Таптал уонна дь?кк??р
Гавриил Адамов-Сайдам
Били??и кэм прозата
Айымньы с?р?н геройа Бэриэт Т?б?ктээхэп, билим сыаналаах ?лэ?итэ, са?а-сонун толкуйдарын, идеяларын олоххо киллэрэр модун дь?кк??рдээх. Ону кини к?н? майгытынан, ыраас с?рэ?инэн, санаатын к????нэн, сырдыкка-?т???э эрэлинэн сити?эргэ дьулу?ар. Онуоха албыны-к?лдь?н?, та?нарыыны, ордук санаа?ыны, к??стээх утарыла?ыыны к?рс?р, доруобуйата айгырыыр… Ти?э?эр Бэриэт тугу ситистэ, олох тургутуутун хайдах туораата? Ки?и бу Орто дойдуга тус суолун, аналын буларыгар ким-туох тирэх, ?й-санаа, к??с-к?м? буоларый? Ону, к?нд? аа?ааччы, бу айымньыттан билиэ?.
Главный герой повести – Бэрет Тюбюктяхов, ценный научный работник, усердно воплощает в жизнь современные разработки, оригинальные идеи. Он стремится достигнуть поставленных целей своей честностью, чистым сердцем, добрыми помыслами, надеждой и верой в добро и справедливость. Но он встречает ложь, предательство, зависть на своем пути, здоровье его пошатывается… Чего же в итоге добился Бэрет, как он преодолел суровые испытания жизни? Что или кто в этом мире дарует силы человеку найти свой путь, свое предназначение, становится опорой в трудные дни? Об этом, дорогой читатель, ты узнаешь в данной книге.
Гавриил Адамов-Сайдам
Таптал уонна дь?кк??р
Таптал уонна дь?кк??р
Бытие пусть определяет сознание,
но сознание не согласно…
Утуйар чаас са?а буолла. Оттон уу чуумпу сатыылаабыта син ыраатта. Балаата уота ол чуумпуну ылынан эрдэ умуллубута.
Т?б?ктээхэп Бэриэт Сиидэрэбис санаа аралдьытарга диэн ааттаан бу кэлин к?ннэргэ ха?ыат а?алтаран аа?ар буолла. Онтукатын син с??рбэччэ м?н??тэ курдук аа?ар, ол кэннэ хара?а сылайар, тохтоон хаалар. Чаас, икки чаас сынньанар, аа?ыытын эмиэ хатылыыр. Оннук эмиэ биир туспа эрэйдээх дьарыгы булан ылла.
Бу киэ?э уот умуллуон иннинэ эмиэ куолутунан хара?а сылайан, т?б?т? ыалдьан барбыта. Утуйар уу ыгыах буолбута.
Ха?ыатын туора уурбута, утуйардыы сананан суор?анын б?р?нэн кэбиспитэ. Кини хара?ын бы?а симэн, икки илиитин атахтарын икки ардыгар кыбытан кумуйуо?унан кумуйан баран нуктаан барбыта. Сылаата таайда?а, утуйбут этэ.
У?уктан кэлэн туумба ?рд?гэр уурбут ча?ытын к?рб?тэ: уон биири ааспыт эбит. Син утуйбахтаабыт, балтараа чаас курдук. Аны мантан т??н т???, хайдах утуйара буолла?! Айбыт та?ара бэйэтэ билэн эрдэ?э. Эргийэн ойо?о?унан сыппыта, у?а ыты?ын иэдэ?ин анныгар уган хара?ын бы?а симмитэ.
Эмиэ дьэ, ха?ан утуйуохха диэри, санаа-оноо ытыл?ана са?аланна?а…
1
Т?б?ктээхэптэр т?р?т т??лбэлэрэ Быйа?наах диэн аатырбыт к??л ?рд?гэр турар Бар?а дэриэбинэ буолар.
Быйа?наах – икки к?с кэри?э усталаах, хас эмэ биэрэстэ туоралаах, ортотугар дьо?ус арыылаах ытык эбэ. К?т?р?, балыга дэлэйинэн, хара тыатыгар кылааннаах т??лээх, булт-алт араа?а то?уору?арынан ?йэ тухары аар-саарга аатырар. Эбэ или??и ?рд?к э?эрин биир мааны кырдалыгар Бар?а дэриэбинэ олохсуйбут.
Бу к??л тулатыгар хаты? чара? ?т??тэ баар. Тиит, харыйа, бэс мас булкаастаах аар тай?ата му?ура биллибэт киэ? сиринэн тайыыр. Алаастар диэн ааттанар киэ? нэлэмэн сы?ыылар аайы, Быйа?наахха да тэ?нэспэтэллэр, бэрт улахан к??ллэр нэлэ?ийэллэр. Олор тулалара бы-лыр былыргыттан к??х быйа?нарын ?лг?мн?к ?р? анньаллар. От барахсан му?утаан ??мм?т кэмигэр сэниэлээх со?ус сиккиэр тыал сипсийэн барда?ына ходу?а киэ? иэнэ муора долгунун санатан, араас ???нэн биир к?дь?с долгулдьуйар, к?н уотун кытта оонньо?ор тамана кылапачыйа к??гэ?ниир. Ол к?ст?? хайа да бэйэлээх нохтолоох с?рэ?ин долгутар, и?ийбит эрчимин у?угуннарар, ходу?а хо?ууна буоларга булгуччу ы?ырар дьиктилээх. Дьон-сэргэ барахсан бу быстыбат быйа?тан сомсон с????, сылгы ииттэллэр – т??лбэ дьонун бу с?р?н дьарыгын ситимин быспакка хас ?йэлэргэ илдьэ кэлбитин ким да билбэт. Билэ да сатаабат. Ол дьарык ?йэлэр тухары баара, баар буолуо?а да?аны диэн ?йд?б?л бигэтик и?мит т??лбэтэ – Бар?а барахсан буолла?а!
Былыта суох ыраас к???э, салгын сылыйа и?ийэр кэмигэр, ыраах илин диэки Дьаа?ы хайаларын очуостара бэрт чуолкайдык к?ст??чч?. Оччо?о у?ун кураан к?ннэр ??нээччилэр. Дьэ ити кэм?э эдэрдиин-эмэнниин, кыыстыын-уоллуун бука бары хомуллан, бас-к?с дьон дьа?алынан от-мас ?лэтэ к??ст?? оргуйар. «Биир к?н дьылы бы?аарар!» диэн этии маннык былдьа?ыктаах к?ннэргэ анаммыт буолла?а дии саныыгын.
К?н тахсыыта са?ар?а бастаан Быйа?наах эбэ киэ? иэнигэр ча?ылла сыдьаайар, к?м?с м????рэ кыырпахтарын с?т??лэтэр. Онтон тиэтэйэ-саарайа Бар?а ар?аа э?ээриттэн са?алаан бэрт сотору дэриэбинэни сылаас угутунан сабардыыр. Былыта суох буолла?ына, к?н тахсыа?ыттан киириэр диэри бу т??лбэ иэниттэн арахсыбат. Онон бу хоту дойдуга к?н сылаа?ын му?ура баар буолла?ына, ол му?урун илэ билэр дойду – бу Бар?а!
Быйа?наах эбэ?э ?с ?рэх уутун кутар. Саас аайы к??л уута лаппа эбиллэр. Угут дьылларга уу Бар?а томторугар балтараа хаамыы курдугунан эрэ тиийээччитэ суох. Онон буолла?а, айыл?а анаан о?орбут кырдала буолар. Ол ту?унан араас номохтор да бааллар, олортон биирдэстэрэ маннык:
Былыргы дьыллар мындааларыгар, урукку кэмнэр уор-?аларыгар Быйа?наах эбэ биирдик мэндээрэр иэнин эрэ билинэн, онтон атын буолуо?ун санаан да к?рб?кк?, сири-сибиири барытын сабардаан, соро?ор олох чуумпуран, ардыгар аймана дьалкыйан, силлиэ-буур?а аргыстанан, бар?а быйа?ыттан дьону-сэргэни ?л??лээн а?атан-сиэтэн сыппыта ???. ?г?с эр бэртэрэ эбэ м?хс?р-тахсар кэм-нэрин аахсыбакка туран туруула?ан к?р?лл?р? ???. Ол хапсы?ыыга икки атахтаах ба?ыйтаран тыыннарын былдьаталлара, б?тт??н мэлийэн с?тэн хаалар т?гэннэрэ ?г?с эбит. Онон кэлин хайа да бэйэлээх эр бэрдэ ханнык да тыынан, о?очонон эбэ дохсун санаата у?уктубут буолла?ына, санаммат буолбуттар. Кини тулатынаа?ы алаастара буомуран маардарга кубулуйан сир-дойду та?аата кута?нас буола к??гэлдьийэр туруга кэ?ээн испит. Олохтоох баай сир-дойду м?лт??р-ахсыыр кэмэ кэлээри гынна диэн аатырар ойуунун ы?ыран ылан барытын си?илии бы?аарбыт, хайдах кэм кэлиэ?ин ?йд?пп?т, эстии-быстыы чуга?аан и?эрин санаппыт. Ол кэннэ эбэ намы?ах сирин ыйан, ?ллэр с??р?ктээх, будулуйар бурууктаах Орто бараан дойдуну хаба ортотунан киэ? та?аа киэлитин кэ?этэ устар, элбэх ??стээх улуу кудулу ?р?скэ тиийэн уутун кутар суолун тобулар ыллыгын о?ор диэн к?рд???р курдук дьиппиэн, булгуччулаах сорудах биэрбит. Ити барыта дьону?-сэргэ? инники дьоллоох оло?ун суолун арыйыы буолуо?а диэн сэрэппит.
