?йэ кирбиитигэр
Федот Федотович Захаров
«?йэ кирбиитигэр» диэн историческай хабааннаах уус-уран айымньыга Саха сирэ Россия государствотыгар холбонуутун кэминээ?и бы?ыы-майгы ойууланар. Оччотоо?у кэрдиис кэми к?рд?р?р сэ?эн сюжета уус-уран проза жанрынан арыллар.
Бу ?лэтин суруйарыгар ааптар архыып матырыйаалларыгар уонна историческай литература?а тирэммит.
Федот Захаров
?йэ кирбиитигэр
Федот Федотович Захаров – саха омук былыргытын, ордук киин улуустар сахаларын былыргытын чахчы киэ?ник, дири?ник билэр, ??рэппит, чинчийбит ки?и. Саха сиригэр Орто ?л??нэ?э нуучча ха?аактара кэлиэхтэриттэн ыла сахалар былыргыларын ту?унан норуот сэ?эннэрин архыып докумуоннарын кытта тэ?нээн чинчийбитэ. Онон былыргы сахалар олохторун-дьа?ахтарын, майгыларын-сигилилэрин, материальнай уонна духуобунай культураларын чахчы дири?ник, ымпыктаанчымпыктаан, си?илии билэрэ. Ол кини «Боотуруускай улуус сахаларын т?р?т уустара», «Омо?ой баай», «Уоруллубут таптал», «Кыыс дьыл?ата», «Кый барыы» диэн сэ?эннэригэр ырылхайдык к?ст?б?ттэрэ.
Онон Ф.Ф. Захаров былыргы сахалар тустарынан б?д?? айымньылары айар толору бэлэмнээх ки?и этэ. Ону «?йэ кирбиитигэр» суруйуута толору туо?улуур. Темата уустук кэми хабар. Манна Саха сирэ Россия кииннэммит государствотыгар холбонор кэмэ уустаан-ураннаан к?рд?р?лл?б?т.
Бу уус-уран айымньы, т??? да историческай чахчыларга оло?урдар, история?а с??с быры?ыан с?п т?бэ?эрин ирдиир с?б? суох. Уус-уран айымньыга буолбут историческай событиелары ааптар бэйэтин хара?ынан к?р?р?, бэйэтин санаатын этэрэ, бэйэтин версиятын биэрэрэ к???л дии саныыбын.
Айымньыга били??и кэм?э уопсай ылыныллыбыт к?р??лэргэ соччо с?п т?бэспэт чахчылар бааллар. Холобур, Тыгын (Дыгын), ха?аластар саха историятыгар оруолларын к?рд?р??гэ тус бэйэтин субъективнай к?р??т?гэр, ордук илин э?эр сорох улуустарыгар тар?аммыт ???йээн араас варианын ис хо?оонугар оло?уран суруйбут. Атын этнографическай быыччыктартан ыллахха, били??и уопсай ылыныллыбыт к?р??нэн нуучча кэлиэн иннинэ сахалар ?лб?т ки?ини сиргэ к?мп?тт?р?, ара?астыыллара диэн ?йд?б?л ба?ыйар. Онон рома??а нуучча ха?аактарын кытта кыргы?ыыга ?лб?т дьону сиргэ к?мп?ттэрин аа?ааччы со?уйа аа?ыан с?п. Ол эрээри бу кэнники сылларга Саха сирин археологтара французтары кытта ыыппыт археологическай ха?ыыларын т?м?гэр бэрт элбэх XIV–XVI ?йэлэрдээ?и сиргэ к?м?лл?б?т сахалар у?уохтара (ол и?игэр аттаах, кулуттаах к?м??лэр) к?ст?б?ттэрэ.
Т?м?ктээн эттэххэ Федот Захаров бу б?д?? айымньыта былыргы сахалар тустарынан элбэх сонуну биллэрэр кыахтаах.
Г.В. Попов,
филологическай наука кандидата,
СР культуратын ?т??лээх ?лэ?итэ
2006 с.
?йэ кирбиитигэр
У?уга-киэ?э биллибэт киэ? бэйэлээх хонуу куйаарга илгэлээх ардах т??эн, к??х от силигилии ??нэн, у?ун кэмнээх ?? дьыллар буоллахтарына, к??ллэр, ?рэхтэр, элгээннэр уунан туолаллар. Уйгу-быйа? буолан, ки?и-с???? элбиир, дьоллоох олох туругурар. Ол эрээри сут, кураан дьыллар м??элгэлэрэ сатыылаата?ына, онуоха эбии ымсыы, к??нтэ?ии, уулаах ?? сири былдьа?ыы, иирсээн баар буолла?ына, дьон-сэргэ оло?о огдолуйар. Му?-сор буулаан, эрэй-кы?ал?а э?ээрдэ?эр.
Хонуу куйаарга олохсуйбут к?с олохтоох омуктар мас мастаабаттар, от оттооботтор, дьиэ туппаттар, бурдугу ыспаттар. Чэпчэки и?иттэрин-хомуостарын, боолдьох дьиэлэрин тиэнэн, ?г?с элбэх с????лэрин кэнниттэн к??? сылдьаллар. Хаппыт тала?ы, с???? киитин уматан к??стэнэллэр. Кыылы, сэрии дьонун курдук элбэх ки?и мунньустан, к?рэтэн, к??йэн-хаайан бултууллар.
Туос иллэ? буолан тэ?ийбэт, к??гэйэр к?ннэригэр сылдьар эдэр уол?амчы дьон хайа эмэ а?а ба?ылык сэриини тэрийэр буолла?ына, киниэхэ ??р??нэн холбо?оллор. Эбэтэр хантан эрэ атын урдустар кэлэн саба т?стэхтэринэ, о?олорун, ойохторун, бар дьоннорун, с????лэрин-астарын к?м?скээри, ?рг?с тутар кыахтаах эр дьон бары туруналлар. Бэйэлэрэ к?м?скэммэт буоллахтарына, кинилэри ким да?аны к?м?скээбэт. Ол сэриигэ кимнээх эрэ кыайан-хотон ?р?г?йд??ллэр. С????н?, кулуту ??рэн, баайы-дуолу былдьаан бараллар. Оттон кимнээх эрэ хотторон ?л?лл?р-с?тэллэр, ы?ыллаллар. Эбэтэр эстэ сы?ан баран, ?р???нэн, эмиэ элбээн бараллар. Са?а ыччат дьон ??скээн, атахтарыгар туран истэхтэрин аайы, урукку эрэй умнуллар, ??рэх буолбат. Хата, кимнээх эрэ килбиэннээх сырыылара к??ркэтиллэн, кэрэ кэпсээн буолан, эдэр дьону эмиэ м?чч?ргэннээх сырыыларга угуйар, ыра санааларын оонньотор.
Оттон у?ун кэм?э туох да араллаана суох олорор буоллахтарына, онно ?р кэмнээх ?? дьыллар э?ээрдэстэхтэринэ, ки?и-с???? элбиир, кыа?ырар. Ол хайдах ?йд??х-санаалаах, майгылаах дьон ба?ылыылларыттан, т??? улахан холбо?ук тэриллэн, киэ? сири сабардаан олороруттан улахан тутулуктаах. Быдан былыр хууннар диэн модун холбо?ук тэриллэн, Гоби кумах куйаарыттан Илин Сибиир тай?атыгар тиийэ, с?рдээх киэ? нэлэмэн сири бас билэн, хас да ?йэ устатыгар «би?иги а?ай дуо?» диэн к?ннээн-к??нэхтээн олорбуттара. Кытайдар, кинилэр аттаах сэриилэриттэн к?м?скэнээри, с????нэн к?с усталаах таас к??лэ к?р??н?, кириэппэс истиэнэни тутарга к??эллибиттэрэ. Ол олордохторуна, у?ун кэмнээх алдьархайдаах кураан сут буолан, к??ллэр, ?рэхтэр уулара о?ойо уолан, куйаар кураанахсыйбыта. 155 сыллаахха хотугу хууннар ?? сири к?рд??н, ар?аа к????лэрэ са?аламмыта. Урал хайаларыгар Волга ?р?с кытылыгар тиийэн, икки с??с сыл кэри?э олорон, онно олохтоох финно-угордары кытта булкуспуттара.
Онтон т?рд?с ?йэ сэттэ уонус сылларыттан са?алаан, хууннар аны ар?аа диэки к???н барбыттара. Европа?а кинилэри гууннар диэн ааттаабыттара. Гууннар т?рд?с ?йэ б?т??т?гэр Сирия?а, Каппадокия?а, бэ?ис ?йэ ма?найгы а?аарыгар номоххо киирбит улуу полководец Аттила ба?ылыктаах Европа?а то?о аа?наан киирбиттэрэ. Европеецтар холбо?уктаах к??стэрэ кинилэри Испания сиригэр Каталония?а к?рс?н, ынырыктаах кыргы?ыы буолбута. Кэлин гууннар Европа?а хаалан, тар?анан, аттаах сэриилэрэ атын государстволарга сулууспалаан, хас да ?йэ устатыгар и?эн-с?тэн суох буолбуттара. Европа сиригэр онно-манна бытарыйан хаалбыт, т?? былыргыттан силис тардар тэ?эри диэн та?араларын умнубакка олорбут тобохторун, орто ?йэтээ?и инквизиция суута атын итэ?эллээхтэр диэн урусхаллаан симэлиппитэ. Оттон со?уруу??у хууннар дойдуларыгар хаалан, у?ун сукка быста м?лт??б?ттэрэ. Кэлин ?ст??хт?р?гэр – кытайдарга, динлиннэргэ, сяньбиларга улам кыайтаран, олох эстибиттэрэ.
Ол кэнниттэн с????нэн сыллар ааспыттара. Улуу истиэпкэ ?? дьыллар эргийбиттэрэ. Ки?и-с???? ??скээн, элбээн, са?аттан са?а к?л??нэ солбуллан испитэ. Кэлин, алтыс-сэттис ?йэлэргэ, т??рдэр модун холбо?угу тэрийэн, Кытай, Иран, Византия курдук с??кэн государстволары кытта тэ??э анньы?ар улуу империяны олохтообуттара. Илин Амур ?р?стэн ар?аа Хара муора?а тиийэ киэ? нэлэмэн сири олоччу бас билбиттэрэ.
Былыргы хууннар ?лт?ркэйдэрэ Орто Азия?а, Алтайга, Кытайга, Маньчжурия?а хаалбыттарын, т??рдэр ?р?г?йд??н олороннор, бэйэлэригэр симэлиппиттэрэ. Арай Байкал к??л ар?аа э?ээригэр, Ангара ?р?с у?уор, тыа быы?ыгар са?ан, б?гэн олорбут а?ыйах ахсааннаах айыы айма?а эрэ ыраах кытыыга олорор буоланнар, таарыллыбатахтара. Хууннары ар?аа к???рб?т у?ун сукка айыы айма?а эстэ сы?ан, уу кытыытыгар олорор буоланнар, тыыннаах ордубуттара. Кэлин да?аны быста-быста сал?анан, ыраах буолар араллааннарга кыттыспакка, бэйэлэрэ ту?унан сирдээх-дойдулаах, аймах дьон аатыран, утуму сал?аан, бур-бур буруо та?ааран олорбуттара. Илин ?тт?лэригэр улуу Бай?ал у?уу тэнийэр. Со?уруу тыа э?ээрдээх у?ун Сайаан хайата истиэп тыалын хаххалыыр. Хоту киэ?э-киэлитэ биллибэт сис тыа, хайа. Онон ?рг??р ?рг?йбэт, ы?ыы-ха?ыы и?иллибэт кытыы сиргэ нус-хас олорор курдук сананаллара.
Арай ар?аа ?тт?лэригэр кыргыстар диэн халы? аймах дьон олороллор да, ыраахтара уонна эйэ дэмнээхтэрэ. Кинилэри кытта уора-к?ст? с????н? ??рсэр кыра хабырыйсыылар буолааччылар да, оло?у огдолутар улахан сэрии буолбата. Улуу т??рдэргэ у?анар айма?ы ата?астаатахтарына, иэстэбиллээх буолуо диэн кыргыстар кыра?ыйан мээнэ тыыппаттара.
Киэ? нэлэмэн истиэпкэ к??? сылдьар сэрии?ит омуктар тимир о?о?укка, сэрии сэбигэр олус наадыйаллара. Ол и?ин хайалаах, мастаах сиргэ олорор тимир уустарын тыыппаттар этэ. Айыы дьоно былыр-былыргыттан тимири у?аарар, у?анар идэлээхтэрэ. Т??рдэр кинилэргэ сэрии сэбин, куйа?ы о?орторон ылаллара. Кырыы хааннар диэн ааттыыллара.
Айыы айма?а а?ыйах ахсааннаах ?с а?а уу?а буолан олорбута. Кинилэр сылгыны, ына?ы иитэн, бултаан, балыктаан айахтарын ииттэллэрэ. Бурдугу, просоны ы?аллара. Просоны тараан диэн ааттыыллара. Тараан та?ар икки т?г?р?к иилээх таратаайканы о?остоллоро. Та?ас хатар к??рчэххэ ?рб??? ?р?лл?р?. Кинилэр атыы?ыттара улуу Бай?алы со?уруу тумсунан эргийэн, Хаамар Дабаан сис хайатын н???? т??эн, Кээхтийэ?э тиийэн, т??лээ?и, тимир о?о?уктары кытай та?а?ыгар, и?итигэр, бурдугар атаста?аллара. Кинилэр истиэп олохтоохторун курдук сэрии?иттэрэ суо?а. Истиэп хас биирдии сэрии?итэ ?с аттаах буолуохтаах этэ: айан ата, ындыы ата уонна сэрии ата диэн. Оттон айыы айма?а ханна да к?сп?кк?, тыа кыара?ас алаастарыгар олорор буоланнар, элбэх сылгыны кыайан ииппэттэрэ. Ол да буоллар, а?а уу?ун к?м?ск??ргэ, к??стээх буолар чинчилээх уол о?олору кыргыс ??рэ?эр ??рэтэллэрэ.
Кэлин т??рдэр иккис каганаттара эстибитин кэннэ, кыргыстар дьэ к???л бараннар, ар?аа диэки олорор айыы айма?ар кэлэннэр сабыта т???тэлээбиттэрэ. Ол и?ин А?хара ?р?с ар?аа ?тт?гэр олорбут а?а уу?а дойдуларын хаалларан, тэскилээн улуу Бай?ал илин ?тт?гэр к?сп?ттэрэ. Ол диэки ?ксэ куйаар э?ээрдээх дойду буолан, хоту тыатыгар сыстан, ураа?хайдар диэн ааттанан олорбуттара. Оттон улуу Бай?ал уонна А?хара ?р?с икки ардыгар олорор аймах дьон, ханна да к?сп?кк?, дойдуларыгар олорон хаалаллар. Кинилэр ?т??лэрэ кыргыс омук баайдарын ыччаттарын кытта хардарыта эр-ойох ылсан, уруур?а?а, эйэни олохтуу сатыыллар.
Онтон ??-сут э?ээрдээх хас да ?йэ ааспытын кэннэ, уон ???с ?йэ?э, могуол омуктар модун холбо?угу тэринэн ?р?г?йд??б?ттэрэ. Кинилэр эмиэ хонуу куйаар дойдулаах к?с омуктар этилэр. Тимири у?аарарга, у?анарга идэтийбэт буоланнар, былыргы т??рдэр курдук тимир уустарын тыыппаттар этэ. Ол эрээри улахан сэрии дьалхаана ураа?хайдары эмиэ таарыйар. Ханнык эрэ могуол эдэр уол?амчы хаанын аттаах сэриитэ 1217 сыллаахха хонуу куйаар э?ээрдээх а?а?ас сиргэ олорор ураа?хайдар ордууларын алдьаппыта. Бай?ал илин ?тт?гэр олохсуйбут ураа?хайдар онтон тэмтэрийэн, ха?ан эрэ былыргы ?б?гэлэрэ эппиттэрин курдук, «бу дойдуга с?г?н олордуо суохтар» диэн, с????лэрин ??рэн, хоту к???лл?р.
«Оннуттан уларыйбыт огдолуйар» диэн ?с хо?ооно этэринии, аны могуоллартан к?рэнэн, ханна эрэ чуумпу дойду баар буолуохтаах диэн, Олоохуна ?р?с с?ннь?н туту?ан, хоту диэки айаннаабыттара. Аара тохтоон, икки сиргэ кыстаан бараннар, ???с сайыннарыгар, улахан ?р?с орто с?ннь?н илин э?ээригэр кэлэллэр. Ханна да?аны ки?и-с???? олохсуйуон с?пт??х сири к?рб?т?х дьон ?р?с ар?аа э?ээригэр киэ?-куо? ?ч?гэй сир баарын билбиттэр. Онно кы?амматах курдук ?р?с илин э?ээригэр тохтоон кыстыыллар. Ол кэм?э ?р?с ар?аа ?тт?нээ?и киэ? сы?ыыга сайын таба к?л?л??х то? уустар кэлэллэр эбит. Ону сэргэ дь?кээбиллэр (юкагирдар) диэн балыксыт идэлээх дьон ?р?с кытыытынан олорбуттар.
Ураа?хайдар кыстаан бараннар, саас хаар хараарыыта ?р?с у?уор туорууллар. Кинилэр куйахтаах, тимир сэптээх баатырдара таас ????лээх, охтоох то? уустары сэриилээн хотон, эргиллибэт гына ??рб?ттэр. Онтон дьулайбыт дь?кээбиллэр, сэриилэспэккэ эрэ бары к???н, Тумара ?рэ?инэн хоту т?сп?ттэр. Ураа?хайдар ?ч?гэй ходу?алаах, бултаах, балыктаах са?а сири дойду о?остон олохсуйаллар.
Оттон улуу Бай?ал ар?аа ?тт?гэр олорбут айыы дьоно тыытыллыбакка дойдуларыгар олорбуттара. Могуоллар кыайан-хотон, барыталаан, улахан араллаана суох кэм кэлэн, дьыл-хонук аа?ан испитэ. Ханна эрэ кый ыраах буолар сэрии дуораана да и?иллибэтэ.
?р кэм?э Кытайы ба?ылаан олорбут могуоллар 1368 сыллаахха ол дойдуттан букатыннаахтык ??р?ллэн, т?р?т сирдэригэр Монголия?а к???н кэлбиттэрэ. Кэлэллэрин кэлбиттэрэ буолан баран, Кытай сиригэр т?р??б?т-??скээбит, к?с олохторун олох умнубут дьон, а?аардас эт-??т а?ылыкка астымматтар. Кураанах хонуу куйаарга тэ?ийбэттэрэ да?аны. Аны кэ?экэнэ буолбут кытайдар с?г?н олордубаттар. Могуол сиригэр элбэх сэрии дьонун а?алан, киин куораттарын Кара-Коруму урусхаллаан баран т?нн?лл?р.
Кытайга бурдук ??ннэрэн а?аан олорбут сорох могуоллар, тыа э?ээрдээх чуумпу, кытыы сиргэ баран олохсуйарга бы?аарыналлар. Кинилэр сэниэ ылан бараннар, аттаах сэриилэрэ Сайаан хайатын у?уордаан, А?хара ?р??? туораан, улуу Бай?ал ар?аа э?ээрин олоччу сэриилээн ылаллар. Эр дьону ?л?рт??ллэр. Эдэр дьахталлары, о?олору Монголия?а к???р?лл?р. К?с олохторун умнубут могуоллар «?т?? дойду бу баар эбит» диэн са?а сиргэ олохсуйаллар.
Оттон урукку а?а ба?ылыктарын аатынан сахалар диэн ааттаммыт айыы дьоно сэриигэ хотторон тыыннаах ордубуттара тыа?а к?рэнэн, хоту т??эр улахан ?р?с ба?ыгар са?ан кыстыыллар. Аал о?остон, э?иилги саа?ыгар с??р?ккэ о?устаран хоту диэки усталлар. Кыыллаах Арыы диэн ааттаабыт арыыларыгар кэлэн кыстаан баран, н???? саас эмиэ ?р??? та?нары устан, олохсуйуохха с?пт??х киэ? сы?ыыны к?р?н тохтууллар.
Ити кэм иннинэ Туймаада?а, Э?сиэлигэ олохсуйбут ураа?хайдары тигиилээх сирэйдээх тумат омуктар эмискэ кэлэн саба т??эн сэриилээн хотоллор. Онно тэмтэрийбиттэрин кэннэ, аны у?ун кэмнээх сут кэлэн, быстаран, иэдэйэн олордохторуна, со?урууттан ?р???нэн устан, Омо?ой ба?ылыктаах айыы дьоно – сахалар кэлэллэр. Ол дьон биир тыллаах аймахтарын ураа?хайдары булан, кыргыттарын ойох ылан, дьиэ-уот туттан олохсуйаллар. ?лг?м бултаах, балыктаах, а?ыйах ки?илээх, киэ?-куо? чуумпу дойдуну с?б?л??ллэр. С????нэн сылларга улахан быстарыылаах у?ун сут уонна улахан сэрии буолбакка, ки?и-с???? элбээн, кэлин ханна ки?и олоруон с?пт??х уулаах, ходу?алаах, мэччирэ?нээх сиргэ барытыгар тар?аналлар. Ураа?хай сахалар хоту дойдуга кэлэн бурдугу ы?алларын, ?рб??? ?р?лл?р?н умнубуттара. С?р?н а?ылыктара – эт, ??т, ?р?? ас, балык, кымыс. Онно сир а?ын хомуйан, бэс субатын хатаран мэлийэн эбинэллэр. Онтон дьада?ы дьон с?р?н а?ылыктара балык буолар.
Ураа?хай сахалар а?а уустарынан арахсан, анал сири-дойдуну бас билэн олорбуттара хас да ?йэ буолла. Хардарыта ойох ылсан, эргэ баран, уруу-аймах тарды?ан, утуму сал?аан, уу?аан-тэнийэн элбииллэр. Кинилэргэ сомо?оло?уу, биир ил тутулун тэринии диэн суох. Оннук тэринэргэ туох да?аны к??эйбэт, атын сиртэн туора омук кэлэн сэриилиир куттала суо?аабат. Былыр ураа?хайдары кэлэн сэриилээбит тигиилээх сирэйдээх тумат омуктар эстэн-с?тэн «тыал буолбуттар» диэн кэпсииллэрэ.
Ол эрээри а?а уустарын икки ардыларыгар буолар иирсээн, с????н? ??рс??, хааннаах хабырыйсыы, ата?астабыл да?аны арахсыбат аргыс буолан, хам-т?м к??дь?йэр. Оннук сахтарга к???н ?лэ-хамнас б?пп?т?н кэннэ, улуу добдур?а са?ана бары т?мсэн, икки-?с хотонноох бала?аны биир тиэргэн и?игэр ыксала?а тутан, бары мунньустан олороллор. Эбэтэр а?ыйах ки?и буолла?ына, булгунньах ?рд?гэр тахсаллар. Оннук дьа?аныы ?с-саас баар буолла?ына о?о?уллар. Оттон эйэлээх, нус бааччы кэм буолла?ына, биир сиргэ мустубаттар.
Улахан у?уохтаах, к??стээх ки?и буолар чинчилээх уол о?ону уон саа?ыттан ыла кыргыс ??рэ?эр ??рэтэллэр. Оннук о?ону кистээн иитэллэр. Атын ?ст??х аймахтар «бу уол улаатан силгэтэ ситтэ?инэ, би?игини с?г?н олордуо суо?а» диэн ?л?р?н эбэтэр ата?ын и?иирин батыйанан бы?а охсон кэби?иэхтэрин с?п. Кыргыс ??рэ?эр ??рэммит о?о?о уон а?ы?ын туолуута сэрии сэбэ, куйах о?о?уллар. Ойуун кыыран илбис и?эрэр. Онно у?уйтарыылаах урдус ты?а?а?ы эбэтэр кырдьа?ас аты ?л?р?н хайаан да?аны сэбин хаанныахтаах. Ол кэнниттэн баатыр диэн ааттанар. А?а уу?ун ара?аччылыыр ки?и буолар.
Байбыт, кыа?ырбыт дьон дьада?ылары кулут, хамначчыт о?остон, а?а уу?ун ба?ылаан-к???лээн олороллор. Хас эмэ атыыр ??рдээх, элбэх с????лээх баайдар бааллар. Кинилэр то?устарга та?а?асчыттары ыытан, арыыны, тимир о?о?уктары, сылгы кутуругун, сиэлин кылын атыылаттаран, т??лээ?и, туу?у, сарыыны, таба тириитин, ты?ын эргинэллэр. Ыраах илин богдо
омук сиригэр т??лээ?и илдьэн атыылаан, ол дойдуттан та?а?ы, бурдугу, о?уруону, арыгыны а?алтарааччылар.
Ураа?хай сахалар т?? былыргыттан силис тардар айыы та?ара итэ?элин умнубаттар. ???ээ??и ?рд?к айыыларга ??эллэр-с?ктэллэр. Сир-дойду иччитин алгыыллар. Былыргы т??рдэр килбиэннээх сырыыларыттан силис тардыбыт кэрэ кэпсээн, уларыйан-тэлэрийэн, к??ркэтиллэн, тойугу кытта холбо?он оло?хо?о кубулуйбута. Улуу оло?хо?уттар ыалтан ыалга ы?ырыыга сылдьаллар. Онон тыллара бэркэ сайдан, айыы айма?а саха дьонобут дэ?эн, с???? иитэн, бултаан, айыл?аттан а?аан-сиэн олороллор.
