Кэм кэрэ?иттэрэ
Валерий Луковцев
Бу са?а кинигэ?э били??и бириэмэ бэлиэ, би?ирэмнээх дьоно араас эйгэттэн хабыллан сырдатыллаллар. Ааптар бэйэтин кэмин уонна урукку уустук, дьалхааннаах, бы?ылааннаах сахтарга олорон, ?лэлээн ааспыт интэлигиэнсийэ бэрэстэбиитэллэринэн сирэйдээн, ха?ан да?аны уларыйбат мэ?э сыаннастары, омук, бар дьон ту?угар ?лэни ?р? тутан, устуоруйа уруоктарын умнубат буоларга угуйар.
Аа?ааччы киэ? ара?атыгар ананар.
В данной книге освещаются яркие личности из разных сфер деятельности. Автор через представителей интеллигенции своего времени, а также прошлых непростых лет, живших и работавших в чрезвычайно сложное время и участвоваших в событиях, которые повлияли на будущее республики. Поднимает проблемы вечных ценностей, призывая читателя быть внимательным к урокам истории, трудиться во благо своего народа.
Предназначается для широкого круга читателей.
Луковцев, Валерий Николаевич
Кэм кэрэ?иттэрэ: уус-уран уочаркалар, ойуулаа?ыннар, ахтыылар, публицистика, интервьюлар, сы?ыарыылар
УРАТЫ ДЬ???ЙЭР НЬЫМАЛААХ
Бу са?а кинигэ ааптарын Валерий Николаевич Луковцев-Дьурустааны мин отучча сыл устата билэбин. Кини бэйэтин ба?а ?тт?нэн, утарсарбын кэрэйбэккэ, миигинэ суох, «Би?иги, сахалар…», «Сказ о народе саха» диэн кинигэлэрбин презентациялаа?ыны тэрийэн, оччотоо?у ты?аа?ыннаах сы?ыа??а к?м?скэспититтэн ыла ордук бодору?ан, алты?ан, бииргэ ?лэлэ?эн кэллибит. Уларыта тутуу, саха государственно?ын суолун тобулуу, сомо?оло?уу уонна атаанна?ыы, ?йд???? уонна ?с????, туруорсуу уонна чугуйуу, эрэнии уонна кэлэйии, сити?ии уонна хотторуу – барыта баара бу уустук будул?аннаах кэмнэргэ.
Ааспыт 30 сылы би?иги айдыбыт, туттубут: сити?иитин уонна хотторуутун тэ??э ?ллэстэбит. Политика аам-даам тумана саба т??эрин А. Борисов «Хаарыан хампа к??х кытылым» диэн театральнай айымньыта эрдэттэн сэрэтэн, би?иги кэлэр кэскил ту?угар кы?аллыахтаахпытын к?рд?рб?тэ. Саха интэлигиэнсийэтэ театральнай искусствоны сайыннарар ара?ата суолдьут сулус буолбут суолтатын ы?ыктыбакка сылдьар буолан, норуотун ис чи?ин б???рг?т?р, са?а к?л??нэ ыччаттарга духовнай ?йд?б?л, н??л кырыс буолар.
Маны сэргэ ХХ ?йэ иккис а?аарыгар сахалыы т?р?т ?йд??х, санаалаах, дьо?ун майгылаах, саха оло?ун ис тыыныгар иитиллибит б?д?? суруйааччыларбыт сабыдыаллара ?йэлэр кирбиилэригэр т?р?т тутулбутун туура туттарбатахтара. Семен уонна Софрон Даниловтар, Далан, Болот Боотур, Моисей Ефимов, Иван Гоголев, Тумарча уонна литература кириитиктэрэ, чинчийээччилэрэ Василий Протодьяконов, Эрчимэн – саха са?атын к????рдэн, дьулу?уутун, кы?ал?атын дири?ник э?сэн ырытан, государственнай та?ымнаах ?йд?б?ллэргэ та?аарбыттара.
Ити быы?ык кэм?э саха ча?ылхай учуонайдара В.П. Ларионов, А.И. Кузьмин, М.К. Гаврилова, И.А. Аргунов, З.А. Корнилова, В.Р. Дарбасов, о.д.а. олох-дьа?ах бутууруттан, политическай бы?ыы-майгы ухханыттан ыл?аан, саха ыччатын харыстыы сатаабыттара, суолун-ии?ин ыйбыттара. Улугурбут политическэй система итэ?эстэрин-бы?а?астарын бы?аарарга Михаил Иванов-Багдарыын С?лбэ, Егор Алексеев, Уйбаан Федосеев-Доосо, Далан, Георгий Борисов, Уйбаан Ушницкай, Уйбаан Николаев, Дмитрий Кустуров ???л?р? улахан. Ааспытын иннигэр аны санаатахха, кимэн да киирсиилэр бааллара. «Саха омугу» тэрийбит Владимир Тимофеевич Николаев саха к???л санаата к?н?р?гэр элбэх сыратын биэрбитэ. Бу кэм?э культура, журналистика уонна ??рэх эйгэтэ саха ту?а, дьыл?ата диэн инники к????э тахсыбыта. Уйбаан Шамаев, Егор Жирков, Николай Максимов, Дьурантай, Тэрис, Уххан, Дабыл, Уйбаан Бурцев, Хомус Уйбаан, О?уохай Уйбаан, Ба?ылай Парников, Кыталык Ба?ылай, элбэх учууталлар суураллыбат суоллары тэлбиттэрэ, саха сахатынан кэрэ диэн ис туругу б???рг?пп?ттэрэ. Политическэй эйгэ?э аан бастаан к???л ?тт?нэн холонуу са?аламмыта. Бастаан айыл?аны харыстаа?ын ?тт?нэн киирсэн, онно тирэнэн, араас холбо?уктар ??скээн барбыттара. Ол ту?унан сырдатар «К?л??нэ ситимэ быстыбатын, ?гэс сал?анарын ту?угар» (2009 с.) кинигэ?э элбэх матырыйаал киирбитэ.
Итинник ?р? к??р??лээх, будул?ан буур?а курдук тула ытылла турар кэм?э М.Е. Николаев курдук государственнай уонна сахалыы тускуллаах ба?ылыгы талан та?аараммыт, нуучча уонна саха ньургуннара В.М. Власов уонна К.Е. Иванов, бастаан Аан Дархаммытыгар кынат дайыыта буоланнар, турууласпыппыт. Дьэ, кырдьык, саха дьолугар т?р??б?т ки?и диэн саныыбыт. Кини политикатын биир уратытынан буолар этэ: са?а к?л??нэ интэлигиэнсийэни иитэн та?аарар ту?уттан ыччат общественнай хамсаа?ыннарын бы?аччы к???лээ?ин уонна ?й????н.
Ол и?ин «Эдэр саас», «Эдэр интеллигенция» ыччат уопсастыбаннай тэрилтэлэрэ бы?аччы Президе??э туруорсууларын тиэрдэр, государственнай та?ымнаах ?йг?-санаа?а иитиллибиттэрэ. Оччотоо?у 25–30 саастаах ыччаттарга тирэнэн, би?иги Сахабыт ?р?сп??б?л?кэтин суверенитетын б???рг?т??, сайдыы историческай хардыыта сити?иллибитэ. Уонна билигин ол ыччаттартан санааларынан, дьыалаларынан с??мэрдэнэн, норуот т?с-бас, сис дьонун та?ымыгар ситтилэр-хоттулар, бэйэлэрэ иитээччи, у?уйааччы, салайааччы буоллулар. Олортон биирдэстэрэ Саха ?р?сп??б?л?кэтин демократическай акылаатын тутуспут, сахалыы сайдыылаах ?й-санаа, бы?ыы-майгы олохсуйарыгар т?л?нн??хт?к туруула?ар интэлигиэнсийэ биир бэлиэ бэрэстэбиитэлэ, кырдьыгы-сымыйаны, ?т??н?-м?к?н? эндэппэккэ араарар уонна ону к??н?гэр т??эрэн дор?оонноохтук бы?аарар ураты дьо?урдаах, сытыы, муударай ?йд??х-к?р??лээх. ылыннарыылаах тыллаах, халба?наабат майгылаах до?орбут Валерий Николаевич Луковцев.
