэстийэ олус к?т?мэхтик о?о?уллубут. ?л?р??хс?т? тута буллубут диэн уоскуйан хаалбыттар. Дьи?эр, мунаах ыйытыылар элбэхтэр. Давыдов то?о, туох соруктаах итиччэ т??н Александровалыын Сайсары к??л?гэр кэллэ? Кинилэрдиин ким эмэ сылдьыспыта дуо? Хаар т??н? бы?а т??эр. Суолу-ии?и симэлиппит диэн бы?аарыы астыга суох. Сахаар, эн бэ?ис автобус суоппардарын кытта кэпсэт, ?л?р?? автобус ти?эх тохтобулуттан соччо ыраа?а суох ээ. Ба?ар, ким эмэ Александрованы эрдэ к?рб?тэ буолуо. Бириэмэ?ин ?йд?? – судмедэксперт бы?аарыытынан, Александрова бастакы чыы?ыла ??нэр т??н?гэр с??рбэ ?с чаастан икки чаас и?игэр ?лб?т, ол аата автобус сырыыта б?тэрин са?ана. Ити кэм?э дьон автобуска бэрт сэдэх буолааччы. Онон суоппар кинини эбэтэр Давыдовы ?йд??н с?п. Икки?инэн, Хомподоев с?пк? этэр. К??л чуга?ыгар Александрова билэр дьонноо?о буолаарай, ону чуолкайдаа.
Захар Захарович биир-икки тылынан бы?ыта охсон хардара-хардара, с?б?лэ?эрин ?йд?т?н кэ?илдьийэ олордо. Харлампьевич тахсыбытын кэннэ Элиэнэп сейфэттэн паапканы ылла. Харлампьевич – итинник ки?и, бэрт биллэр суоллары да хат-хат лэбэйэрин, бы?аара сатыырын с?б?л??р. Ол эрээри ?ч?гэйи эрэ ба?аран с?бэлииргэ кы?аллан эрдэ?э…
Иннигэр уурбут паапкатын чуга?ата тарта, дьыаланы арыйталаан ?рд?нэн-аннынан к?рд?. «Александрова Гелена Семеновна, 1953 с. т?р??х, Салдыннаа?ы олох-дьа?ах комбинатын атах та?а?ын тигэр сыа?ын сэбиэдиссэйэ»… «Интэриэ?инэй… саха, партията суох…» С??п, бу ?л?р??хс?т Давыдов Федор к?рд?р??тэ: «Алтынньы 31 к?н?гэр киэ?э биэс аа?ыыта ыалбыт Хамсеев миэхэ киирбитэ. Би?иги дуобаттаабыппыт, биир бытыылка буокканы испиппит, онтон Хамсеев дьиэтигэр тахсыбыта уонна кэргэниттэн кистээн бытыылка буокканы киллэрбитин дуобаттыы-дуобаттыы (?сс? дуобаттаахтар ээ!) испиппит. ?сс? эбинэр санаа киирбитэ. Миэхэ ?с солкуобай баара, Хамсеев биэс солкуобайы эппитэ, онон ма?а?ыы??а бэрт тиэтэлинэн барбытым, буокка атыыланан б?тэрэ – сэттэ чаас буолара чуга?аабыт этэ. Икки буокканы ылбытым, Хамсеевтыын ону и?э-и?э дуобаттыы олордохпутуна, Александрова Гелена кэлбитэ, мин кинини 1971 сыллаахтан билэбин. Гелена кэлбитин ?д?к-бадык ?йд??б?н. Улаханнык итирбит бы?ыылаа?ым. Киниэхэ арыгы и?эрдэ сатыырбытын аккаастанар курдуга. Онтон Геленаны атаара бардым бы?ыылаа?а (бы?ыылаа?а!), Сайсары к??лгэ сылдьарбыт, Геленаны куу?а, ууруу сатыырым т??л-бит курдук. Онтон Гелена миигин улаханнык ???ргэттэ бы?ыылаа?а (бы?ыылаа?а!), ха?ыытыы т??ээт, бы?а?ынан т??скэ сырбаппытым… Онтон дьиэбэр хайдах тиийбиппин билбэппин, сарсыарда милииссийэ ?лэ?иттэрэ кэлэн дьиэбиттэн ылбыттара…» (То?о судургутай, уопсайынан, Чехов уулуссатыттан кинилэр хайдах Сайсары к??лгэ тиийэн хааллылар, икки бытыылканы со?ото?ун испит итирик ки?и, бэрдэ буоллар, автобус тохтобулугар эрэ тиэрдиэн с?б?…)
Элиэнэп аны Давыдов дьиэтигэр о?о?уллубут дьэ?дьиир боротокуолун аахта: «… Давыдов дьиэтиттэн ?с бы?ах к???ннэ, олортон тимирин у?уна 12 см, т?рд?нэн – 2 см, ончо?о – 0,2 см саха бы?а?а Александрованы ?л?р??гэ ту?аныллыбыт буолуон с?п. Бы?ах судмедэксперкэ бэрилиннэ. Дьэ?дьииргэ 41 размердаах, тилэ?э, о?о элэйбит кирзовай саппыкы к???ннэ, саппыкыга хаан таммалаабытын санатар дьэбинни?и хара?а бээтинэлэр бааллар…»
Аны бу судмедэксперт бы?аарыыта: «Бы?ахха ханнык да хаан бэлиэлэрэ суохтар… Саппыкыга к?ст?б?т хаан б?л??? – В альфа (III) – ?л??хс?т Александрова хаанын б?л???р с?п т?бэ?эр…» Кырдьык, дьэ, бу уорбалаа?ыны бигэргэтэр чи? дакаастабыл… Бы?ылаан тахсыбыт сирин боротокуола: «?л?к иттэннэри сытар. Илиилэрэ быластыы быра?ыллыбыттар. Атахтарын тыылыы тэппит.
?л?к та?а?а: истээх хара тирии сонноох, бары тимэхтэрэ б?т?ннэр эрээри, соно нэлэккэй, хо?ор ??н??х кримплен к?ст??мнээх, иккис уонна т?рд?с тимэхтэрэ т?л?р?т?лл?б?ттэр, ха?ас ?тт?гэр, ???с тимэхтэн биир сантиметр курдук ?рд?ккэ 2х1 сантиметр курдук ньолбу?ах алдьаныы…»
Элиэнэп: «Чэ, бэйи, сарсын си?илии…» – дии санаат, атын лии?и арыйда – ?л?к хаартыскалара чугастан, тэйиччиттэн… Эмискэ силиэдэбэтэл илиитэ дьигис гынан паапканы м?чч? тута сыста – хаартыска?а санаар?аабыттыы саймаарыччы к?рб?т, бэрт холку-номо?он дь???ннээх кыыс. «Александрова, Александрова…» – Захар Захарович хаартысканы к?р?н туран, толкуйдаата. – «Капитолина араспаанньата эмиэ Александрова этэ дии…»
Ол хас да сыллаа?ыта, Захар Захарович ма?най ??рэ?ин б?тэрдэ?ин утаа этэ. Са?ардыы силиэдэбэтэллээн эрэр Элиэнэп уоппускатыгар Хара Муора кытылыгар курорка сынньаммыта. Оччолорго холостуой ки?ини туох тутуо баарай – санаата да бултуу, ба?арда да курорка барар кыахтаа?а. Муора?а дуо?уйуор диэри с?т??лээн, умсаахтаан баран, итии кумахха кэтэх тардыста сытан: «Хайаа, ити саха курдук ки?и», – диэн са?аны истээт, хара?ын аспыта – аттыгар икки кыыс турара, ууттан са?ардыы тахсан, купальниктара, ?т?кт?сп?тт?? санныларыгар тар?ата намылыппыт ньаассын баттахтара инчэ?эйэ, со?уйбут курдук кинини ?г?р?к-т?г?р?к к?р?лл?р?… Элиэнэп олоро т?сп?тэ уонна, т??? да сахаларын ?йд??т?р, атын туох да диэн ыйытыан билбэккэ:
– Э?иги сахаларгыт дуо? – диэбитэ.
Кыргыттар со?уйбуттара, онтон ??рэ т?сп?ттэрэ. Билсибиттэрэ. Биирдэрэ – этиргэн, мыс курдук эттээх-сииннээх, намы?ах у?уохтаах кыыс Мила – Сунтаар оройуонуттан кэлбит, онно учууталлыыр эбит, оттон икки?э – кулу?ун курдук к?н? у?уохтаах кырасыабай кыыс: «Капа… Капитолинабын», – диэбитэ уонна эппитэ:
– Ресторан ?лэ?итэбин. Оттон эн туох ?лэ?иккиний?