Оннук олордохторуна, сайын со?урууттан улахан муруннаах, т??-бытык сирэйдээх, ки?и ?йд??б?т тылынан кэпсэтэр, иилэ?эс тимир куйахтаах, у?ун уктаах тэрэгэр с?гэлээх, ?тт?ктэригэр кыыннаах кылыстаах омук дьоно тиийэн кэлэллэр. Кинилэр кимнээхтэрий? Хантан кэллилэр?
* * *
Ха?ан ба?арар т??? да модун империя, государство а?а ба?ылыга ?л?н, былаас былдьа?ыыта буоллун да, ол государство сатарыйар, м?лт??р, олох да ?рэллэр, самнар. Дьон-норуот итэ?эйэр, ытыктыыр, та?ара курдук саныыр ба?ылыктаах буолуохтаах. Ба?ар, ол ба?ылык ки?итинэн м?лт?х да буоллун, син биир кини аатынан саптынар буоллахтарына бэрээдэк баар буолар.
XVI ?йэ?э Нуучча сиригэр Иван Грознай ыраахтаа?ы ?лб?т?н кэннэ «Великая Смута» дэнэр араллааннаах кэм?э ?л??-с?т?? буолбутун, ха?аайыстыба быста айгыраабытын тэ?э, майгы-сигили эмиэ олус кэхтибитэ. Араллаан кэмигэр та?нарыы, бэйэ эрэ иннин к?р?н??, иирээн, икки сирэй буолуу, акаарытыйыы, солуута суох ?л?рс?? б??? тахсыбыта. Хардарыта тала?ыы, туга да суох хаалыы, эстии-быстыы ту?унан этэ да барыллыбат. Онон бар дьон нус-хас бэрээдэктээх олоххо олус наадыйыыта олус к????рб?тэ. Нуучча судаарыстыбатыгар 1613 сыллаахха тохсунньуга Михаил Федорович Романов диэн уон сэттэлээх уолу ыраахтаа?ынан талаллар.
Эдэр ыраахтаа?ы а?ата патриарх Филарет (Федор Никитич Романов) поляктарга билиэн сылдьан баран, 1619 сыллаахха кэлбитэ уонна былаа?ы илиитигэр ылбыта. ?йд??х, эппиэтинэстээх ки?и буолан, сэриигэ урусхалламмыт дойдуну ч?л?гэр т??эрэргэ дьаныардаахтык туруммута.
Араллаан кэмигэр атын судаарыстыбалары кытта атыы-эргиэн тохтообута. Сэриигэ айгыраабыт ха?аайыстыбаны хайдах эмэ ?р? тардарга, туох-ханнык иннинэ тас эргиэни олохтуур наадата тирээбитэ. Оттон атын дойдуларга утары ууналлара диэн туох да суох буолбута. Хаа?ына кураанахсыйбыта.
Онон бэрт т?ргэнник киэ? Сибиир к?нд? т??лээ?ин – «сымна?ас валютаны» хомуйар сорук тирээбитэ. Ордук ?рд?к сыана?а атыыланар киис тириитигэр наадыйыы к????рб?тэ. Иэнэ-куйаара биллибэт киэ? тай?а?а, кураанах тымныы дойдуга сулууспалыы барыан ба?алаах дьону хомуйбутунан барбыттара. Хаа?ына т??? да кураана?ын и?ин, онно барааччыларга, хамнастарын харчынан уонна бурдугунан т?л??р бэрээдэги олохтоон, ?ч?гэйдик тэрийэн ыыталыырга бы?аарыммыттара.
?сс? ааспыт XV ?йэ кэнники сылларыттан са?алаан, ыраах Сибииргэ атыы?ыттар, булчуттар, баа?ынайдар барыталаабыттара. Баа?ынайдар помещик батталыттан к?рэнэн, сирдэрин былдьатан э?ин, са?а сиргэ тиийэн олохсуйаары к???лл?р?.
Ма?найгы экспедицияны ?сс? 1600 сыллаахха тэрийэн ыыппыттара. Онтон сотору иккис улахан экспедиция барбыта. Дьон сытыылара, ?с ?рг?ст??хт?р?, са?аттан са?а сири арыйан, симиэбийэ тутан, олохтоох омуктартан киис тириитин хомуйаллара. Ол сылдьан то?оллоро-хаталлара, аччыктаан-хоргуйан аара суолга ?л?лл?р?-с?тэллэрэ. Ону ол диэбэккэ, байар ту?угар онно-манна тиийтэлээн, кэлин элбээн, у?уктаах т?б?л??х мас кириэппэстээх остуруогу туталлара.
Олохтоох омуктартан сыл аайы киис тириитинэн дьа?аах хомуйар воеводстволар тэриллибиттэрэ. Т?л??б?т, к?рэнэр буоллахтарына, тойоннорун эбэтэр хары?ыктаах ки?илэрин тутан ылан аманаат диэн ааттаан хаайыыга олордоллоро. Утары ууналлара диэн о?уруо, алтан хочулуок, хор?олдьун тэриэлкэ буолара.
Воеводство тэриллибит сиригэр баа?ынайдары а?алан бурдугу ыстараллара. Промысловиктар диэн ааттанар булчут дьон ханна эмэ тиийэн симиэбийэ туттан кыстаан олорон кии?и, са?ылы бултууллара. Булчуттар туох да хамна?а суох буолан, бултаабыт т??лээхтэринэн к???л эргинэр бырааптаахтара. Арай бултаабыт т??лээхтэрин уон быры?ыанын хаа?ына?а босхо туттарыахтаахтар. То?ус уон быры?ыана воевода быспыт сыанатынан хаа?ына?а атыыланар. Булчуттар ха?ан ба?арар дойдуларыгар т?нн?р бырааптаахтара. Оттон «служилые люди» диэн ааттанар дьон хамнастаах буолан бултуур бырааптара суо?а. Толору сэрии сэптээх, куйахтаах, дьи?нээх сэрии дьоно буолаллара. Кинилэр эбээ?инэстэрэ – дьа?аах хомуйуута, наада буолла?ына, сэриилэ?ии. Кинилэри а?ынан-та?а?ынан государство хааччыйара. К???лэ суох дьиэлэригэр т?нн?р бырааптара суо?а. Бу дьон бары кэриэтэ ох саалаах ха?аактар этэ. Кинилэргэ к?м? бы?ыытынан пищаль диэн тимир саалаах стрелецтэр сы?ыарыллаллара.
1619 сыллаахха ыраахтаа?ы ыыппыт саалаах-сэптээх дьоно Енисей ?р?скэ кэлэллэр. Хайыы ?йэ биир сыл и?игэр бу ?р?с э?ээрин ба?ылыыллар. Енисей орто с?ннь?гэр остуруок туталлар. Атын суолунан хотунан кэлбит дьон Мангазейга (Таз ?рэххэ) эмиэ остуруок тутан ту?унан буруо та?аараллар.
Промысловиктар, сулууспалаахтар ортолоругар э?ин араас дьон бааллара. Сэрииттэн дойдуларыгар эргиллэн, туга да суох хаалбыт дьон сулууспа?а киирэллэрэ. Олор истэригэр эстэн хаалбыт дворяннар, боярдар о?олоро, бэл билиэ??э т?бэспит поляктар бааллара. Ороспуонньуктар саайкаларыгар сылдьыбыт харса-хабыра суох урдустар, араас авантюристар, хаамаайылар эмиэ холбо?оллоро.
Тиийиммэт-т?гэммэт ыарахан олохтон кы?арыллан кэлбиттэр да бааллара. Бары хоту дойдуга кэлэн, к?нд? т??лээ?и хомуйан байалларын санаатахтарына, утуйар уулара к?т?р, харахтара ча?ылыйа т??эр дьон. Са?аттан са?а сири арыйар, элбэ?и билэр-к?р?р эмиэ туох эрэ тартарыылаах буолааччы. Ол ту?угар т?л?нн??х с?рэхтээх хорсун эр бэртэрэ ханна тиийбэтэхтэрэ, тугу о?орботохторо баарай…
* * *
Ха?аактар олохтоох омуктартан ханна туох сир баарын, онно хайдах тиийиэххэ с?пт????н, т??? бултаа?ын, туох дьонноо?ун э?ин куруук ыйытала?аллара. Кими эмит к??стэринэн тутан ылан эбэтэр бэйэлэригэр тардан табаарыста?ан сирдьит о?остоллоро.
Сирдьитэ суох тиийиэхтээх сирдэригэр тиийбэккэ, муна сылдьан баран т?нн?лл?р? элбэх буолара. Хайаны эргийэ сылдьыбыт, суолга муна сылдьан быстарбыт т?бэлтэ элбэ?иттэн кэ?элтэ буолбуттара ыраатта. ?р?с туора салаатын ?кс?й?н к?рд?хт?р?нэ, ?рэх бастара холбо?ор куо?ахтарыгар, дул?а ?р?йэлэргэ тиэрдэн кэби?эр. Сирдьитэ суох т?? тай?а?а хайдах да сатамматтар.
Мангазейтан сылдьар промысловиктар Нижнэй Тунгуска ?рэх ???ээ ?тт?гэр тахсан, симиэбийэ туттан, бултуу сылдьаннар, то?устартан илин улахан ?р?с баарын истибиттэр. «Сылгылаах, ынах с????лээх, элбэх киистээх дойду баар ???» диэн сурах Мангазейга и?иллибит. Сахалыы билэр то?ус ки?итэ «илин» диэбитин, нууччалар «Лин» диэн ?йд??б?ттэр.
Лин диэн улахан ?р?с баар сура?а ?г?с ки?ини долгуппут, ымсыыларын к?б?пп?т. Сотору кэминэн онно тиийэргэ тэриммитинэн, суолун-ии?ин хайбытынан барбыттар. Ол эрээри са?а истибит, билбэт да, к?рб?т?х да дойдуларыгар баралларыттан саллыбыттар. Государство ?й?б?лэ суох барар кыахтара да суох. «Илин Лин диэн улахан ?р?с баар ???» диэн Тобольскайга биллэрбиттэр.
Ма?най Туруханскайга тэриллибит т??рт уон ки?илээх Пенда диэн ки?и этэрээтэ, Нижнэй Тунгусканы ?кс?й?н, ?рэх ???ээ ба?ыгар тиийэн симиэбийэ?а кыстыыр. Ыраах айа??а барыахтарын иннинэ ?ч?гэйдик бэлэмнэнэллэр. Алталыы-сэттэлии ки?и олорор, хонууга со?ор чэпчэки каюктары о?остубуттар.
Саас муус устар ыйга сындал?аннаах у?ун айа??а туруналлар. Нижнэй Тунгуска ба?ыттан Б?л??гэ т??эр Чурки ?рэх ба?ыгар диэри ар?ас сири, каюктарын табанан состорон, та?а?астарын ы?ыырдан, с?гэн э?ин, бэрт эрэйинэн айаннаабыттар.
Онтон Б?л??гэ т??эн, уунан устан, т?рд?гэр тиийэн, саха бала?анын булан кыстыыллар. Лин диэбит ?р?стэрин Лена диэн ааттыыллар. То?устартан киис хомуйаллар. Э?иилги сайыныгар Лена ?р??? ?кс?й?лл?р. Сахалар б?л?хт??н олорор сирдэригэр кэлэн тохтоон, киис тириитэ хомуйаллар. Са?а билсибит сахаларыгар о?уруо, дьо?ус алтан хочуолу биэрэллэр. К????р? эмиэ Ленаны ?кс?й?н, Олоохуна ?р?с т?рд?гэр кэлэн симиэбийэ туттан кыстыыллар. То?устартан т??лээх хомуйаллар. Н???? сайын Ангара ?р?скэ тиийэллэр. Онтон Туруханскайга кэлэллэр.
Бу сырыыларыгар ханна да?аны утарсыыны к?рс?бэттэр. Арай Ангара б?рээттэрин кытта хабырыйсыы буолбут. Б?л??, Лена ?р?с э?ээригэр олорор табалаах, ынахтаах, сылгылаах омуктар сымна?ас эбиттэр диэбиттэр. Икки сыллаах айан буолуо диэн былааннаабыттара т??рт сыллаах айа??а кубулуйбут. Бурдуктара б?тэн, хоргуйан, ыксаан кэлбиттэр. Ол оннугар киис тириитэ б???н? а?алан хаа?ына?а туттараллар. Хара са?ылы, уу буобуратын эмиэ хомуйбуттар.
Туруханскайга кэлэннэр, ханна сылдьыбыттарын чып кистэлэ??э туталлар. Ол эрээри ыраах ?т?мэн элбэх киистээх, элэккэй дьонноох улуу ?р?с баар ??? диэн сурах сири-буору аннынан тар?анар. Пенданы кытта сылдьыбыт дьон, то?о эрэ сулууспаларыттан уурайан, са?ата суох дойдулаан хаалбыттар. Онон бэйэлэригэр балачча элбэх т??лээ?и и?эриммит буолуохтаахтар диэн сэрэйэллэр.
* * *
Иккис байыаннай экспедиция Тобольскайга тэриллэр. Ба?ылыгынан Новацкай диэн поляк ки?итэ талыллар. 1628 сыллаахха атырдьах ыйыгар Енисейскэйгэ кэлэллэр. Олохтоохтор са?а дьону ха?ыстык к?рс?лл?р. К???н?лл?р. Енисейскэй воеводата биир эрэ эргэ судноны биэрэр. Кинилэргэ аара Антон Добрынскай ба?ылыктаах нуучча дьоно холбо?он, Нижнэй Тунгуска?а диэри барсаллар. Новацкай Нижнэй Тунгуска?а кэлэн, Пенда кыстаабыт симиэбийэтигэр тохтоон кыстыыр. Ол эргин сылдьар то?устартан киис тириитин хомуйар. Бэйэлэрэ эмиэ бултууллар. С?г?н т?л??б?т то?устартан, хары?ыктаах ки?илэрин тутан ыланнар, аманаат диэн ааттаан, хаайыыга олордон к??эйэллэр.
Э?иилги саа?ыгар Антон Добрынскай уонна Мартын Васильев диэн ха?аактар ба?ылыктаах отучча ки?илээх этэрээт тэриллэн, ыраах баар Лена ?р?с диэки айанныыр. Дьон чулуутун, хорсунун, сырыыны сылдьыа диэбиттэрин талан ыыталлар. Сорохторо саллан барбаттар. Чугас эргин сылдьан бэйэлэрэ бултуулларын с?б?л??ллэр. Ар?аа Сибииргэ холоотоххо, киис элбэх. Айа??а турбут дьон Б?л??гэ тиийээри саас эрдэ хаардаахха айаннаан, эрэй б???н? к?р?лл?р. Ол да буоллар, сындал?аннаах айантан толлубакка, хаайтарбакка, Б?л?? т?рд?гэр тиийэн, Ленаны ?кс?й?лл?р. Сахалар т??лбэлээн олорор сирдэригэр кэлэн кыстыырдыы о?остоллор. Киис тириитин хомуйаллар. Ол хомуйалларыгар ыаллары т??рэйдииллэр, кы?арыйаллар. Кымньыыны да тутталлар. Ат хомуйаллар. Сэрэххэ кыракый остуруок туталлар. Ол аата, симиэбийэлэрин эргиччи ки?и кыайан киирбэт гына, у?уктаах сонос ба?аналары кэккэлэччи туруортууллар. Онно саха дьонун тутан а?алан ?лэлэтэллэр.
Бу дьон кыстаан олордохторуна, сахалар ма?найгы саалаах-сэптээх утарсыылара буолар. Сэтинньи ыйга аттаах, куйахтаах дьон кэлэннэр, о?унан ытыалыыллар. Ма?най чугас кэлбиттэрин тимир (?рэр) саанан ытан со?утан, ?р??-тараа ыыппыттар. Онтон икки хонон баран, тыа?а тахсан мас тиэйэ сырыттахтарына, сахалар ыраахтан о?унан ытыалаабыттар. Ол эрээри куттанан чуга?аабаттар. Кы?ын устата, хаста да кэлэн сэриилээн, ?с ки?илэрин ?л?рб?ттэр. Уонча ки?и баа?ырбыт. Саас, астара б?тэн, аччыктаабыттар. ?р?с эстэрин кытта тута тэскилииллэр. Эмиэ эрэй б???н?н айаннаан, а?аардара эрэ ордон, дьонноругар тиийбиттэр. Мартын Васильевы кытта алта ки?ини Москва?а ыыппыттар. Москваттан «са?а экспедицияны тэрийэн ыыты?» диэн сорудах кэлэр. Сэриигэ туттарга т??рт уон куйа?ы, олохтоохтору мэ?иэлииргэ элбэх о?уруону, дьо?ус алтан хочуолу, хор?олдьун тэриэлкэлэри ыыталлар. Мартын Васильевы уонна Антон Добрынскайы хаа?ына?а а?ыйах т??лээ?и туттардылар диэн экспедицияттан туораталлар. Мартын Васильевы солбуйуохтаах Воин Шахов диэн ки?и Мангазея?а отут а?ыс ки?илээх кэлэр. Кинилэр кэлин Б?л?? т?рд?гэр кэлэн симиэбийэ тутталлар. Мангазея?а бэйэтигэр да?аны элбэх киистээх сиргэ барыахтарын ба?алаах дьон, кыра б?л?хт?р? тэрийэн, илин ыраахха диэри бара сатыыллар. Ол баран сорохтор сура?а суох с?тэллэр.
Оттон Енисейскэйгэ Лена ?р?скэ ???ээнэн бы?а барар суолу к?рд??ллэр. Илим, Кут ?рэхтэр с?ннь?лэринэн барар суолу булаллар. 1630 сыллаахха атамаан Иван Галкин этэрээтэ барар. Идирмэ ?рэх т?рд?гэр баар симиэбийэ?э кыстаан баран, кини этэрээтэ 1631 сыллаахха саас Кут ?рэх т?рд?гэр кэлэр. Аал о?остон Ленаны та?нары усталлар. Иван Галкин этэрээтэ ?р?с орто с?ннь?гэр кэлэн, хара ааныттан сахалар утарсыыларын к?рс?р. Онтон Аллан ?р?с т?рд?гэр тиийэн, ?р??? ?кс?й?р. Алла??а эмиэ утарсыыны к?рс?р. Тимир саалаах, куйахтаах буоланнар, бо?утуннараллар. Ха?аактар баарыстаах, эрдиилээх кочаларынан устан ?р??? ?р?-та?нары сылдьан, дьон б?л?хт??н олорор, суоллаах-иистээх сирдэргэ тохтоон, сахалар саамай баай тойонноругар тиийэн, киис тириитин к?рд??н ылаллар. Эдэр саха дьонун тутан а?алан, эрдии?итинэн илдьэ сылдьаллар.
Т?нн?лл?р?гэр Ха?алас сиригэр тахсан дьа?аах хомуйа сылдьан, утарсыбыттарыгар эмиэ тимир сааларын тыа?аталлар. О?унан ытыала?аллар. Ол сэриигэ ха?аластар хас да ки?илэрэ ?л?р, баа?ырар. К????р? нууччалар ?р?с у?а ?тт?гэр кыстыырдыы тэринэн, саха бала?анын та?ыгар симиэбийэ тутталлар.
Ити сайын Иван Галкины солбуйа диэн, сотник Петр Бекетов этэрээтэ Лена ?р?скэ кэлэр. Бу дьон Лена орто с?ннь?гэр кэлэн бараннар, Иван Галкины к?рс?бэккэ, бука, аллара диэки устубута буолуо диэн т?нн?н, ?р??? ?кс?й?лл?р. Са?аттан са?а сири арыйар, д?кс? элбэх киистээх сири булар и?сэлээх санаа биир сиргэ олордуо баара дуо, суллуру?уу б??? буолар.
Бекетовтаах б?рээттэр олорор сирдэригэр тиийэн, к??стээх утарсыыны к?рс?н т?нн?лл?р. Салаа ?рэх т?рд?гэр кэлэн, кыра остуруок туттан кыстыыллар. То?устартан аманааттары тутан дьа?аах хомуйаллар.
Кыстаан бараннар, саас, ?р?с эстэрин кытта, Ленаны та?нары устан, Иван Галкин олорор симиэбийэтигэр кэлэллэр.
Петр Бекетов симиэбийэни табыга?а суох сиргэ туппуккут диэн сэмэлиир. Тыата олус чугас. Кэлэн саба т?стэхтэринэ кутталлаах буолсу диир.
???эттэн, мыраан ?рд?ттэн, ?р?с хочото ?ч?гэйдик к?ст?р. Дьонун кытта с?бэлэ?эн баран, аллара, ?р?с уутуттан чугас, киэ? а?а?ас сиргэ остуруок тутарга бы?аарар. Чугас олорор эйэлээх сахалары к?м?л???ннэрэн, ?лэтин са?алаабытынан бараллар.
Иван Галкин а?ыйах ха?аагы кытта хомуйбут кии?ин илдьэ Енисейскэйгэ т?нн?р. Онно кэргэттэрэ олороллор. Т??лээ?и у?аппакка-кэ?эппэккэ Енисейскэйгэ а?алан хаа?ына?а туттары? диэн кытаанах сорудахтаах этилэр.
Галкиннаах Бекетов этэрээттэригэр ?ксэ ох саалаах ха?аактар сулууспалыыллар. Кинилэр т??? да нууччалыы дь???ннээх уонна тыллаах буолбуттарын и?ин, т?? былыргыга атын омуктар этэ.
Былыр Волга, Дон, Кубань ?р?стэр э?ээрдэригэр хазардар диэн Азия т?гэ?иттэн кэлбит омуктар, модун холбо?угу тэринэн, к?ннээн-к??нэхтээн олорбуттара баара. Ол олордохторуна, ма?най Месопотамияттан ??р?лл?б?т еврейдэр кэлэннэр икки ?йэ устатыгар Каспийскай муора э?ээринэн хазардарга чугас олорбуттар. Ол олорон, эр-ойох буолан, булкуспуттар, дь???ннэрин уларыппыттар, тойон-хотун ?тт? кинилэр итэ?эллэрин ылынар.
Алтыс ?йэ?э эмиэ Азия т?гэ?иттэн к??рэйэн кэлбит т??рдэр Волга ?р??? туораабыттарыгар, хазардар утарыласпатахтар. Уруулуу тыллаах т??рдэри кытта д?б??н?к ?йд?сп?ттэр. Т??рдэр ба?ылыктарынан Ашина айма?а буолара. Хазардар ба?ылыктарынан эмиэ Ашина айма?а буолар буолбута.
Т??рдэр Иккис каганаттара эстибитин кэннэ, 965 сыллаахха, Киев кинээ?э Святослав хазардар сэриилэрин урусхаллаабыта. Ол кэннэ у?ун сукка о?устаран, итэ?элтэн сылтаан иирсэн, хайды?ан, хазардар м?лт??б?ттэр.
Онтон нуучча государствотыгар холбо?он, христианскай итэ?эли ылыммыттара. Хас да ?йэ устатыгар т?р?т тылларын умнан, олоччу нуучча тылыгар к?сп?ттэрэ. Эр-ойох ылсан, тас дь???ннэрэ эмиэ уларыйбыта. Былыргыта Азия омуктара буолалларын т?р?т да умнубуттара. Бэйэлэрин ха?аактарбыт диэн ааттанар буолбуттара. Т?? былыргы ?б?гэлэрин хааннара тардан, акка олус сыста?астар. Сэрии?иттэр. Бэрээдэги соччо билиммэт дьон. «Мы – вольные казаки» диэн тыллаахтар. Былыргы ?б?гэлэрин абыычайдарын туту?ан, атамааны таллахтарына, кымньыынан та?ыйбыта буолаллар.
Т??? да нуучча тылыгар к?сп?ттэрин и?ин, былыргы ?б?гэлэрин тыллара, хайдах биир эмэ хаалбат буолуой. Казак, атамаан, аманаат, ясыр, ямщик, караул, кандалы, балаган, башмак, балык, камыш, туман, барыш, орда, улус э?ин диэн былыргы ?б?гэлэрин тыллара билигин да?аны кэпсэтэр тылларыгар баар. Кинилэри ?т?ктэн нууччалар эмиэ оннук са?араллар. Былыр-былыргыттан омуктар бииргэ алты?ан олорон, эргинсэн э?ин, тылларын байыты?аллар, уларыталлар да?аны. Былыргы т??рдэр а?аны ата диэн ааттыыллара. Ха?аактар атамаан диэн тыллара ити тылтан тахсар.
* * *
Ар?ааттан икки аттаах ки?и аргыый хаамтаран кэлэн, ???э кытылга тохтоото. Эдэрэ атыттан чэпчэкитик сулбу ыстанан, кырдьа?а?ын ?й??н т??эрэр. Кэтит т??стээх ма?ан ат, дьиги?ийэн ылаат, к?кээрбит намчы окко т??к?й?н, сымна?ас уо?ун ибирдэтэн, кэбийэн барар.
– Нохоо, аттары баайыма. Мин ?р буолуом суо?а, – Дыгын а?а ба?ылык икки илиитинэн баттыалаан, к???йб?т си?ин к?нн?р?р.
Кырдьа?ас ки?и бытааннык хааман баада?наан, кытыл хаа?ыгар кэлэн, сиргэ тайанан, аргыый т????ллэн олордо. Икки илиитин тобугар ууран, киэ? эрилкэй хара?ынан ?р??? одуулаата.
Улуу Эбэ ?ллэр ????гэр сы?а?а долгуннар у?уу сырдаабыт к?р?лгэннэрин кэккэлэрэ сырсаллар. Аллара кытыыга ?ллэ-?ллэ тими?ниир долгун хараарбыт кума?ы ?р? с??рэн, ?р?? к??гэннэри кытыыга сы?айан та?аараат, т?тт?р? э?ириллэн эрдэ?инэ, иккис долгун саба халыйар. Силлиэ?э долгуйбут улуу Эбэ кытылга хаайтарбыт абатыгар айма?ыйа быыппастан кытылы охсуолаан ньиллиргэтэр буолла?а. Тыал намыраата?ына да?аны, модун бэйэлээх та?аата т?ргэнник уоскуйуо баара дуо.