Дьэ ханнык дьон быы?ык кэм тургутуутун бодолорун, дьо?уннарын с?тэрбэккэ, дьэ ордук к????рэн, ситэн-хотон, хатарыллан ытыктанар, ыйар-кэрдэр суолталаах та?ым?а тахсаллар эбитий? Дьурустаан холобуругар к?рд?хх?, аан бастаан т?р?т сахалыы эйгэ?э-тыы??а иитиллэн, онно идэтийэн, норуотун дьыл?атын ийэтин ??т?ттэн и?эринэн улаатыахха наада эбит. Валерий Николаевич эдэригэр да?аны уол?амчы, охсу?уук позициялаах буолбатах этэ, тугу да бы?а-хото эппэт, на?аалаабат, нэмин буларга, иллээх бы?аарыыны, майгыны туту?а сатыыр. Бэрт бэрээдэктээх, номо?он, оттомноох да буоллар, и?игэр к??стээх, иитиилээх буора?ы мунньуммут, ??ннэрбит эбит. Бас-к?с интэлигиэнсийэ сабыдыалыгар иитиллэн история кэрэ?итэ, норуоппут харысхала, ис дьи?инэн, суоба?ын кырдьыгынан олорор, айар ки?и. Олох чахчыларын тылынан-дьыаланан к????рдэн, историческай суолталаах факт, событие гынар катализатор оруоллаах. Бэйэтэ бы?аччы политическай акциялары тэрийэр, сити?эр, к???л ту?угар туруула?ар хорсун саха саарына. С?пт??х ирдэбилгэ ту?аайыллан, саха к???л?н, т?птээх оло?ун, кэскиллээх сайдыытын ту?угар сытыы б?р?? буолан са?ылынна, политиканы уонна историяны алты?ыннарар суруналыыстыка?а биир бэлиэ к?ст??нэн буолла.
Кини айар-суруйар идэтин ситиитин-хотуутун суолун биэтэктэрин та?аарбыт кинигэлэрэ ча?ылхайдык туо?улууллар: 36 саа?ыгар, саха эр ки?итэ ситэр-хотор кэрдии?игэр, «Балыырдаах 1986 сыл» диэн докумуоннарга оло?урбут политическай публицистиката тахсыбыта. Бу кинигэ 1928 сыллаах Киин Комитет батталлаах уураа?ын ылыммат к?л??нэ ??мм?т?н к?рд?рб?тэ. Онтон а?а дойду сэриитин кэмигэр сут-кураан содулугар ыалдьан, хоргуйан ?лб?ттэр сордорун-му?нарын арыйан, ?т?? ааттарын тилиннэрбитэ, биир дойдулаахтарын иннигэр ыар буруйдаах муус с?рэхтээх салайааччылары норуот, история дь??л?гэр та?аарбыта. «Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат» диэн, Кыайыы ?б?л??йдэригэр с?п т?бэ?иннэрэн, 2001, 2006 уонна 2019 сылларга та?аарбыт кинигэлэрэ архивнай докумуоннарга, дьон тыыннаах кэрэ?элиир кэпсээннэригэр тирэ?ирбит историческай чахчылары арыйар политическай сытыы публицистика, историческай чинчийии, анаарыы холобурдара буоллулар.
Оттон «Кэм кэрдии уонна ки?и» (2007 с.), «К?л??нэ ситимэ быстыбатын, утум сал?анарын ту?угар» (2009 с.) уонна «Норуот кыа?а – к?м??л к???э» (2014 с.) диэн кинигэлэриттэн Валерий Николаевич ураты айар ньымалаа?ын, сыалла?ын-соруктаа?ын, кини курдук атын ким да суо?ун билиммиппит. Ол кини уратыта туохха к?ст?р?й?
Олох тирээн турар уонна уларыйбат соруктарын к?рд?р?р, ырытар, дакаастыыр, сити?эр суолларын-иистэрин тобулуунан дьарыктанар дьоннору сырдатар, кинилэр ?лэлэрин, айымньыларын ыл?аан, с??мэрдээн, т?мэн, са?а турукка та?ааран, биир кэлим дь???й??, историческай документальнай айымньы гынан о?орон та?аарар модун, ситимниир, тобулар интеллектаах, дь?кк??рдээх, дьулуурдаах, т?л?нн??х с?рэхтээх, айар дьо?урдаах. Кини исти?ник э?сэр, дири?ник хорутар, ымпыгар-чымпыгар киирэр масштабтаах анализтыыр уонна синтезтыыр ?йд??х, ону хомо?ой, сытыы сахалыы тылга т??эрэр кыахтаах.
Маннык айыл?а дэлэгэй бэлэ?ин, о?оруутун, аналын сатаан сайыннарбыт ки?и, би?иги ??лээннээхпит, бэйэтин кэмин тыын боппуруостарын, били??и олох тыгыалас тымырын, бириэмэ бэлиэ дьонун ?й?н-санаатын, соругун сурукка т??эрэн аа?ааччы киэ? эйгэтигэр били?иннэрэр. Кэлин чинчийээччилэр матырыйаал о?остоллоругар анаан сорук о?остон ?лэлиир. Ол быы?ыгар бэйэтэ с?рэ?э с?б?л??р, умсугуйар дьарыгынан уус-уран тылбааска ылсы?ар. Сэбиэскэй литература классига Чингиз Айтматов аатырбыт сэ?энин, талааннаах суруйааччылар Андрей Геласимов, Владислав Авдеев, Виктория Габышева б?д?? айымньыларын саха аа?ааччытыгар тириэртэ. Уопсастыбаннай ?лэ?э син биир кытты?ар, т?р??б?т дойду, бар дьон ту?угар уопсай дьыала?а бэйэтин сэмэй кылаатын киллэрсэр.
Ол и?ин би?иги Валерий Луковцев-Дьурустааны ?рд?кт?к сыаналыыбыт, махтанабыт уонна у?ун айымньылаах оло?у ба?арабыт.
Ульяна Алексеевна Винокурова,
социология билимин дуоктара,
РАЕН академига
I Т???МЭХ
САХА ОМУК ?ЙЭЛЭР КИРБИИЛЭРИГЭР[1 - Ааптар В.Н. Луковцев «К?л??нэ ситимэ быстыбатын, ?гэс сал?анарын ту?угар» (2009) кинигэтигэр киирии тыл.]
Былдьа?ыктаах кэмнэр хас ?йэ аайы саха омук ту?угар м?чч?р?йбэт т??рэх т??эрэр ыгым т?гэннэри ??скэтэллэр. Олох уларыйыытын ис дуорааныттан «к?н-хаан к??эйэр, к??э?э быстар кы?ал?ата тирээн кэллэ?инэ», дьыл?а хаан тургутуутун ?б?гэлэр тыыннарынан ис тыыннаммыт, «?рг?с кылааны ?р? ??ннэрэн… хатан тимир халтарыйар, ыстаал тимир сынтарыйар ыйылла?ас санааны ылынан, арайбакка-чачайбакка, м?лт??б?кк?-ахсаабакка… биири эрэ бигэтик саныыр…» туруу дьон к??ннэринэн к?рс?лл?р.