Онуоха ойуун олус ыарахан, иэстэбиллээх соруда?ы биэрди? диэн му?атыйыах курдук буолан баран: «Бар дьо-нум ту?а диэн сорунан к?р??м», – диэбит. – Ол иннинэ ???ээлэргэ тиийэн к???л ылабын, тугу толук уунары бы-?аарсыах тустаахпын диэн сэрэтэн, кэм-кэрдии болдьоспут.
Болдьоспут кэмэ кэлбитигэр ?с т??ннээх к?н кыыран дьиги?ийбит, кутуран кулу?уппут, сата тылын барытын саа?ылаан, алгыыр-кiрдi?iр тылын-i??н ситимнээн, кэриэс-хомуруос тылыгар бэйэтин оло?ун толук уурарын кэрэйбэтин этэн, к?рд???н-аатта?ан сыылла сылдьан бала?ан буорун сиппийбит, ыста?алыы сылдьан са?аан мас ?рд?нэн ????н??б?т. Ол быы?ыгар к?м?л??к о?ох кэннигэр туран сирэйэ икки э?ээринэн элэ?нээбит. Онтон «миигин к??тээри?» диэн баран о?ох ураатынан сирилэс тыас до?у?уолланан к?т?н хаалбыт…
?р со?ус буолан баран эргиллэн, о?ох ??лэ?инэн т??эн кэлбит. Намыраабыт, бытаарбыт курдук буолбут ???. Бала?ан ортотугар ахчаччы тэбинэн туран: «Эбэбит уутун т??эрэр буолла, бэйэтин та?аатын аччатан, сиэрдээх ?рд?г?н тутан турар аналын ылыныа. Кини тула дьон-сэр-гэ б??? олохсуйуо, сыспай сиэллээх, адаар муостаах таптаан то?уору?ар сирэ буолуо, ?йэлэргэ кини баайын, быйа?ын ту?унан сэ?эн кэ?иэ, ???йээн дэлэйиэ!» – диэн бэрт чи?ник, иччилээх ба?айытык тыл ы?ыктыбыта ???. Ол кэннэ хара?ын ???ргэ?инэн к?р?н туран у?уутаабыт, д???р?н былаайа?ынан хаста да сэниэтэ суох охсуолаабыт уонна сууллан т?сп?т да ?лб?т. Кини бар дьонун инники оло?ун ту?угар итинник толук буолбута ???!
Быйа?наах кытылын ???й? Бар?а б????лэгэ, оттон тулатыгар тэйиччи со?ус ?сс? ?с т??лбэ баар. Кинилэр этэ??э олохторун т?рд?н-т?б?т?н, иитин-са?атын барытын эмиэ бу улуу эбэни кытта ситимнииллэр. Олохтоохтор бары билси?эллэр, хардарыта к?м?л?с??эри умнубаттар, ыччаттарын ыал о?ортуур ?гэстэрэ сал?анар. Маннык ?т?? ?гэстэрин киинниир, соргулаах с?бэни тобулар, инники сайдыыга сирдиир сирдэрэ, уйгулаах туса?алара Бар?а буолар. Маны барытын кырдьа?астыын, эмэнниин, эдэрдиин ылыналлар, киин уора?айынан билинэллэр.
Холхуостаа?ын са?ана хас биирдии т??лбэ чугастаа?ы кыстыктарын, сайылыктарын т?мэн туспа холхуостар буолбуттара. Оттон сопхуостары тэрийиигэ бары кыттыспыттара, биир сопхуос буолбуттара, Бар?а дэриэбинэни киининэн билиммиттэрэ, «Быйа?» диэн ааты ылыммыттара.
2
Бэриэт оскуола?а ?ч?гэйдик ??рэммитэ, ордук ахсаан бары эйгэтигэр. Онус кылаа?ы хай?ал суруктаах б?тэрбитэ. Кини Сэбиэскэй Сойуус ?рд?к ??рэхтэрин кы?аларын ту?унан и?итиннэриилэр т?м?лл?б?т бэрт халы? кинигэни ити дьыл балачча сыымайдаабыта буолан баран, дьи?инэн, хайа хайысханы таларын бы?аара илигэ. Эйэ?эс-дьэллэм, кэпсэтинньэ?-ипсэтинньэ?, ылсары-бэрсэри улгумнук ылынар майгылаах Бэриэт уол долгуйар Дьо-куускай куоракка кэлээт, бэрт сотору атас-до?ор уолаттары булуммута. Кинилэр с?бэ-ама кэпсээннэригэр, дь??л-дь???н сэ?эннэригэр кыттыспыта. Онно ордук дойду киин сирдэригэр ??рэххэ тарды?ыы к??стээх курдуга: сайдыылаах, киэ? ыырдаах, басты? учуонайдар т?м?лл?б?т сирдэригэр тиийэн ??рэнэр быдан ордук, кэскиллээх диэн ис хо?оонноо?о.
Аны биирдэ киинэ?э сылдьаары дойдутун ки?итэ Ба?ылай На?абыы?ыны к?рс?н сэ?эргэспиттэрэ, кэлин ыкса билси?эн барбыттара. Кини ??рэххэ туттарса кэлбит уолга сибээс тэрилтэтигэр монтерунан ?лэлиирин эппитэ уонна сибээс эйгэтэ улахан кэскиллээх хайысха буоларын бэрт сэргэхтик, ылыннарыылаахтык ойуулаан сэ?эргиир буолан биэрбитэ. Бэриэт бэркэ сэ?ээрбитэ, сотору ханна ??рэнэ барарын бы?аарыммыта – сибээс ??рэ?ин талбыта. Дойдутун Бар?а дэриэбинэтин сибээ?э м?лт??? бу бы?аарыныыга ордук суолталаах буолбута диэтэххэ омуна суох буолуохтаах.
Киирии эксээмэннэри бэркэ туттаран Новосибирскайдаа?ы сибээс институтун икки миэстэтиттэн биирин ха?аайына буолан ??р??-к?т?? ?р?г?йд??б?тэ. Кини бастакынан убай кэриэтэ санаабыт, с?бэ-ама буолбут биир дойдулаа?ар Ба?ылайга кэпсээн э?эрдэ ?т??т?н, ба?а санаа басты?ын туппута. Дьонугар а?ыйах тыллаах тэлэгирээмэ ыыппыта.
??рэххэ киирбит, олох киэ? суолун арыйбыт уол улахан ки?и буолбутун билинэн, Бэриэт Сиидэрэбис са?а сананан бу дьыаланы уолаттарын кытта сууйар-тарыыр этиини ылыммыта. Уопсай дьиэ?э халба?ы, помидор, о?урсу, балык кэнсиэрбэтэ сокуускалаах а?ылык буолбута. Кини арыгыны бу манна аан бастаан испитэ уонна т?р?т с?б?лээбэтэ?э. Кырыылаах дьэ?кир ыстакаан кыра а?аарынан а?ыы ута?ы испитэ, ол кэннэ ыыра аккаас-таммыта. Т?б?т? кулахачыйбытын, курта?а а?ыйбытын олус аты?ыраабыта. Сокууска а?а туох да амтана суох буолан хаалбыт курдук буолбута. Ону олус дьиктиргээбитэ, со?уйбута, ас амтана уларыйарын билэн на?аа с?хп?тэ. Уолаттар араастаан хаайа сатаабыттара эрээри, Бэриэти кыайбатахтара. Сотору суолун к?нн?рб?тэ, дьиэтин былдьаспыта.
Бу т?гэнтэн арыгыттан илэ ?йд??х т?б? олус дьиктитик дьалкыйарын, тугу да толкуйдаан бы?аара сатаабат буоларын билбитэ. Бэриэт Сиидэрэбис кэлин ону ?сс? илэ билэн чи?ник ?йд??б?тэ. Олоххо ханнык да ыарахан кэмнэргэ, ону у?арытар бы?аарыылары ылынарга илэ ?й? тута сылдьан толкуйдуур, тобулар наадатын уонна ол эрэ бэйэ санаатын-оноотун модьуратарын итэ?эйбитэ. Аны кини ол атын дьонтон олус тутулуктаа?ын билбитэ. Ордук ?рд?к ????лээхтэртэн… Чэ, бээ, ити олус киэ? кэпсээн. Ону кэлин…
* * *
Т?б?ктээхэп диэн араспаанньа кырдьык да наар т?б?г? эрэ т??рэр дуу, ??дэн дуу?!