Дыгын кырдьа?ас манна кэлэн, Эбэ киэ? киэлитин анааран, ыйыллыбыт санаата ???ллэн, кыараабыт к?хс? кэ?ээн, арыый уоскуйбут курдук буолла. Тыал эмиэ намыраан, тохтуох курдук гынна. Аргыс ки?и икки аты тэ?ииниттэн тутан туран, кырдьа?а?а ы?ырарын кэтэ?эр. Кини тойонун арыаллаабыта уонча сыл буолла. А?а ба?ылык ?р?с кытылын хаа?ыгар олорон, то?хо?нуу-то?хо?нуу ботугуруур бы?ыылаах – уо?а хамсыыр. А?а ба?ылык кырдьыбыт, батта?а муус ма?ан. Буолумуна, быйыл сэттэ уон бэ?ис хаара.
Аттар тыбыыра-тыбыыра мэччийэллэр. ?р буолбата, сотору о?онньор ы?ырар са?ата и?илиннэ. Дыгын аты миинэригэр ?тэри с?б?лээччитэ суох. Кэм да сэниэ баар диэбиттии, ы?ыыр хо?суоччутуттан тарды?ан, ыараханнык да буоллар, мииннэ. Бастаата. ?р?с кытылын хадьы со?ус кытыынан бардылар. Аргыс ки?и ?т? сэрэйдэ – ичээн о?онньорго барар буоллахтара. С?рг?ллэ уола Нойохо сайылыга ?р?стэн ыраа?а суох. Уонча сыллаа?ыта дьиэтин сааскы халаан уута ылбыта да, атын сиргэ к???рб?т. ?р?скэ балыктыырын с?б?л??р ки?и. «Сир т?нн?гэ» диэн аатырбыт ичээн кырдьа?а?ы Дыгынтан уон биэс сылынан а?а дииллэр. Ол аата 90-на буолла?а. Истэр тухары кини курдук саа?ырбыт ки?и чугас эргин суох. А?а ба?ылыгы эрэ билинэр, ытыктыыр, тылын ылынар дииллэр.
Сотору кыра хоспохтоох, балык хатарар аргы мастаах туруорбах бала?ан та?ыгар кэлэн тохтоон, аттарыттан т?ст?лэр. Дьиэ?э киирбиттэрэ, ма?хайбыт суптугур бытыктаах аарыма кырдьа?ас ки?и н?кс?чч? туттан, тайахха тирэнэн олорор эбит.
– Н?р??н н?рг?й, ытык кырдьа?ас! – Дыгын Тойон аа??а туран с?г?р?йдэ.
– Н?р??н н?рг?й! Хайа бу эн, а?а ба?ылык, бэйэ?инэн кэлли? дуу? Кэпсиэ, – о?онньор билигин да?аны хара?а сытыы эбит. Биллэ.
– Улахан сонун суох. Хайа, хайдаххыный? – Ба?ылык у?а оро??о кэллэ. Аргы?а аан оро??о олордо.
– Оттон тыыннаахпын. Э?иги хайдах олордугут?
Ытык кырдьа?ас сэргэхсийбит курдук буолан, ыалдьытын кытта кэпсэтэр. То?ус уоннаах о?онньор диэтэххэ, сирэйэ-хара?а сэргэх, ?й?-санаата ?ч?гэй эбит. Дьиэлээх дьахтар о?оххо харда?ас уурталыыр. К??скэ уу кутан, сылытан уокка чуга?атар. Та?ырдьаттан улахан хатыы?ы хайыытыттан тутан намылытан киллэрэн, ха?ас диэки ас астыыр кыра сибиэ
?рд?гэр уурда.
А?а ба?ылык о?остон кэлбит с?р?н соругун уталыппакка толорордуу о?о?унна. О?онньорго со?урууттан (ар?ааттан) туора омуктар кэлиэхтэриттэн ыла нус-хас олохторо огдолуйбутун, дьон айманарын ту?унан кэпсиир. О?онньор буолла?ына, онно оччо ымыттыбат ки?и курдук, са?ата суох истэр.
– Арахсыбат абаа?ылар буулаатылар. Би?иги сирбитигэр-уоппутугар дьиэ-уот туттан, олох олохсуйардыы санаммыттар ???, – о?онньор дьэ са?а та?аарда.
– Ма?най улахан муруннаах омуктар кэлэннэр киис тириитин хомуйан барбыттара сэттэ дуу, а?ыс дуу сыл буолла.
– Ол ?ч?гэй дьон этилэр буолбат дуо?
– Сымна?астар этэ. Би?и да сонур?аан ?ч?гэйдик к?рс?б?пп?т. Оттон бу кэлин кэлбиттэр адьас атар абаа?ы дьон. А?а уустарын кэрийэн, ыал аайы киирэн, киис тириитин к?рд??н дибдийэллэр. Утарыласпыт ки?ини кымньыынан та?ыйаллар, тыыннарын да бы?ыах курдуктар. Киис тириитин сыл аайы биэриэхтээх ???б?т.
– Э?игиттэн т??? кии?и хомуйдулар?
– Би?и аймахтан Уйбаан нуучча с??счэкэ киис тириитин ылбыта. Онно с?п буолбакка, дьахтар сабыс-са?а киис са?ынньа?ын эмиэ былдьаан бардылар. С?рдээх адьыр?а дьон. Онон эйиэхэ с?бэлэтээри кэллим. Хайдах буолабыт?
О?онньор са?арбат, тугу эрэ эргитэ саныыр бы?ыылаах. Дьахтар уокка уурбут к???э оргуйаары ?лл?б?т?н кытыыга тардар.
– Дьон айманар. Сир-сир, уус-уус аайыттан баатырдары мунньан, ??ртэлээн кэбистэххэ хайдах буолуой? С?бэлээ.
– Кыайыаххыт дуо? Сура?а, ?рэр тимир сааларыттан баатырдар олус дьулайаллар ???.
– Бары саба т?стэхпитинэ, кыайыа этибит. Кырдьык, ?рэр тимир сааларыттан дьон куттанар. Ол эрээри тимир саалара ?ч?гэй куйа?ы хоппот ???. Оннук кэпсииллэр билбит дьон. Уонна тимир саалара а?ыйах бы?ыылаах дииллэр. Сорох сиргэ утарыла?ан ытыаласпыттар ???.
– Биирдэ нууччалар ?р???нэн устан аа?ан и?эн, би?иэхэ тахсан а?аан ааспыттара. Онно к?рд?хх?, к?м?скэлэрэ дири?э бэрт, бука, ????н санаалаах дьон бы?ыылаах. Билигин ??рдэххитинэ да?аны, кэлин элбэх буолан кэлэн имири э?иэхтэрэ. Быстах кыайыы кэлин улахан алдьархайга тиэрдиэ?э.
– Оччо?о хайыыбыт? Олорон биэрэбит дуо? Киис эрэ хомуйбаттар, аппытын ылаллар, с????б?т?н ??рэн илдьэллэр.
– Бары саба т?стэхпитинэ диэхтиигит. Ураа?хай саха ?рэх бастарынан, кыйаар сирдэринэн, хоту таас дьаа?ы н???? тиийэ ы?ыллан-тар?анан хаалла. ???-саа?ы тутааччы, хоргуппут-хомойбут да элбэх. Билигин кэлэн хос т?мэр, сомо?олуур бука кыаллыбата буолуо. Бар дьо??ун эрдэ т?мп?т??, сомо?олообуту? буоллар ньии?!
– Сыыспыппын, кырдьа?аас, буруйдаахпын. Эдэр сааска ки?и эрэ ха?ыл, дохсун буолар… – Дыгын ситэ эппэккэ ба?ын санньытар. Кини кырдьыгын этитэн ытык кырдьа?аска с?р?н баттатта.
– Эдэр эмньик сааскар мин эрэ бэрпин диэн атыыр о?ус буолан а?аардастыы айаатаабыты?. Ол ????н?н, абатын атын баттаммыт уустар умнубуттара буолуо дии саныыгын дуо?
– Суох-суох, умнубаттар…
– Хата, Куллатыга хам бааччы олор. Кырдьан бара??ын кыа?ы? та?ынан сорукка ылсыма, кыргы?ы та?аарыма. Ыччаты? инники кэскилин санаа. Мин с?бэм оннук…
* * *
Улуу Туймаада килбэйэр киинигэр киэ? К??рээйигэ олорор ?й?к баай дьиэтэ ыраахтан к?ст?р. Сир таа?а
т?нн?ктээх, ортотугар тулаа?ын ба?аналаах улахан бала?ан, икки курдуулаах туос далла ура?а, хоспох, алта муннуктаах, ортотугар холумтаннаах мас ура?а, сарай, хамначчыттар дьиэлэрэ, к?р??-ха?аа баар.
Дьиэлээх тойон бала?анын и?игэр кэтэ?эриин оро??о ч?м?хт?? хомуллубут утуйар та?а?ыгар ?й?н?рд?? сытар. О?оххо уоту бы?ымаары ууруллубут икки харда?ас сэниэтэ суох умайар. Са?а-и?э суох. Арай хаппахчы и?игэр кыргыттар к?лсэр са?алара и?иллэр.
?й?к – сылгынан байбыт ки?и. Уон атыыр ??рдээх. Ынах с????н? элбэ?и туппат. Бу чугас эргиннээ?и ыаллар бары кини ?лэ?иттэрэ. ?лэлииллэрин и?ин а?ынан-та?а?ынан хааччыйар. Саас быстарыыга салгыыр. Саа?ынан кырдьа?а?а суох, т??рт уон а?ы?а. Икки ойохтоох. Иккис одьулуун ойо?о с????т?н к?р?н ту?унан олорор. Ма?найгы ойо?о Мыла?ныыр хотун киниттэн икки сылынан а?а. А?ата Ньыкка ?й?к уон алталаа?ар уон а?ыстаах кыы?ы кытта холбообута. ??рэнэн хаалбычча, ма?найгы ойо?ун кытта олорор. Иккис ойо?ор ыйга биирдэ баран, хас да хонон кэлээччи. Уонна манна уон сэттэ саастаах таптыыр мааны кыы?а Сэгэттэй олорор. Иккис ойо?о эмиэ саа?ырда. Т??рт уончалаах дьахтар. Киниттэн икки о?олоох. Дьахтар т??рт уонуттан та?ыста да кэхтэн барар, онон ???с эдэр ойохтонуон ба?арар. Ки?и саа?ырда?ына, эдэргэ ордук тарды?ар буолар эбит.
Ха?алас ?т??лэрэ бары кини ?йэ-хайа аймахтара. Э?этэ Мунньан Дархан эмиэ ха?аластары ба?ылаабыт ытык ки?и этэ. ?й?к бэйэтэ эдэригэр да?аны к????нэн ?тт?йб?т???, кыргыска кыттыбата?а. А?атын баайын ха?атан, билигин ?ч?гэйдик олорор. Дьон-сэргэ бары т?с-бас, холку майгытын, дьа?аллаа?ын и?ин кинини ытыктыыллар, иннин бы?а хаампаттар.
– Тойонуом, ?р?с диэкиттэн нууччалар и?эллэр! – дии-дии, та?ыттан кулут уол с??рэн киирдэ.
?й?к хайдах эрэ дьик гына т?стэ:
– И?эллэр даа?! Хас ки?и и?эрий?
– Уончалар.
?й?к туран хааман хаа?алдьыйан тиийэн, хаппахчы аанын ???й?р.
– Хотуйдаар, тахсан дьалты буолу?! Мин ы?ыырдаах аппын миини?. Нууччалар и?эллэр ???. Чэ, т?ргэнник, – диэн, ?й?к кыргыттары тиэтэтэр.
Икки кыыс хаппахчыттан тахсан, та?ырдьа куоталлар.
– Бу алдьархайы! – дьиэлээх дьахтар ха?ас оро??о иистэнэ олорон, эмиэ куотуох курдук эрин диэки к?р?р.
– Эн ханна да барыма. Тыыппаттар ини, ама хайа ?л?гэрий, – ?й?к ыар ыалдьыттарын к?рс??р? тахсар.
Дьиэлээх ки?и ыалдьыттары с?г?р?йэн к?рс?р. Дьиэ?э ы?ыран киллэрэр. Нууччалар сааларын-сэптэрин илиилэриттэн араарбакка тута сылдьаллар. Саха майгытын бы?ыытынан, ыраахтан кэлбит ыалдьыт, эйэ дэмнээх буолла?ына, саатын-саада?ын дьиэ?э киллэриэ суохтаах. Сэрии, булт сэбин ыйыырга аналлаах ?с к?х?л??х саадах сэргэ ат баайар сэргэттэн тэйиччи турар. Нууччалар, саха майгытын билбэт буоланнар, онно кы?амматтар. Ба?ар, сэрэхэчийэллэрэ да буолуо. ?й?к ыалдьыттарын сирэйдэрэ-харахтара сымна?а?ын к?р?н уоскуйа санаата. То?о кэлбиттэрэ буолла? Эйэ дэмнээх буоллаллар ?ч?гэй этэ. Ки?и эрэммэт дьоно.
Петр Бекетов ?й?ктэн, Петрушканан тылбаастатан, ханна кимнээх олороллорун, т??? элбэхтэрин, онно хайдах тиийиэххэ с?б?н э?ин ыйытала?ар. Сахалар биэрэстэ диэни билбэттэрин, сири к???нэн кээмэйдииллэрин билэр.
Хамначчыт уолаттар ыалдьыттарга сиэтээри, эмис ты?а?а?ы ?л?рд?лэр. Киэ?э ыалдьыттар далла ура?а и?игэр ы?ырыллан, а?аары сибиэ?э олордулар. ?й?к ыалдьыттарын буспут эдэр с???? этинэн, ?р?с басты? балыгынан а?атта. Нууччалар кымы?ы, кыыймыт ??т? и?эллэр эбит.
– Ыл, ыйыт эрэ, со?уруу дойдуларыгар ха?ан бараллар ???н?й, – ?й?к а?ыы олорон, ма?най кэлбит нууччалар киис тириитин хомуйан баран т?нн?б?ттэрин санаан, ыйытар.
– Мы будем жить у вас долго. Здесь земли много, а людей мало, – Бекетов бы?аччы хоруйдуур. Ону Петрушка тылбаастыыр.
– Оттуур ходу?а тиийбэт. Кураан буолла?ына, с????б?т сутуур. Инньэ диэн эт.
– У нас в России если худое лето, скот тоже голодает. Вся якутская земля будет под великою государева руку.
– Туох диирий?
– Саха сирэ б?т?нн??тэ государь илиитигэр киириэ диир, – Петрушка, ыстаабытын ыйыстан баран, тылбаастыыр.
– Туох илиитигэр диэти??
– Государь диэн. Ол аата ыраах баар улахан тойонноро. Ону государь диэн ааттыыллар.
– Ол т??? ыраах сиргэ баар тойонуй?
– Ыраах да ыраах. Ки?и биир сыл айаннаан тиийэр сирэ.
– Оо, кыраман ыраах дойду эбит.
– Скажи ему, Петрушка, пусть он соберет от всех своих родовичей ясак и принесет нам. А ежели не принесет, то мы его заберем в аманаты, – Бекетов с?р?н соругун чи?этэн бы?а бааччы этэр.
– Тойон этэр: дьо??уттан киис тириитин хомуйа??ын илдьэн биэриэ? ???. А?албатаххына, эбэтэр киминэн эмэ ыыппатаххына, аманаакка тутуохтара, – Петрушка сахалыы са?арар.
– Туохха тутуохтара даа?
– Аманаакка. Ол аата эйигин бэйэ?ин эбэтэр о?о?ун тутан илдьэн хаайыыга олордоллор. Ха?ан киис тириитин а?алыаххар диэри ыыппаттар.
– Оо, сор эбит! Ол т??? кии?и биэрэбин?
– Т???н? кыайаргынан. Т???н?н элбэ?и биэрэ?ин да, соччонон ?ч?гэй. Эйигиттэн, бука, элбэ?и эрэйэллэрэ буолуо. Элбэх кии?и биэрбит ки?иэхэ манньа биэрэллэр.
– Тугу биэрэллэр?
– О?уруо уонна алтан и?ит биэрээччилэр.
– Киис тириитин эрэ ылаллар дуо?
– Киис эрэ тириитин.
– Еще скажи, Петрушка, если будут непослушны и начнуть побивать казаков и промышленных людей, то мы придем с огненным боем. Убьем и скот ваш угоним. А если привезут ясак, мы встретим их ласкою и приветом, – диэн Бекетов эбэн биэрэр.
Петрушка тойоно эппитин ?й?к ?й?гэр т??эр гына бы?ааран биэрэр. Ки?итэ бэрки?ээн ба?ын хамсатар: «С?рдээх да дьон, с?рдээх да дьон!» – диэмэхтиир.
Нууччалар дьа?аа?ы т?л??н с?пт??х а?а уу?ун ыалларын а?аларын аатын ыйытала?ан суруйдулар. Уон ы?ыырдаах аты босхону эрэ ?рд?нэн атыыластылар. ?й?к хары?ыйа санаата да хайыай, биэрбэтэ?инэ да?аны, ылан тэйэр буолуохтаахтар…
Сарсыарда баралларыгар ?й?к дьа?аа?ы кы?ын т??лээх булда бултаммытын кэннэ ыытыах буолан тылын биэрдэ.
* * *
Бекетов дьо?ус этэрээти тэрийэн, Лена устун хоту ыыппыта. Хоту диэки то?устар уонна дулгаан сахалар олорор сурахтарын истибитэ. Барбыт дьон ?р?с т?рд?н аа?ан, хоту т??? кыалларынан ыраах тиийэн билэн-к?р?н кэлиэхтээхтэр.
Кыырт уйатын та?ыгар баар ку?у сойуолаабат. Ол кэриэтэ Иван Галкин чугас олорор саха ыалын кытта ?ч?гэй сы?ыаны олохтообута. Отторун-мастарын тиэйтэрэллэригэр, аттарын к?рд?р?рг?, ына?ы ыатарга, тутууга э?и??э сахалары ?лэлэттэ?инэ табыллар. Онон чугас олорор ыаллартан дьа?аах хомуйбаттар. Д?кс? о?уруо э?ин биэрэн албынна?а сатыыллар.
Сахалар ма?ы та?астаан ?лэлииргэ дьо?урдаах ?ч?гэй ?лэ?иттэр эбит. Остуруогу тутарга кинилэри к?м?л???ннэриэхтэрэ. Хайыы ?йэ ма?ын тастаран эрэллэр. Сахалар аты сыар?а?а к?л?йбэттэр эбит. О?устаах сыар?анан та?аллар.
Нууччалар ?й?к баайга ыалдьыттаабыттарын курдук, чугастаа?ы улууска тахсан, ?ч?гэй сы?ыаны к?рс?бэтилэр. Мэ?э баайа Босхо? Боруохал баатырдара сулумах ох дьолуотунан сойуолаан к?р?ст?лэр. Кинилэри куйахтаах стрелецтэр тимир саанан ытыалаан ?р??-тараа ыыттылар.
Петр Бекетов ?р?с чугастаа?ы арыыларын «би?иги ылабыт» диэн тылбаасчытынан этиттэрэн, саха баайдарыттан к?рд??н ылбыта. Сахалар онно с?б?лэспит курдук буолбуттара. Кинилэр ханна ба?арар оттуохтара. Сирдэрэ киэ?.
Ол арыыларга промысловиктары оттотоллор. Кинилэр сайынын туос иллэ?нэр. К???н онно-манна бултуу тар?а?ыахтара. Нууччалар саха дьонун хомуйан, кэпсэтэн эмиэ оттотоллор.
Ха?аактар ыраах улууска баралларыгар элбэх ат наада. ?сс? ынах атыыла?ан, ыатан, ??т и?иэхтэрэ. Остуруок та?ыгар улахан хотонноох саха бала?анын, к?р??-ха?аа туттаран, онно ыанар ына?ы туруорар санаалаахтар. Ол с????н? эмиэ саха дьоно к?р??хтэрэ.
* * *
Петр Бекетов киис тириитэ кэ?иилээх саха тойоно кэлбитин истэн, киэргэлгэ кэтэр та?а?ын та?нан к?рс? тахсар. Икки дьабадьытынан намылыйбыт бытыктаах, т?р?л саха ки?итэ нуучча тойоно тахсыбытын к?р?н с?г?р?йэр. Икки ?тт?гэр турар киис тириитин т?рбэтин ура?ас т?б?т?гэр хороччу туппут арыалдьыттара эмиэ с?г?р?йэллэр.
Бекетов, утары кэлэн тохтоон, ыйытан, кэпсэтиини са?алыыр.
– Эн ким?иний диэн ыйытар, – Петрушка диэн ааттаах тылбаасчыта сахалыы са?аран, кэпсэтиини салгыы тылбаастыыр.
– А?а уу?ун ба?ылыга Л?г?й диэммин, – саха тойоно аатын этэр.
– Откуда приехали? – Бекетов эмиэ ыйытар.
– Боро?он сириттэн.
– Входи, будешь гостем, – Бекетов дьиэ аанын диэки илиитин садьыс гыннаран ы?ырар.
Бекетов ыалдьыттарын дьиэ?э киллэрэн, остуолга ас тартаран к?нд?л??р-маанылыыр. Петрушка аттыларыгар олорон кэпсэтиилэрин тылбаастаан биэрэр.
?рд????тэ Пенда кэлэн аа?арыгар ?с саха уолун со?уруу дойдуга илдьэ барбыта. Ол уолаттар Енисейскэйгэ а?ыйах сыл олорон, нууччалыы и?нибэккэ кэпсэтэр буолбуттара. Иван Галки??а Ивашка диэн тылбаасчыт баар. С?рэхтэнэн, христианскай итэ?эли ылынан, нууччалыы ааттаахтар.
– Ты, Логуй, скажи всем тойонам, кто придет к нам с ясаком, то будет дорогим гостем. А на тех, кто будет побивать наших казаков, мы пойдем войною и будем громить, – Бекетов о?о?о ?йд?т?р курдук бытааннык са?арар, с?м?йэтин чочо?нотор.
– Тойон киис а?албыт дьону к?нд?л??м-маанылыам диир. Оттон утарыла?ар буоллахтарына, сэриилиибин диир. Тойотторго этиэ? ???, – диэн Петрушка тылбаастаан биэрэр.
Итинтэн салгыы Бекетов Л?г?йт?н ханна кимнээх олороллорун ыйыталаста. Ыалдьыт этэрин суруксут ки?и кумаа?ыга суруйар. Ону Л?г?й дьиибэргээн одуула?ар. Петр Бекетов т??? элбэх ки?и олорорун, тойонноро т??? баайдаа?ын, онно ханан барыахха с?пт????н ыйытала?ар.
Баралларыгар Л?г?йг? алтан хочуолга о?уруо кутан биэрдилэр. Илиитигэр суулана эриллибит кыра со?ус холуста та?а?ы туттардылар. Л?г?й онно ??рэн, уон ы?ыырдаах аты ыытыах буолла. Онон бэркэ тапсан, ?ч?гэй сы?ыаны олохтоотулар.
* * *
Мымах баай Э?сиэлиттэн киэ? Туймаада?а киирэн, ?р айаннаан, ?й?к баайга ыалдьыттыы кэллэ. Утары тахсан тэ?иин тутан, басты? сэргэ?э т??эрдилэр. Атыттан т??эн, к???йб?т си?ин к?нн?р?н тыылла?наата.
Кини кы?аттарыгар Ха?аласка сылдьыбата?а ?р буолла. Эдэригэр Ха?алас баайын кыы?ын с?г?ннэрэн илдьибитэ. Онон ха?аластар к?т??ттэрэ. Саа?ынан ?й?ктэн биэс сылынан балыс.
Дьиэлээхтэр ыалдьыты кытта саха ?гэ?ин бы?ыытынан хардарыта ыйытала?ан олох-дьа?ах, с????-ас, дьон-сэргэ, дьыл э?ин ту?унан кэпсэттилэр. Сибиэ?э ас тардыллан а?аары олордулар.
– Дьэ нууччалар кэлэннэр а?аардастыы айбардаан эрэллэр дии. Миэхэ тахса сырыттылар. Киис хабалатыгар киирэн, дьоммуттан хомуйан биэриэх буоллум. Хайаан да ылан тэйэр урдустар кэлбиттэр бы?ыылаах, ылбатахтарына с?г?н олордуохтара суо?а диэн, биэриэх буолан тылбын биэрдим. Хайыамый. Эн тылгын истээри кэллим, – Мымах санаата аймаммыта биллэр.
– Улахан тойонноро уонча ки?илээх миэхэ кэлэн хонон барбыта. Хааннаах хайгыаны
анньар санаалара суох дьон дии санаабытым. Сура?а утарыласпат, к?рд??б?ттэрин биэрэр дьо??о сымна?астар ???, – ?й?к аргыый са?арар.
– Мин киис хомуйан баран дойдуларыгар т?нн??хтэрэ дии санаабытым. Барыа суохтар. Мин утарыбар, ?р?с у?уор, кыстыыр дьиэлэрин о?остоллор ???. Аны ?р?с арыыларын ылан оттотоллор. Онон сирбитигэр-дойдубутугар букатын олохсуйаары кэлбиттэр бы?ыылаах.
– Миигиттэн дьон аатын ыйытала?ан суруйан барбыттара. Эмиэ тугун ба?айыта буолла. А?аларын аатын эмиэ ыйыталлар.