Саха омук историятын сурукка-бичиккэ киирбит ?р?ттэрин саа?ылаан, ?лб?т-с?ппэт стратегиятын ????н таба тутан сыыйан араарар буоллахха – бу ?й?нэн инникини ?т? к?р? сатаа?ын, онно арыллар са?ахтарга ч?л туруктаах тиийэргэ дьулу?уу. Онон ааспыт кэмнээ?эр, били??и т?гэннээ?эр кэскил быдан суолталанар. Ол да и?ин к?рб??чч?лэр, ичээннэр, инникигэ дьулу?ааччылар – саха с?г?р?йэр, ытыктыыр дьоно буолаллар. Кэлэри баардыы гынарга дьулу?уу – саха менталитетын уратыта. «Ыраламмыты? ытыскар т????» диэн ?йг?р о?орон к?р?н дьулуспуту? эрчимнээх санаа бата?а буолан, илэ тиийэн кэлэр кыахтаах диэн итэ?эллээхпит. Онон ыччат, эдэр ки?и иннин бы?а этэр сэттээх-сэлээннээх. Ыччаты сырдыкка, ?т???э, кэрэ?э у?уйар ыралаах норуот педагогиката чочуллубута. Омук кэскилин ту?угар сырдык ыралаах туруула?ыы с?ппэт-оспот туруктаах. Би?иги да к?л??нэбит ыччат, эдэр уонна орто саастаах дьоно, интеллигенцията орто туруу бараан дойдуга к?дь???э суох к?лдь?н к??рээн буолбата. Ол биир туо?утунан бу к?н сирин к?р?н эрэр дьо?уннаах кинигэ буолар.
Бу кинигэ?э ти?иллибит докумуоннар, ыстатыйалар элбэ?и санаталлар, ?йг?-санаа?а былдьа?ыктаах кэммит ис туругун тилиннэрэллэр. Т?ргэнник да?аны барыта м?л?р?йэр, тумул н????ттэн б?тэ?итик и?иллэр ой дуораанын ньиргиэрин курдук буолар эбит. Кинигэ?э суруллубут чахчылар барылара биир ти?иккэ мунньулланнар, биир кэлим к?ст?? буолан историческай суолталаах кимиилээхтик киирсибит оччотоо?у интеллигенция ааспыт ?йэлэргэ турууласпыт саха саарыннарын к??ннэригэр ойууламмыт. Орто, эдэр к?л??нэ дьон далаа?ыннаах туруула?ыытыгар, бэйэтин дьо?унун тууратын тутарыгар, ?б?гэ тыынынан салайтарыытыгар кини ааспыт к?л??нэлэр дьи? кырдьыктарын буларга, ону ?йэтитэргэ дьулуспута. История кырдьыгын хасы?ан буларга бэлэмнээх буолан, уларыта тутуу арыйбыт аанын ?сс? тэлэччи а?ан, саха историятын ир суолун ирдээбитэ, то? суолун тордообута. Халы? идеологическай к?мн?хт?н т?р?т дьоннорбут ааттарын-суолларын ыраастаан, кинилэр ?т?? ааттарын, туруорсубут идеяларын били??и кэм?э сирдиир, салайар суолталаабыттара. Ол т?м?гэр эрэллээх тирэх ??скээбитэ. Саха историята саха саарыннарын олоххо дьулуурдара быстыбаттык сал?анарыттан турара ча?ылхайдык к?ст?б?тэ. К???лгэ, сомо?оло?ууга, бэйэни салайыныыга дьулу?уу – саха историятын интеллектуальнай традициятын ис туурата, умнуллубат-?сп?т эрчимэ. Ону утумнаан, ону сал?аан, саха са?а к?л??нэлэрэ ?йэлэр кирбиилэрин дабайаллар уонна кэлэр к?л??нэ?э кэриэс туттараллар. Оннук суолталаах бу кинигэ ис хо?оонугар тыктаран би?иги кэммит эдэр уонна орто саастаах интеллигенцията туохха ордук дьулу?ан, тугу кыайан к??н туттарын, тугу сиппэккэ хом санаалаа?ын кылгастык сыныйан к?р??ххэ. Олох ы?ырар-угуйар к?ст??тэ, итэ?э?э-бы?а?а?а, ?т??тэ-м?к?тэ т?гэ?э биллибэт. Оттон ки?и да, б?т?н омук да ычата кэмнээх-кээмэйдээх гына айыллыбыт, онон сирдээ?и олох отуорун хайа да бэйэлээх атыйахтаах уулуу дьалкытар анала суо?а абырыыр. Барыта с?тэр-о?ор, к?нн?р?ллэр буолан, сиргэ олох сал?анар кыахтаах гына айыллыбыт. Онон кэлэр кэскил хас к?л??нэ аайы са?аттан тыргыллар.
Саха сиригэр са?а олох са?аламмыта быйыл с??рбэ сылын туолар. Бу историческай биэтэги Саха сувереннай ?р?сп??б?л?кэтин т?р?ттээбит Михаил Ефимович Николаев Саха АССР Верховнай Советын Президиумун Председателинэн талыллыбыт к?н?ттэн аа?абыт. Бу с??рбэ сыл устата саха к???лгэ, сомо?оло?ууга уонна бэйэни салайыныыга дьулуспут дьулу?уута хайа да ?йэлэрдээ?эр ордук сытыытык турбута, туолбута уонна билигин саба баттанар куттала суо?аата.
С??рбэ сыллаа?ыта социалистическай лаа?ыр ы?ыллан, ки?и аймах геополитическай дьыл?ата тосту уларыйбыта. Улуу Советскай Союз араас ньыманан холбообут тутула ?рэллэн, биэс уонча са?а государство ??скээн, омуктар нация бы?ыытынан сайдар, уйаннара-хатаннара тургутуллар суолугар ?ктэммиттэрэ. Сорохтор ?сс? эбии бытарыйан, атыттар сэрии уотугар киирэн биэрэн, угаайылаах сабыдыалга т?бэ?эн т??рэхтэрэ т??нэстэн, эрдиитэ суох тыы курдук, ытылла сылдьаллар. Били??э диэри чахчы к?н?р-сайдар суолу туппут социалистическай лаа?ыртан босхоломмут биир да омук, нация суох. Политологтар этэллэринэн, ?сс? да ситэри арахсыы, ??мм?т ?йэ ирдэбиллэригэр дь??рэлээх омуктар-нациялар аныгылыы тутуллара ??ск??-сайда иликтэр. К??с ?тт?нэн сир ресурсаларын ?ллэстии баарын тухары, ки?и, омук бэйэтин дьо?унун харыстыыр, туруорсар кыа?а суо?ун тухары ки?и аймах сайдыыта харгыстана туруо?а. Оттон Россия бу сайдыы суолун т?рд?н да тута илик. Онон би?игини ?сс? да у?ун унньуктаах айан к??тэр. Хайа да к?л??нэ дьаныардаах турунуулардаах, бы?аарыылаах талыыттан м?чч? т???? суо?а. Олох хамсыыра ха?ан ба?арар икки сирэйдээх, онтон сырдык ?тт?н талар тустаахтарга тирээбит кэмигэр уустук буолар.
Сир планетатын оло?ун кэрдиис кэмнэрин уратыларыттан ки?и аймах оло?о бы?аччы тутулуктаах. Би?иги, Хотугу полюс чуга?ыгар ирбэт то? муустаах сиргэ олохсуйбут омуктар, айыл?а туругун хаамыытынан салайтарабыт. Ты?ыынчанан сылга бэйэ ис кыа?ар тирэнэн олох олорор ньымалары тобула сатаабыппыт. Онтон кэли??и ?йэлэргэ сабардыыр государство тутулугар олорор ньыма?а ??рэнэ сатыыбыт.