– Мин дуо? – Элиэнэп мух-мах буолан и?эн ?р???мм?тэ. – Органнарга.
– Ханнык? – аны Милата кыттыспыта. – КГБ дуо?
– Суох…
– Аа, милииссийэ буолла?а, – Мила, у?а илиитин к??рэччи тутан туран, театр сценатыттан са?арардыы бэрт дор?оонноохтук: – Моя милиция меня бережет… – диэн эрдэ?инэ Капитолина бы?а т?сп?тэ:
– Чэ, Мила, тохтоо, артыыстаама.
Кырдьыга, Элиэнэп кинилэри улаханнык аахайбата?а, онтон киэ?э кэнсиэркэ ы?ырбыттарыгар саара?наан баран с?б?лэспитэ – ханныгын да и?ин, биир дойдулаахтара буоллахтара.
«Билигин, Гелена Александрова ?л??т?нэн сибээстээн, Капитолина эмиэ к??рэйэн кэллэ дуу? Ба?ар, аймахтыы буолбатах, к?нн?р? биир араспаанньалаахтара дуу? Ол эрээри бокуонньук хаартыската ??т-?кч? Капитолина курдук ээ… Захар Захарович бу икки ки?и хайаан да аймахтыыларын с?рэ?инэн сэрэйэ-сэрэйэ, дьыала лиистэрин арыйталаата: «Оо, ол и?ин да… Бу кэллэ: «Туо?у К.С. Александрова, 1951 с. т?р??х, «Сайсары» ресторан оркестрын солистката: «Балтым Геля алтынньы 31 к?н?гэр киэ?э 6 чаас са?ана мин дьиэбиттэн барбыта. Мин ?лэбиттэн т??н 1 чаас са?ана б?тэн кыбартыырабар кэлбитим – Геля суо?а. Дь??гэлэригэр хонно?о диэн улаханнык аахайбата?ым, сарсыныгар кэлбэтэ?эр дьиксинэн эрдэхпинэ, киэ?э милииссийэттэн кэлбиттэрэ…»
Остуолга турар т?л?п??н эмискэччи тырылыы т?стэ, Элиэнэп туруупканы ылла.
– Сахаар, хайа, ха?ан кэлэ?ин, – кэргэнин Марианна са?ата и?илиннэ. – Аспыт сойоору гынна, эйигин кэтэ?э олоробут.
– Билигин тиийиэм, – Захар Захарович туруупканы уурда, онтон сейфэтин а?ан паапкайы ууран и?эн, тугу эрэ ?йд??н арыйда, санаар?аабыттыы саймаарыччы к?рб?т кыыс хаартыскатын сыныйан одууласта.
«?л?р??хс?т – Давыдов буолуо дуо? Ол эрээри силиэстийэлээ?ин к?т?мэхтик са?аламмыт, – дии санаата. – Ити гынан баран Давыдов к?рд?р??лэрэ да мунаахтар, «бы?ыылаахпын», «курдук» э?ин буолан, дьонум саара?ныахтарын саара?наабыттар».
Хааннаах саппыкы
1
Т??? да бы?ылаан буолбут сирин боротокуолга суруйан, хаартыска?а т??эрэн дьыала?а тикпиттэрин и?ин, бэйэтэ к?рд???нэ эрэ сатанарын бы?ыытынан, Элиэнэп ?л?к к?ст?б?т сирин ?ч?гэйдик чинчийэн к?рд?, силиэстийэ?э ту?алыах айылаах тугу да булбата. Биир эрэ сиргэ хомус к??рэ-ла?кы кумаламмытынан сылыктаатахха, хантан да сы?ан-со?он а?алыы уонна да атын суол-иис суо?ун бы?ыытынан, Александрованы чахчы к??лгэ ?л?рб?т буолуохтарын с?п. ?л?р?? т??н ???э буолбут, оччо хойут кини манна то?о кэллэ? Бу диэки дьонноо?о дуу? Давыдов к?рд?р??лэрин чуолкайдыахха… Туох-ханнык иннинэ Давыдов кимин, олоххо хайдах к?р??лэрдээ?ин, т??? бэрээдэктээ?ин, туох табаарыстардаа?ын билиэххэ, туо?у Хамсееваны кытта кэпсэтиэххэ, ол эрэ кэнниттэн Давыдовы доппуруоска ы?ырыллыа…
Федор Давыдов ийэлээх а?ата учууталлар этэ. Бу дьон со?отох уолларын ?рд?нэн ?р?? чыычаа?ы к?т?ппэккэ ииппиттэрэ. Кыракый Федя да дьонун на?аа таптыыра, начаалынай оскуола?а наар «биэс», «т??рт» сыаналары ылара. Бэ?искэ ??рэнэригэр к???н, оскуолатыттан дьиэтигэр т?нн?н и?эн (суоллара бэс чагда н???? аа?ара, биэрэстэ кэри?нээх сири хаамаллара) бииргэ ??рэнэр ыала уолунаан Вадиктыын туохтан эрэ сылтаан иирсэн охсуспуттара. К????нэн ба?ыйар буолан Вадигы ытаппыта, онуоха уол ытыы-ытыы, туора с??рэн баран:
– Иитиэх уол! Иитиэх уол! Эн дьону? т?р?т да учуутал буолбатахтар, эн дьи?нээх т?р?пп?ттэри? бичтэр, арыгы?ыттар ???… Учууталлар ол и?ин эйигин иитэ ылбыттар.
Федя кулгаа?а чу?кунуу т?сп?тэ:
– Сымыйалаама!
– Кырдьык! Кырдьык! Итэ?эйбэтэххинэ, ииппит дьо??уттан ыйыт…
Федя б?п-б?т??хтэс буолан дьиэтигэр к?т?н т?сп?тэ уонна аантан ха?ыытаабыта:
– Ийээ! Мин э?иги т?р?пп?т о?о?ут буолбатахпын дуо?! Э?иги миигин ииппиккит дуо?! Са?ар диибин ээ, са?ар!
Иистэнэ олорор ийэтэ тутан олорор та?а?ын м?чч? туппутун, сирэйэ кубарыйан хаалбытын к?р??т, уол баччаа??а диэри кинини албынныы сылдьыбыттарын ?йд??б?тэ.
– Ким ону эйиэхэ кэпсээтэ? Оо, ?л?гэр да буолар эбит! ?ыллыый, би?иги эйиэхэ ону сокуоннай сааскын туоллаххына этиэхпит диэбиппит…
Онтон ордук Федя тугу да истибэккэ, муоста?а охтоот, тэбиэлэнэ-тэбиэлэнэ ытаабыта: барыта албын, сымыйа эбит уонна ?сс? «?кч? а?а? курдуккун…», «Федябыт улаатта?ына би?иги суолбутун сал?аан учуутал буолуо…», «?ыллыый, чыычаахпыт» дииллэрэ ээ! Санаата?ын аайы уол ?сс? тэбиэ?ирэ-тэбиэ?ирэ марылаабыта, аатта?а сатыыллара уокка арыыны куппут курдуга.
Итинтэн ыла Федя тосту уларыйбыта. ??рэххэ кэнники сы?ыллааччы, бэрээдэги кэ?ээччи кини буолбута, дьоно хомойбут сирэйдэрин-харахтарын к?рд???нэ, «Кэ?эйи?! Кэ?эйи?! Албынньыттар…» диэн сэтэриирэ эрээри, айыл?аттан уйан буолан, и?игэр а?ынара. Ахсыс кылаа?ы нэ?иилэ б?тэрээт, ГПТУ-га ??рэнэ куоракка киирбит эрээри, ??рэммэт да, ?лэлээбэт да, сир-сир аайы баппатах икки уолу кытта табаарыста?ан арыгылыыр, охсу?ууларга кыттар буолан, ??рэ?иттэн э?иллибитэ. Ол уолаттарынаан ханна т?бэ?иэх хонон, а?аан сылдьыбыта. Арыгылаан, харчылара эстибитигэр, ба?ылыктара Леха саппыкы?ыт будкатын халыырга этии киллэрбитэ. Куттанарын биллэримээри, Федя с?б?лэ?э охсубута. Луомунан, бы?а?ынан, с?гэнэн сэбилэнэн кытыы уулусса?а барыйар будка?а т??н ???э тиийбиттэрэ, Федя атахтара халыр босхо, бэйэтэ уу испит сылгылыы тип-титирэс этэ: «Бостуой кэлэммин, – диэн кэмсинэр толкуй кыламнаабыта. – Бу т?ргэнник б?тэ эрэ о?устар, аны манныкка кыттар ???б??н…»
Хара?а?а хаамсан, атахтарын тыа?а сырдыргыыра, аан боробуойун Леха луомунан сыыйан кыычыгыраппыта б?т?н куорат ?рд?нэн дуора?ыйарга дылыта. Федя хаста да куотуон санаабыта эрээри, табаарыстарыттан толлон, кус с?рэх курдук к?ст?мээри, бэрт сыранан, салыбырыы-салыбырыы тулуйбута. Саппыкы?ыт к?ннээ?и харчытын дьиэтигэр илдьэ барар бы?ыылаа?а – туох да суо?а, арай остуол дьаа?ыгар ?ксэ алтан харчынан икки солкуобай курдугу булбуттара.