– Би?иэхэ эмиэ суруйбуттара. Аны кинилэр хамначчыттара буоларбыт буолуо. Кэлэн и?эн Тулагыга Ханайга хоннум. Ханай оттуур ходу?абын былдьатан, отчуттарбын ыраах алааска та?аардым дии олорор. Улахан Арыыны аны Нуучча Арыыта диэн ааттыыр буолбуттар.
– Би?иги, чугас олорор дьон, утарыластахпытына, эстэбит. Ол кэриэтэ эйэ дэмнээхтик олорбуппут ордук буолуо.
– Кииспитин, са?ылбытын кинилэргэ биэрэн баран бэйэбит тугу та?набыт? Кэлин элбээтэхтэринэ, с????б?т?н да?аны былдьыахтара. Оччо?о эстэбит буолбат дуо…
– С?г?нн?? суох буоллахтарына, утарыла?ыахпыт да?аны.
– А?ыйах эрдэхтэринэ билигин тутуу былдьа?ыахха баара. Бары мустан сэриилээтэхпитинэ, тулутуохпут суо?а. Тимир саалара ?ч?гэй куйа?ы хоппот дииллэр.
– Ону ким тэрийиэй? А?а уу?ун аайыттан баатырдары ким мунньуой? Бары тус-ту?унан бара сылдьабыт буолбат дуо. Урукку ?сп?т-сааспыт баарына, дьону? холбо?уохтара дуо?
– Холбо?уо этилэр. ?ч?гэйдик тэрийдэххэ. Дыгын кырдьа?ас тылын ыытара буоллар.
– Ол кырдьа?ас уруккута буолбатах. Ыалдьан, кырдьан буорайан олорор. Сура?а дьиэтиттэн ханна да барбат ???. Уонна киниэхэ ?ст?йб?т элбэх. Эдэригэр бардам, дохсун ки?и этэ. А?аардастыы айбардаабыт аньыытын-харатын, бука, умнубаттара буолуо.
– Оттон уолаттара?
– Уолаттарыгар да?аны дьону сомо?олуур у?улуччу ки?и баара к?ст?бэт. А?аа, до?ор, бу бэ?э?ээ??и хатыыс этэ баар, – ?й?к балыктаах кытыйаны ыалдьытыгар чуга?атар.
– Арыый к?рс??лэрэ Б?дь?к? Б??? дуу?
– Кини. Убайдара ?лк?р?й майгытынан хадаар. Чаллаайы харса суох да?аны, тылынан-???нэн дьону кыайан т?мпэт, сомо?олообот ки?и.
– Оттон кыра уолаттара хайдах дьон буолуу?улар?
– Чабыыдалаах Эттээни уу ньуулдьа?ай о?олор. С??рбэлэрин да туола иликтэрэ буолуо. Ыбаах да эдэрэ бэрт. К??стэринэн биир да а?аларыгар тиийэр ки?и суох дииллэр. Б?дь?к? Б??? бэйэтин лаппа кыанар да, олус дьиппиэн, а?ыйах са?алаах ки?и.
– Онон нууччаларга б?к бэринэн олоробут дуу? – Мымах дьиэлээх ки?ини утары к?р?р.
– Ньим бааччы олорбуппут ордук буолуо диибин мин.
– Дьон айманар. Олус ыган-т??рэн бардахтарына, бука, туох эрэ буолара буолуо. Онноо?ор кутуйах, ?ктээтэххэ, «чыып» диир…
Са?ата суох истэн олорбут дьиэлээх хотун Мыла?ныыр тыл кыбытар:
– К?т?рдэр дь???ннэриттэн да?аны ки?и этэ тардар, куттанар. Муннулара улахана, аны бытык ???э бытык буолан. Харахтара муус курдук. Адьас абаа?ы уолун курдуктар.
– Кырдьык, сахаттан атын сирэйдээх-харахтаах дьон, – Мымах дьахтары к?р?н ылар. – Билэллэрэ, сатыыллара да с?рдээх. Уу аалынан ?р?скэ усталларыгар, та?а?ы тиирэ тардан тыалга о?устараллар эбит. Ол ааллара икки ?тт?нэн ?ст?? эрдии?иттээх. Инньэ гынан, ууга т?ргэнник усталлар.
– Ол и?ин онно-манна тиийэн эрдэхтэрэ, – ?й?к чороонноох кымы?ын ылан и?эр.
* * *
Атырдьах ыйа. Бэс ыйыгар ардаан, быйыл от ??н??тэ ?ч?гэй. Окко киирбит кэннэ, былыт кэлэ-кэлэ ардах т??эн, с?г?н оттотумаары гынна диэбиттэрэ, хата, кэнники бэркэ курааннаан абыраата. Быйыл от ??н??тэ ?ч?гэй буолан, дьон абыраныы?ылар. Ходу?а хойуу ото кыра да сиккиэргэ к??гэлдьийэ долгуйарын саха ки?итэ ??рэ к?р?р. ?? дьылга саха оло?о тупсар. С???? этэ??э кыстыыр. Ардахтаах дьылга к??л уута туолан, балыга элбиир. Дьада?ы ыал у?ун кы?ыны туоруур с?р?н а?ылыктара диэн балык буолааччы. Сайыны бы?а туулаан балык сииллэр, ха?ааналлар.
Саттаар уол токур хотуурун с?гэн, ыа?астаах ымдаанын тутан, инитин уончалаах уолу ?р??б?н? баты?ыннаран, оттуур сиригэр кэллэ. ?й??лэрин ыа?астаах ымдааны, хаппахтаах улахан тууйаска угуллубут ??л?лл?б?т мундуну сынньанар сирдэригэр а?алан, талах к?л?гэр уурдулар. Ходу?аларын отун оттоон, бугуллаан б?тэрэн эрэллэр. С?рэхтээх ки?и оту оттуур. Ол-бу кытах, хоннох, к??л кытыыта э?ин элбэх. ?лэ?э туруохтарын иннинэ олоро т?ст?лэр. К?н да у?ун.
Саттаар хотуурун биитин сытыылаан, кыра а?аанынан сотуолуур. ?р??б? к?т?н кэлэн от быы?ыгар т?сп?т ?г?р??н? ма?ынан быра?аары тула к?р??лээтэ. Туран, хаппыт синньигэс тала?ы то?утаары б?к баттыыр, тулла?натар. Ма?ын то?утан, быра?аары, аргыый ??мэн хаамар. Тула к?р??л??р. Сотору ?г?р??, «чаарт» диэн са?араат, ойо?о?уттан к?т?н тахсар. Ону кэнниттэн быра?ан хаалар. Убайа туран, бэ?э?ээ охсубут хадьымалын та?ыгар кэлэн, охсубутунан барда. Токур хотуурун т?б?т?н ?рд?нэн эргитэн, хаптас гынаат, охсон «куус» гыннарар. Сытыы хотуурга бы?а охсуллубут от тэлгэнэ т??эр. От охсуута – илистиилээх, сылаалаах ?лэ. С??рбэччэ хаамыы сири охсон баран, сынньана таарыйа тохтоон, эмиэ сытыыланна. Чараас тимирдээх хотуур к?н уотун тэйитэн килбэс гынна.
Саттаар улаатан, к????рэн, ?лэни кыайа-хото тутан ?лэлиир буолбут. Бэйэтин т??? да ситэ илик о?о ки?и курдук сананан, сыппа?ын, килбигин и?ин, кыргыттары бэлиэтии, талымастыы к?р?р саа?ыгар сылдьар. Кини хайа да кыыстаа?ар Ну?нууру с?б?л??р. Ол кыыс улаатан, эмиийэ тэрэччи тэбэн, т?л???йэн, тупсан хаалбытын, маанытык та?нар буолбутун кэрэхсии к?рб?тэ. Ааспыт к???н му?ха?а сылдьан, бэйэтигэр с?р?-с?п бэдэр са?ынньахтаах, тии? бэргэ?элээх, таба ты?а этэрбэстээх, тэп-тэтэркэй имнээх, ?ч?гэй дь???ннээх мааны кыы?ы к?р?н, бэйэтин т??тэ саралаабыт эргэ таба са?ынньа?ыттан, уба?а тириитэ бэргэ?этиттэн, ынах этэрбэ?иттэн кыбыстыбыта. Урут ха?ан да оннук буолбат этэ. Кини эрэ ку?а?ан та?астаах буолбатах. Онтон кы?ын ыччаттар мустан би?илэх куту?а оонньуулларыгар, ол кыыстыын кэккэлэ?э буолан хаалбыттара. Кыыс кэмчиэрийбэккэ к?лэн-салан, Саттаары кытта кэпсэппитэ. Хайдах эрэ с?б?л??р курдук туттара.
Кыыс а?ата Аамылаан с??рбэччэ с????лээх, атыыр ??рдээх сэниэ ки?и. Ол и?ин Ну?нуур куруук маанытык та?нар. Дь???н?нэн да?аны кыргыттартан эрэ ордуктара. Оттон Саттаар а?ата Тордуох – дьада?ы ки?и. ?с эрэ ынахтаахтар. Айахтарын нэ?иилэ ииттинэн олорор ыал. Онон сайын мундуга туулаан, балык ха?ааннахтарына эрэ, у?ун кы?ыны аччыктаабакка кыстыыр дьон. Биир аттаахтар, к?л?нэр о?устаахтар.
Отчуттар ма?найгы омур?аннарыгар та?ыстылар. К?н ???э ойон куйаарда. Атырдьах ыйыгар ??н-к?й??р намтыыр да, билигин да?аны бырдах баар. Итии да?аны. С?р??н ымдааннарын кэмчилииллэр. А?ыйахта ыймахтаан бараннар, мундуларын сиэтилэр. Сойбут б?д?? мунду – ?ч?гэй а?ылык. Сэниэ ыал отчуттара окко кымы?ы а?алан и?ээччилэр. Кинилэргэ хантан кымыс кэлиэй. Саттаар бу олорон, эмиэ Ну?нууру санаан кэллэ. Кинини т??? да с?б?лээбитин и?ин, ха?ан эрэ дьиэбэр с?г?ннэрэн а?алыам дии санаабат. А?ата Аамылаан биэриэ суо?а. Биир эмэ баай уола кэлэн кэргэн кэпсэтэр ини. Киниэхэ тэ?э суох кыыс. ?н?р кыыс дь??гэтиниин и?эллэрин ыраахтан к?р?н билэн баран, кыбыстан, к?ст?мээри, суолтан туораан, суон тиит кэннигэр саспыта. Эргэ торбос сонуттан кыбыстыбыта. Кыргыттар кинини к?рб?кк? ааспыттара. Атын кыргыттартан кыбыстыбат ээ. Оттон Ну?нууру к?рд? да ханна да барыан билбэт.
– Убаай, нууччалар диэн абаа?ылар дуо? – ?р??б? эмискэ ыйытан, Саттаар саныыр санаатын ситимин быста.
– Суох. Нуучча диэн туора омук ки?итэ.
– Оттон сирэйдэрэ т??лээх ??? дии.
– Ким инньэ диирий?
– Маппай уол.
– Т?? буолбатах, бытык. Хойуу бытыктаахтар.
– Оттон сорохторун хара?а к??х ??? дии. Муннулара буолла?ына на?аа улахан. Харахтара то?о к????й?
– Ону мин билиэм дуо! Чэ, туруох. Б?г?н эрдэ б?т??хп?т.
?р??б? эрдэ охсуллубут оту икки салаалаах атырдьа?ынан ха?ыйан мунньар. Саттаар охсуллуохтаах отун охсон б?тэрэн, уол муспут субуутун бугуллаата. Б?г?н эрдэ б?тэн дьиэлээтилэр. Баран и?эннэр эргиллэн, чи?ии илик улахан к??х бугуллары к?р?лл?р. ?лэ т?м?г?н эргиллэн к?р?р ?ч?гэй буолааччы.
* * *
Тордуох туу ?р?р идэлээх. ??hэ ?с мастаах кыраада?а тыырыллан бэлэмнэммит уhун синньигэс туу мастара ууруллан намылыспыттар. Арыттаах туу маhын ?р?н баайарга сутука быаны мас силиhинэн о?орор. Уhун к?н? суон силиhи т??рэн ылан, сииктээх умуhахха ууран ыаннарар. Онтон хатырыгын суллаан, хайыталаан, тыырар. Быhах ?нч???нэн кыhыйан уутун ыгар. Ол аата эллиир. Эллээтэ?инэ, силис маhа сымныыр. Эллэммит силис т?h? ба?арар ?р сытыан с?п. Туттарыгар ууга сымнатан баран, ?кт??-?кт?? тардыалаан имитэр. Оччо?о быа быанан буолар.
Дьиэлээх дьахтар Сэлгээнэй киэhээ??и аhылыктарын бэлэмниир. К??рчэххэ унньуула
суурадаhынын кута-кута ытыйар.
– Оккун охсон б?тэрди? дуо? – Тордуох аhаары сибиэ?э кэлэр.
– Б?тэрэн. Аны биир к?н баран мустахпытына, мунньуубут да б?тэрэ буолуо, – Саттаар к??рчэхтэн баhан сиир.
– Мымах баай илдьиттээбит. Быйыл хайаан да?аны киис булдугар тахсан бултуур ?h?б?т. Аттаах, ыттаах ыаллары барыларын соруйбут. Нууччаларга биэрээри киис тириитин хомуйаллар ?h?, – Тордуох уолугар сонунун кэпсиир.
– Ол мин кииhи тугунан ?л?р?б?н? Ох саам суох дии, – Саттаар ох саа о?орторуон ба?арар. Идэлээх о?онньоттор ох сааны тамыйахтаах ынахха о?орооччулар.
– Ыт кииhи, тии?и тииккэ таhаарда?ына, чаачар саанан да ?л?р?р ба?айыта. Мин айа к?хс?нэн улахан чаачар саа о?оруом. Бу уол оонньуур саата кыра буолуо.
– Мин эмиэ барсыам, – ?р??б? ыйыппыттыы а?атын диэки к?р?р.
– Хайа та?аскынан барсаары гына?ын. Убайы? хаар т?стэ?инэ, кыhы??ы тымныыга барыа?а, – диэн Тордуох буойа са?арар. – Ыппыт кииhи ?р?? дуо?
– Мо?отойу, тии?и тииккэ таhаарда?ына ?рэр. Кииhи да ?р???э, – Саттаар ??рэттэн ыймахтыыр.
– Ма?най сонордуурга ??рэт. Киис са?а суолун к?рд?хх?нэ, ону батыhыннар. Биирдэ к?р?н тииккэ таhаарды? да, ??рэниэ?э. Булчут ыт ?йд??х, сотору ??рэнэр.
– Хайа тыа?а бултуубун? Кэ?кэмэ ?рэх диэки барабын дуо?
– Кэ?кэмэ бэтэрээ тыатыгар эhэ? ??тээнэ баар. Сотору тахсан, ат сиир отун оттуохпут. Мымах аны сыл аайы бултатара буолуо. Нууччалар бу дойдуга букатын олохсуйа кэлбиттэр быhыылаах дииллэр.
– Миэхэ хаhан ох саа о?орторо?ун?
– Байдахпытына. Быйыл куобах элбиэх курдук. Идэhэ?э о?ус ти?эhэни тутуннахпытына, дьылы туоруохпут. Тыhы ти?эhэбит этэ??э буолла?ына, эhиил ынах буолуо. Оччо?о кырдьа?ас ына?ы биэрэн, эйиэхэ ох саа о?орторуо этибит.
* * *
Петр Бекетов ат хомуйан, дьонун ?кс?н акка олордор буолла. Уон ?ч?гэй ы?ыырдаах аты Л?г?й тойон ыыппыта. Уон аты ?й?ктэн атыыласпыттара. Уонна онтон-мантан биирдии-иккилии аты хомуйбуттара. Ха?аактар бэйэлэрэ да?аны акка сыста?ас дьон. Бала?ан ыйыгар тэринэн, о?остон, сирдьиттээх, или??и улуустары кэрийэ бардылар. Илин э?ээргэ ыал элбэх дииллэр. Онон суоллаах-иистээх буолан ?ч?гэй эбит.
Т???л?гэ тиийбиттэригэр, олохтоохтор, бэрт сыппахтык да буоллар, утарыластылар. Олору эрэйэ суох бэриннэрдилэр. Дьаhаах т?л??ргэ тылларын ыллылар. Эмиэ дьон аатын кумаа?ыга суруйдулар. Бахсыга, Сыла??а тиийбиттэригэр эмиэ утарыластылар. Сорохторо куттанан, тыа?а т?ст?лэр. Утарыласпыт дьону бэриннэрэн, эмиэ дьон аатын суруйдулар. Дьа?аах т?л??н с?пт??х сэниэ ыал а?а баhылыгын аатын суруйаллар. Икки ат оххо таптаран бааhырбытын атын атынан уларыттылар.
Хатылы ууhун улуу баайа Аан ??чэй ыар ыалдьыттар дьиэтигэр чугаhаабыттарыгар, утары тахсан, кэрэмэс саhыл тириитин т??h?гэр туора тутан с?г?р?йэн к?р?стэ. Маанылаан, аhатан хоннордо. Туох да эгилэ-бугула суох дьаhаах т?hээнин т?л??х буолла.
Нууччалар, ханна да хоммуттарын иhин, харабыллаах хоноллор. Сааларын-сэптэрин чугас уураллар. Та?ара сэрэ?и таптыыр. Олохтоох туора биис тойонун астаах-??ллээх остуола, эйэ?эс мичээрэ албын буолуон с?п.
Этэ??э утуйан турдулар. Дьон ааттарын ыйыта-ыйыта суруйбуттарыгар, ??чэй баай «то?о суруйа?ыт» диэтэ. Дьиибэргиир, куттанар быhыылаах. Петр Бекетов ?ч?гэйдик к?рс?б?кк?т иhин диэн дьиэлээх хоту??а алтан хочулуокка о?уруо кутан биэрдэ.
Суол ыйдаран, Иэгэдэй а?атын ууhугар бардылар. Кыра аймахтарга сылдьыбаттар. Тиэтэйэллэр. Сахалар олус киэ? сиринэн ыhыллан олороллор эбит.
Иэгэдэй а?а ууhун баhылыга Модьукаан нууччалары эмиэ ?ч?гэйдик к?р?стэ. Кини Модьукааны сааhырбыт киhи диэтэххэ, б?д???н-сада?ын, бухатыыр к?р??нээ?ин с???-ытыктыы к?рд?. Саха?а да б?д??, улахан киhи баар эбит.
Аны Таатта ?рэх с?ннь?гэр олорор Баатылы ууhугар барыахтаахтар. Элбэх киhилээх улахан а?а ууhа дииллэр. Иэгэдэй а?атын ууhуттан чугас, быысаhа олороллор эбит.
Модьукаантан ол дьон туhунан ыйыталастылар. Ону а?а баhылыктара Дьинтиис баай кырдьан олорор, Но?ой Боотур баhылыыр буолуохтаах диир. Мин а?ай дэммит, ?рд?нэн ?р?? чыычаа?ы к?т?ппэт киhи ?h?.
Нууччалар баатылылар ордууларыгар чугаhаан эрдэхтэринэ, туох да сэбэ-сэбиргэлэ суох ?с аттаах киhи к?р?стэ. Тылбаастатан истибиттэрэ, «мантан олох бары?» дииллэр эбит.
Биллэн турар, Бекетов онно с?б?лэспэтэ. ?ск?т?н т?н?ннэхтэринэ, ону истэннэр, ким да?аны дьаhаах т?л?? суо?а. Оччо?о олох сатамматтар.
Петр Бекетов суос бэринэ таарыйа «тойо??утугар тиийэн эти?, сэриигэ бэлэмнэнниннэр» диэн илдьиттээтэ. Кини сахалар охторуттан то?уур куйа?ынан хаххаланыахпыт, бэйэлэрин ?рэр тимир саанан ытан дьулатыахпыт диэн б?к эрэнэр. Ха?аактар адьас эдэр саастарыттан сэриилэhэ ??рэммит дьон. Онон син биир тулутуохпут суо?а диэн санаалара б???х.
Ол эрээри Баатылы ууhун дьоно олус дьаныардаахтык утарыластылар. К?н? быhа быыстала суох барбыт кыргы?ыыга уонтан тахса киhилэрин охторбуттарын кэннэ, дьэ бэринэн, тобуктуу т?hэн, илиилэрин ?р? ууннулар. Сорохторо тыа?а куоттулар. Но?ой Боотур т?г?р?йб?ттэрин кэннэ, икки баатыры кытта м?чч? т?hэн тыа?а куотта.
Нууччалартан икки киhи ?лл?. Уонча киhи бааhырда. Иилэ?эс тимир куйахтаах, охтон хаххаланар щиттээх буоланнар, элбэх с?т?к тахсыбата. Ха?аактары бэриннэрэн баран, сэриигэ кыттыбыт дьону барыларын умса сытыартаан, ?с хос тирии кымньыыларынан таhыйдылар. Дьинтиис о?онньору бэйэтин эмиэ таhыйан сордоотулар. Кэhэлтэ буоллун.
Петр Бекетов санаата т?стэ. Сир аайы маннык буолла?ына куhа?ан буолсу. Туох да бэрээдэккэ, дьаhаах т?л??ргэ ??рэммэтэх дьиикэй сахалары хайдах к?нн?рт??р? Утарыласпыт дьо??о сымнаан биэрэр эбэтэр ча?ыйбыты, куттаммыты биллэрэр олох табыллыбат. Оччо?о ким да?аны дьаhаа?ы т?л?? суо?а. Бачча ыраах сиргэ бэрт эрэйинэн кэлэн баран, дьиикэй омуктары государь кытаанах илиитигэр киллэрдэххэ табыллар. Киллэриэм диэн к??стээх санааны ылынан кэллэ?э дии. Мантан т?нн??h?лэр. Икки а?ыы хайдыhан, атын улуустарынан барыахтаах этилэр. Киhитэ а?ыйах. Со?урууттан дьон эбии кэлэллэрэ буоллар…
Бэриммит сахаларга иин хастаран, ?лб?т табаарыстарын к?мт?лэр. ?рд?лэригэр кириэс туруордулар. Т?нн?лл?р?гэр, олохтоохтору «утарыластыгыт, икки киhибитин ?л?рд?г?т» диэн буруйдаан, хонууга мэччийэ сылдьар с??h?лэрин к?рб?ттэрин барытын хомуйан, ??рэн илтилэр. Биир атыыр ??р?н эмиэ холбоотулар. Бааhырбыт аттарын са?анан уларыттылар.
* * *
Амма ?р?с киэ? хочотугар Болугур ууhун а?а баhылыга Боло К??лэкээн о?онньор улахан уолун Хомуоhу кытта олорор. Орто уолун Омоллоон боотур дьиэтэ-уота кинилэртэн чугас баар. Улахан хаhыы иhиллэр сирэ.
О?онньор дьиэтигэр олордо?уна, таhыттан кулут уол киирэн, илинтэн аттаах киhи кэллэ диэн биллэрдэ. Ону «ортоку сэргэ?э т?hэри?» диэн дьаhайда.
Аан аhыллан т??h?гэр, санныгар куйахтаах баатыр киhи киирэн с?г?р?йэр.
– Н?р??н н?рг?й!
– Н?р??н н?рг?й! Бу хайа дьуортугунуй? Хантан кэлли?? – диэн К??лэкээн ыйытар.
– Баатылы ууhа Дьинтиис баай уола Но?ой боотур ыытта. Киэ? киэлитигэр киллэрдин, тиэтэйэн иhэбин диир, – киирбит киhи аа??а туран этэр.
– Дьинтиис баай уолугар ааным аhа?ас, – диэт, К??лэкээн дьиэлээх дьахталларга ас бэлэмнииргэ соруйар.
Сотору с??рбэттэн тахса аттаах, кураахтаах саалаах, куйахтаах дьон кэлэннэр, тиэргэн иhэ туола т?hэр. Но?ой боотур дьиэ?э киирэр. Хардарыта э?эрдэлэhэллэр.
– Олорон т?спэтийэр кыах суох. Нууччалар кэлэннэр с??h?б?т?н ??рд?лэр. Ону эккирэтэн иhэбин. Эн ?т?? ааккар ??э-с?ктэ кэллим. К?м?л?с, – Но?ой кэлбит соругун быhаччы этэр.
– ??рд?лэр даа? Оттон эн бэйэлээх к?р?н тура??ын хайдах былдьатты??
– Иhэр сурахтарын истэммин и?эhэм быатын кылгатан
к?рс?б?т?м. ?рэр тимир сааларынан то?ута ытыалаан кыайдылар. Басты? баатырдарбын ?л?рд?лэр. Кэлэн иhэммин Таатта ?рэх с?ннь?гэр олорор Нарыкаа??а уонна Кумаhа?а сылдьаммын басты? баатырдарын ыллым. Эйиэхэ эрэнэн кэллим. К?м?л?h?? диэн. С??h? ??рэр дьон айаннара бытаан буолуо.
– Оо, с?р?н! Т?h? с??h?н? ??рд?лэр?
– Элбэ?и. Атыыр ??р?н эмиэ холбоотулар.
– Бу ата?астаатахтарын к?р?? эрэ. Нохойдоор, Омоллоону ы?ыры?. Баатырдары мунньу?. Чэ, т?ргэнник, – диэт, са?ата суох истэн олорбут Хомуос туран кэлэр.
Кэлбит дьон, аhаан бараннар, ыраах айа??а барыахтарын иннинэ утуйан ыллылар. Омоллоон баатырдарын ы?ыртаан, сарсыарда халлаан сырдыыта айа??а турдулар. Барыта т??рт уонча киhи суолга киирэн субуhан, айаннатан дьигиhиттилэр. Уонча солбук аты сэтиилэнэн бардылар.