Ааспыт кэмнэр кэрискэлэрин сыыйа-баайа ырыттахха, саха сити?иилээхтик, кимиилээхтик туруула?ара, бэйэтин кыа?ын эбэн и?эрэ ырылыччы к?ст?р. Дьыл?а хаан тургутууларыгар ?лб?т ??скэ ?йэлэри у?уордуур дала?а быра?арга ?рк?н ?йд??х, эрдээх санаалаах, о?уруктаах ньымалары сатабыллаахтык айар к??н туттар салайааччылардаах буоламмыт, быста-быста сал?аммыт эбиппит. Ханнык да кэм?э «кэмэ оннук» диэн саптан кэбиспэккэ, дьон-норуот ту?а диэн туруула?ар бас-к?с дьоннордоох буоламмыт, хайа да омуктаа?ар киэ? сири сабардаан, т?р?т омук уратытын барытын ботуччу тутан олордохпут.
Сэ?эн Ардьакыап, К?л?мн??р, Платон Ойуунускай, Максим Аммосов, Исидор Барахов, Илья Винокуров, Михаил Николаев чахчы да саха ?р?? тыынын ?р???лтэтэ, суон тулаа?ын буолбут дьон. Ол с?р?н дакаастабылынан кинилэр саха омугу бытаныыттан, ?л??ттэн-с?т??ттэн, сааттан-сууттан быы?аабыттара буолар. Кинилэргэ тосхойбут былаас боломуочуйаларын норуоттарын ту?угар ту?аайан, ?рд?к? былаас дьа?алтатын т?р??б?т норуоттарын к?м?скээ?и?э хайы?ыннаран, ?л?р ?л??, кэхтии ма?алайыттан к?м?скээн ылбыттара. Кинилэр саха салалтатын с?р?н ньымаларын чочуйбуттара. Ол эйэлээх уонна туруорсуулаах стратегия, норуот ту?атыгар былаа?ы ?лэлэтии, дьон кы?ал?атын бы?аарыы, ба?ылык тус ытык иэ?э диэн уонна кэлэр кэскилгэ олук охсон хаалларыы курдук киэ? дири? стратегияны туту?ан хоннохтоохтук-хорутуулаахтык дьа?аныы. Маннык эрэ хайысхалаах былаас дьон итэ?элинэн к????рэр, с?ппэт-оспот суола эндирдээх олох хайысхатын ыйар. Ол да и?ин эдэр к?л??нэ олох к??н?гэр эрчимнээхтик киирэригэр суолдьут сулус курдук инники к?л??нэлэр к??н туттубут дарханнарын ааттарын тилиннэрэн, кинилэр идеяларын, стратегияларын туту?ар. Ааспыт с??рбэ сыл былдьа?ыктаах кэмигэр саха дьонун, ыччатын чулуулара «Саха омук», «Саха кэскилэ» хамсаа?ыннары сэргэ «Эдэр саас», Эдэр интеллигенция т?мс??тэ, «Тобул», «Т?гэн», «Т?мэн» курдук ыччат араас ара?аларын т?мэр, сайыннарар, к???л??р тэрилтэлэри т?мэннэр, уларыта тутуу ирдэбиллэригэр олорон биэрбэтэхтэрэ. Ыччат тэрилтэлэрин да ааттара чопчу тирээн кэлбит т?гэ??э сайдыы суолун тобуларга эдэр саас ?йд??н-с?рэхтиин к??рб?т?н, туруммутун туо?улууллар. Ол са?ана ?с араас суол арыллыбыта: бастакыта – к?н?р к???л? к?рд??н к??? т??эн ?р? туруу, бас батарынан баламаттык бар?арарга дьулу?уу; икки?э – олох орто с??р?г?н туту?ан, салгыбакка-салпакка дьулуурдаахтык ?кс?й?н и?ии; ?с??э – олох долгуннарыгар саба о?устарбакка хаптайан биэрэн бас бэринии. Билигин с??рбэ сыл т?м?ктэригэр урукку социалистическай лаа?ыр государстволарын олохтоохторо бары сыанабыл бы?аллар. Барыларыгар да бу кэрчик кэм?э олохторун уйгута тупсубата, советскай цивилизация тутулла сатаабыт киэбиттэн тахсыбакка олороллор. Арай Илин Германия, Польша, Прибалтика ?р?сп??б?л?кэлэрэ эрэ Ар?аа Европа цивилизациятыгар былыргыттан тарды?ыылаах буоланнар, с?т?ктээх курдук санамматтар. Саха дьоно, хас да ?йэ?э бэйэлэрин салайынар киэптэрин былдьаппыт буоланнар, тута толугур со?отох хаалар кыахтара хайдах да суох этэ. Онон М.Е. Николаев ба?ылыктаах са?а былаас хайысхатын саха эдэр интеллигенцията ?й??н, к??с-к?м? буолан, саха бар?атын т??рэ?ин т??эриигэ туруммута. Бу олох орто ????н туту?ууну талыы – саха ыччата сиппит-хоппут лидердэрдээ?ин туо?ута. Онуоха ыччаты т?мэр анал государственнай орган – Ыччат министерствота тэриллэн, онно государственнай да ыйыылары, гражданскай да инициативалары сатаан дь??рэлиир В.П. Ноговицын ?лэлээн, анал ыччат политикатын концепциятын айан, олоххо киллэрэн, са?а саха государствотын тутарга дьулу?ар тыыннаах, сыаллаах-соруктаах ыччаты сайыннарыыга ту?аайыллыбыта улахан сабыдыалламмыта. Маны сэргэ ыччат аныгылыы билиилээх-к?р??лээх, идэлээх буолла?ына, б??? тирэхтэниэ?э диэн анал департамент тэриллэн хас эмэ уонунан ты?ыынча ыччат киэ? эйгэ?э тахсан, кэскиллээх идэлэргэ ??рэнэллэригэр ?й?б?л о?о?уллан ыччаты кинилэр тустарыгар ту?алаах былаас т?р?ттэммитигэр итэ?эппитэ. Ала?а дьиэ кэскилин тэринэн, о?о-уруу т?р?т?н ыал буолар ыччакка анал кредиттэр к?р?ллэннэр, Саха сирин киэ? киэлитигэр са?а дьиэлэр сандаарыспыттара. Ити барыта эдэр ыччат тэрилтэлэрэ уонна былаас дь??рэлээхтик, итэ?эйсэн ?лэлээбиттэрин ?т?? т?м?гэ. Ол сылларга саха омук кытыы сиргэ хаалыылаах та?ым?а хааллыбыт киэбиттэн эмискэ бэйэни государство та?ымынан салайынар кыа?а суо?а. Онон суверенитет бастакы уон сыла ки?и ис капиталын мунньунууга ту?аайыллыбыта саамай с?пт??х социальнай политика хайысхата эбит диэн билигин эрэллээхтик т?м?кт??ххэ с?п. Ити кэм?э саха омук тыын ылан, сиппэтэ?ин ситэрэ сатыырыгар кыах бэриллибитэ. Ол гынан баран, государствоны салайыыга эргиччи бэлэмнээх буолуу кылгас историческай кэм?э сити?иллибэтэ эмиэ ча?ылхайдык к???ннэ. Ол би?иэхэ эрэ буолбатах, Россия бары а?ыйах ахсааннаах баттаммыт омуктарыгар эрэ буолбатах, бэл Илин Европа омуктара эмиэ у?уннук ыарыыланан, кыахтарын сайыннаран к?н?р суолга ?ктэниэх кэри?нээхтэр. Били??и туругунан экономикалара сатарыйан, дьонноро ы?ыллан, сорохторо туспа государство да аатын былдьатыах курдуктар. Ол гынан баран, ки?и бэрки?иэх, социологическай чинчийиилэр к?рд?р?лл?р?нэн, 44 европейскай омуктартан биир да омук ситиспит суверенитеттарын кирбиититтэн аккаастанар санаата суох, социалистическай лаа?ырга т?нн?р? ыраламмат. Оччотугар ССРС ы?ыллыытын а?ыйар к??стэр а?ыйахтар, ?сс? ситэритин ити арахсыы билигин да ситэ б?тэ илик диэн саба?алыыллар. Улахан цивилизациялар киирсиилэригэр Россия бэйэтэ сиппит-хоппут цивилизация бы?ыытынан бэйэтин к?м?скэнэр уонна ?м?р? тардар кыа?а ы?ылла?ас. Урукку ?тт?гэр киэбин та?ынан тар?ана сатаабыта эмтэрийэн, дьи?нээх т?р?т сирдэрин сайдар кыахтарын хааччыйбакка, ис ньыгылын м?лт?т?р. Оннук политическай тутул ки?и, омук харысхаллаах буолуутун хааччыйбат.