Сарсыныгар ма?а?ыын а?ыллаатын ол харчыларыгар «Солнцедар» диэн кы?ыл арыгыны (Давыдов т?бэ?иэн иннинээ?и ити б?тэ?игин испит, к?л?? гыммыттыы, «К?н бэлэ?э» диэн арыгы аатын умнубаттык ?йд??н хаалбыт) ылан таас дьиэ анныгар олорон испиттэрэ, туос аччык буоланнар, сонно холуочуйан т????? т?бэлтэни ки?иргии-ки?иргии ахтыбыттара. Сотору арыгылара б?пп?тэ.
– ?сс? эбиниэ?и?, биир эмэ ки?иттэн харчыта «уларсыа?ы?», – диэбитэ Лехалара, итиэннэ ыма?ныы-ыма?ныы, кнопканы баттаатахха бэйэтэ сулбу ыстанан тахсар финскэй бы?а?ын к?рд?рб?тэ, хайдах «уларсалларын» ?йд??н алларастаспыттара, онтон хотоойутук туттан дьиэлэрин анныттан тахсаат, ма?най т?бэ?э т?сп?т соломо сэлээппэлээх о?онньору бы?а?ынан тирээбиттэрэ:
– Фантомастар Дьокуускайга кэллибит. Биэс харчыта а?ал!
О?онньор олус куттаммыта:
– Биэриэм, биэриэм, – дии-дии уолугун сиэбиттэн ?с солкуобайы салыбырас илиитинэн хостообута.
О?онньор куттаммытыттан эрдийэн, кини атын сиэптэрин туппахтаан к?рб?ттэрэ да – тугу да?аны булбатахтара. Халаабыт ки?илэриттэн тэйэн, арыгы ма?а?ыынын ту?аайан барбыттара, ма?а?ыы??а адьас чуга?аан эрдэхтэринэ, эмискэ аттыларыгар туормас тыа?а кыычыгыраабыта.
– Куоту?! – Леха ?л?р ха?ыыта и?иллибитэ.
Федя эргиллибитэ уонна айа?ын аллаччы аппытынан биир сиргэ хамсаабакка турбута. К??х дьураалаах ара?ас массыынаттан милииссийэлэр ыстанан т?сп?ттэрэ, кэннилэриттэн били соломо сэлээппэлээх о?онньордоро ойон тахсыбыта уонна у?уох-тирии тарба?ынан ыйа-ыйа, ха?ыытаан ча?кынаппыта:
– Туту?, туту?! Кинилэр! Фантомастар!
????ннэрин быччаччы тутан ылбыттара. Силиэстийэ?э саппыкы?ыт будкатын алдьаппыттара эмиэ арыллыбыта.
Давыдов хас да сыл буолан баран хаайыыттан т?нн?б?тэ. К?нн?р? илии-атах хара ?лэттэн ?лэ?э к???н, ким т?бэ?иэ?и кытта арыгылаан булкулла-тэккиллэ сылдьан Геленаны к?рс?б?тэ. Бары «и?ээччигин, арыгы?ыккын!» диир кэмнэригэр кини «эн алкоголик буолбатаххын ээ, то?о к?н аайы и?э?ин, туттунуоххун» диэн кыыс ис с?рэ?иттэн этэрэ ыраас халлаа??а ньиргийбит эти?нии со?уппута уонна ханнык эрэ инникигэ эрэл кыымын умаппыта. Геленалыын билистэ?ин утаа Федор арыгыттан кэм тардыммыта, ???йб?т??? ырааппыт театрыгар онноо?ор иккитэ-хаста сылдьыбыта, ?лэтигэр да борогууллуура аччаабыта. Сарсыарда Геленаны санаабытынан у?уктар, киэ?э кинини ?йд??б?т?нэн утуйар дьикти кэрдиис кэм кы?ал?ата суох о?о саа?ын дьоллоох-соргулаах к?ннэригэр маарынныыра. Ити эрээри кэнникинэн улам-улам кыыс ылбат-биэрбэт сы?ыана кыйахыыр буолбута, биирдэ итирэн баран «иккиттэн биирин б?г?н бы?аарыахха» диэн бугу?уйбут бэйэтэ эр хаанын ылынан Гелена?а тиийбитэ. Улаханнык ииристилэр бы?ыылаа?а, ы?ыы-ха?ыы баарын ?йд??р, дьиэтигэр хайдах тиийбитин ?йд??б?т. Сарсыарда т?б?т? хайа ыстаныах айылаах ыалдьан у?уктубута. Арай сып-сымна?ас илиилэр батта?ын имэрийэллэрэ, халта?атын атыппыта – ?рд?гэр Гелена н?р?йэн ытыы олороро.
– Хайа, Гелена? – уол кыы?ы илиититтэн харбаан эрдэ?инэ, кыыс илиитин куоттарбыта уонна уу-хаар баспыт хара?ынан олус хомойо, курутуйа кинини одууласпыта.
– Б?л??н тугу дьаабыламмыккын билэ?ин дуо?
Федор с?рэ?э ытырбахтаабыта:
– Суох…
– Истэххинэ ынырык да буолар эбиккин, эдьиийбин Капаны кырбаары тиисти?, «миигиттэн аты??а тахсыа? да, ?л?р??м», – дии-дии, миигин бы?а?ынан дугдуруйду?. Эдьиийим на?аа кыы?ырда, миигин бэйэбин да холдьо?уох курдук уордайда. Барыта эйигиттэн, атын сиргэ к??????б?н, онно ?лэлиэм…
Давыдов хайдах сатыырынан кыы?ы уоскута, аатта?а сатаабыта да – туох да тахсыбата?а, ый курдугунан Гелена Салды??а ?лэлии барбыт сура?а и?иллибитэ. Онтон ыла Федор кинини адьа?ын с?тэрбитэ, эмиэ арыгылаа?ын, ?лэ?э борогууллаа?ын хара к?ннэрэ са?аламмыттара…
К?н?ск? эбиэт кэмэ буолан, автобус «Сайсары» тохтобулугар, уулусса?а дьон элбээбит. Чехов уулуссатынаа?ы ас ма?а?ыыныгар киирии-тахсыы хойдубут, сэргэстэ?э арыгы атыылыыр ма?а?ыын иннигэр т?б?р??ннээбит т??рт-биэс уолу хара?ын кырыытынан к?р?-к?р?, Захар Захарович ма?а?ыыннар иннилэринэн ааста: «Итинник уолаттартан ки?и араа?ы к??т??н с?п. То?о к?н?стэри арыгылыылларый? Хонтуруолга ылан ?лэлиир, олорор миэстэлэринэн иитиини к????рд??ххэ наада этэ. Общественность туруннар, ?р гыныа баара дуо? Ол эрээри ээл-дээл дьон – уулусса?а ки?ини кырбыылларын к?рб?т?х курдук туттан аа?ааччылар, туох эмэ т?бэлтэ тахсыбыт сириттэн туо?у буолумаары буут быстарынан куотааччылар, оо, билигин да ?г?стэр! «Бэйэм ырбаахым эппэр чугас» диэн ?с хо?ооно этэринии олордохпутуна, буруйу о?орооччулар син биир баар буолуохтара…»
Хараарбыт эркиннэригэр холоотоххо, т?нн?ктэр кырааскалаах ыстаабаннара, араамалара ала-чуо к???р?р, уулусса диэки тимир сиэккэни тиирэ тардан о?о?уллубут хааччах и?игэр а?ыйах олордуу хахыйахтардаах дьиэ ту?аайыытыгар кэлэн силиэдэбэтэл тохтоото, хантайан ма?ан лиискэ суруллубут н??мэри к?рд?: «Бу эбит Хамсеев дьиэтэ. ?л?р?? иннинээ?и арыгылаа?ын миэстэтин ??рэтиэххэ наада, онон манна доппуруостуур ордук…»
Кэлииккэни аста, а?а?ас эбит. Олбуор и?игэр са?ааннаммыт мас, кыра дьиэ, антах, т?гэххэ – кэби?иилээх от, хотон к?ст?лл?р.