Омоллоон боотур дор?оонноох аата, дьоhун сура?а аатырбыта ?р буолла. Ат б???, кус быhый, б?д??-сада? киhи. Уон сааhыттан кыргыс ??рэ?эр ??рэммитэ. О?оттон эрэ улахан у?уохтаах, быhый, бэргэн буолан хай?алга сылдьыбыта. Бухатыырдар тустарынан элбэх кэпсээни истэн улааппыта. Кини эмиэ бухатыыр буолан аар-саарга аатырыан ба?арара. Ким да утары к?рб?т буолан, эдэригэр кыра тэппини истибэт, ?h?ргэс, хадаар майгылаа?а. Ону дьоно улаатан, ?йд?нн???нэ, к?н?? диэн м?хп?т, мээнэ сэмэлээбэт этилэр. Улаатан силгэтэ ситтэ?инэ, а?а ууhун к?м?ск??, ара?аччылыа диэн эрэнэ саныыр ыччаттара диэн кини этэ.
Биирдэ Т???л? баайа Быйа? ойуун кэлэн ыалдьыттаабыта. Боло К??лэкээн ытык ыалдьыт кэлбитигэр, байтаhын биэни ?л?рт?рб?тэ. Онно Быйа? ойуун, уол аhамньытын с???н, «бу уол мо?уhа бэрт эбит, Боруку Омоллоон диэн ааттыахха с?п эбит» диэбитэ. Уол ону ?h?ргэнэ истибитэ. Ити итинэн ааспыта.
Онтон ?с сыл буолан баран, Быйа? ойуун дьиэтигэр олорон, уохтаах кымыстан с?????эр о?устаран, дьиэ таhыгар тахсан с?р??к?? олордо?уна, эмискэ быыра ох кэлэн быарыгар батары т?сп?тэ. Быйа? и?иир ситиитин таттаран, ?р? титирэстии т?hээт, ?й ылан: «Бу хайа ?ст????м кэлэн ?л?рд???» – диэн хаhыытаабыта. Онуоха тыа диэкиттэн: «Боруку Омоллоон кэллим!» – диэн хаhыы иhиллибит. Быйа? уолаттарыгар: «Болугур ууhугар сылдьан, орой мэник уолу оонньоон Боруку Омоллоон диэн ааттаабытым, бука, кини кэлэн ?л?рд??? буолуо, ситиhи?», – диэн баран тыына быстыбыт.
Омоллоон ыар буруйу о?орон баран Б?л??гэ к?рээбитэ. Быйа? аймахтара, т??рт уонча киhини тардан, Болугурга кэлбиттэрэ. Омоллоону к?рд??н баран булбакка, ?с ситиhэн, Боло К??лэкээн кыра уолун Чааппара диэн то?устаах о?ону ?л?р?н, сэптэрин хааннаан баран т?нн?б?ттэрэ. Оттон Омоллоон Б?л??гэ тиийэн са?ан ?с сыл олорон баран эргиллибитэ.
Оттон Хомуос эмиэ кыргыс ??рэхтээх да, майгытынан к?рс??. К??h?нэн бэйэтин уйуттар диэбит киhилэрэ. Ол эрээри бэрдимсийэ сатаабат, к?нн?р? урууга, ыhыахха эрэ тустар. Ханна да барбат-кэлбэт. С??h?т?н-аhын ?ч?гэйдик к?р?р, ?лэhит киhи. К??лэкээн эдэр ойо?уттан т?р?пп?т ?h?с уола Чоху уончалаах эрэ о?о.
Ха?аактар, с??h? хаамыытынан айанныыр буоланнар, бытааннар. Эккирэтээччилэр ыаллартан сураhан, ханна тиийбиттэрин билэ истилэр.
Ха?аактар Чаачыгый диэн сиргэ кэлэн хоммуттар. Аара олорор о?онньор бу сарсыарда туран барбыттара, ырааппатахтара буолуо диэтэ. Ону истэн, Т???л? диэн киэ? алааска тиийэн хоно сыттахтарына, т??н саба т?hэргэ быhаардылар.
Аны тиэтэйбэккэ, тохтоон утуйа-утуйа, бытааннык айаннаатылар. Т???л? киэ? алааhын илин са?атыгар кэлиилэригэр, у?ун сиппэрэ? ардах т?hэн барда. Ох саа кирсэ ардахха сытыйда?ына, сымнаан, уунан, ыраа?ы кыайан тэппэт буолар. Онон куhа?ан буолсу. Ха?аактар чокуурунан эстэр тимир саалара ардахха эмиэ моhуогуруу?у.
Хара?арбытын кэннэ, к??тэ т?hэн баран, аттаах дьон хайдыhан, киэ? алаас икки ?тт?нэн субуhан бардылар. Алаас иhигэр элбэх с??h? ыhылла тар?анан мэччийэ сылдьар. С??h?лэри анараа ?тт?лэринэн эргийэн, са?ата суох хомуйан, илин диэки ??рд?лэр, ол кэм?э ха?аактар харабыллара айдааны тарта.
Ардах к??h?рэн, та?аhы сытытта. Сарыы сонноро тымныынан хаарыйар. Хабыс-хара?а. К?h???? ардах силбигэ куhа?ан. Киhини то?орор.
С??h?н? ??рэн киэ? алаас илин ?тт?гэр чугаhаан эрдэхтэринэ, ха?аактар аттаах сэриилэрэ боруора харааран ситэн кэллилэр.
Омоллоон, и?эhэтигэр туран, ынан кэлбит нуучча атын батыйатынан баска сырбатар. Ат, чугурус гынаат, т?б?т?н хойуолла?натта. Иккис ха?аак атын эмиэ т?б??? биэрэн буксутта. Баатырдар охсуhан, кылыс тыаhа бачыр?ас буолла. Сахалар, охсуhа-охсуhа, с??h?н? кытта чугуйаллар. Нууччалар, охсуhан иhэннэр, бэйэлэрин тылларынан хаhыытаhан тохтоотулар. Бекетов сахалар, ба?ар, соруйан чугуйбуттара буолуо, тыа са?атыгар илдьэн, элбэх буолан эргийэн саба т?h??хтэрэ диэн сэрэхэдийдэ. Хара?а?а т?h? да сэрииhит киhи хорсун санаата м?лт??р.
Баатырдар, ха?аактар чугуйбуттарын билэн, ?ргэн ыhыллыбыт с??h?лэри хомуйан суолга киллэрдилэр.
* * *
Петр Бекетов ??рэн иhэр с??h?т?н былдьатан кэлэн баран, Мэ?э баайын Босхо? Боруохалы баран бо?утуннарар санаалаах. Ааспыкка онно тахсан тэриллиилээх утарсыыны к?рс?н, улахан ордууларыгар тиийбэккэ т?нн?б?ттэрэ. Ол куhа?ан. Таатта ?рэ?эр олорор сахалар, ба?ар, ону истэннэр улахан утарсыыны о?орбуттара буолуо. Саатар, хоннохторун анныгар баар чугас улууhу самнардахтарына сатанар. Бу дойдуга таах таалалыы кэлбэтэхтэрэ.
?с хонукка сынньанан баран, эмиэ о?остон-тэринэн бохуокка бардылар. Урут сылдьыбыт сирдэрэ буолан, суолун-ииhин билэллэр. Т??н утуйа сыттахтарына тиийэн саба т?hэр былааннаахтар.
Босхо? Боруохал баатырдарын мунньан баран, туох да харабыла-тойо суох утуйа сыттахтарына, эмискэ ыт ?рэрин кытта, дьиэлэрин сарт
т?нн?гэ эhиллээт, с?рдээх улахан тыас дэлби барбытыгар соhуйан уhугуннулар. Сонно тута аан тэлэйэ бараат, ха?аактар улахан тэрэгэр с?гэлэрин туппутунан к?т?н т?сп?ттэригэр, уолуйан хаалбыт баатырдар утарсыыны о?орботулар да?аны.
Оhоххо от, туос быра?ыллан умайан сырдаабыт дьиэ?э, ха?аактар баатырдар сааларын-сэптэрин суйдаан, ?лт? к?б??лээн таhырдьа таhааран сиргэ умса сытыардылар. Оттон иккис кыра дьиэ?э утуйбут баатырдар с?г?н бэриммэккэ охсуhуу буолла. Ол эрээри кинилэр да уhаабатылар. Тимир сааны тыаhатан, уолутан, сотору бэриннэрдилэр. Биир киhи орон анныгар киирэн саспытын ата?ыттан соhон таhаардылар. Хаhыы-ыhыы, к?рг?йдээhин, тыас-уус, о?о ытааhына, дьахталлар сарылаhыылара, олоппос т??нэри тэбиллиитэ э?ин, к??дэл-таhаа б??? буолла. Бэриммит эр дьону барыларын таhырдьа таhаартаан кэккэлэччи сиргэ сытыартаан баран кымньыынан таhыйдылар. «Аны утарыластаххытына ?л?рт??хп?т» диэн Петрушканан этиттэрдилэр. Босхо? Боруохалы бэйэтин эмиэ таhыйдылар. Эбиитигэр «дьаhаа?ы т?л??хп?т» диэн тылларын ыллылар.
Утарыласпыт дьо??о кымньыы хайаан да наада. Сымнаан биэрдэхтэринэ, ким да?аны дьаhаах т?л?? суо?а. Д?кс? бастарын быhыахтара. Ханна ба?арар, хаhан ба?арар к??стээх уонна баламат буоллаххына ытыктыыллар, куттаналлар. К??с ?тт?нэн к?hэйии хайаан да?аны баар буолла?ына табыллыах курдук буолан иhэр.
* * *
Петр Бекетов Иван Колмогоров диэн десятник баhылыктаах биэс ха?аагы кытта промысловиктары ?р?с ??hээ ?тт?гэр ыытта. Онно тиийэн бэлэм симиэбийэ?э кыстаан олорон, то?устартан дьаhаах хомуйуохтара, бултуохтара.
Дьыл ыраатта. Бекетов мантан к?h?н ханна да аралдьыйбакка, остуруок тутуутугар ?лэлиир санаалаах. Дьонун барытын ?лэ?э туруорда. Тымныы т?hэ илигинэ са?а дьиэ?э к?ст?хт?р?нэ табыллар. Остуруок тутуллара хайаан да наада. Сахалар, ба?ар, т?мсэн кэлэн саба т?h??хтэрэ.
Бу дойду элбэх балыктаах, бултаах дойду эбит. А?ыйах киhи ?р?скэ киирэн му?халаан, сибиэhэй балыгы сииллэр. ?ксэ к?стэх, алыhар, сордо? кэлэр.
Билигин к?н аайы тутууга ?лэлииллэр. Сахалар эмиэ кэлэн к?м?л?h?лл?р. Нууччаларга кэлэн ?лэлиир дьон эт сиэн абыраннылар. Оттон дьиэлэригэр буолла?ына, эти идэhэ ?л?рд?хт?р?нэ эрэ сиэччилэр.
Нууччалар сытыары эркиннээх олорор дьиэ, ампаар туталлар. Сорохтор уhуктаах т?б?л??х, ?рд?к, сонос ба?аналары сири хаhан хороччу туруораллар. Оннук уhуктаах ба?аналары дьиэ тула кэккэлэччи туруоран, киhи кыайан киирбэт хахханы о?ороллор. Ол иhин остуруок диэн ааттанар.
Сахалар икки туруорбах бала?аны тута сылдьаллар. Сорохтор остуруок таhыгар улахан хотонноох бала?аны, кыбыы, дал туталлар. Ха?аактар кыhын уон ына?ы ыатар санаалаахтар. Онно олохтоохтору а?алан ?лэлэтиэхтэрэ. Билигин ол ынахтарын ыалга туруораллар.
?лэ элбэх. С?гэ тыаhа бачыр?ас. Икки саха, тутуллан эрэр дьиэ ?рд?гэр тахсан, ?р?т мастары кэккэлэччи уурталаан ыпсарар. Икки нуучча д?л?? ?рд?гэр сынньана олорор. Биирдэрэ ?рд?к у?уохтаах, кугас бытыктаах. Иккиhэ намыhах, кыра хара бытыктаах.
– Смотри, как мастерит, – диэн улахан у?уохтаа?а са?арар.
– Он же человек, – кырата к?хс?н этитэн баран сиргэ силлиир.
– Он, конечно, человек. Но странный.
– Они тоже думают, наверно, что мы странные.
– Ихнюю душу Христос даже не ведает. Прости, господи. Ведь они не христиане.
– А вот Петрушка крещеный. Он тоже якут.
– Петрушка наш. А этот якут рубанет тебя топором по башке и не подумает, что согрешил.
Кыра муруннаах, кэтит мэлтэгэр эттээх сирэйдээх саха до?оруттан ыйытар:
– Ити нууччалар тугу кэпсэтэллэрэ буолуой?
– Киммилэр, до?оор. Бука, тойоттор к?рб?тт?р?гэр сынньана т?h??ххэ дииллэрэ буолуо. Ити улахан у?уохтаа?а с?рэ?э суох киhи быhыылаах, сотору-сотору сынньанар. Кыратык сы?арыт эрэ, – иккиhэ ?лэлиирин тохтоппокко эрэ са?арар.
* * *
К?h?н буолан с?р??д?йэн, ?лэлииргэ ?ч?гэй буолла. Сахаларга тутуу маhын тыаттан о?устаах сыар?анан сыылларан таhаллар. Сорох маhы мыраан ?рд?ттэн т?hэрэллэр. Элбэх киhи к?рг??м?нэн ?лэлээн, бала?ан ыйын б?т??тэ хас да дьиэни тутан б?тэрдилэр. Са?а дьиэлэри уhуктаах мас кириэппэhинэн эргиттилэр. Аллара к?h?н, ?рд?ттэн олорон ?лэлииллэр.
Петр Бекетов маннык улахан событиены суруйтаран, государга биллэрэргэ сананна. Суруксут кэлэн, суруйаары кумаа?ытын иннигэр ууран, хаас куорсунун т?б?т?н чэрэниилэ?э уган бэлэмнэммитин кэннэ, атамаан, т?тт?р?-таары хаамыталыы сылдьан, тугу суруйуохтаа?ын этэр. Ма?най, ?гэс быhыытынан, государь чыынын-хаанын, аатын, сылы, к?н? суруйтарда.
– Того же году сентября в двадцать пятый день по государеву цареву, – диэн баран Бекетов суруксут суруйан б?тэрэрин кэтэhэ т?hэр. Онтон салгыы этэр: – Цареву и великого князя Михаила Федоровича всея Руси, указу поставил я, Петрушка, с казаками… Нет, не пиши с казаками. Пиши с служивыми людьми. Написал? Дальше так. С служивыми людьми на Лене реке острог. Острог для государева величества в дальней окраине и для государева ясачного сбору. Написал?
– Да, – суруксут суруйан б?тэрэн баран этэр.
– Так пиши. Ясачного сбору и для приезду якутских людей. А преж того на Лене реке и в якольской земле государева острогу не бывало нигде. Написал?
– Да.
– А поставил государева новый острожок я, Петрушка, против якуцкого князца Мымакова улуса и меж иными, – диэн баран суруксут суруйан б?тэрэрин кэтэhэн тохтуу т?hэр. – Многими улусами среди всей якуцкой земли.
Суруксут суруйан б?тэрбитин кэннэ аахтаран истэр.
– Хорошо. Еще пиши – и отныне, вся Якуцкая земля считаю государевай землей Российской. И все. Дай подпишу, – Бекетов суруксут суруйбут суругар илии баттаан баран, кииhи кытаахтаабыт хотой ойуулаах бэчээтин ууран бигэргэттэ.
* * *
Са?а остуруок тутуллубут малааhыныгар хоhо суох киэ? истээх, ортотугар тулааhын ба?аналаах саамай улахан дьиэлэригэр мустан аhаатылар. Быраага к??ннь?р?н истилэр.
Сахалар малааhы??а атын кыра бала?а??а муhуннулар. Нуучча арыгытын истилэр, килиэбин сиэтилэр. Нууччалар хас да саха кыы?ын, дьахтарын тутан а?аланнар, ясырь диэн ааттаан олордоллор. Ол дьахталлар астарын астыыллар уонна т????? ойох буолаллар.
– Бу бурдук астара ?ч?гэй ас эбит, – хара бытыктаах улахан саха киhитэ тутан олорор килиэбин к?рб?хт??р.
– Биhиэхэ дьэ киhи астынар гына амсаттылар. Бэйэлэрэ к?н аайы сииллэр ?h?, – Хачарба диэн ааттаах кыра у?уохтаах киhи килиэби айа?ар уган ыстыыр.
– Нууччалар бодорустахха судургу эбиттэр. Дьон дьон курдуктар, – ?h?с киhи са?ата иhиллэр.
– Хата, кимнээ?эр ?ч?гэйдик аhаталлар. Мин Сымыhах баайга дьиэ туппутум. Онно ?лэhиттэрин кур сыhык этинэн, хара иhинэн аhатара. Ону да?аны тото-хана сиэппэт, – Хара Бытык миинтэн баhан сыпсырыйар.
– Нууччалар талаан а?албыт сылгыларын этинэн аhаталлар, – кытыыга олорор киhи са?ата иhиллэр.
– Туох да диэбит иhин, нууччалар – ?ч?гэй дьон, – ?h?с киhи к?м?скэhэр. – Ити акаары дьон нууччалары утарсаллар. Ох саалаах эрэ эрээри, тимир саалаах дьону кытта охсуhан ?л?лл?р. Хаhан кинилэри кыайаары. Нууччалар киис тириитин к?рд??ллэр. Ону биэрэ-биэрэ олордуннар ээ, хам бааччы. Оччо?о тыытыа суох этилэр.
– До?оттоор, бу олорон, мин биири санаан кэллим. Ону кэпсиибин дуо? – Хара Бытык дьонун эргиччи к?р?р.
– Кэпсээ.
– ?н?р тыа?а икки нууччаны кытта мас кэрдэ та?ыстым. Онно, арай, тииккэ мо?отой чыбыгыраан та?ыста. Биhиги т?hэрээри, тула туран маhынан быра?аттаатыбыт. Онно мин хамсаабакка туран, соруйан, сиргэ т?hэн с??рб?т мо?отойу куоттаран кэбистим.
– То?о?
– Эмискэ санаатым – бу атын омуктар кэлэн, маспытын кэрдэн, кыылбытын-с??лб?т?н ?л?р?н эрдэхтэрэ диэн. К?р, мо?отойу кытары харыhыйдым ээ. Киhи оннук буолар эбит…
Бары са?ата суох санаа?а т?ст?лэр.
* * *
Промысловиктар ыраах тиийэн бултаары, биир кочанан аллара диэки устубуттара. Алдан ?р?с т?рд?гэр тиийэн, кыра ??тээн дьиэ туттан, кыстаан олорон бултуур санаалаахтар. А?ыйах киhи чугас эргин сылдьан бултуур. Оттон ха?аактар тутууга ?лэлииллэр. Остуруок тутуута билигин да?аны ситэрэ ыраах. Сорох дьиэлэргэ орон да, оhох да о?оhулла илик.
Хаар т?сп?т?н кэннэ, сахалар от-мас тиэйиитигэр ?лэлээтилэр. Сорохтор дьиэбит ?лэтэ хаалла диэн к???ллэтэн бардылар. Остуруок иhигэр тутуллубут саха бала?аныгар ясырь дьахталлар олороллор. Иккис саха бала?ана аманаакка ананан тутуллубута. Онно киис тириитин а?алартан аккаастаммыт а?а ууhун баhылыгын эбэтэр харыhыктаах киhилэрин а?алан хаайан сытыарыахтаахтар. Д?кс? «съезжая изба» диэн ааттанар, саха тойотторун к?рс?р э?ин улахан бала?ан тутуллуохтаах.
Алтынньы – албын ый. Т?h? да хаар т?сп?т?н иhин, ичигэс буолар. К?н кэм да уhун. Хаар чараас буолан, булка хаамарга ?ч?гэй. Бу кэм?э булт элбиир. Улааппыт, сиппит кыыл о?ото мэнээктээн, чараас хаарга суола-ииhэ дэлэйэр. Ону к?р?-к?р? кэлии ки?и к?нд? т??лээх элбэх дойдута эбит дии саныыр. Баайы-дуолу сомсон ыларга ымсыы, о?уруктаах санаата к??h?рэр. Саха баайдара элбэх т??лээхтээх эрээрилэр соруйан кистииллэр дэhэллэр.
Сэтинньи ый ??ннэ. Хаар халы?аан, к?н кылгаан, халлаан тымныйан барда. Киис тириитэ эрдэ ситэр. То?о эрэ биир да киис тириитин а?ала иликтэр. Ол эрээри билигин эрдэ. Булчуттар тыаттан киирэ иликтэрэ буолуо. Ахсынньы ый ??ннэ?инэ а?алыахтара.
Ый ортотун диэки ?й?к баай ыыппыт киhитэ биэс уон кииhи а?алан туттарда. Онтон сотору Мымах баай кэлэн, т??рт уон киис тириитин биэрдэ. Бекетов кинини ?ч?гэйдик к?р?стэ. Ол эрээри «элбэх дьонноох эрээригин кыраны а?албыккын» диэтэ.
Ахсынньы са?атыгар Л?г?й тойон т??рт уон кииhи а?алла. Билигин кииhи к?рг??м?нэн а?алыахтаах этилэр да, мэлигир. Олох мэлитээри гыннылар дуу диэбиттэрин кэннэ, били дьаhаах т?л??х буолан анда?айбыт Мэ?эттэн Босхо? Боруохал отут кииhи а?алла. Улахан а?а ууhун аатыттан диэтэххэ а?ыйах.
Ахсынньы б?т??тэ онтон-мантан кэлитэлээтилэр да, с??рбэччэлии, бэл, уоннуу эрэ киис тириитин а?алан туттардылар. Холобур, Н??р?ктээйи тойоно Чыппа Кэрэмэй уон икки эрэ киис тириитин ыыппыт. Но?ой боотуртан с??рбэ киис тириитэ кэллэ. Арай Хатылы баайа Аан ??чэй алта уон киис тириитин ыыппыт.
Тохсунньу ый ортотугар диэри кэтэстилэр да, икки эрэ киhи кэлэн барда. Халы? ха?аластар мэлиттилэр. Кинилэртэн ?й?к эрэ ыыппыта. Дыгын уолаттара биллибэтилэр.
Петр Бекетов десятниктары, пятидесятниктары, сааhырбыт ха?аактары кытары с?бэлэhэргэ быhаарынна. Маннык быhыы сал?анан барда?ына, хайдах да табыллыа суох. Саха бала?аныгар киирэн, остуол тула олордулар.
– Казаки, вы видели, иноземцы дурны и не послушны, – диэн Бекетов этиитин са?алаата. – Слишком мало ясака привезли. От иных совсем нет. Что будем делать? Как привести их под великую государева руку?
Ха?аактар бэйэ-бэйэлэрин к?рс?н са?ата суох олордулар. Ким са?алыырын кэтэhэллэр быhыылаах. Онтон Тимофей диэн сааhырбыт ха?аак:
– Аны сайын со?урууттан дьон эбии кэлэллэрин кэтэhиэххэ, – диэн эттэ.
Бекетов с?б?лэспэтэх курдук баhын хамсатан баран, этэр:
– Не горазд ты, Тимофей Петрович, говорит. У меня сумненья есть, что придет много людей. Якутскую орду можно малыми силами покорить.
– Истинно так, – Василий диэн ха?аак ?нд?х гынар. – Их только жестокими приступами можно смирять. Детей и жен полон взять, дома их жечь. Чтобы иноземцы слышали государеву грозу и боялись, и государев ясак привозили. Только так. Других слов они не понимают.
– Надо идти со всеми своими людьми в улус и громить, – эдэр Осип Галкин сутуругунан остуолу охсор. Кини – Иван Галкин быраата.
– Да, смирять можно только войною. Но небольшим разореньем, чтобы ясачной казне ущерба не было, – диэн Бекетов кэпсэтиини т?м?кт??р.
Биир улууhу баран урусхаллаатахпытына, атыттар истэннэр утарылаhыахтара суо?а, д?кс? дьаhаах а?алыахтара диэн т?м?ккэ кэллилэр. Онтон хайа улууска барары быhаардылар. Оччо ыраа?а эбэтэр олус чугаhа суох сир буолуохтаах диэтилэр. Биир ха?аак Д?пс???э барарга этии киллэрдэ. Иван Галки??а д?пс?ннэр улахан утарсыыны о?орбуттара. Быйыл буолла?ына дьаhаа?ы а?албатылар. Сэрэппэккэ эрэ урусхаллыыр сатамньыта суох буолуо, ма?най алта-сэттэ ха?аагы ыытан кэпсэтиннэрэн к?р?рг? диэн этии киирбитигэр с?б?лэстилэр.
* * *
Олунньу ыйга били ааспыт сайын ?р?с ??hээ ?тт?гэр кыстыы барбыт дьон табыллыбакка эргиллэн кэллилэр. То?устартан дьаhаах хомуйан, бултаан кыстыахпыт дии санаан барбыттара. Кыстаан олордохторуна, то?устар кэлэн саба т?сп?ттэр. Онно нэhиилэ к?м?скэнэн, аманаакка тутуллубут икки киhини босхолоон ыыппыттар. Ол эрэ кэнниттэн сэриилээбит то?устар барбыттар. Ытыалаhыыга баhылыктара Иван Колмогоров оххо табыллан ?лб?т. ?кс?лэрэ бааhырбыт. Онон т?нн??h?б?т диэбиттэр. Эйэлээх то?устар баар буоланнар, сахалар олорор сирдэригэр диэри табанан т?hэрбиттэр.