Политическай тутул итинник м?лт????нэ ??мм?т ?йэ?э с??кэн экологическай уларыйыылары кытта дь??рэлэ?эр чинчилэннэ. ?ск?т?н хас да кэли??и ?йэ?э сир экологията улаханнык уларыйбакка, омуктар ??скээбит сирдэригэр государство тэринэн олоро сатаабыт буоллахтарына, балысхан экологическай уларыйыылар с????нэн м?л?й??н дьону атыйахтаах уулуу аймаан, сы?айан, Сибиир диэки к???рг? к??эйиэхтэрин с?п. Оннук т?бэлтэтигэр Россия государство бы?ыытынан туруула?ан хаалара уустук. Оччотугар саха омук тар?аммыт сиригэр-уотугар элбэх араас дьон то?уору?уо. Онон атын айыл?а, бы?ыы-майгы, сы?ыан, тутул олохтонуо. Оннук тутулга дь??рэлээх са?а стратегияны, ?й?-санааны и?эриммит к?л??нэни бэлэмниир сыал-сорук субу тирээн кэллэ. Онон ааспыт былдьа?ыктаах с??рбэ сыл бэйэтэ туспа кирбии, быы?ык кэм?э бэлэмнэнии бы?ыытынан сыаналаныан с?п. Бу быы?ык кэм?э саха омук туох-ханнык уларыйыыларга бэлэмнээх буолара эрэйиллэрий, ирдэниллэрий? Манна мин сэттэ араас ирдэбилгэ бол?омтону тардыам этэ.
Бастакы ирдэбил – айыл?а уларыйыыта. Били??и кэрчик экологическай кэми глобальнай сылыйыы кэмэ диэн анал ??рэхтээхтэр дакаастыыллар. Хотугу эргимтэ?э олорооччулар ону тулалыыр эйгэлэрэ уларыйыытын кэтээн к?р?н бигэргэтэллэр, кэрэ?илииллэр. Ити айыл?а уларыйыытын саамай сэрэхтээх к?ст??т?нэн Сир магнитнай полюстара хамсаа?ыннара буолар дииллэр. Ол олус к????рдэ?инэ муус ууллан, сир-дойду иэнэ тосту уларыйыа, оччо?о олохпут эйгэтэ эмиэ тосту уларыйарыгар бэлэмнээх буоллахпытына сатанар. Ол эбэтэр айыл?а ??рэ?ин дири?ник ба?ылаа?ыны уонна айыл?аттан бы?аччы тутулуктаах дьарыктары солбуйар атын ииттинэр дьо?урдары, тэрилтэлэри сайыннарыахха наада буолар. Саха бэйэтин «айыл?а тыынынан тыынан олоробун» диир ?йд?б?л?н дьи?нээх ис хо?ооно дьэ онно арыллыа. Атын сиртэн кы?арыллан к???н кэлбит дьон би?иги айыл?абыт уратытын билбэт, сатаан туттубат буолуохтара. Оччотугар би?иги, олохтоох омуктар буоларбыт бы?ыытынан, дьи?нээх ха?аайыттар курдук дьа?анар туруктаах к?рс??хтээхпит.
Иккис ирдэбил – цивилизациялар хоту диэки сы?арыйыыларыгар уонна харсы?ыыларыгар бэлэмнээх буолуу. Бу урукку ?тт?гэр би?иги к?рс?бэтэх ?л?гэрбит. Былыыр-былыр кытай, монгол омуктар цивилизацияларын кытта алты?ан ааспыт буолуохтаахпыт. Онтон европейскай цивилизация нууччалыы к?р??э православиенан к??н т?стэммитигэр буккуллубуппут. Билигин Россия?а исламскай цивилизация быгыалаан эрэр, глобальнай диэн ааттанар американскай цивилизация сабыдыала к????рэн и?эр. Онуоха тилэх батта?а улуу Кытайга охтуу эмиэ сыллата сэтэрэн и?эр. Онон цивилизациялар араас к?р??нэрэ би?иги тиэргэммит и?игэр киирэн ?й-с?рэх м?кк??р?н к??дь?ттэр к??дь?тэллэр. Би?иги бэйэбитин ханнык да цивилизациялаах курдук чуолкайдык санаммаппыт, ол т?м?гэр барытыгар тардыала?а олорон ?йб?т?н с??йтэрэн, бэйэ дьо?унун ы?ыктар куттал тирээтэ. Дьи?инэн би?иги, Хотугу эргимтэ олохтоохторо, бэйэбит айбыт, тута сылдьар цивилизациялаахпыт – ол арктическай цивилизация. Ситэри эттэххэ, циркумполярнай, ол эбэтэр Хотугу эргимтэ тула тар?аммыт цивилизация ураты к?р??э. Ону туту?а сатаан сахалар элбэх эрэйи да, сэмэни да ылыналлар, тулууру да к?рд?р?лл?р. Дьи?эр, ис-и?игэр киирдэххэ, бу да кинигэ?э ти?иллибит докумуоннар ?й-санаа харсы?ыытыгар, хотугу цивилизация уонна атын цивилизациялар к??нтэ?иилэригэр саха дьоно бэйэлэрэ туту?ар цивилизацияларын к?м?ск??р дь?кк??рдэрин кэрэ?илииллэр. Иччилээн ??скээбит т?р??б?т т?р?т ?б?гэ сир кыа?ынан ?лб?гэ?э тиксии, ты?ыынчанан сылларга чочуллубут олох отуорун туту?уу, омук дьо?унун с?ннь?н – тылын, кут тууратын туту?уу, инникигэ кэскили торумнаа?ын – бу барыта т?р?т хотугу цивилизацияны к?м?скээ?ин, кини эрэ маннык айыл?а?а, сиргэ-уокка табыгастаа?ын дакаастаа?ын. Маннык ?й?-санааны ситэри ?йд??б?кк?л?р, татым ычалаахтар омугумсуйууга, былааска ?тт?й??гэ сыбыы сатаан, хаарыаннаах дьоммут сырдык тыыннарыгар турбуттара. Дьи?инэн, Сир оло?ун хаамыытынан к?рд?хх?, бу ки?и аймах олорор эйгэтин харыстаа?ын, айыл?а туругун алдьаныытын ?м?р?т?? буолар. Оттон государстволар баар да буолуохтара, суох да буолуохтара, кинилэр омук историятынаа?ар быдан кылгас дьыл?алаахтар. Онон саха омук бэйэтин олорор Хотугу эргимтэтин айыл?атын харыстааччыта, ха?аайына диэн сайдыы кэскилин ис тыынын бы?ыытынан ?йд?б?лэ бу кэли??и с??рбэ сылга чуолкайдык ?йд?н?р буолла. Ону кэрэ?илиир докумуоннар бу кинигэ?э элбэхтэр.