«Син тыа сиригэр курдук» диэн саныы-саныы Захар Захарович ы?ыллыбыт-то?уллубут маллаах-саллаах хара?а кыара?ас к??лэни аа?ан, ааны то?суйаары тарбахтарын токуччу тутан илиитин ?нд?т?н эрдэ?инэ, хал?ан бэйэтэ а?ылынна, тэтэркэй имнэрдээх, суон лаа?арыйбыт саас ортолоох дьахтар ???йд?:
– Кимиэхэ кэлли??
– Дорообо, – силиэдэбэтэл со?уйан мичээрдээбитин ?йд??б?кк? да хаалла. – Хамсеев баар дуо?
Дьахтар сымсатык к????к?с гынан, к??лэ?э баар буолла, ааны к?хс?нэн саба анньаат, дьэбир ба?айытык ыйытта:
– Киниэхэ туох наадалааххын?
– Мин силиэдэбэтэлбин, – Захар Захарович уолугун сиэбиттэн кы?ыл хахтаах киниискэни та?ааран к?рд?рд?. – Хамсеевтыын кэпсэтэр наадалаахпын.
Дьахтар сирэйэ-хара?а уларыйа т?стэ:
– Ээй, били, Биэткэ Дабыыдап дьыалатыгар буолла?а, мин ити тойо??о этэ сатаа: «Хаайыыттан тахсыбыт, и?ээччи ки?ини кытта бодору?ума», – диэн, истэр кэлиэ дуо, – суула?а сылдьан арыгылаа да арыгылаа. Ол туох аанньанан б?т???эй – ?н?р Дабыыдап дьахтары бы?а?ынан анньан ?л?рб?т диэн кэпсээн эрэллэрэ, – бокуойа суох кута-кута, дьахтар ааны сэгэтэн ха?ыытаата. – Хамсыайап! Хамсыайап! Аны милииссийэттэн эйигин силиэстийэлии кэллилэр, ата?ым Хамсыайап, Дабыыдаптыын арыгылыы оонньуу сылдьыбыты? о?ус буолла?а. Чэ, тойон, сытыа? дуо, тур. Онтон эн, табаарыс силиэдэбэтэл, киир. Дьиэ-уот м?лт?х, ол би?игинньиктэр икки?ин т?р??т?хп?т?нэ таас дьиэлэнии?ибит бы?ыылаах…
Аан дойду аатырбыт араас боксердарын сурунаалтан кырыллыбыт ??н??х мэтириэттэрин, охсу?а, охто сытар т?гэннэрин бы?ан лабах курдук сы?ыарыллыбыт эркинин анныгар тиийэн, Элиэнэп остуолга олордо, кэннин хайы?а-хайы?а, ону к?р?н хантаары?наата:
– Бу боксаны интэриэ?иргиир ким баарый? Уолгут дуу?
– Эс, суох. Хамсыайап тойон, – диэтэ онуоха дьахтар. – Бытыгын бы?а ?кт??р диэри ?йд?мм?т, ити охсу?ууларынан иирэн бараары гынар. Сорох к?н, тэлэбиисэргэ ити охсу?ууларын к?рд?рд?хт?р?нэ, т??ннэри олорор, ки?ини да утутар суох – ы?ыыта-ха?ыыта, с???р?-махтайара диибин диэн. Миэхэ былаа?ы биэрдэллэр, тэлэбиисэринэн к?рд?р??хтээ?эр буолуох, ити охсу?ууларын отой бобон кэби?иэм этэ. Уонна дьэ ыччаттарбыт охсу?аллар, иирсэллэр-баайсаллар диэхтэрэ, бэйэлэрэ ??рэтэ-??рэтэлэр…
«К?л?б?рэтэн т??эн, са?аран баран т?нн??р диэбит т??тэлэрэ бы?ыылааххын» дии санаата Элиэнэп.
Т?гэх хостон Стивенсон боксер уру?уйдаах футболканы тиирэ кэппит, батта?а кырымахтанан эрэр киппэ ки?и тахсыбытыгар, Хамсеев буолла?а диэн сэрэйдэ: «бокс диэн баран муннукка ытаабыт ки?и эбит, бэл, кэтэ сылдьар та?астыын бокса?а сы?ыаннаах…»
Элиэнэп дьиэлээх ки?и мастыы кытаанах кэтит баппа?айын тутта: «боксаны сэ?ээриэххин сэ?ээрэр ки?и эбиккин ээ» диэн толкуй кыламнаан ааста.
– Элиэнэп, силиэдэбэтэлбин…
– Хамсеев…
– Мин туох дьыала?а кэлбиппин сэрэйэр буолуохтааххын. Эн ыалы? уонна алтынньы отут биирис к?н?гэр киэ?э бииргэ а?аабыт ки?и? Давыдов ки?ини ?л?р??гэ буруйданар, онон та?ын уонна билигин Давыдов дьиэтигэр тахсыахха, кэпсэтиэхпит…
– Ычча да, онно, оттуллубакка турар то? ха?аа дьиэ?э, то?о та?ыстыбыт, манна кэпсэппэккэ, итиэннэ ол дьиэ?итин дьэ?дьийэн баран, милииссийэлэр бэчээттээн барбыттара…
«Манна эн с?г?н доппуруостатары? биллибэт» диэн Элиэнэп санаата, итиэннэ дьахтар умайыктанарын истибэтэх курдук дьиэлээ?и тиэтэттэ:
– Чэ, тахсыахха…
Аан диэки баран эрдэ?инэ, дьахтар кэнниттэн баты?ан и?эн, албынна?ардыы са?ара хаалла:
– Табаарыс силиэдэбэтэл, ити эрээри бу дьыала?а мин о?онньорум чооруос тумсун да са?а кыттыга?а суох, кини сытар ына?ы туруорбат сымна?ас му?наах ээ, ол к?н ки?ини кытта охсу?уохтаа?ар буолуох, букатын ата?ар нэ?иилэ уйуттар ?л?р итирик ки?и кэлбитэ… Анараа Дабыыдап да уол илэтигэр к?н?, сайа?ас майгылаах о?о ээ, итирдэ?инэ иирэн эрдэ?э. Оо, аат а?а, хас-хас хаарыан бэйэлээхтэри умса уура?ын…
Ыаллыылар олбуор хапта?ынын к?т?р? тардан бы?а сылдьы?аллар эбит. Давыдов дьиэтин ааныгар бэчээти силиэдэбэтэл тарба?ын т?б?т?нэн бигээтэ, онтон то?о тарта. К?л???? а?ан и?ирдьэ киирдилэр, уорастыйбыт салгын дьар гына охсулунна. Дьиэ ортотугар хапта?ын быы?ы а?аардаан улахан халаа?ка о?охтоох, ол илин ?тт? а?ыыр сир, кэннэ – утуйар хос эбит. Куукуна?а а?аар ата?а туллан эрки??э сы?ыары анньыллыбыт дьоодьойбут остуол ?рд?гэр, т?гэх хоско утуйар та?ас т?б?т?гэр ч?м?чч? хомуллубут оронун анныгар – кураанах бытыылкалар.
Дьиэ дьыбарсыйбыта с?рдээх, кырдьык, ки?и у?уннук тулуйан олоруо суох…
– Эн боксаны сэ?ээрэр бы?ыылааххын, ээ? – Захар Захарович куукуна?а киирэн, санныгар саба быра?ыммыт истээх сонун кичэйэ-кичэйэ б?р?нэ тардынар.
Ки?итэ боппуруос со?уччута бэрдиттэн мух-мах буолла, онтон:
– Ээ, – диэтэ.
– Мин эмиэ эдэрбэр таптыырым. Республика?а уолаттарга киирэн оонньоон турардаахпын – оскуола?а сылдьан.
– Ээй, – Хамсеев сирэйэ-хара?а сэргэхсийэргэ дылы буолла. – Ха?ыс разрядтаах этигиний?
– Бастакы. Эн оонньууру? дуо?
– Ханнык эмэтик, би?иги са?ана сайдыы да суо?а бэрдэ, ?гэннээн ???с разряды толороллоро…
– Оннук буолумуна. Дьэ, дьыалабытыгар киириэххэ, эн миэхэ, ба?аалыста, алтынньы 31 к?н?гэр Давыдовтыын хайдах а?аабыккын, тугу кэпсэппиккин си?илии кэпсээ эрэ.