Т?р?т-уус ки?ибит Т?б?к Т?р?л диэн эбитэ ???. Айыл?аттан у?уох, к??с-уох ?тт?нэн маанылаппыт бэйэтэ, кыанара бэрт буолан буолла?а, ?лэнэн ?л???йб?т, биир сиргэ олорон турбат, ?лэ ?м?р?йдэ диэн тохтоон сын-ньаммат, т?б?ктэн т?б?г? булан ыла турар барахсан эбит. Онтон ситимнээн би?иэхэ араспаанньа кэлбит, та?ара дьиэтин дьа?алынан, ханнык эрэ а?абыыт бы?аарыытынан. Дьи?инэн, уу сахалыыта бэркэ и?иллэр буолан баран тустаахха баттыгастаах со?у?а биллибитэ ыраатта… Бээ, кэбис, ону т?р?ттэргэ хомнуур сыы?а.
Бэриэт Сиидэрэбис оронуттан туран туалекка киирбитэ. Ииктии сатаабыта да дуоннаах кэлбэтэ?э. Хаба?ырбатах да эрээри санаа араа?ын тута сылдьан, ??рэммиччэ, бу дойдуга киирбитин ?йд??н сонньуйан ылбыта. Кини оргууй ч?м??р ?ктээн т?нн?ккэ кэлэн, сабыытын сэгэтэн ыйда?а сырдыгар аллараа тэлгэ?э?э кэккэлэспит а?ыйах массыынаны кы?астаспыта.
Аныгы ?йэ мааны массыыналарын араа?а, дьэ, дэлэйдэ. Аны массыына баай ки?и бэлиэтэ буолбатах бы?ыылаах. Олох тупсарын бэлиэтэ, дьыала эккирэти?иитин ситэ сатыыр ми?э к?л?. Арыычча ки?и бары атыыла?ар, иэскэ да киирэн туран…
Ааспыт ?йэ 70-с сылларыгар кыра массыына сэдэх да этэ. Райком?а, райсовекка, сопхуос дириэктэрдэригэр эрэ баара. Чаа?ынай ки?и ол ту?унан саныыра да сатаммат курдуга.
??рэнэ сылдьан, 16 саа?ын туолан пааспар ыларыгар а?ата, тырахтарыыс Сиидэр, ?лэтиттэн к???ллэтэн, кинини илдьэ оройуон киинигэр дириэктэр массыынатынан барбыттара. Оо, онно ол массыына астык да этэ, тойон са?а санаммыта ээ! Би?иги дойду суола тибиитэ-ха?аата диэн бэйэтин киэнэ буолла?а. Хор онно и?нибэккэ барара, дьэ, к??стээх этэ до?ор, иккитэ буксуйа сылдьыбыппытын аахсыбатахха. Оччолорго ол барахсаны таа?каттан итэ?эс санаабата?ым. С?рдээх сэп этэ…
Саахса ?лэ?итэ дьахтар ааппын муодар?аан:
– Бу туох муода дуу, мо?уок дуу аатый? Бэриэт буола сытыйан?! – диэн баран остуолтан т?б?т?н ?нд?т?н миигин балачча кы?астаспыта.
Мин ону хантан билэн-к?р?н тугу бы?аарыахпыный. Арай м?л?к-халык буоллум бы?ыылаа?а. А?ам абыраабыта:
– С?пк? со?уйа?ын, – а?ам утары к?рб?т?н кубулаппакка бы?ааран барбыта. – Ити ?б?гэлэрбит ааттара. Бэриэт Бэрдэ диэн ки?и баара ???. Тугу барытын бэриэттээн о?оро сатаабыт, бэриэттээн билэ охсубут, сытыы-хотуу уола хаан. Ол ки?и курдук ки?и киэнэ кэрэмэ?э буоллун, оло?ун бэриэттээн дьа?анар ??р?йэхтэннин диэн санааттан ити ааты и?эрэн турабын.
– Эмиэ да бэрт эбит, – пааспар суруйар хотун сэ?ээрбитэ. – Аата к?м?л?ст???нэ оло?ор абыраныа этэ буолла?а, – кини ити тылларыгар онно улаханнык саарбахтыыр дор?оон баара.
Бэриэт Сиидэрэбис оччотоо?у хотун соччо итэ?эйэ сатаабатах сирэйин-хара?ын ?ч?гэйдик ?йд??н хаалбыта. Онноо?ор бу ыалдьан, умнара-тэмнэрэ улаатан баран, ол харахтары бу баардыы ?йд??р. Ааппыт ол бэриэттээн толкуйдуу охсон, ону бы?аара охсорго тиргилиннэрэн, дьэ, ханна-ханна, онно-манна тириэрпэтэ?э баарай?!
Кини ити санаатын салгыы ырыта барбата?а. Илиитинэн салгыны сапсыйан баран ха?ас ыты?ынан сэ?ийэтин имэрийбэхтээбитэ, харахтарын соттуммахтаабыта. Т?нн?к сабыытын кичэйэн саппыта, оронугар т?нн?б?тэ.
3
Бэриэти уопсайга ылбыттара. А?ыйах хонукка Новосибирскай куорат ?т?? миэстэлэрин кытта билсибитэ. Ол билси?ии кэнниттэн онно-манна аралдьыйбакка ??рэххэ т?б?т?н оройунан т?сп?тэ. Умсугуйан ??рэнии т?м?ктэрдээх буолбута: эксээмэннэри ?ч?гэйдик туттарара, оттон спецпредметтэргэ наар «туйгун» сыананы ылара. Иккис куурустан са?алаан билэ-к?р? сатыыр уолу учууталлара чорботон бэлиэтиир буолбуттара. Ону ту?анан институт научнай лабораториятыгар орох тэппитэ, онтон арахпата. Сотору онно бэйэ ки?итэ буолбута.
Сэбиэскэй Сойууска биир улаханынан биллэр «Сибтекстильмаш» собуокка сылдьан, анаан туруоруллубут бырагырааманан бэйэлэрэ ?лэлиир станоктары кытта билсибиттэрэ. Устудьуон ки?и аныгы техника му?ур сити?иилэринэн сэбилэммит тэрилтэни олус диэн с?б?лээбитэ. Собуокка ?лэлиир исписэлиистэри кытта билсибитэ, ордук научнай лаборатория ?лэтин интэриэ?иргээбитэ. Кини манна иллэ? буоллар эрэ кэлэр, ону-маны ыйытала?ар, ити уустук станоктар исхиэмэлэрин и?эн-то?он билэ сатыыр дьарыктаммыта.
Бэриэт институт бибилэтиэкэтиттэн тахсыбата. Сибээскэ тахсар са?а сити?иилэри, арыйыылары эккирээн, булан билсэр, ырытар адьынаттаммыта. Ол сылдьан сорох исхиэмэлэргэ тугу эмэ к?нн?р?р, судургутутар ?тт?н тобулар буолбута. Онтукатын ту?унан учууталларын кыт-та санаа атаста?ара, ырыты?ара, бэйэтин булуутун к?м?ск??р? да сатыыра.
Иккис кууру?у «туйгунунан» б?тэрбитэ. Научнай куру?уок басты? истээччитэ, аатын курдук бэриэттээн билээччи-к?р??чч?, са?аны тугу эрэ тобула сатааччы, ол тула сытыы м?кк??р? тэрийээччи кини буолбута…
* * *
???с куурус са?аланна?ын кы?ын а?ата дэ??э т?бэ?эн суорума суолламмыта.
Ити со?умар ?л?гэртэн Бэриэт ?й?-санаата ы?ыллан хаалбыта, олус со?уйбута, хомойбута. Кини санаатыгар а?ата ?р?? баар буолуохтаа?а, кинини ханнык да алдьархай, о?ол, бы?ылаан булгурутуо диэн ?й?гэр да о?устаран к?рб?т этэ. Ха?ан да улаханнык ытаабытын ?йд??б?т. Арай бу т?бэлтэ?э кини олус айманан куорат кытыытыгар тахсан, мастар быыстарыгар олорон уйа-хайа суох ытаабыта, хомойбут, хоргуппут тыынын та?аарбыта. Бу кэннэ эр санаатын ылынан, дьиппинийэн, ыал улахан ки?итэ буоларын, онон улахан эппиэтинэ?и с?гэрин билинэн, к?т?р аалга олорон дойдулаабыта.
Ийэтэ Оппуруо?а эмискэ ба?айы алта о?отун, с????лэрин, сылгытын кытта со?ото?ун туран хаалбыта. Улахан ки?и Бэриэт ыраах ба?айы ??рэнэ сылдьара, быраат, а?атын аатын ылбыт Сиидэр Дьокуускайга педучилище физкультурнай салаатыгар ??рэнэрэ. Атыттар бары Бар?а?а бааллара.
Бэриэт дойдутугар кэлэн а?атын у?уо?ун т?р??б?т буо-ругар кистээбитэ, уол о?о буолан ытык иэ?ин толорбута.
– Ийээ, чэ, с?бэтэ тобулуо?у?, – а?аларын то?ус хо-нуктаах ахтыытыгар, дьон тар?аспыттарын кэннэ бэйэлэрэ эрэ хаалан баран, улахан уол тыл быктарбыта. – Дьиэ?э эр ки?и хайаан да наада. Онон мин быйыл ??рэхпин ситэрэн баран кэтэхтэн ??рэххэ к???рг? сананным. Бары т?мсэн, бииргэ буолан олорорбут быдан ордук буолуо.