???с ирдэбил – ки?и аймах а?а?ас аартыгар ?ктэнии. ?кс?к?лээх эппитинии, Хотугу муус бай?ал хоонньугар хор?ойо сыппыт дьокуут омук с??рбэ биирис ?йэ?э аан дойду аартыктара балысханнык арыллыбыт ухханнарыгар кииристэ. Урут оло?хо?о эрэ аан дойдуну курдуу эргийэ сылдьыбыт бэйэтэ илэ сири-дойдуну оройунан к?т?тэ сылдьар буолла. Бэл о?ох холумтаныттан арахпатах саха дьахталлара тимир к?л?н? миинэннэр аан дойдуну анаарар к??стээх-кыахтаах буоллулар. Маннык а?а?ас эйгэ?э ?ктэнии омук туругар дьайар ?т??тэ да, м?к?тэ да биллэн эрэр. Ыччаты билигин патриоттар уонна глобалистар диэн икки б?л?хх? араарыахха с?п. Патриоттар Саха сиригэр олохсуйар ба?алаахтар, оттон глобалистар ханна кыалларынан быдан барыстаах, сымна?ас айыл?алаах государстволарга сыстан олохсуйарга ба?араллар. Урукку к?л??нэ ыччаттар иннилэригэр маннык талыы тирээн турбат этэ. Му? кэ?ээтэ?инэ, Советскай Союз сабардамынан тар?аналлара. Оттон аныгы ыччат т???н?н сайдыылаах да, соччонон дойдуларыгар батан олорбот, аан дойду киэ? киэлитинэн тар?анар кыахтаналлар. Онон т?р??б?т дойдуга тапталы, бэйэ норуотугар ту?алаах буолар санааны иитэн та?аарар анал сыал-сорук турда. Онуоха биир ту?алаах матырыйаалынан бу уларыйыы м?чч?ргэннээх кэмнэригэр туруула?ан м?хс?б?т саха ыччаттарын талыыларын ту?унан кэпсиир кинигэ буолара саарба?а суох.
Т?рд?с ирдэбил тас эйгэ уларыйыытыгар ки?и ис кыа?а дь??рэлэ?иитигэр туруоруллар. Ол эбэтэр аныгы кэм тэтимэ олус к??скэ уларыйда, киирбит-тахсыбыт, турбут-олорбут, иилэ хабан ылан туттан-хаптан и?эр ки?и сити?иилээх буолар ?йэтэ ??скээтэ. Былыргы курдук сыта-тура толкуйдаан, араастаан эридьиэстээн, атах тэпсэн олорон бы?аарсар кэм ааста. Онуоха дь??рэлээх ээл-дээл, му?кук, сыылба сырыылаах, бытаан айаннаах майгы эмиэ хааларыгар тиийэр. Т?ргэн-тар?ан туттуулаах, элбэх дьарыгы тэ??э тутар, ?г?с ки?ини кытта алты?ар, ула?а санаатын булкуттарбат ис чи?нээх ки?и табыллар бириэмэтэ буолла. Онуоха дь??рэлээн аныгы саха о?ото хамсаныыта, ?йд??р-толкуйдуур тэтимэ быдан т?ргэтээбитин психологтар бэлиэтииллэр.
Маны сэргэ аныгы тэтимнээх, к?рэс былдьа?ыылаах олох ки?и эт-хаан ?тт?нэн чиргэл буоларыгар кытаанах ирдэбиллэри туруорар. Ара? ки?и со?уллан хаалар. Онон сайдыылаах диэн ааттанар государстволарга о?ону кыра эрдэ?иттэн чиргэл буоларыгар, эдэр ыччат спордунан к??скэ дьарыктанарыгар ураты бол?омтону уураллар, ку?а?ан дьаллыктартан харыстыыллар. Оттон к??н к?рс??хтэрэ, былдьа?ыахтара-атахта?ыахтара диэбит омуктарын ыччаттарын ку?а?ан дьаллыкка сутуйа сатыыллар, быртах дьарыктарга сы?ыараллар. Ол курдук, би?иэхэ, Россия?а да, Саха сиригэр да, к?л??нэни к?л??нэнэн ара?, содур, бэйэни кыайан салайынар кыа?а суох турукка киллэрэргэ бу с??рбэ сылга к??скэ туруммуттара. Онуоха киин былааспыт таах олорон биэрбитин т?м?гэр ол ыччаппыт кэскилигэр ыар содулланна. Билигин т?р?пп?ттэр, дьон са?а ?йд?н?н, пиибэ, арыгы, наркотик, проституция, криминал, араас быдьар бы?ыы тас к?ст??т?н харах халтарыйар угаайытыттан дьэ босхолонуох, утарсыах курдук буолан эрэллэр. Ыччаты ыччат угуйар. Онон дьо?ун сиэрдээх-майгылаах, туруула?ар кыахтаах ыччат дьону ?р? тутан, би?ирэмнээх холобур буолалларын сити?эр сорук турда.
Бэ?ис ирдэбил оло?у анаарар к?р?? уларыйыытыгар сытар. Ол эбэтэр ки?и оло?о диэн ки?киниир киэ? куйаар эйгэтиттэн ситим тарпыт кут сайдыыта буолар диэн т?р?т ?йб?т?н-билиибитин са?алыы сайыннарыы. Материалистыы мас курдук судургутук оло?у анаарыы т?м?гэр ки?и оло?ун ураты кистэлэ? анала суураллар, суолтата намтыыр, бэйэни салайынар кыа?а кыа?ыланар. Оттон т?р?т сахалыы ?йд?б?ллэринэн ырыттахха, ки?и ис кыа?а – бараммат к?нд? бар?а. Ону тута сылдьар буолан саха ыччата барытыгар дьо?урдаах, атын омуктар ыччаттарыгар к??н?н т??эн биэрбэт. Оннук к????гэр к????, кыа?ар кыа?ы, эрчимигэр эрчими эбинэр буолан, саха ыччата оччугуйтан да улаханы ??скэтэр, та?аарар кэскиллээх. Онон «кыра-хара омукпут» диэн бэйэни сэнэнииттэн тардыныахха, ыччаппыт кэскилин та?нарымыахха. Суорун Омоллоон саханы «куттас омук» диэн эппит да буолла?ына, кини, араа?а, т?р?т кыа?ын батталга киэптэтэн, хас репрессия аайы к???рээн, алаа?ыгар б?гэн ордубут дьонун а?ынан эппитэ буолуо. Куттас, кутуйах хороонун кэ?этэр омук маннык ?с м?л?й??н квадратнай километр тухары тайаан сытар сири иччилээн, олох-дьа?ах тэринэн иитиллэн олоруо суох этэ. Би?иги курдук ахсааннаах уонна онуоха дь??рэтэ суох киэ? сирдээх омук б?т?н аан дойду ?рд?нэн суох. Айыл?ата тыйы?ын этэ да барыллыбат. Онон си?нэриилээх, сэнээ?иннээх сы?ыа??а киирэн биэрэр ончу сатаммат. Хата, т?тт?р?т?н, дьэ эбии сэтэрэн, дьэ эбии кэ?ээн кимиилээхтик киирсэн и?иллиэхтээх. Ол курдук саха интеллигенцията быы?ык кэмнэргэ туруорсуулаах буолара. Бу кинигэ эмиэ ол кэрэ?итинэн буолар.