Хамсеев таптыыр боппуруо?уттан курус кэпсэтиигэ т?нн?н ?р? тыынна уонна Давыдов силиэстийэ?э к?рд?рб?т?н ??т-?кч? кэпсээтэ.
– Александрова киниэхэ урут сылдьарын билэри? дуо?
– Суох.
– Кинини ити к?н аан ма?най к?рд???? дии?
– Ээ.
– Александровалаах Давыдов кыы?ырсар этилэр дуо? Уопсайынан, тугу кэпсэппиттэрэй, си?илии сэ?эргээ.
– Кыы?ырсыы суо?а. Кини кэлбитигэр Федька… ээй… Давыдов кыбыстыбыт курдуга, «ха?ан кэлли??» диирэ. Кыыс ха?ан эрэ диэбитэ да, ?йд??б?пп?н. Мин ыалдьыкка диэн арыгы куппутум, ону охсу?уннарбыта эрээри, испэтэ?э. Онтон кинилэр барбыттара, мин дьиэбэр тахсыбытым.
– Т????? этэй?
– ?йд??б?пп?н.
– Уонна тугу кэпсэппиккитий?
– Умнубуппун, итирик этим.
– Давыдов дьиэтигэр ханнык бы?ахтардаа?ын билэ?ин дуо?
– Килиэп бы?а?а баара, хара уктаах. Ээ, уонна саха бы?а?а, дойдум ааттаах уу?а охсубута диэн кэпсиир буолара.
– Александрованы атаарарыгар Давыдов бы?ах уктубутун к?рб?т???? дуо?
– Эс, суох, то?о уктуой? Автобус тохтобулугар диэри эрэ атаарбыт буолуохтаах.
– То?о инньэ диигин.
– Бинсээгинэн эрэ барбыта, миигин ?сс? «кэлиэм, к??т» диэбитэ да, эмээхсиммиттэн куттанан…
«Кырдьык да, т????? тар?аспыттарын Хамсеев кэргэниттэн ыйытыахха баар». Силиэдэбэтэл т?гэх хо?у ???йд?, орон ?рд?гэр сурунаал ойуута – Мона Лиза элэктиирдии мичээрдии олорор: «?л?р??хс?т? мин билэбин, эн булуо суоххун, булуо суоххун» диирдии.
Элиэнэп к?хс?н этиттэ, ки?итигэр т?тт?р? эргилиннэ уонна дьаадьайбыт остуолу ыйда:
– Бу остуолга а?аатаххыт дии?
– Ээ.
– Александрова кэлбитин кэннэ ким эмэ т?гэх хоско киирэ сылдьыбыта дуо?
– ?йд??б?пп?н, араа?а, суох. Бэйэм чаа?ым киирбэтэ?им.
– Давыдов ата?ын та?а?а туох этэй?
– Хайдах?
– Оттон тугу кэтэ сылдьарай – хааты?ка дуу, бачыы?ка дуу?
– Ээ, – Хамсеев ?йд?? сатаан с????н т?рдэ?иннэрдэ. – Ээй, ?йд??т?м, истээх кирзовай саппыкылаах этэ.
– Э?иги охсуспатаххыт дуо?
– Кимниин? – Хамсеев со?уйан ?р? к?р? т?стэ.
– Давыдовтыын.
– Би?иги? Федькалыын?! Аньыы да?аны.
– Табаары?ы? саппыкыта ол к?н хаан буолбут этэ.
– Аа! – Хамсеев со?уччу са?а аллайда, оройун «лас» гына охсуммутунан ?нд?с гынна. – Ону этэр эбиккин дии! Табаарыс силиэдэбэтэл, биири к?т?пп?пп?н – Федька… ?м… Давыдов арыгы ыларыгар охсу?ан кэлбитэ. «Анаша Чернай уочаракка бы?а киирээри гынна уонна миэхэ киэптээтэ, ма?а?ыын иннигэр уолаттарынаан к?м?л??р? о?остубуттара да, Анашаны муннун то?о о?устум уонна куоттум» диэбитэ.
– Кимий ол – Анаша Чернай?
– Черноградскай Ананий, мантан чугас – Софронов уулусса?а олорор.
Элиэнэп о?олор оонньуулларын санаата – кинилэр кистээбиттэрин булаары чуга?аттаххына, «сылаас! сылаас!» диэччилэр. Бу сырыыга оннук сылааска тиийдэ бадахтаах…
– Чэ, с?п, Хамсеев, наада буолларгын эрэ, эйигин ы?ыртарыахпыт. Б?г?н манан кэпсэтэн б?тт?б?т. Бэйи, мин эн эмээхси??иттэн ыйытала?ардаахпын…
Та?ырдьа та?ыстылар, уорааннаах дьиэ и?игэр холоотоххо, ?сс? арыый ичигэскэ дылы. Т?тт?р? хаамсан олбуор алдьаммытыгар н?р?йэн и?эн, Элиэнэп ыйытта:
– Эмээхсини? бу а?а?а?ы хапта?ынынан то?о?олоон, куобах оро?унуу тэпсибит ыллыккытын б??лээбэт дуо?
Хамсеев эргиллибэккэ эрэ кэтит санныларын ыгда?натта уонна муннун анныгар с???д?йдэ:
– Оо, ол кини б??лээбитэ диэн…
Кини этиитин бигэргэтэрдии, эмээхсинэ аймана к?р?стэ:
– Бу сатана ол Биэткэлиин иннэлээх сап курдук суксуру?аллар. Этэ сатаа – тыал тыа?ыныы истэллэр. Хата, ол араатардыырбыттан сал?ан, бэйэм кулгаа?ым сылайда. Куоракка атын сиргэ к????ххэ баар этэ да, син биир ту?а суо?а биллэ-ээр, анараа да дойдуга ба?айылар куустуспутунан бараллар ини…
– О?онньору? ол киэ?э т????? дьиэтигэр киирбитэй?
– Ки-ким? – дьахтар са?аран к?л?мэхтэнэ туран харан ылла, онтон дьэ ?р???нэн кутта-симнэ. – Аа, Хамсыайап дуо? Тойон а?а иннинэн-кэннинэн кэлэр гына тотон, муоста?а таба тирэммэт ки?и то?ус диэки киирбитэ…
– Эмээхсин, т?кс? эрэ… – диэн Хамсеев хаана-сиинэ ыа?ыран, к?рг?йдээн эрдэ?инэ, Элиэнэп бы?а т?стэ:
– Оттон Давыдов ол киэ?э т????? т?нн?б?т?н к?рб?т?? буолаарай?
– Тыый, к?р?м?нэ. Тахса сылдьыбытым ээ, эчи, куттала да бэрт – итирик ки?и дьиэтигэр уоту да т??эриэн, хотуотугар да чачайыан с?п. Э?ин-дь???н буолар ыраахтан ?????! Дьиэ?э киирбитим. Лаампалар бары умайан к?ндээрии – туох ааттаах ??р??т?н-к?т??т?н бэлиэтээн дэлбэрийбиттэрэ буолла… Дабыыдап уол оронугар кууллуу охтубут да, утуйан, муннун тыа?а бап-баччыгынас. Уотун б?т?нн?? умулларан, аанын та?ыттан баттатан барбытым. Сарсыарда а?ыс са?ана уолу нэ?иилэ у?угуннарбытым.
– Оттон баттыгы??
– Ханна барыай – атахтаммата?ына. Ол Дабыыдап уол дьиэтигэр бытыттан ордук туох кэлиэ диэн ордугургуохтарай, уоруйахтары? да, бэйи, быкка-былахыга улаханнык наадыйбаттар ини…
– Киэ?э хас са?ана Давыдовка тахса сылдьыбыккын ?йд??г?н дуо?