Остуол тула уу чуумпу сатыылаабыта. Олорооччулар, улаханныын-кыралыын, хардарыта сирэйдэрин к?рс?б?ттэрэ, тугу эрэ кэтэ?эрдии илиилэрин кумуччу туттан остуол анныгар уган, аны, ийэлэрин диэки хайыспыттара.
Оппуруо?а итинник эрэ бы?аарыныыны к??ппэтэх буолан со?уйан мах бэрдэрэн, улахан ки?итин хомоппот санаатын урутатан, туох диэ?ин сыымайдыы олорбута.
– Бэриэт, эйиигин инньэ диирэ буолуо диэн сэрэйбитим, – ийэ барахсан ити, дьи?эр, ханарытан эппит са?ата этэ. Ити ту?унан т?б?т?гэр о?устарыахтаа?ын са?а ?йд??н кэлбитэ. – Этэри? с?п. Улахан ки?и тыла, – Оппуруо?а ити кэннэ чааскытыгар эбии сылаас уу кутуммута, ылан сыпсырыйбыта. Онтон уолун утары к?р?н олорон. – ¤ыччыай, ити соччо с?б? суох бы?аарыныы буолуо. Би?иги манна элбэхпит, улааппыт дьоммут. С?бэ-ама к????нэн тугу барытын, куруутун баар, билэр-к?р?р дьыалабытын кыайар-хотор кыахтаахпыт. Онон эн муох-чуох буолбакка ??рэнэри? наада. ??рэххэр ?ч?гэйгин. Би?иэхэ манна учууталлары? махтанар суруктара кэлбитэ ээ – ??рэххэ ?ч?гэйи?, бэрээдэктээ?и? ту?унан. О?олоргор суол тэлээччи эн буолла?ы? дии. Би?иги дьиэ?э, а?абытын суохтаппат ту?угар, эн ??рэ?и? баар-суох кылаабынай дьыалабыт буолар. Онон эн ??рэн, наар ?ч?гэй сыананан б?тэр, – ийэ барахсан ити тылларын этэн баран остуол тулатыгар олорор о?олоруттан, чугас аймахтарыттан бигэргэтии к?рд??н: – С?пк? этэбин буолбат дуо? – диэн ыйыппыта.
– С?п, с?п… Оннук… – о?олор хоруйдара судургу этэ.
– Бэриэт, ийэ? этэрэ саамай с?п дии саныыбыт би?иги, – Оппуруо?а бииргэ т?р??б?т балта Маайа кэпсэтиигэ кыттыспыта. – Эн ??рэ?и? би?иги аймахха барыбытыгар улахан суолталаах. Ыччаппыт бары эйигин ?т?кт??, баты?ыа этилэр буолла?а дии.
– Нохоо, Бэриэт, бу орто дойдуга букатын кэлбит суох. Дьыл?а хаан бы?аарыытынан ким уруттуур, ким хойутуур, – а?аларын Сиидэр убайа, аймах ытык кырдьа?а?а К?ст?к??н Т?б?ктээхэп то?олохторун остуолга ууран икки ыты?ын холбуу тутан, онно сы?аа?ын ?й??б?тэ, билигин да уоттаах харахтарынан аймах дьон тумус туттар о?отун тобулу к?р?н олорон с?бэтин са?алаабыта. – Сиидэргэ толорута суох дьыл?а анаммыт эбит. Кини дьыл?атын сал?ааччылар бааргыт. Бу кэчигирэ?эн олоро?ут, – ыты?ын нэлэ?нэппитэ. – Онон э?иги этэ??э са?аламмыт ханнык да дьыаланы дьалкытар, т??рэ?нэтэр ту?унан араас санааны булунума?. Туох барыта дьалкыйда, тугу барытын т??рэ?нэтти? да – ол ха?ан да?аны эмискэ тохтоон хаалбат. Ха?ан ба?арар биэтэ?ниирэ, будулуйара, буккуллара у?ун буолар. Ону оннун булларарга эмиэ сыра-сылба наада. Онон эн ??рэммити? курдук ??рэн, улахан ??рэхтээх ки?и буол. Омук бэртэрин кытта тургуту?ар кыахтаах ки?и буол. Аймахтар санаабыт, с?бэбит оннук…
* * *
Ата?астанар диэн олус да абалаах. Аны ону утары тугу да гынар кыа?ы? суо?а ?сс? кы?ыылаах, ону аа?ан олус ыарыылаах. Бу кэбилэнэ сытабын дии. Аныгы мэдисиинэ к??стээх буолан ?р?т?ннэ?им. Били аба?ам К?ст?к??н барахсан эппитигэр дылы, Дьыл?а хааным ?сс? да кэми-кэрдиини утары уунар буолан улаханнаппатах буолла?ым. Саамай ?ч?гэйэ – ?й-санаа т?тт?р? барбата?а, бысталаммата?а ?ч?гэй…
Э?эм Б??т?р, ийэм а?ата, олус с?рэхтээх, тэрээ?иннээх, дьо??о-сэргэ?э тылын ылыннарар ки?и киэнэ кэрэмэ?э эмиэ быстах дьыл?аламмыт эбит. Т??ннэри, к?ннэри т?б?г?рэн, утуйар ууну умнан, бэйэ толкуйунан, илии-атах к????нэн кыа?ыра сатаабыт, элбэх с????н?, сылгыны ииппит. Сэбиэскэй былаас олохтонорун, ?лэ?ит, с?рэхтээх-бэлэстээх дьон кыа?ырыахтарын ту?унан ?р? к??р??лээх кэпсээни кини би?ирии к?рс?б?т ээ. Онтон аны артыаллар, холхуостар тэрээ?иннэрэ с????лээх-астаах дьон ?рд?нэн баралларын с?б?лээбэтэх. С?п ээ. ?йэтин тухары хара к?л???н?нэн муспут баайын буор босхо биэрэр диэни ким с?б?л??й?!
Буруйа диэн – баай ???! Ол баайы дьону к?л???ннээн мунньуммут ???! Кими да хамначчыт о?остубута диэн суох ээ. Аймах дьон кытты?ан, с?бэ-ама тобулан, бииргэ ?лэни-хамна?ы тэрийэн кыа?ырбыттар.
?лэлээн му?наммытын и?ин, баайын-дуолун ба?а ?тт?нэн сиэтэн а?албата?ын буруйугар, биэрэр да буолла?ына туох эмэ т?л?б?р, тугунан эмэ боруоста?ыы баар буолуохтаа?ын эппитин аньыытыгар кулаах буолар. Барытын былдьаан ылаллар. Бэйэтин ?сс? хаайыыга ыытал-лар. Мантан ордук туох ата?астабыл баар буолуон с?б?й?!
Ол кэннэ мин э?эм эрэйдээх, кини о?олоро, аймахтара барахсаттар туох диэннэр са?а кэлбит былаа?ы таптыахтарай, илэ-сала т??эн уруйдуохтарай? Итинниккэ т?бэспит кинилэр эрэ буолбатахтар ээ, элбэх б???, ахсаана биллибэт элбэх!
Ити ата?астабылы утары тугу гыныахтара баарай, мэлигир буолла?а. Былаас кэрээнэ суо?ун туох да уодьуганнаабат уонна оннук к??с ?т?р?нэн к?ст?? да суох чинчилээх. Билигин да оннук…
Т?б?ктээхэп ?б?гэлэрин ата?астабылын, эбиитин онно бэйэтин киэнин санаан кэлэн хара?ыттан уу-хаар ба?ан барбыта, ыгыллан кыратык ытаан ылбытын кыатаммыта. Ону аралдьытан оронуттан туран кэлбитэ уонна эмиэ туалет диэки хаампыта…
4
Бэриэт Новосибирскайга т?нн?н кэлээт, кэтэхтэн ??рэнэ к???рг?, манна ?лэ булунан ?п-харчы ?л?р?н дьонугар к?м?л???рд?? бы?аарыммыта. Кини дьонугар тугу да эппэтэ?э, ??рэнэ сылдьарынан биллэрэ.
Институт салалтатыгар баар бала?ыанньаны толору кэпсээбитэ, бэйэтэ бы?аарыммыт толкуйун эппитэ. Салалта табатык ?йд??н ?ч?гэй ??рэхтээх, инники кэскиллээх исписэлиис тахсар уолга утары бараннар бары усулуобуйаны тэрийбиттэрэ: кини кэтэх ??рэххэ к?сп?тэ, институт и?инэн баар сибээс сыыппаранан ситимин научнай-чинчийэр лабораториятыгар ?лэ?э киирбитэ, уопсай дьиэтигэр салгыы олорорго к???л ылбыта.
Барыта санаа хоту буолбута. Кини онтон олус ??рб?тэ. ?т?? да салайааччылар бааллар эбит диэн махтаммыта. Салайааччы эрэ барыта маннык буолуо?ар эрэл оччотоо?у эдэр ки?иэхэ бигэтик и?митэ.
Институтун туйгуннук б?тэрбитэ, ?рд?к? научнай сотрудник буолбута. Хамна?а ку?а?ана суо?а, бириэмийэни квартал аайы ботуччу биэрэллэрэ. Онон кини дьонугар к?м?т? быстыбат этэ.
Кини биири эрэ саныыра – сибээс аныгы ситимэ кэскиллээ?ин, сыыппаранан сибээс инники суолун тобулууга бэйэтин туох эрэ кылаатын хайаан да киллэриэхтээ?ин. Онно туох эмэ мэ?эй баар буолуо?ун санаан, т??ээн да к?рб?т этэ.