Алтыс ирдэбил Одун хаан о?о?уутун, Чы?ыс хаан ыйаа?ын туту?уу к?рэ?эр к?ст?р. Ол эбэтэр омук бы?ыытынан бэйэ бодотун, аналын туту?ар кыахпытын тургутуу. Этиллибитин курдук, а?а?ас эйгэ?э тар?анан хаалыахха с?п, олорор сирбитигэр элбэх дьон аа?наан кэлиэхтэрин с?п, иинэ?эс, му?кук ыччаттанан кэрэгэй кэскиллэниэххэ с?п. Бу барыта Одун хаан о?о?уутун, Чы?ыс хаан ыйаа?ын ситэри ?йд??б?кк? та?нарбыт содулугар арыллар ?л?? ма?алайдара. Ки?и аймах к?н сирин дьоллоох иччитэ буолан айыллыбыт аналлаах. Ол тэ?э саха омукка ананыллыбыт кыталыктаах кырдаллардаах хотугу дойду туругун ту?угар сахалар ?рд?к эппиэтинэ?и с?гэллэр. Ол да и?ин айыл?а харыстабылын дьаны?ан туруула?абыт, саамай ыалдьар, сомо?оло?ор чопчубут онно иитиллэр. Айыл?а ч?л туругуттан сиэттэрэн олохпут уйгута, дьыл?абыт о?о?уута т??рэх тэбэр. Онон суверенитет диэн угуйуулаах к???л туруга айыл?аны харыстаа?ынтан са?аламмыта уонна кииннэммитэ. Иитиллэр ийэ эйгэбитин та?нарбатахпытына, Иэйэхсиппит кэлэйиэ суо?а, Айыы?ыппыт арчылыы сылдьыа. Оччо?о кэхтии, иинии ыар тыына би?игини тумнуо. Айыл?а тыынынан тыыннанан хас биирдиибит ?йэтэ у?уо, омук кэскилэ кэтириэ.
Сэттис ирдэбил – ба?ылыыр былаас уларыйыыларыгар туруула?ыы. Ки?и аймах историятын анааран к?рд?хх?, т???л??х элбэх государстволар ??скээбиттэрэй уонна сууллубуттарай? Оттон кыахтаах омуктар са?а хаан эбинэн, ааттарын салгыы салайан, ?сс? к????рэн и?эр буолар эбиттэр. Саха да саха ааттаммыта т?? былыргыттан. Хаста да дь???н кубулуйан, олох стратегиятын уларытан, бу с??рбэ биирис ?йэ?э ?ктэннэхпит уонна салгыы сайдыы стратегиятын тобулабыт. Билигин Россия учуонайдара саханы пассионарнай омук диэн билинэллэр. Саха стратегиятын биир уратытынан ба?ылыыр былааска сыстан, онтон кыах ыларга дьулу?уу буолар. Онтон сибикилээтэххэ, былаас да, государство да араастык уларыйдахтарына, са?а кыах ??ск??р?гэр эрэл баар. Ха?ан ба?арар араас уларыйыыларга омук ч?мч?к?л?р? ?с а?ыы хайдаллар: уруккуну туту?ааччылар, уруккуну утарсааччылар уонна орто с??р?г? туту?ааччылар. Саха ортону ордорор, ол с?ннь?н була сатыыр м?кк??р к?рэ?эр сыы?а-халты да туттунуон с?п. Ба?ылыыр, тастан со?номмут былааска т?р?л?мм?т о?ус курдук сиэтиллэр майгы-сигили би?иэхэ олохсуйбатах. Ол да и?ин ис к???ллээх буолан, баччалаах киэ?, тыйыс сиргэ тар?анан, туспа буруо та?ааран ураты омук аатын ылан олордохпут. Оттон кэлэн и?эр далаа?ыннаах уларыйыыларга быы?ык кэм?э мунньуммут уопуппутун ымпыктаан-чымпыктаан ырытан, сыы?атын-халтытын ыл?аан, туруула?ар ньымалары чопчулуох тустаахпыт. Оннук сыалы-соругу туруоран, бу кинигэни кэлэр кэрдиис к?л??нэ ыччатыгар уунабыт.
Кэнэ?э?ин-кэнэ?эс ки?и аймах омугунан буолбакка, ?й-санаа, майгы-сигили кылааннаахтарынан салайтарар кэмнэрэ ??н???э. Оччо?о эрэ сирдээ?и олох силигилиир кыахтаныа?а. Онно дьо?уннаах дуо?унастарга, иилиир-са?алыыр т?м?к бы?аарыылары ылынар тэриллиилэргэ саха ыччата к??н?нэн кыттарыгар эрэллээхпин. То?о диэтэххэ, би?иги курдук айыл?а эриирдээх ирдэбилин этигэр-хааныгар и?эрэн, эйэ?эс, сайа?ас, ньыгыл уйул?аламмыт омук суох. Би?иги курдук к???л ту?а диэн то?ортон-хатартан толлубатах омук суох. Би?иги курдук а?а?ас киэ??э тарды?ар, аан дойду та?ымынан ?т??н?, сырдыгы, кэрэни ыраланар омук суох. Би?иги курдук быста-быста сал?анарга ??р?йэх буолбут, ба?ылыыр омуктар быыстарыгар бэйэ бодотун ?йэлэри курдаттаан ы?ыктыбатах омук суох. Би?иги курдук Киэ? Куйаар та?аратыгар с?г?р?йэр, айыл?а?а дь??рэлээх ки?и аймах ки?илии майгытын ??скэппит итэ?элин та?нарбатах омук суох. Онон би?иги ис турукпут ыраас, аньыы, сэт-сэлээн мунньуллубатах, ол аата айыл?аттан да, ки?и аймахтан да иэстэбил т?р??тэ суох. Хата ки?и аймах алгыстаах ?т??н? к??тэр эрэл санаата тус хоту ту?аайыллар. Ол аата, би?иэхэ, сахаларга, хотугу дойду хо?уун, дьо?ун олохтоохторугар.
?б?гэ ?гэ?инэн, ?лб?т с?бэни омук бэйэтэ эрэ сити?эр. Туораттан кэлэн абыраабыт, ?р? тардыбыт суох. Ар?ааттан-со?урууттан ?рэр хахсаат тыал астар ту?а биллибэт. Онон хотугу муора хонно?ор хор?ойбут саха омук дьыл?ата былыргыттан быйылгыга да, кэнэ?эски да ?тт?гэр иитэн та?аарбыт сайдам са?а к?л??нэтиттэн, ??нэр ыччатыттан тутулуктаах. Иитиллибит – иэстээх.
У.А. Винокурова,
«К?л??нэ ситимэ быстыбатын,
утум быстыбатын ту?угар» кинигэ (2009)
киирии тылыттан
САХА НЬУРГУНА ДЬ?Г??Р СУРКУОП
Туругу, соругу атыннык к?р?????
Саха ?р?сп??б?л?кэтин с??с сылын кэрдии?э б?тт??н дойду уустук ?йэтин – ?ксэ будул?аннаах, атаанна?ыылаах, алдьатыылаах А?а дойдуну к?м?ск??р сэриилээх, ол кэннэ ???ээ ?кс?й??лээх, онтон былаас эстиилээх, та?нары т????лээх, кэли??и кэм?э са?аттан ?н?йэ сатаа?ыннаах иннэ-кэннэ биллибэт кэмигэр т?бэстэ.