– Бээрэ… – дьахтар толкуйдаан, мото?оно курдук тарбахтарын мускунна. – Ии, манна т?нн?н киириибэр, били, «Бириэмэ» кэнниттэн к?ст?б?т киинэ б?тэн эрэрэ, ол аата уон са?ана эбит…
Биологическай экспертиза т?м?гэ
«Черноградскай Ананий Алексеевич хаанын б?л??? – В альфа (III). ?л??хс?т Александрова хаанын б?л???р с?п т?бэ?эр…»
Сайы??ы муора ахтыл?ана
Захар Захарович кы?ы??ы тымтар тымныыга то?он-хатан, аан туманынан будулуйар куорат уулуссатынан харбыала?ан и?эн, ардыгар сайы??ы муораны ахтан-санаан кэлэрэ. Пляж кырылас кума?ар тобус-толору мустубут с?т??лээччилэр ньамала?аллара, к?л??-салыы, аат эрэ харата эппэ?ниир к??х муора урсунугар харбыы?ыттар т?б?л?р? хараары?на?аллара, оттон ???э – мэктиэтигэр, т?гэ?иттэн толбоннура-толбоннура сыдьаайар ки?киниир киэ? халлаантан кы?ыл к?м?с сарда?а охторун к?л?б?рэччи саккыратар к?н уотун к?л?мэх сырдыга, итиэннэ с?рэ?и с??дь?тэр, дуу?аны долгутар истии?-исти? иэйиинэн та?ымныыр таптал тырымнас тыллардаах ырыата кутуллар.
Кабинетын ааныгар к?л?к элэс гыммытын хара?ын кырыытынан к?р??т, силиэдэбэтэл эргиллэ о?уста – то?суйуон дуу эбэтэр а?а?ас аанынан к?нн?р? киириэн дуу саара?наабыттыы, Капитолина тэпсэ?нии турар эбит, кинини к?р?н мичээрдээтэ уонна и?ирдьэ атыллаата:
– Дорообо, аны эн ?лэ?эр к?рс??эр буоллахпыт. Би?иги ?лэбитигэр дьон ба?а ?тт?лэринэн ??рэ-к?т? сынньана кэлэллэр, оттон эйиэнигэр бу… – Капитолина сонньуйа-сонньуйа суумкатыттан бэбиэскэни та?ааран к?рд?рд?.
– Дорообо, дорообо! Со??ун у?ул, олор. Оттон идэбит чаа?ынан эттэххэ, хайабыт да ?лэтэ ту?алаах буолуохтаах, – диэтэ Элиэнэп атын тугу да этиэн булбакка уонна и?игэр Капитолина кэпсэтиини хара ааныттан итинник хайысхалаабытыттан хомойо санаата, дьи?эр, ма?най балта ?лб?т?нэн кутур?анын биллэрэр ба?алаа?а.
– Даа, ха?ан эрэ самаан сайын, Хара муора кытыла баара, оттон билигин бу – бииртэн биир охсуу… – Капитолина ытамньыйда, куру?убалаах кыра но?убуой былаатын у?угунан хара?ын сотто-сотто, ботугураата. – Оо, балтым о?ото, Геля, Геля… Туох хара быа би?игини эккирэппит му?ай… Туох аньыыбыт-харабыт и?ин…
Элиэнэп кини уоскуйарын к??тэн чочумча са?ата суох кумаа?ылары арыйталыы олордо, онтон т?б?т?н ?нд?тт?:
– Бастатан туран, балты? Гелена хомолтолоохтук ?лб?т?нэн дири? кутур?аммын тиэрдэбин. Икки?инэн, бэйэ? да сэрэйдэ?и? – бу дьыаланы мин силиэстийэлиибин, онон ыйытыыларбар дьэ?кэтик уонна чопчу эппиэттиэ? диэн эрэнэбин. Мин ба?ам, Капитолина, ?л?р??хс?т? т?ргэнник булуу…
– Хайдах? – дьахтар былаатын хара?ыттан арааран кинини к?р? т?стэ. – Оттон ?л?р??хс?т к???ннэ диэбиттэрэ дии…
– Ким? – Элиэнэп ыйыта о?уста.
– Оттон, ити… милииссийэ?э. Мин бара сылдьыбыппар эппиттэрэ – Давыдов Федор диэн…
– Ол – ал?ас. Давыдов бу дьыала?а буруйа суо?а дакаастанна диир кыахтаахпыт.
– Хайдах? – Капитолина чахчы со?уйбут к?р??нэннэ, уу-хаар бычылыйбыт харахтара кэ?ээтэ, бэйэтэ сирэйдиин уларыйарга дылы гынна. – Кини та?а?ыгар, бэл, Геля хаана таммалаабыт диэбиттэрэ дии, уонна хайдах… Ол Давыдов тойооскуну билэбин, биирдэ Геля би?иккини бы?а?ынан анньаары тэлэкэчийбитэ ахан, Геля онтон сылтаан Салды??а к?сп?тэ.
Элиэнэп т?л?п??н тырылаабытын ылла, Марианна киэ?э «Лена» кинотеатрга киинэ?э билиэт ылабын дуо диир.
– Ыл, – диэтэ Захар Захарович уонна туруупканы уурарыгар, бэйэтиниин кэпсэтэрдии, оргууй а?ай са?арда: – Билигин экспертиза кыа?а с?рдээх улахан. Холобур, хаан ки?и дуу, кыыл дуу киэнэ буоларын бы?аарары аа?ан, эр ки?и дуу, дьахтар дуу киэнэ буоларын, итиэннэ ки?и этин ханнык чаа?ыттан тохтубутун кытта чуолкайдыахпытын с?п. Онон хатылаан о?о?уллубут экспертиза Давыдов саппыкытыгар би?иллибит хааны эр ки?и муннуттан таммалаабыт диэн т?м?к о?ордо. Ону та?ынан кини дьиэтигэр к?ст?б?т ?с бы?ахха хаан ханнык да эттигэ да, ки?и этин эбэтэр тириитин ута?а да к?ст?бэтэ.
Кабинекка уу чуумпу б?р??кээтэ, онтон кэмниэ кэнэ?эс Капитолина титирэс куола?ынан:
– Оок-сиэ, тугун с?рэй… оччо?о кимий… ол ?л?р??хс?т?.. – диэн сипсийдэ.
– Ону били??итэ бы?аара иликпит эрээри, Капитолина, итэ?эй – би?иги ?л?р?? т?бэлтэлэрин барытын кэриэтэ арыйабыт, онон ?л?р??хс?т син биир ханна да куотуо суо?а, булуохпут.
– Даа? – Капитолина сэргэхсийбит к?р??нэннэ. – Оннук эрэ буоллун, э?иэхэ олус эрэнэбин. Оттон билигин?
Захар Захарович бланканы суруйар машинкатыгар кыбытта.
– Капитолина Семеновна, туо?у бы?ыытынан ыйытылларгынан, РСФСР холуобунай кодексатын 181–182 ыстатыйаларынан, сымыйанан к?рд?р?р т?бэлтэ?эр эппиэккэ тардылларгын сэрэтэбин.
– Аата алдьархайын, – дьахтар к?лб?тэ буолла. – Ол мин тугу сымыйалыамый.
– Алтынньы отут биирис к?н?гэр балтыгынаан тугу гыммыккытын, сэ?эргэспиккитин ?сс? биирдэ си?илии, лаппыйан кэпсииргэр к?рд???б?н. Гелена ханна эмэ барардаахпын диирэ дуо? Бу дьыала?а кыттыгастаах буолуо диэн эн кими эмэ уорбалыыгын дуо? Чэ, доп… кэпсэтиибитин са?алыахха. Таак – Александрова Капитолина Семеновна…
– Ээх.
– Ханна т?р??б?кк?н?й?
– Тиксиигэ.
– Аадыры?ы?, бада?а, Дзержинскэй – Лермонтов ыпсыытын диэки олоро?ун дии?
– Ээ, Лермонтов уулусса?а…
– Гелена Салдынтан ха?ан кэлбитэй?
Капитолина толкуйдаан н?р?чч? тутунна. Силиэдэбэтэл кини ытаан кытарбыт хара?ын, кубарыйбыт иэдэстэрин одууласта. «Оо, кыргыттар барахсаттар, – дии санаата. – То?о маннык бэйэлээхтэр дьыл?алара табыллыбатый? Ыал буолбакка эрэ о?оломмуттар, арахсыбыттар, кыы?ынан кырдьыбыттар, кэргэттэрин ыарыыга-о?олго былдьаппыттар, аны холбо?он баран сутуругунан, ха?ыынан кэпсэтиигэ т?бэспиттэр то?о олус элбэхтэрий? Аан дойду кыргыттара бука бары «дьоллоохпун, ол и?ин дьыл?абар махтанабын» диир кэмнэрэ ха?ан кэлиэй?!»
Капитолина тарбахтарын т?б?т?нэн мускуйар былаатын эмиэ хара?ар да?айда.