Бу «Радио» диэн лаборатория Сойуус судаарыстыбаннай научнай-чинчийэр саамай улахан институтун салаата буолбута. Аналоговай диэн аатырар куола?ынан сибээстэн т?ргэн сырыылаах сыыппаранан сибээскэ к????н? ырытыы, тобулуу, олоххо киллэрии судаарыстыба инники к????э турар соруга этэ. Ону аан бастаан космическай сибээстэн са?алаабыттара. Онон Бэриэт Сиидэрэбис космическай сибээс ?лэ?итэ буолан т??р?йэ бы?ыытынан айыллар сыыппаранан сибээ?и дьи? олоххо киллэрэр минисхемалары та?ар уустук ?лэ?э ылсыбыта. Кинилэр с?р?н соруктарынан – космическай сибээс чуолкайын сити?ии, айанныыр тэтимин т?ргэтэтии буолбута.
Институт аа?ар-суоттуур киинин массыына саалата баара?ай дьиэ хас да этээ?ин ылара. Онно ?й ?лэтэ олус чуумпутук, хас биирдии ?лэ?ит бэйэтин дьикти эйгэтин и?игэр барара, оттон исхиэмэлэри та?ыы ?лэ?иттэрэ микроскоп-ачыкыны кэтэргэ тиийэллэрэ, анал паяльниктарынан ту?аналлара, микросхема ситимин о?орон та?аа-раллара.
Табаары?а Карцев Владимир Бэриэт талааныгар, билиитигэр-к?р??т?гэр чахчы с?г?р?йэрэ. Кини биир т?гэ??э табаары?а «оччо?о маннык гыннахха табыллыахтаах» диэн бэрт судургу бы?аарыы ылынан бокуойа суох уларытан-тэлэритэн барбытыттан: «Ну, Бэриэт, ты молодец! Давай, Бэриэт, вперед!» – тыллары ы?ыктаат, сотору Бэриэти спецовкатын сиэ?иттэн тардыалаабыта. Бэриэт: «Ты что?» – диэн с?б?лээбэккэ эргиллэ т?сп?тэ. Онуоха Карцев Володя олох ма?ыттан ойон турбута, Бэриэти туруору тарпыта, ??рэн ча?ылыспыт харахтарынан утары к?рб?тэ, бэркэ боччумнанан туран: «Бэриэт, тебе отныне я присваиваю имя Вперед. Ты не Бэриэт, а Вперед!» – диэн, хаста да хатылыы-хатылыы, бокуойа суох бобута кууспута, бэйэтигэр ыбылы тарпыта. «Да?! Хорошее имя», – Бэриэт бэйэтэ да со?уйбута, ??рб?тэ, ?сс? астыммыта, к?лэн то?о барбыта. Володя ?сс? к??скэ к?лб?тэ, олус табыгастаах ааты булбутуттан астыммыта чахчы этэ. Ити кэмтэн ыла талаанынан с?хт?рб?т, ньуура суох ?лэ?итинэн биллибит саха уола Бэриэккэ олох да?аны Вперед диэн дьо?уннаах, тапталлаах аат и?митэ. Институттар ити ааты олус с?б?лээн тутталлара.
До?оро Владимир Карцев са?а хайысхалаах научнай ?лэтэ сэ?ээриини ылан кандидатскай диссертациятын к?м?ск?? «Радио» институкка тиийэн сатаммата?ар Бэриэти ы?ыртарбыта. Онно кини исхиэмэ сырыытын билси?эн баран Володя туохха сыыспытын чопчу ыйбыта, баар схеманы к?нн?р?н биэрбитэ. Ол табыллыбыта, ону аа?ан ?сс? хай?аммыта. Владимир Семенович наука хандьыдаата буолбута. Кини сити?ииттэн ??рэн, табаары?ыттан с???н сууйдахтарын киэ?э: «Ну, Вперед, ну, Вперед! Какое правильное имя!» – диэн хаста да хатылаан, Бэриэти куу?ан ылан эргичитэн ??р??т?н биллэрбитэ.
Ол кэнниттэн Т?б?ктээхэптэн с?бэлэтэр, ыйытар элбээбитэ, исхиэмэ о?орторуон ба?алаах уочарата да баар буо-лан ылара. Онон Бэриэт билиитин, сыы?аны була охсорун, ону бы?а суолун тобулан о?ороро т?ргэнин ту?унан институкка номох курдук кэпсээннэр элбээн барбыттара…
Командировкалар быыстала суох буолбуттара, сырыы кэ?ээбитэ. Сойуус сибээ?игэр ?лэлиир Россия, Прибалтика, Украина куораттарын научнай уора?айдарыгар ыйы-ыйынан сылдьара. Ол тухары Саха сирин у?ук Бар?а дэриэбинэтин уолун билиитин-к?р??т?н, сатабылын с????чч? к?ст?р?, элбиирэ. С?бэлэтэр-амалатар да?аны онтон итэ?э?э суох этэ.
* * *
Са?аны айыахха айылаах ки?и элбэх б??? ээ, миигинниин биэс хаа?ах диэбиккэ дылы. Дьэ, ону олоххо киллэрэр олус да ыарахан, бадьыыстаах, эриирдээх буолар эбит. Маннык салгыы барда?ына дойдубут Сэбиэскэй Сойуус барахсан сайдыыттан хаалара ыраа?а суох буолсу бы?ыылаах.
Барытын туорайда?а, сатаммат, ханнык эрэ бала?ыанньа?а с?п т?бэспэт, маннык стандарт суох диэн сабыта баттыыр б?р?к?рээт на?аа да элбэх эбит. Оттон, до?оттоор, са?а айыллыбыкка патент биэрэ охсон, ол оннук наадалаах «стандарт» диэннэрин и?эрэр туох айылаах ыараханнаа?а буолла?! То?о ол табыллыбатый? Ким да билбэт. Барыта чып кистэлэ? бы?ыылаах. Бу бэрэбиэркэлиир дьону? бары ааттаах-суоллаах, урукку ?тт?гэр ???л??х кырдьа?астар. Ол чыыннарынан-хааннарынан саба баттаан олороллор, кинилэр эппиттэрин, му?ур у?угар т?м?к о?орбуттарын утарсар ки?и баара да биллибэт.
Дьэ дьикти! Араа?а, ити партиябыт тойотторо бары кырдьа?астар мустан ??лээннээхтэрин эрэ истэр, кимиэхэ да?аны сабардаппат бала?ыанньалара букатыннаахтык олохтоммут курдугар тахсар. Бочуоттаналлара с?п. Ону ким утарыай, суох. Ол эрээри са?аны утарсар, саба баттыыр дьону ба?ас тохтотуох, туоратыах баара, сынньала?нарын ?ч?гэйдик тэрийэн баран…
Билэрэ-к?р?р? элбэх, ымпыктаан-чымпыктаан ырытар исписэлиис буолан Бэриэт исхиэмэлэрэ сигналлары хас эмэ т?г?л т?ргэнник, бы?аччы тиэрдэр кыахтаахтара. Ол к?ст?н турар кырдьыгын ?рд?нэн ханнык эрэ бала?ыанньа утарар, эргэрбит «стандарт» к???ллээбэт. Элбэх утарсыы, му?ур у?угар хаайтарыы буолар. Хайыаххыный – уларытыы, кэ?этии буолар, онон сибээстээн ?йд??х-хаанынан сигнал бытаарыытын олохтуурга тиийэ?ин!
Бэриэт Сиидэрэбис сэбиэскэй тутулу аты?ыраабыта – ханнык да дьыаланы анал ??рэхтээх исписэлиис эрэ би-лэрин, ол кырдьыгын билэн туран, ону партия эрэ билэр, сатаан дьа?айар, олоххо киллэрэр диэни илэ итэ?эйбэт буолбута. Бу с??рг? ситими кини олох сайдыытын туорма?ын бы?ыытынан билиммитэ. Ол эрээри ону кэпсиир-ипсиир кутталын элбэх холобуртан к?рб?тэ – инники оло?ун санаан дьаахханара, онно бастакы т?р??т?нэн кулаах э?этин дьыл?ата этэ.
«Сэбиэскэй Сойуус сайдыыттан хаалла?ына хайдах, туох буолан и?эрэ буолла?» – диэн ыйытыгы куруутун ?й?гэр тута сылдьара.
5
Новосибирскай куоракка ??рэнэр саха ыччаттара сыл аайы сайыны к?рс? ы?ыахтыыллара. Бэриэт онно чох хара харахтаах, у?ун су?уохтаах, сибэкки ойуулаах сиидэс былаачыйалаах, сэмэй ба?айытык тутта сылдьар курбуу курдук у?уохтаах кыы?ы бэлиэтии к?рб?тэ.
Кыыс кини билэр дьонун, аммалары, кытта сылдьара, биир хампаанньа бы?ыылаахтара. Кини билсэр дьонун-сэргэтин к?рс?н дорооболо?он, кэпсэтэн-ипсэтэн баран, сотору ол кыыс баар б?л???р тиийбитэ.