Сахаларга кэлэн биэс аты атыыласпыттар. Манна биир аты сэттэ киис тириитигэр ылаллара. Онно буолла?ына уоннуу киискэ атыыласпыттар. Нэhиилэ тыыннаах эргиллэн кэлбиттэригэр ??р??.
Кулун тутар ыйга улахан тымныы уларыйан, к?н?с к?н уоттанан, салгын арыый сылыйар. К?н уhаата, онон бохуокка барарга с?п буолла. Сырыыга-айа??а, араллаа??а ??рэммит, дьиэлэригэр сытан тэhийбэтэх ха?аактар Д?пс???э барар буолбуттарыгар ??р??нэн хомуннулар. Ма?най сэттэ киhилээх б?л?х айа??а турда. Биир тылбаасчыты илдьэ бардылар. Сарсы??ытыгар Бекетов с?р?н к??hэ хо?унна.
Ма?найгы б?л?х д?пс?ннэр ордууларыгар чугаhаабытын кэннэ, айан суолун кытыытыгар олорор ыал таhыттан киhи тахсан, ы?ыырдаах ат ?рд?гэр т?hэн, тиэтэлинэн с??рд?б?т?н к?рд?лэр. Ол аата утарылаhар сибикилэрэ билиннэ. К?нн?р? иhэллэр диэн этэ барда дуу?
Ма?найгы б?л?х тиийбитигэр ордууга олох чугаhаппакка, кэпсэппэккэ да?аны, о?унан ытыалаан т?тт?р? кыйдаатылар. Онон табыллыбакка, ыалга т?нн?н, с?р?н к??стэрэ кэлэрин кэтэстилэр.
Бекетов этэрээтэ кэлэн, ыалга хонон, сынньанан баран, ордууга тиийэргэ быhаардылар. Дьиэ?э баппакка сорохтор алаас у?уор к?ст?р ыалга тиийэн хоннулар.
Дьиэлээхтэр этэллэринэн, ордууга элбэх киhи мустубут ?h?. Атын сиртэн баатырдары эмиэ а?албыттар. Тула балбаа?ынан э?ин б???рг?т?? о?остуммуттар. Онон утарылаhарга санаммыт дьону сарсын тиийэн сэриилииргэ диэн быhаардылар.
Сарсыныгар туран, аhаан-сиэн баран, туох эрэ булка барар курдук о?остон, ордууга бардылар. Тиийэн, тыа са?атыгар тохтоон, аттарын тииккэ баайталаатылар.
Д?пс?ннэр ордуулара диэн бала?ан, ол таhыгар эмиэ улахан хотонноох бала?ан, хоспох, сарай баар. Онон б?тэр. Ордууну тула балбаа?ынан, мууhунан, чигди хаарынан, мас ураhаны к?т?рэн э?ин буом-хахха о?орбуттар.
Айан суолунан элбэх аттаах дьон кэлэн тохтообуттарын к?р?н, олохтоохтор, к?м?скэнэргэ бэлэмнэнэн, дьиэттэн с??рэн тахсаллара к?ст?р. Саба т??ээччилэр тэрэгэр с?гэлэрэ килбэ?ниирин, тимир саалара хоро?нуурун к?р?р буолуохтаахтар. Ха?аактар бойобуой с?гэлэрэ биилээх тэрэгэрин уhуна биир хаамыы. Тимирэ чараас буолан чэпчэки. Уhун мас уктаах. Кылгас батастаах дьону сууhарарга олус табыгастаах.
Нууччалар куйа?ынан хаххаланан, о?унан ытыалыылларыгар кыhаммакка чугаhаан, тар?ана тэнийэн, буом?а ыкса кэлэннэр, уhун уктаах с?гэлэрин, кылыстарын кылба?наппытынан бардылар. Баатырдар батыйаларынан охсуhан к?рд?лэр да, баhыйтараллара билиннэ. Онно-манна охтуталаатылар. Ха?аактар хары хапсыhыытыгар кыайа-хото туттулар. Хаhыылара да салытыннарда. Улахан сэриигэ охсуhа ??рэммэтэх баатырдар, хас да киhилэрэ охтубутун к?р?н, дьиэ?э куоттулар. Киирээт, ааннарын иhиттэн олуйан кэбистилэр.
Нууччалартан биир да киhи охтубата. А?ыйах киhи бааhырбыт. Кинилэри ырбаахы курдук кэтиллэр иилэ?эс тимир куйахтара, щиттэрэ абырыыр. Буом иhигэр киирэн, икки дьиэни т?г?р?йд?лэр.
Ма?найгы дьиэ аанын то?суйан к?рд?лэр. Аспаттар. Онтон аан хал?анын с?гэнэн охсуолаан л??с?йэллэрин кытта, дьиэ иhигэр о?о ытыыра, дьахтар сарылыыра иhилиннэ. Тирии б?р??h?ннээх хаптаhын хал?аны ?р гымматылар, сотору то?ута-хайыта охсуолаан а?аттылар.
Аhа?ас аанынан тимир саа уоhа быгаат, с?рдээх улахан тыас дэлби барбытыгар, сахалар бары уолуйан хааллылар. Сонно тута куйахтаах ха?аактар буорах буруотун быыhынан, дьиэ?э к?т?н т?hэн, батыйа туппут баатырдары с?гэ хапта?айынан самнарыта биэртэлээн охтордулар.
Биир эмээхсин ?м?рэн, ытыhын таhыйа-таhыйа бабыгыраабытын, тиэрэ анньан кэбистилэр. Сорох эдэр баатырдар с?рдээх улахан тыас дэлби баран, дьиэ иhигэр буруо бур?ас гыммытыгар, илиилэрэ-атахтара кыайан хамсаабат буолуор диэри уолуйдулар. Эр дьону барыларын дьиэ ортотугар умса сытыартаатылар. Туох да ?л?гэрдээх ый-хай буолла.
Аны иккис хотонноох бала?аны ылаллара хаалла. Дьиэ, хотон ааннарын эмиэ иhиттэн олунан кэбиспиттэр. Ха?аактар эргийэн, тула турдулар.
Ааны то?суйдулар. Петр Бекетов ма?найгы дьиэни, сааны тыаhатан, д?б??н?к ылбыттарын кэннэ, иккис дьиэ дьоно т?ргэнник бэриниэхтэрэ дии санаабыта. Эмиэ с?г?н бэриммэт, утарылаhар дьон буоллулар.
– Ломайте! – Бекетов абара санаата.
Хал?аны то?ута-хайыта сыспыттарыгар, иhирдьэ эмиэ аймал?ан буолла. Сотору киирэр аан а?ас гынна. Кытыы хаптаhын хайдан, тостон баран ситэ арахсыбакка и?нэн турарын ылан туора быра?аары илиитин ууммут ха?аак, хардьыгынаабытынан охтон т?hэн иhэн, тиэрэ эргилиннэ. Уолугун ??т?нэн ох батары сааллан курдаттыы тахсыбыт. Хоройо сылдьар.
– Тащите сена! – диэн Бекетов дьаhал биэрэр.
Кыбыыттан оту к?т???н а?ала-а?ала аанынан иhирдьэ симтилэр. Иhирдьэттэн оту т?тт?р? быра?а сатыыллар. К?м?скэнээччилэр дьиэ иhиттэн муус т?нн?ктэри тиэрэ анньан а?ас гыннаран, оту аhа?аhынан таhырдьа быра?аттаатылар. Ону ха?аактар т?тт?р? симэллэр. Иhирдьэ о?о ытыыра, дьон айманар са?ата с?рдэннэ. Сорох ха?аактар кыбыыттан от эбии к?т???н а?алаллар. Ону биир ха?аак атырдьа?ынан анньан ылан, аhа?ас аанынан иhирдьэ быра?аттыыр, симэр.
– Огня! Через дверь пусть убегают. Не трогайте, – Бекетов ким куотар куоттун дии саныыр.
Иккис дьиэттэн чабыча?ы хайыта тыытан, уматан баран а?алан иhирдьэ быра?аллар. Сонно тута дьиэ иhигэр уот умайан сандаарыс гынар. Иhирдьэ тилигирэhии, сары-ору б??? буолла. Ким эрэ т?нн?г?нэн тахсаары т?б?т? быган иhэн, сууллан иhирдьэ тимис гынна. Дьон уоттан тэскилээн, дьиэттэн хото??о киирэр кыара?ас аа??а б?л??хсэн симилиннилэр, тэпсистилэр да быhыылаах. Дьиэ аhа?ас аанынан та?аhа умайбыт киhи ойон тахсан хаарга ??к?р?йдэ. Биир ха?аак бэргэhэтин устан уот т?л?н?н умуруораары сабыта охсуолаата.
Иhирдьэ дьон кыланара, буруо?а тумнастан тыын былдьа?ан хардьыгыныыллара иhиллэр. Ити икки ардыгар уот т?л?н? аанынан, т?нн?ктэринэн кытары кыыhан та?ыста. Хото??о уот, буруо киирэн с??h?лэр оруластылар. Онтон дьон са?ата ньим барда. Хотон аанынан а?ыйах киhи куотан, то?о эрэ бары тыа диэки с??рд?лэр. Биир киhи буруону э?ирийэн, хотон аанынан тахсан иhэн о?унна. Ону таhырдьа соhон таhаардылар.
Уот сэтэрэн, ?р? к??дэпчилэнэн, хара буруону кытта, ?р?? паар ??hэ хоройон та?ыста. Барыта б?ттэ…
Бары хомунан, аттарын диэки хааман суол устун субурустулар. ?лб?т ха?аагы сахалар ы?ыырдаах аттарыгар туора ууран, баайан илтилэр. Остуруок таhыгар илдьэн христианскай абыычайынан к?м??хтэрэ.
Сахалары уодьуганнаан, сыалларын ситиспит курдуктар да, кыайыы-хотуу, ?р?г?й ??р??тэ суох. Кулгаахтарыгар о?олор ытаhыылара, дьахталлар сарылааhыннара, ?л?н эрээчччилэр хоhооно суох улуйар са?алара иhиллэргэ дылы. Киhи кэлэйиэн курдук дьаабыта буолла. Ма?найгы дьиэ?э баар бэриммит сахалары тыыннаах хаалларбыттара кэлин кэмсиммит санааларын у?арыппат. Аттарыгар тиийэн, сирэй-сирэйдэрин к?рс?бэккэ, миинэн, салайан суолга киллэрдилэр.
Суол устун субуhа айаннаан, биир ыалга тиийэн хоноору тохтоотулар. Сорохтор ааhа бардылар. Ыал дьиэтэ кыара?ас. Элбэх аты аhатан хоннорор отторо да кэмчи.
Киэhэ аhыы олорон сааhырбыт ха?аак Тимофей Бекетовы сэмэлиирдии са?арар:
– Душу свою осквернили, Петр. Дом сожгли с людьми. Там же были женщины и дети…
– А что поделаешь. Так получилось. Якуты сами виноваты. Ерофея убили, – Бекетов аргыый са?арар.
– Они тоже люди. Когда им плохо – плачут, когда весело – смеются. В священной книге сказано, все люди – братья.
– До бога высоко, до царя далеко, – диэн биир ха?аак эппитигэр, ким да?аны к?х-нэм буолбата.
– Мне также их жаль, – Бекетов ким-хайа иннинэ кини эппиэттиэхтээ?ин билэр. – Я убил сто иноземцев, чтобы сохранить жизнь тысячам. Чтобы служивых людей не побивали и ясак платили. Только жестокими приступами их можно смирять.
– Так оно конечно так, – Тимофей эмиэ да с?б?лэhэр. – Но как-то другими методами. Не так жестоко.
– А как? Научи.
– Не знаю. Но я привык воевать с воином, а не с бабами и детьми.
– Они прятались у своих баб и убили казака.
– Убили, потому что мы начали ломать дверь.
– Ладно. Не будем об этом говорить. Царский наказ велит непослушных смирять войною. Покорение иноземцев никогда не бывает без жертвы.
– Как бы их от государева руку прочь не отгонять.
– Они никуда не уйдут. Говорят, кругом тайга, горы. Вот увидишь, вскоре с ясаком придут в острог.
Ха?аактар д?пс?ннэри урусхаллаабыттарын, кыс хаар ортото дьиэлэрин уоттаабыттарын, онно о?олор, дьахталлар умайан ?лб?ттэрин туhунан ынырык сурах сир-сир аайы долгун курдук тар?анна.
Сотору урут дьа?аах т?л??б?т?х а?а уустарын баhылыктара остуруокка кэлитэлээтилэр. Бэл, урусхалламмыт аймахтан Д?пс?нтэн тойонноро ?сп?х кэлэн дьаhаах т?л??н, бас бэринэрин биллэрдэ. Дыгын уолаттара ?лк?р?й, Чаллаайы киис кэhиилээх кэллилэр. Бахсыттан Т?h?лгэ, Н??р?ктээйиттэн Чыппа Кэрэмэй, ыраах Иэгэдэй ууhуттан Модьукаан уола Тиhикээн кэлэн бардылар.
Онон Бекетов эппитин курдук буолла, о?уруотаа?ар кымньыы ордук эбит дэ?эллэр ха?аактар.
* * *
Муус устар – ичигэс ый. Аламай к?н ??hэ тэгилийэн тахсан, к??х урсунтан ча?ылыйа тыгар. К?нтэн к?н ??ннэ?ин аайы салгын сылыйан, хаар суоллан, чарааhаан, ый б?т??тэ сир хараарар. Онно-манна сыккыс уута с??рэн дьирибиниир, холдьугуруур. Са?а кэлбит тылбыйар кынаттаах элбиир.
Саас барахсан кэлэрин ордук дьада?ы ыал кэтэhэр. Ас быстан, тиит субатын кыhыйан ?ссэммит дьо??о ынах т?р??рэ – ?л?скэн ??р??. Тордуохтаах иккис ынахтара т?р??н ??ртэ. ?h?с ынахтара Ма?аачай синньии илик. К??ххэ ?ктэнэн баран т?р??рэ буолуо. Онон мантан инньэ ?р?? ас баар.
Саттаар куртуйахха туhахтаан хаhы да ылла. ?р??б? былдьырыыкка, бараахха, куска тиргэлиир. Тордуох туутун угаары ырбыы тахсарын кэтэhэр.
Ханна эрэ сэрии, ?л?рс??, сор-му? буоларын алааска б?гэн олорор киhи билбэт, ?h?-таамах курдук сура?ын эрэ истэр. Саттаар к?h?н а?атыныын Мымах баайга б?тэй туппуттара. Ол т?л?б?р?гэр диэн, сап-саhархай буолуор диэри ыыhаммыт чараас сарыыны биэрбитэ. Онон мааныга кэтэр сайы??ы сону тиктэрбитэ. Урукку сонугар холоотоххо, сымна?аhа, чарааhа, ?ч?гэйэ с?рдээх. ?ч?гэйдик ыыhаммыт сарыы сытыйан баран тартаччы хаппат. Ардахха сытыйда?ына, кыратык сара?ытан баран, имитэн кэбисти? да бэйэтэ бэйэтинэн буола т?hэр.
К?h?н хаар т?сп?т?н кэннэ, Саттаар, ??тээ??э олорон бултаан, ?с кииhи, уонча тии?и ?л?рб?тэ. Икки киис тириитин Мымах баай ылбыта. Онтуката туох да т?л?б?рэ суох нууччаларга т?hээн быhыытынан барар т??лээх ?h?. Ол оннугар Мымах саас быстарыыга тыhа?ас т?б?т?н биэрбитэ.
Саттаар б?г?н эмиэ куртуйахха ииппит туhа?ар барда. Сорох туhа?ын атын сиргэ к?h?р?н иитэр санаалаах. Урут чугас алаас тумулугар ииппитэ да, онтон к?h?р??h?. Ити тумулга куртуйах т?спэт эбит. Куруук мэлитэр.
Туора-маары ааннаан ииппит то?ууларыгар кэлэн, туhах баайыллыбыт синньигэс туорай мастары ылаттаан, холбуу тутан с?гэн, алаас ар?аа ?тт?нээ?и и?нэри ырааhыйа?а а?алла. Бэ?эhээ куртуйахтар бу ырааhыйаттан к?пп?ттэрэ.
Синньигэс ??л титириктэри бысталаан, т?б?л?р?н уhуктаан бэлэмнээтэ. Кыратык бааhырдан баран б?к баттаан, арахсыбат гына тоhутан, уhуктарын сиргэ батарыта анньан, ааннаан, то?уу о?ордо. Аанын ?рд?нэн туhахтаах туорай маhы уурда. Халбыйа сылдьар кыл туhа?ын, б?к тутуллубут икки отунан туттаран, т?г?р?тэ тэниттэ. Тутар оттору аан туорай мастарыгар кыбытан и?иннэрэр. То?уу быыстарын тала?ынан э?ин б??лээтэ. Туора-маары ааннаах биэс то?ууну о?ордо. С??рбэччэ туhахтаах да, барытын биир сиргэ ииппэт. Элбэх сиргэ тэнитэн ииппит ордук. Кэм эрэмньилээх буолар.
Онно-манна иитэлээбит туhахтарын кэрийэн, б?г?н биир хара куртуйа?ы ылла. Байанай биэрбитин мыыммат ба?айыта. Сарсын, ба?ар, ?лг?мн?к бултуйуо. Туhах иитиллибит сиригэр куртуйах с??лэ т?бэстэ?инэ, аахтара кэриэтэ ылааччы.
Тиhэх туhахтарын к?р?н баран, суолга киирэн дьиэтин диэки хаамар. Б?л?х-б?л?х ч?м?хт?h? ??мм?т уhун уктаах ньургуhуннар биллэр-биллибэт сиккиэргэ эйэ?нэhэ хамсыыллар. Сааскы ньургуhун хойуутук ??мм?т буолла?ына, ?? сайын кэлэр диэччилэр.
Тыа са?атынан баран иhэн, утары Ну?нуур кыыс иhэрин к?р?н с?рэ?э м???л гынна. Сирэйэ итийбитин биллэ. Кыыс со?отох. Чугаhаан кэллэ. Ыыhаммыт ара?ас сарыы сутуруолаах, хара саары этэрбэстээх, уhун та?алайдаах
.
– Хайа, куртуйах ?л?рб?кк?н дуу? Хара куртуйах, – о?олуу чэбдик сирэйдээх кыыс ордук тупсубут, т?л?h?йб?т. Бэйэтин кэрэ сэбэрэтинэн уолаттары симитиннэрэрин билэр кыыс чобуотук туттар.
– Мэ, эйиэхэ биэрэбин, – туох диэ?ин билбэккэ симиттибит уол ?й?гэр к??рэйбит санаатын этэр.
– Кырдьык, миэхэ биэрэ?ин дуо? – кыыс ылыах курдук илиитин уунар.
– Кырдьык.
– Суох, ылбаппын. Дьиэ?эр кураанах тиийиэ? дуо. Дьону? кэтэhэн олороллоро буолуо. Хата, миэхэ ньургуhунна бэлэхтээ, – кыыс мичийэ ымайар.
– Кырдьык, дуо? – Саттаар дьээбэрэн этэр дуу дии санаата.
– Кырдьык этэбин.
– Мин эйиэхэ ?ч?гэйин талан биэриэм.
– Суох, талыма. Ньургуhун барыта ?ч?гэй.
Уол суол кытыытыгар ??мм?т б?л?х ньургуhуну туура тардан ылан кыыска туттарар.
– О?олор мустан оонньоотохторуна кэлээр. Кэтэhиэм.
Кыыс ньургуhуну сытыр?алаан к?р?р.
– Хаhан муста?ыт?
– Сотору тэрийиэхпит. Мин Мындай уолга этиэм. Иhиттэххинэ кэлээр. С?п дуо?
– С?п. Кэлиэм.
Саттаар са?а тиктэрбит сарыы сонун санаан аhарда. Дьиэтин диэки хааман иhэн эргиллэн к?рб?тэ – кыыс, тыа тумсун эргийэн иhэн, эмиэ кини диэки хайыста. Уол туох эрэ ??р?? долгунугар к?т???ллэн, чэпчээбит курдук буолбут. К?н ча?ылыгар сырдаабыт к??х халлаан, киэ? алаас, намылыйбыт хаты?нар, эйэ?нэhэр ньургуhуннар эмиэ ??рс?б?т курдуктар. «?ч?гэй да?аны!» диэн са?а аллайыан ба?арда.
* * *
Улуу ?р?с к?м??л мууhун ?лт? к??рэлээн, хоту диэки тохтоло суох уhуннаран, аhаран, халаан уута намыhах сири ылан кэ?ээн нэлэhийбит. Билигин да?аны ыраах ??скэ быстах муустар усталлара к?ст?р. Сибиэhэй балыгы сиэбэтэхтэрэ ?р буолбут дьон уу т?hэрин кэтэhэллэр.
Петр Бекетов оронугар тиэрэ т?hэн сытта?ына, Л?г?й тойон кэллэ диэн эттилэр. То?о кэллэ?эй? Саха тойотторуттан кини эрэ нууччаларга до?ор-атас буолбута. Атыттар чугаhаабаттар. Аты?ырыыллара биллэр. Атамаан тылбаасчытын Петрушканы ы?ыртарда. Эстэрээппэ дьахтарга «аста бэлэмнээ» диэн соруйда.
Сотору Л?г?й киирэн с?г?р?йэр. Со?отох. Туох да кэhиитэ суох кэлбитин Бекетов дьиибэргии санаата. Туох эрэ буолбут буолла?а дуу?
Ма?най к?нн?р? олох-дьаhах, хайдах олороллорун э?ин туhунан кэпсэттилэр. Сахалар с?р?н соруктарын тута этээччилэрэ суох.
Л?г?й аhыы олорон санаатын этиэн иннинэ, тус бэйэ?эр этэбин диэн, асчыт саха дьахтарын таhаартарда. Тылбаасчыттыын ?h?? буолан хааллылар.
– Тойон, бу дойдуттан барыаххын наада, т?ргэнник, – диэн Л?г?й этиэх буолбутун дьэ эттэ.
– То?о диир тойон, – Петрушка Бекетов тылын сахалыы тылбаастыыр.
– Эйигин ?л?р??р? соруналлар. Ол туhунан сир-буор аннынан чып кистэлэ?инэн кэпсэтии баар диэн сура?ы иhиттим. Ону этээри кэллим, – Л?г?й, ким эрэ истиэ диэбиттии, и?нэх гынан аргыый са?арар.
– Ким тэрийэрий? ?сп?х дуо? – Петрушка эмиэ тойонун тылын тылбаастыыр.
– Ким тэрийэрэ биллибэт. Хааннаах дапсыыр
буолуо диэн куттанабын. Би?иги, сахалар, хаан то?унна?ына, ону иэстэ?эр ?гэстээхпит. Былыр-былыргыттан оннук этэ. Онон эрдэ-сылла дойдулаа, бар. Ол ордук буолуо.
Бекетов, тылбаастатан баран, тугу эрэ нууччалыы са?арталаата.
– Туох диирий? – диэн Л?г?й Петрушкаттан ыйытар.
– Тойон мин кинилэртэн куттаммаппын диир. Государь илиитэ у?ун, биир ха?аагы ?л?рд?хт?р?нэ, с??с туора урду?у ?л?р??хп?т диир. Инньэ диэн дьо??ор этиэ? ???. Биhиги кутта?ас дьон буолбатахпыт диир, – Петрушка тылбаастыы ??рэнэн и?нибэккэ са?арар.
– Этэрин этиэм да, ки?и тылын истибэт дьон. Туох да айдаана суох баран хаалбыта ордук буолуо этэ. Бэйэтин оннугар атын ки?ини хааллардын. С?бэлээн этэбин.
– Ханна да барбаппын диир, – Петрушка Бекетов этэрин истэн баран сахалыы тылбаастыыр. – Кинилэрдээ?эр ынырык ?ст???? к?рб?т ки?ибин диир.
– Мин сэрэттим. Эн и?итти?. Ку?а?ан т??л? т?hээбитим. Туох эрэ буолара буолуо.
Л?г?й эппитин тылбаастатан истэн баран, Бекетов этэр:
– Твой дурной сон мне не помеха. Нам поможет бог. Все равно победим…
Л?г?й барбытын кэннэ, Бекетов т????? харабылы к????рдэргэ дьа?айда. К?н?с остуруок та?ыгар к?рс?н кэпсэтэллэр. Бекетов дьонугар Л?г?й сэрэппитин ту?унан бы?ыта-орута эттэ.
* * *
?р?с мууhа ыраастаммытын кэннэ, Бекетов ха?аактар уонна промысловиктар б?л?хт?р?н хоту ыытта. Кинилэр ол диэки олорор сахалартан, то?устартан дьа?аах хомуйуохтаахтар.
С??р?г? та?нары устар буоланнар т?ргэнник айаннаатылар. Тыал кэннилэриттэн буолла?ына, мачта туора ма?ыгар эриллибит баарыстарын т??эрэн тиирэ тардаллар. Т??ннэри-к?н?стэри тохтоло суох устар буоланнар, сотору Алдан т?рд?н аастылар.
Б?л?? ?р?с т?рд?гэр тиийэн, балыктыы сылдьар нууччалары к?р?н со?уйдулар. Анараа??ылар да со?уйдулар бы?ыылаах. Кытылга сыстан кэпсэтии буолла.
Ааспыт сайын Степан Корытов атамааннаах Мангазея ха?аактарын этэрээтэ Б?л?? т?рд?гэр кэлэн кыстаабыта. Кинилэр Енисей ха?аактарын с?б?лээбэтэх харахтарынан к?рд?лэр. Хара ааныттан ха?ыс кэпсэтии буолла. Мангазея ха?аактара: «Э?иги манна то?о кэллигит, бары?. Бу би?иги дьа?аах хомуйар сирбит», – дэ?эллэр.