– Геля уон хонуктаах командировка?а… Дьиэлиэн иннинэ Давыдовы к?рс? барбыта, ол аата алтынньы с??рбэ ???с к?н?гэр кэлбит эбит. Соччо-бачча ханна да сылдьыбат этэ, мин ?лэбэр барарбар, ол аата киэ?э алта-сэттэ чаас диэки, тэрилтэлэри кэрийэн э?иннээн кэлэрэ. Ол кырыыстаах к?н? ?н?р кэпсээбитим, ?сс? хатылыырбар тиийдэ?им дии – суунан, сарсыардаа??ы а?ылыкпытын а?аан баран, Гелялыын кыбартыыраттан тэ??э тахсыбыппыт. Кини министерство?а сылдьыахтаахпын диэбитэ, мин Поярковтаа?ы ас ма?а?ыыныгар тиийбитим. Сымыыт атыылана турара, онно уочараттаан итиэннэ ??т, с??гэй э?ин ылан 10 са?ана дьиэбэр тиийбитим, 12 а?аар диэки Геля кэлбитэ, кини «дьыалабын ?м?р?тэн б?тэрэн эрэбин, мантан киэ?э база?а барабын, онон командировка соруга ситэр» диэбитэ.
– Гелена Салдын оло?ун-дьа?а?ын комбинатыгар атах та?а?ын о?орор сыах сэбиэдиссэйэ эбит. Дьо??о бы?аччы этэрбэс, бачыы?ка биэрэрин билэри? дуо?
– Суох.
– Оттон эйиэхэ эмиэ тугу да биэрбэтэ?э дуо?
– Биир таба ты?а этэрбэ?и харчытыгар атыылаабыта уонна суох.
Элиэнэп бэчээттии олорон туо?уну а?а?астык, араа?а, кырдьыгынан к?рд?р?р диэн санаата, итиэннэ охсорун кубулуппакка кэ?ис гынна: «Салгыы истэбин…»
– Биэс са?ана киэ?э кэлбитэ, миин испиппит (би?иги, ?б?гэлэрбит ?гэ?инэн, киэ?э эт сиэччибит) уонна чаас курдугунан эмиэ аргыста?ан тахсыбыппыт, ахсыс автобу?унан кэлэн мин автовокзал аттыгар т?сп?т?м, кини аа?а барбыта, онтон атыны билэ?ит…
«Эмиэ мунаах суол ??скээтэ, – диэн санаата Захар Захарович туо?у к?рд?р??т?н машинка?а бэчээттээн табыгырата олорон. – Гелена Давыдовтарга сэттэ кэнниттэн, араа?а, а?ыс-то?ус диэки кэлбит. ?ск? алта са?ана Сайсары оройуонугар тиийбит буолла?ына, онуоха диэри ханна сырытта?»
– Давыдовтан ураты балты? Сайсарыга билэр ыаллаах этэ дуо?
– Геля дуо? Бэйи эрэ… Арба, оскуола?а бииргэ ??рэммит дь??гэтэ Винокурова Клара?а сылдьааччы, Гоголь уулуссатыгар олорор.
«?л?р??хс?т? буллубут диэн б?к эрэнэн, ма?найгы силиэстийэни олус да ?рд?нэн-аннынан ыыппыттар. Ол Винокурова сыаналаах сибидиэнньэлэри биэриэн с?п, ба?ар, киэ?э Давыдовтан ураты ?сс? ханна эмэ барыахтаа?ын Гелена киниэхэ эппитэ буолуо…» – Элиэнэп бэчээттээн б?тэн каретканы му?уругар диэри у?а ?тт?гэр аста, итиэннэ машинка ?рд?нэн кыы?ы к?рд?:
– Кими да уорбалаабаккын дуо?
– Давыдовтан ураты суох… кими да…
– Чэ, оччо?о, Капитолина Семеновна, маны аах уонна илиитэ баттаа, – бэчээттээбитин машинкаттан т?л?р?тэн дьахтарга уунна.
Александрова «тугун официальнайай» диирдии ботугураата уонна бэчээттэммити т?ргэн ба?айытык аа?ан элэгэлдьиттэ, илии баттаан эрилиттэ.
Захар Захарович паапканы сейфэ?э хатаата уонна килбэлдьигэс хара тирии сонун Капитолина кэтэригэр к?м?л??? туран ыйытта:
– Капитолина, балты? соно эмиэ маннык ээ, бииргэ ылбыккыт дуу?
– Мин ылбытым. Универмакка атыыланарыгар т?бэ?эн – иккини…
– Тугу эмэ биллэххинэ, Капитолина, кэлэ сылдьаар.
– Та?ара быы?аатын! – дьахтар са?а аллайа т?стэ уонна килбигийбиттии мичээрдээтэ. – Э?иги хонтуора?ытыгар ки?и к?н? с?ннь?нэн ?ктэммэт дойдута буолуо ээ, хата, би?иэхэ сырыт – сынньана, а?ыы, ??к??л??.
Захар Захарович сонньуйан кэбистэ:
– Ы?ырыы? и?ин махтанабын, ол эрээри эн балты? ту?унан туох эмэ сонуну биллэххинэ, биллэриэ? этэ.
– Ээ, ону этэр эбиккин дуу? Биллэн турар, биллэн турар…
ТЕЛЕФОНОГРАММА
Саха АССР прокуратурата, силиэдэбэтэл Элиэнэпкэ. Гражданка Александрова Г.С. кыбартыыратыгар сэтинньи 8 к?нэ буолар т??н?гэр бэчээти алдьатан ки?и киирэ сылдьыбыт. Буруйдаа?ы буларга бары миэрэлэр ылылыннылар.
Салдын куорат прокуратуратын силиэдэбэтэлэ Васюков
«Олох – бу т??л»
Телеграмманы ылаат, Захар Захарович дьыаланы уталыппакка, киэ?э Салдынныырга бы?аарынна. С?м?л??ккэ билиэт ?лэстэ, эбиэт кэмигэр буфекка биир ыстакаан кофены кытта бэрэски сиэн а?аабыта буолла, ол кэнниттэн кабинетыгар киирэн, Александрова дьыалатын са?аттан арыйан барда: «Били??итэ инники хардыы, кыра да сити?ии суох… ?л?р??хс?т Давыдов буолбата?а эрэ дьэ?кэрдэ. Оччо?о кимий? ?л?р??хс?т, саба?алаатахха, бииринэн, Александроваттан тыс к?рд??н баран аккаастаппыт, кинини абаа?ы к?р?р, ?ст?йэр дьон буолуохтарын с?п. Онон тэрилтэтин ?лэ?иттэрин, табаарыстарын кытта ?ч?гэйдик кэпсэтиэххэ. Ким кимиэхэ хайдах сы?ыанна?арын билиэххэ. Икки?инэн, ?л?р к?н?гэр сарсыарда киниэхэ т?л?п??ннээбит ки?и. Гелена Александрова билсэр дьонун, эйгэтин чуолкайдыахха. Кинилэр истэригэр сууттаммыт, хаайыллыбыт, буруйу о?оруон с?пт??х ки?и биир эмэ баар дуо? ?с???нэн, к??лгэ т?бэ?иэх к?рс?б?т к?л?гээттэри бэлиэ?э ылыахха. Туо?улар наадалар. Тулатынаа?ы ыаллары кэрийиэххэ, ба?ар, ити киэ?э Александрованы к?рб?ттэр баар буолаайаллар? ?л??хс?т Давыдовтан то?ус са?ана барбыт, оччо?о т??н ???э ?л??р диэри ханна, кимниин сырытта? Эмиэ туо?улар наадалар…»
Санаатыгар буолан, т?л?п??н ?р? тырылыы т?сп?т?н ма?най со?уйбут курдук к?рд?, онтон туруупканы ылла, к?хс?н этиттэ:
– ?м… Даа, истэбин.
– Захар, – Марианна ??рб?т-к?пп?т куола?а ча?аарыйда. – Син буллум ээ! Дьэ, уочарат да уочарат, арыычча… «Вооружен и очень опасен…»
– Ким?! – Элиэнэп, мэктиэтигэр, ходьох гынна, онтон дьэ ?йд??т?: – Ээ… киинэни этэ?ин дуо? С?п-с?п… Ээ, Марианна, дь??гэ?ин Дусяны илдьэ бар, мин б?г?н Салдынныыр буоллум, командировка?а.
– Оо, эмиэ? – кэргэнэ сибилигин а?ай ??рб?т-к?пп?т куола?а уларыйда.
Захар Захарович кини сирэйин к?р? олорордуу сананна – ча?ылыспыт харахтара со?отохто курус гынан, уо?ун ???ст?к ньимиппит буолуохтаах.
– Билиэт булан на?аа да ??рб?т?м, онтукам ханна баарый…
– Чэ, хайыахпытый, бырастыы гын. Аныгы сырыыга хайаан да…
– Т??? ?р буола?ын?