– Дорооболору?! – быйыл эргиэн институтун б?тэриэхтээх Амма ыччата Петя уонна кини кэргэнэ Света илиилэрин хардары-таары бобута харбаан э?эрдэлэ?ээт, кыргыттар диэки хайыспыта. – Саргы, дорообо! Хайа ха?ан сыа сиибитий? – ?рд?к? куурус кыы?а табаарыстаа?ын билэр, кинилэр холбо?оллорун курдук истибит буолан к?лэ-??рэ ыйыппыта. Кыыс кытаран хаалан баран: «Привет!» – диэн судургутук хардарбыта.
– Бу Сардаана диэн, мин биир дойдулаа?ым, – Петя Бэриэт интэриэ?иргии к?рб?т кыы?ын оргууй окумалыттан ылан бэттэх диэки чуга?атан били?иннэрбитэ. – Биир нэ?илиэкпит. Ксенофонтовтар диэн ыаллар мааны кыыстара. Мин курдук эмиэ эргиэн институтугар ??рэниэхтээх, ол эрээри кини ???с кууруска бы?а киирэр.
– Бай, ол хайдах? – Бэриэт кыыс сандаархай хара?ын утары к?р?н туран, тугу да анаара барбакка ыйыппыта, онтон бэйэтэ да со?уйбута.
– Кооперативнай техникум кэннэ, – Сардаана бы?аарбыта уонна илиитин утары ууммута.
– ?ч?гэйдик ??рэммит о?олорго салгыы ??рэнэллэригэр путевка биэрэллэр ээ, би?иэннэрэ. Онон кини быйыл ??рэххэ бы?а киирэр. Бу манна билсэ кэлэ сылдьар, – диэн Петя си?илии бы?аарбыта.
– Олус ?ч?гэй! – Бэриэт кыыс илиитин туппутун ы?ыктыбакка туран чахчы ??рэн, долгуйан туран э?эрдэлээбитэ. – Ааты? да кэрэтэ бэрт дии. Амма бэлиэтэ бэйэтинэн турар, – диэн баран олус исти?ник мичээрдээбитэ.
Кыыс ити тыллартан кыбыстан имэ сардаана сибэкки курдук кытара кыыспыта.
– Мин буолла?ына Бэриэт диэн уу сахалыы ааттаахпын, – кини сытыы бэйэтэ хайдах эрэ симиттибит курдук буолбута, илиилэрин ханна гыныан билбэккэ ?тт?ктэрин сууралаабыта. Ол да буоллар син кыанан: – Манна сибээс институтун б?тэрэн баран ол институппар бэйэтигэр ?лэлиибин. Онон куорат кырдьа?ас олохтоо?обун, – диэбитэ уонна бэйэбин на?аа арбанан эрэбин ээ дии санаан к?лб?тэ буолбута.
– Бэриэт Сиидэрэбис улахан научнай-чинчийэр лаборатория тутаах, олус диэн наадалаах, тарбахха баттанар биир чулуу ?лэ?итэ.
– Петя, бээрэ, тохтоо, – Бэриэт табаары?ын илиититтэн тардыбыта.
– То?о, до?оор? Тугу эрэ сымыйанан кэпсиир буолламый… Барыта кырдьык, – диэн баран Сардаана диэки эргиллэн: – Космическай сибээс са?а ситимнэрин к?рд??р, булар, ону олоххо киллэрэр би?иги ?йд??б?т дьыалабытынан дьарыктанар бэрт дьээбэ ки?и, – диэбитэ итиэннэ дьэ ситэри кэпсээтим бы?ыылаах диэн тохтоон хаалбыта. Онтон к?лэ-к?лэ: – Сардаана, бу уолу ?ч?гэйдик к?р, билис. Аны бэйэтэ ки?и киэнэ бэрдэ, табаарыс, до?ор киэнэ талбыта, дьо?уна, – дии-дии, дьэ сиэрэ ситтэ диэбиттии Бэриэти санныттан таптайбыта.
– Адьас сибэтиэй бэйэтинэн кэлэн турарын курдук кэпсээти? дии. Ити ?лэм ту?унан кырдьык. Онтон атына, оттон к?ст?н и?иэ буолла?а. Билистибит дии, – Бэриэт Сардаана кинини олус интэриэ?иргии одуула?а туралларын бэлиэтии к?рб?тэ. – Бээрэ, салгыы тугу гынабыт?
– Сотору т???лгэлээн олорон а?ыырбыт буолуо. Эн ханнык хампаанньа?а сыстар былааннаах сылдьа?ын?
– Мин со?отох ки?и ханна ба?арар сыстарым к???л буолла?а, – Бэриэт барыларын кэрийэ к?рб?тэ. Сардааналыын харахтара харсы?а т?сп?тэ. – Аты?ыраабат буоллаххытына, э?иэхэ сыстыахпын с?п.
– Аты?ырыырбыт баара дуо? Аньыы да?аны! – Петя ?р? к?т? т?сп?тэ. – Хата, ы?ыраары, би?иэхэ кыттыс диэн к?рд????р? гыммыппыт. Чэ бардыбыт, миэстэтэ булуо?у?, – Петя бу сибилигин миэстэ булуохтуу олоотообута, онтон аны ?й булунан. – Сардаана, эн Бэриэт би?иэхэ кытты?арын утарбат инигин? – диэн бэрт дьээбэ ыйытыылаах буолан биэрбитэ.
– Эс, мин ол туох диэн? – Сардаана олус со?уйбута, хара?а т?г?р?йэ т?сп?тэ. Уолаттары хардары-таары к?р??л??-к?р??л??: – Ону мин то?о бы?аарабын? Бииргэ сылдьар буолла?ына сылдьар буолла?а дии. Э?иги табаарыскыт, э?иги бы?аары? ээ, – диэн баран, икки ыты?ынан иэдэстэрин саба туттубута, туох дииллэрин кэтэ?эн таалан турбута.
– С?п, с?п, Сардаана, – Петя кыы?ы холус со?устук дьээбэлээбититтэн бэйэтэ да?аны сонньуйбута. – Ити таах мээнэ, ?ск??р?т?н! – диэн к?нн?р?мм?тэ буолбута.
– Сардаана утарбат буолла?ына, мин кытты?ан буолла?а, – аны Бэриэт ыта?а угааччы буолбута уонна Сардаана диэки эргиллэн хара?ынан имнэнэн ылбыта. Ол имнэнии киниттэн олох да ыйытыыта суох тахсан кэлбитэ. Ону кини аты?ырыах курдук буолан и?эн «буолбут сатаан т?нн?бэт» диэн ?й?нэн хам баттаан кэбиспитэ.
Сардаана буолла?ына ити имнэниигэ хардаран эмиэ имнэммитин бэйэтэ да билбэккэ хаалбыта. Онтон т?тт?р? хайы?ан, к?лэ-к?лэ, айа?ын хам туттан кэбиспитэ.
Ол к?н кинилэр бары бииргэ сылдьыбыттара. Кэпсээн, сэ?эн-сэппэн элбэх этэ. Ордук кыыс Амма ту?унан: кини сардаана сибэккинэн симэнэр, сайынын сылаас, талыы к?ннэрин, дьэдьэн сытынан тунуйар чагдалар к????нэн сууланар б?чч?м ыраа?ыйаларын, Амма ыраас уутугар с?т??лээн чомполонор кэрэтин, са?арчы буспут бурдуктаах баа?ыналарын, ?т?? ?лэ?ит дьоннорун, талыы-мааны кыргыттарын, уолаттарын ту?унан сэ?эргэспиттэрэ. Бэриэт ону бэркэ сэ?ээрбитэ уонна ону барытын ха?ан эрэ к?рб?т ки?и дии санаабыта.
Бэйэтэ ыйытыы к????нэн дойдутун ту?унан бы?ыта-орута кэпсээн а?арбыта. «Кэлин кэпсиир т?гэн к?ст?р ини. Б?г?н Амма ту?унан истэрим, билэрим ордук курдук. Э?иги кэпсээни бы?ыма?. Истэргэ олус ?ч?гэй», – диэн Амма дьонун, хата, ??рд?б?тэ.
Ы?ыах олус ?ч?гэйдик ааспыта. Саха сирин араас муннуктарыттан мустубут, билиини-к?р??н? эккирэти?эн манна кэлэн к?рс?б?т ыччаттар билси?иилэрэ, до?ордо?уулара кэ?ээбитэ, к?рэхтэ?иилэрэ ты?аа?ыннаах этэ.
Сибиир киэ? иэнин тухары ??рэнэ сылдьар ыччат сырдык ыра санааларын туох да кистэлэ, хос санаата суох ?ллэстэр сэ?эннэрэ сонун, инники кэскили т?ст??р ис хо?оонноох этилэр. Ону бигэргэтэн о?уохай дэгэрэ? тыллара ил-эйэ э?ээрдээх, билсии-к?рс?? тулаа?ыннаах, ??рэ?и, ?лэни ?р? анньар к??р??лээх, дойдуга тиийэн дьол-соргу тэнийэр аныгы оло?ун тэрийэр ту?унан буолбуттара. Ордук ?ч?гэй т???лгэлэр сунтаардар тойуктарын тула кэ?ээбитэ. Б?л?? э?ээр ыччат дьон ?б?гэ ?гэ?ин умна иликтэрин илэ бааччы к?рд?рб?ттэрэ. Оттон илин э?эртэн биир да о?о о?уохайга холонон к?рб?т???.