Бекетов дьоно онно с?б?лэммэттэр: «Лена с?нньэ барыта би?иэнэ, э?иги Б?л?? с?ннь?н ылы?», – дииллэр. Анараа??ылар буолла?ына а?ара баран, Алдан эмиэ би?иги сирбит диэн турдулар. Кинилэр урут арыйбыттар ???. Степан Корытов иирсээни к??дь?ппэт санааттан: «Би?иэхэ холбо?у?, кытты?ан дьа?аах хомуйуо?у?», – диэбитин Бекетов дьоно с?б?лэспэтилэр.
М?кк??эн баран к?б??лэ?ии, анньыала?ыы буолбутугар, Мангазея ха?аактара элбэх буолан тулуппатылар. Саба т??эн охтортоон, кэлгийэн кэбистилэр. Судноларын былдьаан, сааларын-сэптэрин ылаттаан баран, т?н?ннэрэн, Алдан т?рд?гэр а?аллылар. «Олох утарыла?ыма?, кураанах арыыга хаалларан, хоргутан ?л?р??хп?т!» – диэн суо?ур?аналлар дииллэр. С?р?н куо?урдара – Ленаны би?и арыйбыппыт, э?иги кэлин кэлбиккит диэн.
Енисей ха?аактара хайыахтарай, Алдан т?рд?ттэн остуруокка т?нн?р буоллулар. Мангазея ха?аактара: «Алдан ?р?с уонна Лена аллараа ?тт? – олоччу би?и сирбит, онно кэлэ да сорунума?», – диэн сэрэттилэр.
Ити бы?ылааны истэн баран, Бекетов бэрт т?ргэнник со?уруу барарга бы?аарынна. Енисейск воеводата хайдах эмэ гынан Мангазея ха?аактара ??нэ-тэhиинэ суох барбыттарын тохтотто?уна табыллара буолбут. Уонна Л?г?й тойон сэрэппитэ ?й?ттэн-санаатыттан арахпат. Т?h? да эдэр сааhыттан быhылааннаах сырыыга сылдьыбыт хорсун киhитин иhин, бу дойдуттан дьаадьыйда?ына эрэ нус-хас утуйууhу. Кини сахаларга улахан аньыыны-хараны о?орбутун билэр. Ха?аак сэптээх-сэбиргэллээх ?ст???? кыргыhыы хонуутугар самнарара – чиэс-хай?ал. Оттон о?ону, дьахтары ?л?р?р – саат-суут. Т?h? да?аны улахан сорук, сыал иннигэр буолтун иhин, саныырга ыарахан…
Енисейскэйгэ баран сыл устата хомуйуллубут дьаhаа?ы туттарыа?а, быhыыны-майгыны кэпсиэ?э. Быйыл атыыhыттар а?ыйах бурдугу а?албыттар. Эбии бурдук ыыталларыгар кэпсэтэн к?р???э.
Бекетов бэйэтин оннугар Парфен Ходырев диэн киhини хаалларан баран, т?нн?р коча?а олорсон ?р?h? ?кс?йд?. Парфен – бояр т?р?ттээх бас-к?с киhи. Онон кини атамаан буолара с?п.
Сахалар кэлбэт-барбат буолан, ньим барбыттара хайдах эрэ сэрэхтээх. Мангазея ха?аактара буолла?ына, бэйэ дьоно эрээри, ардай аhыыларын к?рд?рд?лэр. Хаалларбыт дьоно хайдах олороохтууллара буолла?
* * *
Атырдьах ыйын б?т??т?гэр Саттаар ?р??б?л??н отторун кэбиhэн б?тэрдилэр. Быйыл от ??н??тэ ?ч?гэй. Саха ыалын оло?о дьыл хайда?ыттан улахан тутулуктаах. ?? сайы??а дьон ??рэ-к?т? ?л?мнэhэн ?лэлиир. Эhиил хайдах дьыл буолара биллибэт. Саттаар эмиэ отун ?лэтигэр к??скэ ?лэлээн, а?ыйах хонукка а?атын к?м?л?h?ннэрэн, от б???н? оттоото. Быйыл кур оттоох буолсулар. Онон эhиил кураан да буолла?ына, улаханнык о?устарыахтара суо?а.
Кини быйыл санаата к?н? сылдьар. Ну?нууру кытта улам чугасаhан, от ?лэтэ б?ттэ?инэ к?рс?h??х буолбуттара. Кыыс бэйэтэ этэн соhуппута. От ?лэтэ б?пп?т?н кэннэ ?р??б?н? ыытаар диэбитэ.
Дьиэтигэр икки к?н сынньанан баран, инитин кыыска ыытта. Саас к?рс?б?т сирдэригэр сарсын киэhэлик кэллин диэн илдьиттээтэ. ?р??б??? ким да суо?ар кыыска кистээн этээр диэн ?йд?тт?.
Хонон турда. Киэhэ хойукка диэри утуйбата?а. Оо дьэ, б?г?н барар к?нэ. Кыыhы кытта к?рс? барарыттан хайдах эрэ саллар. Урут оонньууга кыбыстыбакка эрэ хорсуннук барара. Оттон билигин анаан-минээн к?рс? барар. Ол атын. Туох диэн кэпсэтэрэ буолла?
Са?а сонун кэтэн дьиэттэн та?ыста. Далаhа?а киирэн к?л?г?н к?р?ннэ. Таарыйа сирэйин суунна. Суолга киирэн тыаны туораан, ?р?йэни ааhан, били саас кыыhы к?рс?б?т алааhыгар киирдэ. К?рс??х буолбут сиригэр соруйан эрдэ кэллэ. Сэрэйбит курдук, кыыс кэлэ илик. К?н билигин да?аны киэhэрэ илик. Тыа са?атыгар олордо.
Арай кыыhа кэлбэтин. Эбэтэр мааны, ?ч?гэй к?т??т ыйытан, тылын биэрэн кэбистин. Дьахтар санаата уларыйымтыа дииллэр. «Миигин бэйэтигэр тэ?ниэ суо?а» диир санаата эмиэ к??рэйдэ. Ынах этэрбэhэ, убаhа тириитэ сутуруота ону санатар. Курус санаа к??рэйиэх чуумпута. Кураанах хонуу…
Тыа тумсунан тииттэр быыстарынан кыыс элэ?нээн иhэрин к?р?н с?рэ?э тэбиэлээтэ. Эмиэ ??р?? долгунугар куустарда.
– Хайа, кэлбити? ?р буолла дуо? – кыыс кэлэн аргыый ыйытар.
– ?р буола илик. Билигин кэлбитим, – уол туран кэлэр.
Дьо??о к?ст?мээри, тыа?а киирдилэр. С??h? ыллыга баар эбит. Ону батыhан кыра ырааhыйа?а кэллилэр. Ким эрэ кэрдэн баран бырахпыт д?л??э сытар. Ол ?рд?гэр кэккэлэhэ олордулар.
– Туох сонуннааххын? – кыыс, арбы-сарбы со?ус туттан олоро т?hэн баран, ыйытар.
– Оппун оттоон б?тэрдим.
Уол кыыhы кууhан ылыан санаан аhарда. Кыбыстар. Илиитэ барбат.
– Быйыл эрдэ б?пп?кк?н дии.
– Эрдэ, – уол ити ыйытыытын хайдах эрэ хомойо иhиттэ. Олох к??ппэтэх буолла?а дуу? Эйигин к?рс??р? к??скэ ?лэлээтим диэ?ин тардынна.
Чочумча са?ата суох олордулар. Уол кыыhы кытта туох диэн кэпсэтиэ?ин билбэт. Ну?нуур ма?ан сарыы этэрбэhи кэппит. Кылгас сарыы сонноох.
– Эйиэхэ туох сонун баарый? – Саттаар хардары ыйытар.
– Би?иэхэ биир киhи кэлэ сырытта, – кыыс уолу кылап гына к?р?н ылар.
Уол тута са?арбата. Хайыы ?йэ кэлэн ыйытан эрэллэр эбит. Ол иhин уларыйда?а. Сотору, бука, букатыннаахтык арахсаллара буолуо. Онтон то?о эрэ ойо?оhуттан ?ск??р?т?н ыйыппыт курдук туттан ыйытта:
– Ону эн?
– Ону мин… Буолумматым.
– Оттон дьону? туох дииллэрий? – Саттаар сэгэс гына т?стэ.
– Барбыттарын кэннэ а?ам «саакка укту?, кыбыhыннарды?» диир.
– Баай, мааны киhи дуу?
– Мааны уол.
– То?о буолумматы?? – Саттаар ыйытан баран акаарытык тылластым дии санаата.
Кыыс са?арбата. Т?б?т?н санньыппыт. Онтон эмискэ хонос гынаат, абарбыт курдук са?арда:
– Эйигин к??тэбин. Эн бэйэлээ?и!
– Кырдьык дуо? – уол илиитин кыыс илиитин ?рд?гэр уурда.
Ити быhыыта хайдах эрэ олус солуута суох курдук буолла. Итинник тахсан хаалла. Соро?ор киhи са?арбыт са?ата, туттубут быhыыта эмискэ, т?т?л? суох буолааччы.
Кыыс са?арбат. Уол салгын сиэн хараардыбыт, чэрдээх ытыстаах илиитигэр холоотоххо, кыыс ма?ан илиитэ кыра, нарын, сымна?ас. Илиитин таарыйбыта, туох эрэ моhойу ?рэйбитин курдук буолла. Кыбыстар, килбигийэр санаата ханна эрэ симэлийэн, кыыhы кууhан ылан, иэдэhиттэн сыллаата. Онтон тэтэркэй уоhуттан ууруур. Иккиэн уураhа-уураhа са?ата суох олордулар. То?о са?арыахтарай, барыта ?йд?н?р буолбутун кэннэ. Таптал к??стээх кынатыгар уйдаран, ??hэнэн дайа к?т??х курдук буолбут уол бэйэтин ынах этэрбэhин к?р?н эмиэ «сиргэ ?ктэннэ».
– Арай мин к?т??т буолан кэлэммин эйигин ыйытыым… Оччо?о эн дьону? с?б?лээн кыыстарын биэриэх этилэр дуо?
– Ийэм мин тылбыттан тахсыбат. А?ам… – диэн баран тохтуу т?hэр. – А?ам ата?ар ??эн к?рд?ст?хп?нэ, кини да с?б?лэhиэ. Кини миигин таптыыр, атаахтатар.
– Арай эн биhикки ыал буолуох? Оччо?о кэлин ханна эрэ дьиэ туттан, бэйэбит туhунан ыал буолуо этибит. Мин мас мастыам, оттуом, бултуом. Оттон эн дьиэ?ин к?р???н, ынаххын ыыгын.
– Ол кэлин буолла?а дии. Хойут. Мин а?алаах ийэм холбоhон баран дьоннорун кытта бииргэ олорбуттар ?h?.
– Мин эн а?а?ыттан куттанабын.
– То?о куттана?ын?
– Толлобун.
– Кыыс о?о эргэ барда?ына, уол дьиэтигэр барар буолбат дуо?
– Биhиги дьиэбит куhа?ан, дьада?ы дьиэ.
– Куhа?ан дьиэ диэн суох. Куhа?ан киhи диэн баар. Мин а?ам – сымна?ас киhи. Эн киниэхэ к?т??т о?о буолуо? буолла?а дии.
– Мааны ыалга к?т??т буолабын дуу?
– Туох мааныта кэлиэй. Ыал тэ?э ыал буоллахпыт дии.
– Биhиэхэ холоотоххо…
– Кэбис, инньэ диэмэ… Атыны кэпсэтиэх, – кыыс уолу ситэ этиппэккэ быhа т?hэр. – Хата, туhаххын к?р? барыах эрэ.
– Чэ.
Уоллаах кыыс туран, сиэттиhэн баран, туhах к?р? бардылар. Туhа?ы к?р?лл?р?гэр, кыыс хайдах эрэ сэргэхсийбит курдук буолла. К?лэ-к?лэ са?арар. Кини ураты нарын са?атын истэр да ?ч?гэй…
* * *
Мымах – киэ? Э?сиэли эбэ?э биллэр-к?ст?р баай. Икки ойохтоох, улуу?угар бас-к?с буолбут ытык мааны киhи. Улахан уола Ньыкка быйыл са?а ыал буолбута. Атын о?олоро кыралар. Арай мааны кыыhа Тутта?ныыр быйыл уон сэттэтин туолар.
Ха?аактар тустарынан э?ин-э?ин хобдох кэпсээн дэлэй. Эдэр ?ч?гэй дьахтары, кыыhы к?рд?хт?р?нэ, тутан ылан илдьэ баран, ойох гыналлар ?h? диэн кэпсээн толору. Мымах эдэр ойо?ун уонна кыыhын ыраах кэдэрги алааска таhааран олордорго сананна. Ити кэпсээннэрэ, ба?ар, кырдьык буолуо. Тыала суохха мас хамсаабат.
Тордуохтаах дьиэлэрэ. Киэhэ аhылыктарыгар олордохторуна, дьиэлээх дьахтар Сэлгээнэй сонунун кэпсиир:
– Хадаар уол ойох ылбыт ?h?.
– Ноо, кими ылбытый? – Тордуох сэргиир.
Б?тэй алааска олорор ыалга эдэр дьон холбоhон ыал буолуута улахан сонун.
– Айгыратар кыыhын ылбыт ?h?.
– Ээ. С?п буолла?а. Кимтэн иhитти??
– Хабытай ойо?о сылдьан ааспыта.
– Кыыс, хата, чугас олорор уолга барбыт. Дьонугар кэлэ-бара сылдьыыhы.
– Эн уолгар хаhан ойох ылан биэрэ?ин? С??рбэ биирин туолла. Ойох ылар сааhа буолла.
– Бэлиэр ойох ылыа буолла?а. Дьыл – хонук дииллэрэ кырдьык ээ.
Итинтэн салгыы Саттаар дьоно ханна с?пт??х кыыс баарын кэпсэттилэр. Кыыс хайда?ын-тугун туhунан кэпсэппэттэр. Наар дьоно хайдахтарын, т?h? с??h?лээхтэрин э?ин ырыталлар. Хайа эрэ дьахтар тыллаах, кэччэгэй, ким эрэ ыарыhах, ким эрэ иэс ылан баран биэрбэт ?h?. Наар бэйэлэригэр с?пт??х дьада?ы дьон кыргыттарын сыымайдыыллар. Чугас эргин с?пт??х кыыс суо?ун курдук буолла. Ну?нууру ахтыбатылар да?аны. Дьоно сэниэ буоланнар, таарыллыбатылар быhыылаах.
– Оттон сэниэ ыал кыыhыгар дураhыйдахха? Биhиги уолбут тас к?р???нэн кыыска сирдэриэ суо?а этэ, – Тордуох дьахтарын диэки к?р?р.
– Бэрт киhи баай кыыhын кэпсэтэн с?г?ннэрэн а?алан, энньэ-сэтии субурутары? буолуо. Атыытын-сулуутун туоххунан т?л??г?н? Бэйэтигэр с?пт??х кыыhы ылыа буолла?а дии… – диэн Сэлгээнэй куолулаан эрдэ?инэ, таhырдьа ыт ?рдэ.
Хал?ан аhыллан, чомпой бэргэhэтин кы?нары кэппит киhи намыhах аа??а т??к?чч? туттан киирдэ. У?а оро??о кэлэн олорбутун «аhаа» диэн сибиэ?э ы?ырдылар. Сэлгээнэй кытыйа?а кыыймыт ??т кутан ыалдьыт диэки сы?арыта анньар. Ыалдьыт сойбут ??ттэн сыпсырыйан иhэр. Улахан кытыйаттан ??л?лл?б?т мундуну ылан сиир.
– Бука, туох эрэ сорукка кэллэ?и? буолуо, – Тордуох ыалдьыты кытта дьиэ эргиннээ?и сонуну кэпсэтэн иhэн ыйытар.
– Ээ, Мымах уолгун ы?ыртарар, – диир Т?т?лл?й, Мымах баай кулута.
– То?о ы?ыртарда?ай?
– Билбэтим. Бука, тугу эрэ ?лэлэтээри ы?ырбыта буолуо.
– Ы?ырбыт буолла?ына барда?ы? дии, – Тордуох уолун диэки к?р?р.
Сарсы??ытыгар Саттаар эрдэ туран Мымах тойо??о барда. Эдэр киhи сотору дэгэйэн тиийдэ.
Сир тааhа т?нн?ктээх улахан бала?а??а киирбитэ тойон ч?м?хт?мм?т утуйар та?аhыгар ?й?н?н сытар эбит. Уол аа??а туран с?г?р?йэр.
– Хайа, кэлли? дуу. Сибиэ?э чугаhаан олор, аhатыахтара, – Мымах сытан эрэ кэпсэтэр.
Уол сибиэ?э олорбутун кэннэ, кэргэн дьахтар кымыс, сыалаах буспут эти а?алан уурталыыр.
– Мин эйигин ?лэhиттэри кытары алааска ыытаары ы?ыртардым, – диэн Мымах соруда?ын иhитиннэрэр. – Онно тиийэн, дьиэ, хотон туталларыгар к?м?л?h???.
– Хайа алааска?
– Бардыалаах диэн. Онно сылдьыбыты? дуо?
– Билэбин. Мин бултуур ??тээним онтон соччо ыраа?а суох. Кэ?кэмэ бэтэрээ сиhигэр баар.
– Чэ, бэрт эбит. К?h?н хаар т?стэ?инэ, эмиэ тахсан бултуо? буолла?а дии. А?а? тахсан аты? сиир отун оттоотун.
– Атым сииригэр кур оттоохпун. Онно кыратык эптэххэ с?п буолуо.
– Дьиэ тутуутугар ?лэлээтэххинэ, эрэйгин т?л??м. ?й??н хомуллан бара?ыт. Кэлээр. Аhыыр аскытын хааччыйыам. Ити курдук… Арба маннык баар. Бардыалаахха дьиэ туттарар диэн кимиэхэ да кэпсээмэ! Чып кистэлэ?. ?йд??т?? дуо?
– ?йд??н.
Бардыалаах – киэ?, ?ч?гэй алаас. Ортотугар улахан к??ллээх. Хоту сыырын ?рд?гэр дьиэ тутарга с?пт??х киэ? кырдаллаах. Бу дойдуга киhи-с??h? олохсуйбатах буолан, от б??? ??нэ-??нэ таах ла?харар эбит.
Наар балыгынан, булдунан иитиллэн олорор биир ынахтаах о?онньордоох эмээхсин олороллор эбит да, т?h?н? оттуохтарай. Арай быйыл сайын Мымах баай дьону ыытан оттоппут. Илин тыаны аастахха, Туойдаах диэн ?т?? алааска биир ыал баар. Ол дьон наар туой хостоон атыылыыллар. Икки ынахтаахтар. Биир ыал дьиэтэ мантан чугас, хоту Булуус диэн алааска баар. Кинилэр биэс ынахтаахтар, атыыр о?устаахтар, аттаахтар. Ол кэннэ ыал суох. Т??кэтэх сир диэн ким да тахсан олохсуйбат эбит. Арай к?h?н хаар т?сп?т?н кэннэ, булчуттар тахсаннар, онно-манна баар ??тээннэригэр олороннор т??лээх булдун сонордууллар. Атын да булт элбэх дойдута.
?лэhиттэр алаас со?уруулуу ар?аа хонно?ор олорор о?онньордоох эмээхси??э дьиэлэнэн ?лэлииллэр. К??лгэ туулаан, минньигэс эттээх собону сиэн абыраннылар. Мымах баай аhылыкка диэн кырдьа?ас кур эмирэх биэни биэрбитэ. Онон сыалаах эти хото сииллэр. Арай ??т суох. Ууну оргутан иhэллэр. Хайах таhаарбыттара. Хата, о?онньордоох муус умуhахтаахтар эбит.
?лэлии ??рэммит, к??стэрин-уохтарын ?гэнигэр сылдьар толуу эр дьон тутуу ?лэтин тулуппаттар. Ба?аналарын туруора охсон, ?h??лэрин таhааран, ?р?т мастары уурталыыллар. Биэс киhи буолан ?лэлииргэ к?хт??х.
* * *
Сайын Парфен Ходырев биир кочанан ?р?с ??hээ ?тт?гэр баран то?устартан киис тириитин хомуйан кэллэ. То?устар сайын ?р?с хочолоругар кэлэн сайылааччылар. Киис суох диэн ??тэлээх кииhи биэрбэтилэр. Оттон сахалар сайын остуруокка кэлбэттэр.
К?h?н, бала?ан ыйын с??рбэтин диэки, со?урууттан Иван Галкин кэллэ. Уон икки ха?аактаах. Кинини кытта уонча промысловик кэлистэ. Бурдук, туус, саа сэбэ, арыгы, о?уруо э?ин а?албыттар.
Иван Галкин кэлбитинэн сибээстээн, ха?аактар «сход» диэн ааттаах с?бэ?э муhуннулар. Саамай а?а саастаах ха?аак Тимофей дьон иннигэр тахсан этэр:
– Казаки, я чаю, якольские люди опять непослушны. Недавно у баксинцев пропали два промысловика. Еще не взяты под высокую государева руку многие немирные землицы. Бунтуют. Чтобы с теми государевами изменниками бились, не щадя голов своих, нам надо избрать смелого, храброго атамана. Кого вы скажете?
– Ивана Галкина, – диэн са?а иhилиннэ.
– Итак, Ивана Галкина. Любо?
– Любо, – диэн ха?аактар с?б?лэhэллэрин биллэрдилэр.
Иван Галкин ?рд?к дуоhунаска итэ?эйбиттэрин иhин махтанан бокулуоннаата. Ол кэнниттэн былыргы абыычай быhыытынан са?а атамааны кымньыынан к?хс?гэ охсубута буолаллар.
Иван Галкин соhуйуон иhин, остуруокка кэлэн Степан Корытов баhылыктаах Мангазея ха?аактара тутуллан хаайыыга сыталларыгар т?бэстэ. Сэттэ ха?аак уонна биэс промысловик. Нуучча дьоно эрээри то?о хаайыллыбыттарын ыйыталаспытыгар бы?ааран кэпсээтилэр.
Сайын Семен Чюфарист диэн десятник баhылыктаах ха?аактар этэрээттэрэ, с??рбэ то?ус киhи дьаhаах хомуйаары, Алдан ?р?с т?рд?гэр тиийбиттэр. Онно Алданы са?а ?кс?й?н иhэннэр, ?р?h? та?нары устан иhэр Мангазея ха?аактарын судноларын к?рб?ттэр. Чюфарист ха?аактара тыылаах дьоннорун ылан, кочаны эргитэн эккирэппиттэр. Мангазея ха?аактарын о?очолоро биир арыыга тохтоон турда?ына, эккирэтээччилэр ситэн кэлэн, кочаларын сыhыаран эрдэхтэринэ, эмиэ ура?астарынан анньыалаан тэйитэ сатаабыттар. Енисей ха?аактара тордуохтаах быалары быра?аттаан тардан, ура?астарын тоhута охсуолаан, о?очолорун сыhыаран эрдэхтэринэ, Мангазея ха?аактара, дьаакырдарын к?т???н, эмиэ куоппуттар. Судно?а ыстанан киирбит ха?аагы м?чч? туттаран илдьэ барбыттар. ?сс? тэйэн иhэннэр, саанан ыппыттар. Онно Чюфарист биир ха?аага ?лб?т. Чюфаристаах ?лб?т киhилэрин арыыга к?м?н баран эмиэ эккирэппиттэр. Ол эккирэтэн, Б?л?? т?рд?гэр тиийэн ситэллэр. Сэрии, ытыалаhыы буолар. Мангазея ха?аактара икки эрэ тимир саалаах уонна а?ыйах буоланнар кыайтаран бэринэллэр. Ол сэриигэ Чюфарист дьонуттан биир промысловик ?л?р. Мангазея ха?аактара икки киhилэрин с?тэрбиттэр. Бэриннэрэн, туппут дьонун кэлгийэн, Ленскэй остуруокка а?алан хаайыыга олордоллор.
Иван Галкин Степан Корытовы кытта кэпсэтэн баран, барыларын хаайыыттан босхолоото. Хомуйбут т??лээхтэрин илдьэ Енисейскэйгэ барар дьону кытта барсалларын к???лл??р. Арай сааларын-сэптэрин биэрбэт. Инники дьыл?аларын Енисейск воеводата быhаардын. Туох буолбутун, то?о тутуллубуттарын сиhилии суруйан ыытта.
* * *
Иван Галкин сахалартан эмиэ к?h???? тыал курдук тымныы сыhыан аргыарын биллэ. К?h??р? сайын Бахсыга дьаhаах хомуйа тахсыбыт ха?аактары сэриилээн, икки киhилэрин ?л?рб?ттэр. То?о кэhэйбэт дьонноруй? Д?пс?ннэри уоттаабыттара кыра буолла?а дуу? Эбии ?ст?мм?ттэрэ эбитэ дуу? Мэ?эттэн дьаhаах хомуйан баран т?нн?н иhэр ха?аактары халаабыттар. Онон Бахсы диэки бохуот о?орон, кымньыы тыаhын иhитиннэрдэххэ сатанар буолла. Таах олоруохтара дуо.
Киhитэ а?ыйах. Билигин остуруокка промысловиктардыын икки с??счэкэ эрэ киhи баар. Эбии ат, ы?ыыр атыыласта. Сахалар, сэриилэhэ ??рэммэтэх дьон буоланнар, дух-дах тутталлар. Саа тыаhыттан аттара сиргэнэр. Бэйэлэрэ да ха?аактартан саллаллар. Охсуhар да батыйалара нуучча уhун уктаах тэрэгэр с?гэлэриттэн к?м?скэнэргэ с?б? суох. Онон ха?аактар санаалара б???х. Иван Галкин урут сылдьыбыт буолан, бу дойду сирин, дьонун син билэр курдук сананар.