– Биллибэт, дьыала хайдах хаамарыттан…
– Дьиэ?эр таарыйбаккын дуо?
– Барарбар киирэн тахсыам, алта?а к?т??хтээхпин.
– Ол аата мин ?лэбэр сырыттахпына… Чэ, ?ч?гэйдик сырыт, субуоннаар.
– Быыс буллахпына. Этэ??э, – Элиэнэп туруупкатын уурарыгар Хомподоев таптаан туттар тылын эппитин ?йд??н м?ч?йэн кэбистэ: «Ити гынан баран би?иги кэргэттэрбитигэр эрэйдээх ?лэлээх дьоммут ээ. Сарсыарда то?устан киэ?э алта?а диэри к?ннэтэ ханна да хамсаабат, хам бааччы олорор идэлээхтэр дьиэ?э-уокка ту?алара улахана чахчы. Ол эрээри – тугу талбыккынан. Бары о?ох ?рд?гэр ээл-дээл сыттахпытына, ким ку?а?аны, т?ктэрини кытта охсу?уой, суох о?орорго дьулу?уой?! Суох, сыыгынаан-саа?ынаан к?л-к?м?р буолуох кэриэтин к?л?б?рэччи умайбыт ордук…»
…Элиэнэп эбиэттэн киэ?э Давыдовы а?аларга соруйда. Баты?ан киирбит милииссийэ ?лэ?итигэр силиэдэбэтэл то?хох гынна: «Тахсыаххын син». Иккиэйэ?ин хаалан баран, Захар Захарович чочумча Давыдовы ??рэтэрдии к?рд?. Батта?а арбайан, иирсэн, сирэйэ-хара?а кытаран, дарбайан хаалбыт, та?а?а-саба да имиллибитэ, кирэ с?рдээх. Дьи? и?ээччи к?р??нээх Давыдов кыбыччы к?рб?т сырдык хара?ынан кабинет утары эркинин аахайбатахтыы одуула?а олордо.
– Дьэ эрэ, билсэн кэби?иэххэ. Мин Элиэнэп диэн силиэдэбэтэлбин. Эн Давыдов Федор Федоровичкын?
Ки?итэ таас дь?лэй ки?илии ибир да гыммата.
– Давыдов, мин эйигин босхолуур ту?унан боппуруос туруора прокурорга киирээри олоробун. Буруйа суох эрээри, то?о ки?ини ?л?рд?м диэн айа?аламмыккыный?
Мээнэнэн к?рб?т харахтара кэ?ээн хааллылар, онтон бокуойа суох с??рэлэстилэр, кэмниэ кэнэ?эс Давыдов дьэ силиэдэбэтэл диэки хайыста.
– Туох даа?!
– Истибити? курдук. Сарсы??а-?й????э диэри эйигин босхолуохтара.
Давыдов б?к т?стэ, арбаллыбыт хара батта?а, ???ст?к чохойбут кэтэ?э эрэ силиэдэбэтэлгэ к?ст?р буоллулар, онтон кэтэ?э титирэстээн, муннун сы?сыйан, ытаан бахсырыйан барда.
– Чэ-чэ, т?кс?, Давыдов, – Элиэнэп с?б?лээбэккэ сирэйин мырдыччы тутунна. – Эр ки?и буолла?ы?, тохтоо.
– Оо-уу, оо-уу… – Давыдов у?уутаамахтаата, сонун сиэ?инэн хара?ын дьукку анньынна. – Геля, Геля барахсан… Ол и?ин да, к?м?спэр, та?арабар хайаан илиибин к?т????м?й?
– Оттон ?л?рб?т?м диэн то?о билиммиккиний?
Давыдов оннугар к?нн?, арбаллыбыт батта?ын быы?ынан Захар Захарови?ы уоттаммыт хара?ынан к?рд?:
– Геля… Оо, Геля… Кини эрэ этэ миэхэ саамай к?нд?м, чугас ки?им. Ол киэ?э атаспынаан дэлби арыгылаан, сарсыныгар т?б?м дьап-дьалкы?нас, сир-халлаан ?ллэ?нии-?ллэ?нии улаатар-аччыыр, с?рэх ?л?хс?йэр, тип-титирэс ки?и ?лэбэр тиийэн ба?ыары?ныы сырыттахпына, милииссийэ ?лэ?иттэрэ кэлэн тутан та?ааран массыына?а чып гыннарбыттара уонна иккис отделение?а к?т?тэн а?албыттара. Биир хоско олордубуттара, мин чараас хапта?ын быыс н???? кинилэр кэпсэтэллэрин истибитим. «Ити туох ки?ини а?аллыгыт?» Онуоха миигин а?алааччы са?ата: «Александрова диэн дьахтары б?л??н Сайсары к??лгэ бы?а?ынан анньыбыттар. Онно уорбаланар…»
Итини истээт, кулгаа?ым чу?кунуу т?сп?тэ. «Геляны ?л?рб?ттэр…» диэн санааны атын солбуйбута: «Бэйэм буолаайамый?..» Милииссийэ ?лэ?иттэрин са?аларын алах-былах истэбин: «Хомус быы?ыгар сытар ???…», «Халаабатахтар…», «Хара тирии сонноох, мааны ба?айы дьахтар…» Онно ?йд??т?хп?нэ, кырдьык, т??н Геля?а ха?ыытыырга дылы этим уонна, араа?а, хому?у хачыгыраччы кэ?эр бы?ыылаахпыт… Сатахха, биирдэ бы?а?ынан далбаатаммыттаах этим. Ол и?ин билиммитим, итиэннэ Геля ?лб?т?ттэн симмэр да т?сп?т?м…
– Даа, – Элиэнэп ки?итин хара?ын к?р? сатаата да, с??рэлэс харахтары кыайан таба одууласпата. – Мин бу дьыаланы ??рэтээри, Давыдов, эн биография?ын си?илии ??рэттим. С?хт?м уонна, Давыдов, олус бэйэмсэ?и? эйигин иэдэппит. Дьону хомоттоххуна, кинилэр эйигиттэн хараа?ыннахтарына улахан дуо?уйууну ылар эбиккин. Чэ, холобур, баардарынан-суохтарынан к?р?н-харайан ииппит т?р?пп?ттэргэр, эйигин улаатыннарбыт, о?олообут, таптаабыт манньаларын тугунан т?л??т??? «Албыннаабыттар» диэн сымыйанан сылтанан, кинилэртэн атырдьах салаатыныы арахсыбыккын, билигин ?л?р ?ст??хт?рг?н?? саныыгын. Кэлин ?лэ?эр эйиэхэ ?ч?гэйдик сы?ыанна?а сатаабыт дьону, бэл, Геляны, кыраттан сылтаан кыы?ырды? да, «?т?? дь???мм?? к?р??» диэххэ айылаах арыгылаа??ын, араастаан дьаабылана??ын кэлэтэн, тэйитэн кэбиспиккин. Ки?и барыта Хамсеев курдук арыгы эрэ и?эр инниттэн эйигинниин табаарыста?ыа суо?а. ?йд?н, Давыдов, ?йд?н, эн о?о буолбатаххын ээ! Эйигин с?б?л?? сылдьыбыт дьо??ун, т?р?пп?ттэргин санаа, то?о кинилэр эйигиттэн хомойдулар?
Давыдов тугу да са?арбата, сырдык харахтара с??рэлииллэрэ бытаарда, онтон тохтоон муостаны чыпчылыйбакка одууластылар. Кэмниэ кэнэ?эс хатырбыт балларытта?ас уостара хамсаатылар, кыратык кыыкынаан са?арбыта нэ?иилэ и?илиннэ:
– Гражданин силиэдэбэтэл, эн с?бэ? хойутаабыт… ?т???э тиэрдиэхтээх ки?им барбыта, букатыннаахтык…
2
Элиэнэп кыра суумкатын тутан, а?ыйах ки?ини баты?ан Салдын аэровокзалын дьиэтигэр киирэрин кытта, ?рд?к у?уохтаах, саар-тэгил Васюков мичээрдээбитинэн утары кэллэ. Свердловскайдаа?ы юридическай институкка Элиэнэп б?тэрэр сылыгар Васюков ??рэнэ киирбитэ. Атын-атын куурус устудьуоннара, оччолорго т??? да бодоруспаталлар, кэлин бэрт ?ч?гэйдик к?рс??эллэр, ол сиэринэн ки?итэ эмиэ айхаллыы то?уйда:
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69209677) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.