Бэриэт ы?ыахтан эрдэ со?ус т?нн?р, лабораториятыгар киирэн биир тобула сатыыр боппуруо?ун бэрийэр, бэрээдэктээн кумаа?ыга киллэрэр санаалаах этэ. Ол эрээри кини Сардаананы к?рс?н, билси?эн тардыллыбыта, анараа?ы дьыаланы олох да умнан кэбиспитэ. Кыыс тас к?р??э, сымна?ас, сылаас майгыта, килбик эрээри ис-ти? мичээрэ барыта уол санаатын хоту этэ. Кини маннык кыы?ы к?рд??, кэтэ?э сылдьыбытын б?г?н билиммитэ.
Кинилэр Петялаах уопсайдарыгар тиийэн бэйэлэрэ, онно баар сквергэ балайда олорбуттара, кэпсэппиттэрэ.
– Олус ?ч?гэйдик сырыттыбыт дии, – Сардаана ыйытар харахтара эппиэти к??тэллэрэ чахчы этэ.
– Мин тус бэйэм олус астынным, – Бэриэт утары к?рб?тэ. – Ордук эйигин кытта билсибиппиттэн, – диэбитэ уонна кыыс илиитин ылан бобо туппута. Сардаана илиитин сулбу тарпата?а, онтон эр ылан, ??рэн буолуо: – Сардаана, мин дьи?инэн эрдэ т?нн??х буолбутум ээ, кыра ?лэ баара, – диэн билиммитэ.
Кыыс бы?а т??эн ыйыта охсубута:
– Оттон то?о т?нн?бэти??
– Оттон эйиигин к?рс?н, кэпсэтэн, – кини бобо тутан олорор илиини ибигирэтэн ылбыта. – Дойду? Амма ту?унан кэпсээ??ин с?б?лээн, эйигин кытта бииргэ сылдьарбын би?ирээн умнан кэбиспиппин дии.
– Оо, дьэ, м???ллэри? буолуо, – кыыс туох эрэ буруйу о?орбут ки?и курдук икки ыты?ынан иэдэстэрин бобо харбаммыта.
– Эс, туох да м???лл?? суох. Бэйэм оннук ?лэлээччибин, ?р?б?л к?ннэргэ. Хата ??рд?м ону умнубуппуттан, эйигин кытта к?н? бы?а бииргэ сылдьыбыппыттан, – Бэриэт ??рб?тэ чахчы этэ.
– Ээ, чэ бэрт, – м???лл?? буолбатын сэ?ээрбит курдук буолбута гынан баран Сардаана, дьи?инэн, Бэриэт кинилиин сылдьыбытыттан эмиэ ??рб?тэ.
Кини бу Бэриэт диэн муокас ба?айы ааттаах уолу к?н б?т??тэ олус с?б?лээбитэ, «бастакы к?р??ттэн таптал» диэн манныгы этэн эрдэхтэрэ дуу диэх курдук санаа биллибитэ. Уол ту?унан билиэн-к?р??н ба?арар санаата батарбакка ыйыппыта:
– Бэриэт, эн то?о маннык муокас ба?айы ааттааххыный?
– Дьэ, ити бэйэтэ туспа сэ?эн. ?б?гэбитигэр итинник ааттаах баар эбит. Ону ?йд??н а?ам и?эрбит, ийэм утарсан к?рб?тэ ???.
– Бэриэттээн и?эри урутаан билэр-к?р?р ки?инэн аа?ааччылар дии. Дьи?инэн бэрт аат эбит ээ, Бэриэт, – кыыс сэ?ээрбитин биллэрбитэ.
– Ити ааппын ?лэбэр уолаттарым Вперед диэн уларыппыттара, аны кэлин наар инньэ диэн ааттыыр буоллулар.
– Хайа-а, на?аа с?пк?, бэркэ тылбаастаабыттар буолбаат, – Сардаана ?р? к?т? т?сп?тэ, бэрт исти?ник к?лэн чачыгыраабыта. – На?аа ?ч?гэй аат дии, Вперед! – кыыс тойон эрбэ?ин чочо?ноппута. – Вперед, Вперед, – дии-дии, ойон турбута, икки илиитин халлаан диэки ?р? ууммута.
– Сардаана, аргыый! Кэл бэттэх, – Бэриэт кыы?ы илиититтэн харбаан ылбыта, бэйэтигэр тардыбыта, куу?ан ылбыта, кулгаа?ар сибигинэйбитэ. – Уоскуй. Ба?ыыба, ?т?? ба?а санаа? и?ин! На?аа ??рд?? дуо?
Кыыс уолга куустаран хайдах эрэ уоскуйан, налыйан хаалбыта. Бэриэт кыыс и?ирэх тылларыттан ??рб?тэ чуолкай этэ. Оттон ол ??р?? кыыс дуу?атыгар туох эрэ са?а с??рээни биллэрбитэ, эбии к???? укпут курдук буолбута.
– ??рд?м ээ. Олус интэриэ?инэй, дьикти – Бэриэт уонна Вперед. Олус с?п т?бэ?эллэр, барсаллар.
Кыыс куустарыыттан босхолонон уолу илиититтэн оргууй тутан туран:
– Туохха барытыгар вперед буолла?ы? дии! – диэбитэ.
Кыыс ити тылларын кытта уолтан тэйэ хаампыта, кинини ???эттэн аллара, алларааттан ???ээ ??рэтэрдии, таптыырдыы имэрийэ к?р?н балачча турбута. Бэриэт он-но эмиэ с?пс???н буолуо, кыы?ы одуулуу, хас биирдии хамсаныытын кэтээн к?р?р?.
– Чэ, мин барыым, Бэриэт. Мин эйигин кытта билсибиппиттэн ??рэбин. Б?тэ?ик к?рс????б?т буолбатах ини?
– Мин эмиэ билси?ииттэн ??рд?м. К?рс??хп?т, к?н сарсын да тиийэн кэлэрим буолуо.
– Бэриэт, сарсын-?й??н кэлимэ, с?п? – кыыс аатта?а к?рд???рд??, уолу супту к?р?н турбута. – Мин манна к??лэйдии буолбатах, атын улахан наадалаах буолан кэлбитим. Онон с??рэрим-к?т?р?м элбэх.
– Оччо?о мин онно к?м?л????м. Биир к?н? ба?ас к???ллэтиэххэ с?п. Куораты билэр ки?и к?м?т? наада буолуо дии…
– Бэриэт, суох, сатаммат, – кыыс са?ата кытаанах этэ. Туох эрэ б?чч?м, бэйэтэ эрэ билэр дьыалата бы?ыылаа?а. – Эн миигин к?рс??н ба?арбат дии санаама. Ба?арабын, к?рс??хп?т, – онтон ордугу тугу да са?арбакка эрэ уолга илиитин туттаран «Покаа» диэн оргууй сибигинэйээт, тэйэ хаама турбута. Уопсай ааныгар тиийэн эргиллибитэ, далбаатаабыта. Бэриэт илиитин ?р? уунан бакааласпыта.
Кинилэр тыл тылларын ылынсан, ?йд???н арахсыбыттара. Бэриэт кыыс эппит «туохха барытыгар вперед буолла?а» диэн тылларын сыымайдыыр дьарыгы булан ылбыта: «То?о? Туох ту?унан? Тугу эппитэ буолуой?»
Оттон кыыс бу уол баччаа??а диэри онно-манна аралдьыйбакка науканы эрэ ?р? тута сылдьыбытын таба таайбыта. Бэриэт туох да омнуота суох дьо?уннаах, туруоруммут соругун сити?эр ки?и буоларын билбитэ. Онон буолла?а, кини с?б?л?? соруммут буолла?ына кимиилээх буолуон сэрэйбитэ уонна кини оннугу ба?арарын билиммитэ. Онтон эмиэ да куттаныах курдуга эрээри, с?рэ?э-быара, дуу?ата то?о эрэ холку этэ.
Сардаана кы?ал?а кы?айан бу куоракка баар буолбутуттан уонна аны к???н ??рэххэ т?нн?н кэлэриттэн олус ??рб?тэ, бу а?ыйах к???э иннигэр к??тэр т?б?г?н умнубута.
6
Сардаана уонна Бэриэт до?ордо?уулара таптал кутаатынан к??дь?йб?тэ.
Сыл буолаат ыал буолар ту?унан с?бэни тобулбуттара. Онон Сардаана ??рэ?ин кэнниттэн дойдулуур, Бэриэт уоппуска ылан Амма?а, кыыс дьонуттан к???л, алгыс ыла тиийэр буолбута.
Новосибирскай, Толмачево аэропорда. К??тэр саала?а ыскамыайка?а Т?б?ктээхэп Бэриэт уол уонна Ксенофонтова Сардаана кыыс туох да са?ата суох ыбылы куусту?ан баран олороллор.
– Бэриэт, уоппуска?ын ха?ан биэриэх курдуктарый? – Сардаана сибигинэйэ со?ус ыйыппыта.
– От ыйыгар к?рд?сп?т?м, туох да диэн утарбатахтара. Биэрэллэр ини, – Бэриэт бэрт холкутук, эрэллээх куола?ынан хардарбыта.