О?остон-тэринэн баран, биэс уонча ха?аактаах, уонча стрелецтээх Бахсыга айаннаата. Галкин бачча элбэх аттаах, куйахтаах дьон кэлбиттэригэр саллан бэриниэхтэрэ дии санаабыта. Ол эрээри сахалар уруккуларын курдук куотан тыа?а т?спэтилэр. Ох саанан ытыалаан, сэриилээн к?р?ст?лэр. Наар куота к?т?н, тыа?а хаххаланан э?ин с?г?н бэриммэтилэр. К?н а?аара барбыт кыргы?ыыга уонча киhилэрэ охтубутун кэннэ, дьэ бэринэн, сааларын-сэптэрин ууран, с?h?ргэстээтилэр.
Нууччаларга ?лб?т суох. Биэс-алта киhи бааhырда. Иилэ?эс тимир куйахтара, т?б??? кэтэр шлемнэрэ, охтон хаххаланар щиттэрэ абырыыр. Арай аттар бааhырдылар, о?уннулар.
Бахсы тойоно Т?h?лгэ даамын биэрэн, аны нууччалары утары к?р?? суох, дьаhаа?ы т?л??х буолан анда?айда. Бэриммит дьону умса сытыаран кымньыынан таhыйдылар. Батыйаларын хомуйан ыллылар. Ох сааларын бэйэлэригэр хааллардылар. Ол кэннэ кыайбыт дьон ?лб?т, бааhырбыт аттарын оннугар ат, а?ыйах киис тириитин ылан баран т?н?нн?лэр. Икки эдэр, ?ч?гэй дь?h?ннээх дьахтары тутан илтилэр.
Ааспыт сайын Петр Бекетов Илья Перфильев баhылыктаах ха?аактар промысловиктар б?л?хт?р?н Лена ?р?с аллараа ?тт?н чинчийтэрэ, онно олорор то?устартан, долганнартан дьаhаах хомуйтара ыыппыта. Ол дьон Иван Ребров баhылыктаах Мангазея ха?аактарын кытта холбоhон, Эдьигээ??э тиийэн кыстаабыттара. Онно олорон, олохтоохтортон ?р?с хоту муустаах бай?алга т?hэрин, илин, ар?аа эмиэ улахан ?р?стэр баар сурахтарын истибиттэрэ.
Саас муус барарын кытта, икки кочанан ?р?h? та?нары устубуттара. К?нд? т??лээх суhумнуур кылаана и?сэлэрин к?б?тэрин тэ?э, са?а сири арыйар, к?р?р ба?а санаа бу хорсун дьону ыраах биллибэт дойдуга айанныырга к???л??р.
Бу дьон хоту Бай?алга тиийэн икки а?ыы барбыттара. Иван Ребров биэрэги кыйа ар?аа диэки устан, ?л??н ?р?с т?рд?гэр тиийбитэ. Онтон ?р?h? ?кс?й?н, олохтоох то?устартан дьаhаах хомуйбута. То?устар ыалдьытымсах майгылара баhыйан, кэлии сонун дьону ?ч?гэйдик к?рс?б?ттэрэ. О?уруону, алтан хочулуогу ??р??нэн ылбыттара.
Оттон Лена остуруогуттан кэлбит Илья Перфильев ха?аактара илин диэки устаннар, Дьаа?ы ?р?с т?рд?н булбуттара. ?р?h? ?кс?й?н, дь?кээбиллэр, то?устар олорор сирдэригэр тиийэн, киис, саhыл тириитэ б???н? хомуйбуттара. Хоту дойду ?лг?м, минньигэс эттээх балыгын с?б?лээбиттэрэ.
* * *
Мымах баай киэhээ??и аhылыгын кэнниттэн оронугар сытта?ына, таhыттан кулут киирэр.
– Тойонуом, ?с аттаах киhи кэллэ. Ортоку сэргэ?э т?hэрдибит, – диэн Т?т?лл?й сонуну иhитиннэрэр.
– Кэллилэр даа? Маанылар дуо? – Мымах эргиллэн сы?аhаттан тайанан олорор.
– Мааны со?устар.
Сотору аан аhыллан, ?с киhи субуhан киирэн, аа??а туран с?г?р?йд?лэр. Туох да?аны куйах э?ин баара к?ст?бэт. Толуу к?р??нээх дьон.
– Н?р??н н?рг?й!
– Олору? басты? олбоххо. Хантан кэллигит? – диэн Мымах ыйытар.
– Илинтэн сылдьабыт, – ортоку турар а?амсыйбыт киhи хоруйдуур.
Ыалдьыттар у?а оро??о кэлэн олороллор.
– Илин хантан кэллигит?
– Ыраахтан, – ыалдьыт хантан кэлбитин то?о эрэ чопчу эппэт. Кини икки чанчыга кыырыктыйан эрэр, сабыччы к?рб?т харахтаах, к?рс??, номо?он сирэйдээх.
?гэс быhыытынан ма?най хантан кэлбиттэрин, ким удьуора буолалларын этиэхтээх этилэр. Мымах туох эрэ кистэлэ?нээх буоллахтара диэн таайа санаата. Кэргэн дьахталларга сибиэ?э ас тардалларыгар соруйда. Олох-дьаhах, булт-ас, дьыл э?ин туhунан кэпсэттилэр.
Мымах сибиэ?э олорон аhаста. Кэпсэтээччи а?амсыйа барбыт, тойон-хаан к?р??нээх киhи. Иккис киhи б?д??-сада?, бухатыыр к?р??нээх, ?h?стэрэ эдэр. Бииргэ сылдьыhар, аттарын к?р?р, аhатар хамначчыттара быhыылаах.
– Бука, туох эрэ соруктаах буолан кэллэххит. Ону иhитиннэри?, – Мымах кэтэhэн к?р?н баран ыйытар.
– Биhиги эйиэхэ бэйэ?эр эрэ этиэх этибит, – а?амсыйбыт киhи аргыый са?арар.
– Эhиги таhараа ыалга тахсы?, – Мымах дьиэлээхтэри таhырдьа тахсалларыгар соруйда.
Ыалдьыттар тугу этэллэрин истээри кэтэhэр. Чочумча са?а суох буолла. Арай оhоххо ?h?н эрэр уот тыhыргыыр.
– Дьэ, ?йэ уларыйар кэмэ кэллэ. Атын урдустар кэлэн олохпутун огдолутаары гыннылар. Бэйэ? да?аны билэн-к?р?н олорор инигин, – а?ам киhи суптугур сэ?ийэтигэр ??мм?т бытыгын туппахтыыр.
Мымах са?арбат. Эбии туох диирин кэтэhэр. Ааттарын-суолларын, хантан сылдьалларын эппэтэхтэрэ, онон сэрэхэдийэр.
– Бу кэлин, адьас соторутаа?ыта, Бахсыга тахсан дьону ?л?рт??б?ттэр. Икки дьахтары тутан илдьибиттэр. Кыhын д?пс?ннэр уоттарын умуруорбуттара. Онон олорон биэрэрбит хайдах да сатаммат буолла, – наар а?а саастаах ыалдьыт са?ара олордо.
– Талбыт сирдэригэр кэлэн к???л айбардаан бараллар, – ?рд?к у?уохтаах, хара бытыктаах, бухатыыр к?р??нээх эдэр киhи эбэн биэрэр.
– Онон т?мсэн, к??сп?т?н холбуохха диэн с?бэлэстибит.
– Кимнээх? – Мымах дьэ са?а та?аарда.
– Илин э?ээр улахан а?а уустарын ?т??лэрэ.
– Бары дуо?
– Л?г?й тойон хара ааныттан нууччаларга кутурук маhа буолбута. Онон Боро?он диэкилэри тумуннубут.
– Онно бары с?б?лэстилэр дуо?
– А?ыйах а?а ууhа тардыннылар. Хатылы баайа Аан ??чэй кэтэ?ин тарбанар. Кэлэн иhэн Дыгын уолаттарыгар, ?й?к баайга сырыттыбыт. Кинилэр с?б?лэстилэр. Онтон кыра аймахтары таарыйбакка, эйиэхэ быhа кэллибит. Аны эн с?б?лэhэри? хаалла.
– Оттон Малдьа?арга, Дь?пп???? уонна Б?т??, ??дэй курдук элбэх киhилээх улахан а?а уустарыгар сылдьыбатыгыт дуо?
– Малдьа?ар, Дь?пп?н диэки Дыгын уолаттара сылдьыах буолбуттара. Б?т???э атыттар барбыттара. Эн с?б?лэстэххинэ, бу эргиннээ?илэр холбоhуохтара.
– Хайдах кыайар санаалааххытый?
– Бары холбоhон, элбэх буолан ордууларыгар саба т?hэбит.
– Оттон арай хотторботуннар? Тимир саалаахтар, бары куйахтаахтар буолбат дуо? Уонна биhиги курдук буолбатахтар, сэриигэ ??рэммит дьон.
– Оччо?о ордууларын т?г?р?йэн, маска да, окко да таhаарбаппыт. Хаайтаран олорон то?он, хоргуйан ?л??хтэрэ.
– Оннук ?л??хтэригэр диэри бэйэбит хачанан быстарар инибит.
– ?ч?гэйдик тэринэн, хааччынан барыахпыт. Биhиги с?бэлэhэн, эн сиргэр мустарга быhаарынныбыт. Ол чып кистэлэ? буолуохтаах. Остуруокка эмискэ тиийэн, ?м?т?ннэрэн саба т?стэхпитинэ, кыайыылаах буолуо.
– Ол то?о миэхэ муhуннугут? – Мымах с?б?лээбэтэ.
– Эн кинилэртэн чугас олоро?ун. ?р?с эрэ туорааhына. Кыhын улахан тымныыга сылдьыhыы суох. Билиэхтэрэ суо?а.
– Хаhан муста?ыт?
– Тохсунньу ый ??н??тэ.
– Кыайдаххытына, остуруокка баар дьону хайыыгыт? ?л?рт??г?т дуо?
– Маннык с?бэлэстибит. Бэриммэтэх дьон сэриигэ охтуохтара. Бэриммит дьону акка олордон баран, дойдуларын диэки утаарабыт. Сааларын-сэптэрин суйдаан баран. Аны бу дойдуга кэлимэ? диэн сэрэтэбит.
– Оттон ол дьон ото, ?й??тэ суох баран иhэн быстаран ?л??хтэрэ суо?а дуо? Эбэтэр ыалы халыахтара.
– Ыалы халатыахпыт суо?а. А?ыйах хонукка арыаллыахпыт. Аттарын хастаран аhатыахтара. Аччыктыахтара суо?а. Сиир ?й??лээх буолуохтара. Аттарын да сиэхтэрэ.
Биhигиттэн баатырдар эрэ кэлиэхтэрэ. Оттон эн чугас олорор киhи аттаах эдэр дьону барыларын хомуй. Кинилэр ыраахтан к?р?н, элбэх киhи кэлэн т?г?р?йб?т?н курдук саныахтара. Уонна элбэх ат сиир ото баар буолуохтаах. Кур оттооххун дуо?
– Кур отум а?ыйах да, хайыамый, с?б?лэhэр буолла?ым дии. Арыыга нууччалар оттообут отторо баар. Ону тиэйтэриэхпит. Этэргит курдук, кинилэри ??рб?т киhи ?ч?гэй буолуо этэ, – Мымах с?б?лэ?ин биллэрэр.
– Эн чугас олорор аймахтары кытта кэпсэт. Кэлэн холбостуннар. Биhиги мантан т?нн?б?т. ?йд??, бу кэпсэтиини кистэлэ??э тута?ын. Элбэх киhи билиэ суохтаах. Кистэлэ?инэн оно?осто, тимир охто о?ортор. Хас баатырдааххыный?
– Баатырдарым сааhырдылар. Кыргыс ??рэхтээх эдэр баатырым а?ыйах. Биэс-алта эрэ. Уоннаа?ы эдэр дьон, к?нн?р? отчут-масчыт. Булчут эрэ идэлээхтэр.
– Кырдьык, баатыры? алыс а?ыйах эбит. Чугастаа?ы аймахтар баатырдарын барыларын хомуй. Бу диэки тылын ылларар ытык киhи диэн эн буолла?ы? дии.
– Оттон киис т?hээнин т?л??б?т дуо?
– Т?л???. Остуруокка тугу да билбэккэ олоруохтаахтар.
* * *
Бу кэм?э Иван Галкин Мэ?э сиригэр Босхо? Боруохал уолаттарын кытта сэриилэhэ сылдьара. Кини, саатар, чугас олорор улууhу самнарар санаалаах. Хайаан да?аны бэйэ к??h?н-уо?ун, кыа?ын к?рд?рд???нэ сатанар. Кини с?рдээх хорсун, туруоруммут сыалын-соругун ситиhэр инниттэн ханнык да ыарахантан чугуйан-ча?ыйан турбат киhи. Ол эрээри Бекетов курдук о?ону, дьахтары кытта охсуспакка, суобаhын киртиппэккэ, утарыласпыт саалаах-сэптээх ?ст???? эрэ бо?утуннарар. Кырдьа?аhы, ыарыhа?ы, ?лэ киhитин, о?ону-дьахтары тыыппат.
Сахалар дьаhаах хомуйбут ха?аактары бу эргин халаабыт этилэр. Утуйа сыттахтарына кэлэн саба т?сп?ттэр. Кэлгийбиттэр. Кими да ?л?рб?т?хт?р. Хомуйбут киистэрин, сааларын-сэптэрин суйдаан баран ыытан кэбиспиттэр.
Ким кэлэн халаабыта биллибэт. Урут бэриммит, аны утарылаhыа суох буолан анда?айбыт дьон тыыппаттар ини диэн, биэс эрэ ха?аак буолан сылдьыбыттар. Бу сырыыга анда?арын кэспитин иhин, Босхо? Боруохалы бэйэтин тутан киллэрэн, аманаакка олордор сыаллаах-соруктаах тахсыбыттара.
Ол эрээри сахалар нэмин билэн сэриилэhэр буолбуттар. Чугаhаабакка, бииргэм куота к?т?, саhа сылдьан, ыраахтан о?унан ытыалыыллар. Ордууларыгар о?о-дьахтар, кырдьа?астар эрэ бааллар. Босхо? Боруохал бэйэтэ суох. Саhан хаалбыт быhыылаах. Онон икки ?тт?ттэн ?л?рс?? тахсыбата.
Иван Галкин ха?аактара к?н? быhа хас эмэ алааhынан эккирэтэн к?рд?лэр да, кыайан сиппэтилэр. Соро?ор ааhан истэхтэринэ, тыа быыhыттан о?унан ытыалыыллар. Онон ха?аактар сыалларын ситиспэккэ т?н?нн?лэр. Галкин санаата т?стэ. Маннык буолла?ына, сахалар с?г?н бэриниэ суохтар. Кинилэри кытта сайын сэриилэhэр куhа?ан эбит. Б?т?нн?? тыа дойду. Ыаллара киэ? сиринэн ар?ам-тар?ам олороллор. Онон сирдэрин-уоттарын бэркэ билэр буолан, олох таба туттарыа суохтар.
Бала?ан ыйын эргэтигэр промысловиктар бултаары онно-манна тар?астылар. Остуруокка ха?аактар, стрелецтэр, а?ыйах ?лэhит эрэ хааллылар.
Алтынньы ый ??ннэ. К??л мууhа то?он, кыстык хаар т?стэ. Ха?аактар тыа?а тахсан, оттук мас кэрдиитигэр ?лэлээтилэр. Бэлэмнэммит маhы сахалар о?устаах сыар?анан тастылар.
* * *
Саттаар ??тээнигэр тахсан бултаабыта уонча хонно. Икки кииhи, уон ?с тии?и ?л?рб?тэ. Онон бултуйбут курдук сананар.
??тээнэ кыракый алаас хоту тумулугар баар. Муннугар кыра оhохтоох. Киэhэ бултаан кэлэн баран, оhо?ун отунну? да, кыара?ас ??тээн иhэ сылыйан бырылыы т?hэр. Аны олус сылыйан аанын сэгэтэр.
Хаар син халы?аабыт. К?н аайы атын миинэн, ытын батыhыннаран, к?нд? т??лээ?и сонордуур. Киис са?а суолун к?рд???нэ, ытын киксэрэн батыhыннарар. Ыта кииhи сонордуурга ??рэнэн эрэр. Киис ырааппат. К?с а?аарынан ыта ситэн тииккэ таhаарар. Оччо?о улахан чаачар саанан ытан т?hэрэр.
Быйыл к?h?н Бардыалаахха дьиэ, хотон, хоспох, кыбыы, дал тутуспута. ?лэлээбитин иhин Мымах баай тыhы борооскуну биэрбитэ. Онно дьоно ??рб?ттэрэ. Таах олордоххо, ол хантан кэлиэй. Таhыттан киирбит таммах да хаалбат.
Сарсыарда туран оhо?ун оттон олгуйдаах ууну сылытан аhаата. Аhыы олорон б?г?н ханан барарын толкуйдаата. Мантан ар?аа Кэ?кэмэ ?рэххэ диэри халы? сис. Илин онон-манан кыра чо?олох алаастар бааллар. Оттон со?уруу уонна хоту ?тт?гэр кэдээл быыстардаах сис тыа. Онон-манан булчуттар ??тээннэрэ баар. Сир т?h? да киэ?ин иhин, атын булчут кэлэн ааспыт суолугар т?бэhэ т?hээччи.
Ыта Баhыр?ас аттыгар сытан тугу эмэ быра?ан биэрээрэй диэн кэтэhэр. Кы?нах гына-гына к?р?р. ???ргэс у?уохтаах эт тобо?ун быра?ан биэрбитигэр, айа?ар хап гына т?hэрэн, ыстаамахтаан иhэн ыйыстан баран салбанан эрэ кэбистэ.
Аhаан баран атын ы?ыырдаан, уулатаары, ч??мпэ?э сиэтэн киллэрдэ. То?мут ойбону с?лл?гэс маhынан к???тэ анньыалаата.
Б?г?н ар?аа сискэ киирэн хаамтаран баран, сыыйа эргийэн со?уруу диэки хайыhар санаалаах. Тыа?а хаама ??рэммит ат сэдэх мастаах тэ?кэнэн и?нибэккэ сылдьар. Соро?ор тиит лабаатын аннынан ыытан, к?мн??? саккыратар.
Саттаар ы?ыыр ?рд?гэр олорон бултуурун с?б?л??р. Ыраас чэбдик салгын, сырдык тунал хаар, эдэр эрчим уонна сонор суолун кэтэhиилээх эрэлэ санааны к?т???р. Ытын т?рг??гэ быалаан сиэтэ сылдьар. Мээнэ ыытан кэбистэххэ соро?ор с?тэн хаалан эрэйдээччи. Ыта сааhа ?hэ эрэ. Эдэр ыт буолан мээнэ с??рэкэлиир. Соро?ор куоба?ы эккирэтэн тыаhы-ууhу таhаарар, ?л?h?йэн ыраатан хаалар. ?ч?гэй киисчит ыт киистэн аты??а кыhаммат буолар диэччилэр.
Тыа?а булт суола-ииhэ элбэх. ?ксэ эргэ суоллар. Ыта туох эрэ сытын ылан, сытыр?алаан ти?сирийэн, быатыттан тардыhар. Эдэр ыт, булчут хаана тардан, кутуйах да сытын ылла?ына, тиит к??д?й?н, абыр?ал аннын э?ин сытыр?алааччы.
Тии? куhугураан тахсыбытын иhиттэ. У?а диэки чугас турар намыhах со?ус тииккэ ыттыбыт эбит. Онно тиийэ охсон, Саттаар атыттан т?hэн ытын баайда. Улахан чаачар саатын ылан, иитэн, оно?оhун укта. Тии? тиит ортоку салаатын т?рд?гэр олорор. Олус анныгар тиийбэккэ кы?аан, ытан «дар» гыннарда. Тии?э табыллан т??рэхтэнэн т?стэ. Соро?ор сыыhа ытан кэбиhэн, тии?и ??hэ таhааран кэбиhээччи. Оччо?о хаста эмэ ытан, оно?оhун к?рд??н, к?н?н ыытар. Сорох тии? атын маска ыстанан эбэтэр харса суох аллара т?hэн куотара эмиэ баар буолар.
Кииhи да, тии?и да ытарыгар ытын баайар. Баайбата?ына, ыта ??hэттэн сууллубут булду айа?ар т?hэрэн эбэтэр ?рд?гэр т?hэн тириитин алдьатыа?а.
Эмиэ атын миинэн барбахтаан иhэн, киис суолун к?рд?. Атыттан т?hэн, чинчийэн к?р?н баран эмиэ миинэн, аhара барда. Иллэрээ к?н кэлэн ааспыт. Суола кырыаланан эрэр. К?н ??hэ ойон, тииттэр быыстарынан сандаарыччы тыгар. Кыhы??ы тыа иhэ ыраас, сырдык. Тугу барытын тунал хаар сабан, салгынныын ырааhырбыт. К?н тыкпыт сиригэр хаар кыырпахтара ча?ылы?наhаллар. Дьыл?ан тииттэр уhаабыт к?л?ктэрэ к?б?с-к?н? курдуктар. Бултуу сылдьар киhи со?отохсуйбат. Ата уонна ыта бааллар. Кэтэhэр кэтэhиилээх буолан, к?р?-истэ, сэргэхтик туттан иhэр.
Ытын ыытан кэбиhэргэ сананна. Сарсыардаа??ы уо?а арыый ааста быhыылаах. Оччо ырааппат ини. Ба?ар, са?а суолу сонордоон, кииhи тииккэ таhаарыа. Эбэтэр эрийэ-буруйа сылдьан тубэhэ т?h??. Киискэ ??рэтээри, икки кииhи тииккэ таhааран ?рб?т?гэр, сиикэй эт тооромоhун сиэбигэр укта сылдьарын ылан биэрбитэ.
Баhыр?ас, босхолоноот, иннин диэки с??рэн дыгыйда. Сотору тугу эрэ эккирэтэн, кэлин атахтарынан хаары хаhыйа тэбиэлээн ыhыахтаабыта к?h?ннэ. Намыhах симилэххэ киллэрэн, эккирэтэн маhы, тала?ы тыаhатта.
Булчут атын симилэххэ киллэрбэккэ, и?нэри сиринэн эргийэ барда. Ыта ханна эрэ тиэрдэн тииккэ таhаарда быhыылаах – ?рэр са?ата иhилиннэ. Саттаар сэдэх мастаах тэ?кэ тыаны батыhан, н???? ?тт?гэр кэлэн к?рб?тэ – ыта тии?и эккирэппит эбит. ?рд?к ба?айы тииккэ таhаарбыт. Сонно тута киис суолун к?рд?. Ат ?рд?ттэн к?рд?хх? – са?а суол. Онон тии??э кыhаммакка, ытын ы?ыра-ы?ыра атыттан т?стэ. Киис суолун ?ч?гэйдик сирийэн к?рд?. Б?л??н ааспыт. Ыта кэлбитигэр, киис са?а суолун сытыр?алатта. Ыта сыт ылан батыста. Суолу батыhан ?рд?к сиргэ тахсан барбахтаан иhэн эмиэ та?нары т?h??гэ кэллилэр. Киис суола онон-манан эрийэ-буруйа сылдьыбыт. Ол ?ч?гэй. Айан кииhэ буолбатах эбит. Ырааппата?а буолуо.
Ытын эмиэ т?рг??лэнэн илиитигэр тутан иhэр. Киис чугас баарын биллэ?инэ ыытыа. Киис суола ыар?а быыстаах силээ??э киллэрдэ. Ыар?а быыhыгар киирэн туора-маары сылдьан ти?сирийбит. Онтон эмиэ ??hэ тахсыбыт. Суолу батыhан, онон-манан сылдьан, то? к??с бысты?а
сонордоотулар. Илин диэки иэ?иллэн барбахтаан иhэн, хаты? чара??а киирдилэр. Суолу сытыр?алыыр ыта кутуругун куйба?наппытын к?р?н, булчут ытын быатын с??рэн ыытан кэбиhэр. Ол аата ыта киис сыта суолуттан соччо с?тэ илигин биллэ?э. Ырааппата?а буолуо. Ыт суолу батыhан, инники с??рэн элэс гынан хаалла. Сотору ?рэр са?ата иhилиннэ. Тииккэ таhаарда?а. Хата, кииhи сонордуурга т?ргэнник ??рэннэ. Ымыылаах ыт эбит. Атын тиэтэтэн ытыгар тиийбитэ – кииhи хаты??а таhаарбыт. Кыhы??ы хаты? иинэ?эс лабаатыгар олорор киис улахан ба?айы курдук к?ст?р. Ымсыырбыт санаа?а эбитэ дуу?
Булчут ма?най ытын тутан, биирдэ с??рэ тардан босхолуур гына баайда. Чаачар саатын иитэн, тиэтэйбэккэ кы?аан, кииhи т??нэри ытан т?hэрдэ. Ситэ ?лб?кк? тэбиэлэнэ сытар кииhи к?хс?ттэн тутан ылан, агдатын хам тутта. Ытыгар сиэбиттэн то? эт тооромоhун ылан биэрдэ. Бултуйбут киhи быhыытынан, охтубут тиит ?рд?гэр олорон, киис т??т?н кылаанын ?рэн к?рд?. Т??лээхтэн эрэ ?ч?гэй булт. Ол иhин нууччалар умсугуйан эрдэхтэрэ. Арай кииhи с?лэргэ сыта куhа?ан буолааччы.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69209650) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.