– Табыллара буоллар, – кыыс хайдах эрэ саарбахтыыр курдук, симик ба?айытык ити тыллары ы?ыктыбыта.
– Биэриэхтэрэ, Сардаана, – Бэриэт чинэччи туттан кыыс сирэйин одууласпыта, икки илиитинэн тiбiт?н к??йэ туппута, онтон уу сахалыы иэдэ?иттэн сырылаччы сыллаан баран. – Саарбахтаама, Сардаана, барыта табыллыа, – диэн к?л?м аллайыынан т?м?ктээбитэ.
– Бэрт буолуо этэ. Мин ??р да ?р кэтэ?эрим буолуо диэн куттанабын ээ, – кыыс т?б?т?н Бэриэт санныгар ууран кэбиспитэ.
– Эн этэ??э тиийэн дьо??ор к?м?л?с, элбэх аста бэлэмнээ, кэтэс. От ыйын иккис а?аарыгар мин бу баар буола т????м. Оттуохпут-мастыахпыт, сир астыахпыт.
– С?п, Бэриэт! – кини до?орун ыбылы куу?ан ылбыта.
Дьокуускайдыыр рейскэ регистрацияны биллэрбиттэрэ.
Бэриэт Сардаанатын уураан, иэдэ?иттэн, с????ттэн сырылаччы сыллаан, алгыс тыллары этэн атаарбыта.
Ыал буолар ки?иэхэ уоппусканы ??рэ-к?т?, ?т??н? эрэ ба?аран туран биэрбиттэрэ. Ол эрээри кэтэх санаа син биир баара. Бэриэти к?м?л???ннэрэр, с?бэлэтэр ба?алаах элбэ?э. Ол дьон кинини ханна да ыытыахтарын, м?чч? тутуохтарын ба?арбаттара. Онон уоппуска?а диэ-ри ?р?с????, ??мэхтэ?ии балачча этэ. Бэриэт да?аны ону таба ?йд??н буолуо, к?н?-дьылы аахсыбакка туран, ?лэ?э т?б?т?н оройунан т?сп?тэ. Соруктаах ?лэни т?ргэтэтэр, улгумнук тобулары к??тт??р, бириэмэни ыксатар к????нэн кини Сардааната этэ.
От ыйын 17 к?н?гэр киэ?э Бэриэт Дьокуускай куораты булбута. Кини аймахтарыгар хоммута. Аммалыырын эппитэ буолан баран, то?отун бы?аарбата?а.
Н???? к?н?гэр сарсыардаттан ма?а?ыыннары кэрийэн кэ?ии хомуйсубута. Сардаана ийэлээх а?атыгар эр-биир обургу ыстакааннары ылбыта. Бэртээхэй бэлэ?и толкуйдаатым диэн астынан, аны онно туох эрэ диэн суруктаах буолуохтаах диэн универмакка баар гравировка киоскатыгар тиийбитэ. И?иттэрин хостоон эргим-ургум к?р? туран: «Бээрэ, ол мин туох диэн, киммин диэн сурук-бичик т??эрэбин?» – диэн улаханнык мунаарбыта. «К?т??ттэн» диэн олох сатала суох (буола илик буолла?а дии), «Бэриэттэн» диэ?и, ол эмиэ киммитий диэн буолуо?а диэн сыымайдаан баран, суруллара табыллыбат эбит диэн т?м?ккэ кэлэн ыстакааннарын т?тт?р? суулаан суумкатыгар уктан кэбиспитэ.
Дьиэ кэргэ??э диэн ааттаан истиэнэ ча?ытын ылбыта. Онно эмиэ туох да суругу т??эрбэтэ?э. Оттон Сардаанатыгар сибэкки букета ылан кичэйэн суулаппыта.
К?т??тт?? барар ки?и бы?ыытынан маанытык та?нан, хаалты?ын иилинэн балачча улахан бартыбыалын, к?ст?бэт гына сууламмыт ча?ытын сиэккэ?э уган, сибэккитин букетын ч?мч?чч? тутан ?р??? теплоходунан туораан Аллараа Бэстээх автовокзалыгар кэлэн автобус ыйыталаспыта. Автобус барбыт, аны сарсын эрэ барар диэн буолбута.
Атын массыыналар сырыылара баар ини диэн Бэриэт остолобуой та?ыгар турар массыыналартан Амма диэки барааччылары ыйыталаспыта.
Кэнтиэйнэрдэри тиэммит Камаз массыына?а кэлэн табахтыы олорор нуучча суоппардартан:
– Мужики, может, вы в Амгу? – диэн ыйыппыта.
– Да, в ту сторону и едем. В чем дело?
– Мне срочно в Амгу надо, – кини ити тылларын кытта тэ??э тута сылдьар малларын «бу к?р??» диэх айылаах ?р?тэ к?т?хп?хт??б?тэ. – Проезд оплачу, – диэн эбэн биэрбитэ.
– Ну, давай, залезай. Почему бы не помочь доброму человеку.
Бэриэт бэркэ табылынным диэн ??рэн массыына?а киирбитин кэннин диэки утуйар миэстэ?э утаарбыттара. Итиннэ сынньаныахха с?п диэн к???л биэрбиттэрэ.
Сотору айан са?аламмыта. Суол бэртээхэй эбит, асфальт. Онтукабыт соччо у?аабакка б?ттэ буолан баран таас суоллара да ки?и улаханнык сирбэт суола. Манна тыа сиригэр маннык суол диэн ырыа буолла?а дии. Оо, мин дойдум суола «барахсаны» оттон суол диэн ааттыырга тиийэбит, онтон атыммыт суох.
Сырыылаах суол эбит. Кэлэр, барар массыыналар элбэхтэр. ?ксэ та?а?ас тиэммиттэр. Суол бэйэтэ да?аны киэ?э-куо?а с?рдээх. Айыл?ата да эриэккэс: суолу бы?а т??эр ?рэхтэр, ?р?ччэлэр дэлэйдэр, муосталаммыттара сырыыны сыыдамсытара чуолкай, киириилэр, тахсыылар да балайда у?уннар эбит, мас-от, ??нээйи араа?а барыта солбуйсар. Са?а к?р?р ки?иэхэ кэрэ, дьикти к?ст??лэр биир-биир солбуйсан и?эллэр. Айанныырга сэргэх дойду эбит…
Амма т??? ыраах эбитэ буолла диэн Бэриэт кэтэ?э испитэ. Син балайда айаннаатылар, халлаан хара?арда. Сотору дьоно тохтоон, а?аан баран утуйар буоллулар. Дьонун кытта ??рэ-к?т? а?аста, кэпсэттэ-ипсэттэ. Амма?а тиийэллэрэ т??? хаалбытын чуолкайдаспыта, билигин да балачча баар эбит. Бэриэт хайдах эрэ аты?ырыах санаата биллэн барбытын хам баттаан кэбиспитэ уонна тахсан инники сидиэнньэ?э олорон утуйан хаалбыта.
Кэргэн кэпсэтэ баран и?эр ки?и с?рэ?э тэбэрэ кэмнээх буолуо дуо, халлаан сырдыыта у?уктубута. Кини бу оло-рон хайдах эрэ ыраах ба?айы айаннаабытын, дьэ, дьи?нээхтик аты?ыраабыта, «маннык ыраах буолуо суохтаах» диэн санаа мускуйан барбыта. Сардаана а?ыйах чаас айанныыр гына эппитэ ээ. Солобуода?а тиийдэххэ кини дэриэбинэтэ кэккэлэ?э турар гына ахтара.
Солобуода… Солобуода? Бээрэ, Сардаана ханнык Солобуоданы эттэ?эй? Амма Солобуодата диирэ ээ. Оччо?о мин ханнык Амма?а баран и?эбиний, бу? Атын Амма диэн эмиэ баара буолуо дуо? Солобуодата суох Амма? Оннук буолуон с?п эбит. Кини харааччы булкуллан хаалбыта…
Суоппардар сотору у?уктубуттара, ?р? баллыгыра?а т?сп?ттэрэ, ?нд??н???н туран кэлбиттэрэ.
– Атастаар, мин бу к?т??т ки?и хайа Амма?а баран и?эбиний? Слобода диэн Амма баар дуо? – Бэриэт хаба?ырбыт суоппардар та?ырдьаны былдьа?ар кэмнэригэр ыксаабыт куола?ынан ыйыппыта.
– Оо, дорогой, олох да атын хайысханы туппуккун. Пахай, сатамматаххын! Би?иги Гi?ээ Амма?а баран и?эбит ээ, – аллара ыстанан т?сп?т дьон ыстааннарын тимэ?ин ситэ с??рбэккэ, чэпчэтинэллэрин да умнан к?лсэн то?о барбыттара.
– Ол Гi?ээ Аммабыт диэн хайа диэки баарый?!
– Эн хантан сылдьар, хантан кэлбит саха?ыный? Слобода Амматын билбэт саха баар эбит дуу?! – к?лэллэрин тохтотон улаханнык со?уйбуттара.
Тугу эрэ баллыгыра?а туран чэпчэтинэн, дьэ, уоскуйан с?бэ-ама тобула сатаабыттара.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69209626) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.