Бу били??и кэм уратыта – Арассыыйабыт инники к?р??тэ чопчута суох, сайдыы суолугар киирбиппит к?ст?бэт. Ол да буоллар, Сахабыт Сиригэр ?р?сп??б?л?кэлээх омук хайаан да кэскили к?р??лээх, сыаллаах-соруктаах буоларбыт эрэйиллэр.
Баар бала?ыанньаны анааран, кы?ал?аны аа?ар-суоттуур хара?ынан к?р?н, с?бэни т?мэн, уопсай ?йд?б?л ??скэттэхпитинэ – иннибит диэки эрэллээхтик хамсаныахпыт.
Салгыы тус бэйэм санаабын, толкуйдаан та?аарбыт тобулбун дьон-сэргэ бол?омтотугар ту?аайабын.
Сир баайын хостоо?унугар – харыстабыллаах сы?ыаны
Саха сиригэр сир баайын хостооччулар тулалыыр айыл?а?а хоромньута, олохтоохторго охсуута суох ?лэлиэхтээхтэр. Би?иэхэ ?лэлиир аан дойдуттан капитал кыттыгастаах корпорациялартан холбо?уктаах омуктар ылыммыт экология?а стандартарын туту?ан ?лэлииллэрин ирдиир кэммит кэллэ.
Б?л?? уутун киртийиитэ, Саха сирин ар?аа ?тт?н экологията аан дойдуга б?д??н?р?нэн биллэр аламаас уонна нефть-газ корпорацияларын айыл?а?а сы?ыаннарыттан тутулуктаах. Кинилэр уонна чох корпорацията, кы?ыл, ?р?? к?м???, сурьманы, тимир таа?ын хостуур улахан хампаанньалар бары цивилизациялаах дойдулар та?ымнарынан экология ирдэбилин туту?ууга ыраас барыыстарыттан уон быры?ыан кэри?ин, онтон да ?рд?г? ту?аайыах тустаахтар.
Олохтоох былаас, эко-актыбыыстар уонна уопсастыбанньыктар ?йд??хт?к уонна сатабыллаахтык иннилэригэр тирээн турар соругунан экология нуормаларын уонна сир баайын хостоо?у??а харыстабыллаах сы?ыан ирдэбилин туруорсаллара с?пт??х.
Хотугу сир экономикатын са?а к?р??э ??ск??хтээх
Би?иги Сахабыт сирин уратыта – аан дойдуга б?д???нэн биллэр алмаас, нефть, газ, чох корпорациялара баар да буоллаллар, бу к?м?с хостоо?уна ?р? к?пп?с гыммыт кэмэ да кэллэр, бэйэтэ олохтоох бырамыысыланна?а суох кэриэтэ олороругар буолар. Олохтоох бырамыысыланнас б?т?н министиэристибэтэ баар буола сылдьыбыт сэбиэскэй кэмин санаан кэлэр то?оостоох буолла.
Урбааны кэ?этэри уонна са?а о?орон та?аарыыны ??скэтэри к???л??р дьа?аллар ситэ к?дь???э суохтар. Тутуу индустрията к?рд?р?н туран м?лт??т?. Алдан, онноо?ор Нерюнгри олохтоох о?орон та?аарар тэрилтэлэрэ ситэ кыа?ыран испэттэр. АЛРОСА салайар аппараата Мирнэйтэн Новосибирскайга дьи?э, с?б? суохтук к???р?лл????ттэн Мирнэй, Удачнай, Айхал куораттар алмаас корпорациятыгар ?лэлээбэт атын олохтоохторо быра?ыллан хааллылар. Киин куораппытыгар – Дьокуускайга ??нэн и?эр ?лэ?ит ыччат бэйэтин дохуот киллэринэр дьарыгын тэринэрин к???л??р толкуйдары тобулуохтаахпыт. Ону тобулан ?лэ миэстэтин, са?а дохуоттаах дьарык к?р??нэрин элбиирин сити?иллиэхтээх.
Олохтоох бырамыысыланнас, урбаан, бэйэ о?орон та?аарыыта кыа?ын ыларыгар усулуобуйа, ?й?б?л суо?ун тэ?э.
Сир баайын хостуур улахан хампаанньалар о?орон та?аарыылара кэ?ээн, барыыстара быдан б?д????н и?эр. Ону тэ?э кинилэр салалталара олохтоох дьонтон тэйэн и?эр.
Т??? да са?а бас билээччилээх, са?а салалталаах буолбуттарын и?ин, хас биирдии б?д?? корпорациялары, улахан хампаанньалары Саха сирин дьонугар-сэргэтигэр сирэйдэринэн хайы?ыннарар сыалы-соругу туруорунуо?у?.
Би?иги сирбитигэр а?ардас АЛРОСА эрэ баар буолбатах. «Транснефть», «Газпром», «Сургутнефтегаз» курдук аан дойду ырыынагар тарбахха баттанааччылар эмиэ бааллар. Чо?у хостооччулар эмиэ аан дойдуга тахсыылаахтар. К?нд? таа?ы, к?м??? хостооччулар сэбиэскэй кэмнээ?и к?рд?р??н? а?ардылар, барыстара ба?аам – к?м?л???р иэстээхтэр. Бары Саха сирин сайдыытыгар кытты?ар кыахтаахтар.
Б?тт??н Арассыыйа Т?р?т Сокуонугар баар «Сир итиэннэ сир баайа ту?ааннаах т?р?т омуктар олохторун-дьа?ахтарын тупсарарга тирэх бы?ыытынан туттуллуохтаах» диэн с?р?н бала?ыанньа ?лэлиэх тустаах.
Онно би?иги былааспыт кы?алларын, уопсастыбаннас кытты?арын, ирдиирин эрэйэр кэм ??скээтэ.
Тыа сирэ – омукпут дьыл?ата
Саха дьонун уонна хотугу омуктар т?р?т дьарыктарын, ?б?гэ сиригэр бырааппытын к?р?р, бултаа?ын уонна балыктаа?ын ту?унан сокуоннары ?й????н уонна анал программалар к????рэллэрин сити?эр сорук турар.
Бу хайысха?а судаарыстыба бэлиитикэтин са?ардыыга ураты суолтаны орто саастаах дьону, ?б?гэлэрин уонна т?р?пп?ттэрин дьарыгын салгыыр эдэр ыаллары, ынах, сылгы, таба иитэр дьону ?й??????э ууруллуохтаах.
??нэн и?эр ?лэ?ит ыччат ?б?гэтин сирин-уотун харыстаан илдьэ хаалыахтаах, тыа ха?аайыстыбатынан уонна булдунан дьарыктанар учаастагы, нэ?илиэстибэ бы?ыытынан кэлэр сири бэйэтин ?й?н-с?рэ?ин ууран туран ба?ылыырга дьулу?уохтаах. Саха сирин ?рд?нэн сиртэн уонна ойууртан, ол и?игэр сир баайдаах хайалартан бы?а астаран ыларга бэриллибит кыа?ы тахсан и?эр к?л??нэ ту?аныах тустаах.
Аныгы кэм ирдэбилигэр с?п т?бэ?эр оло?у-дьа?а?ы тэринэр уонна тыа сиригэр сайдыыны а?алар ту?уттан дьо?ус тэрилтэлэри, олохтоох тутуу индустриятын базаларын тэрийэр с?пт??х (бэйэтигэр бетону уонна бетон блоктары о?орон та?аарар тэриллээх; бытарытар уонна араарар тэриллээх кумах уонна щебень таас ылар карьердаах). Оччо?о улахан кыамталаах массыыналаах олохтоох дьо??о эбии ?лэ ??ск???э. Бу саас-сайын эмискэ тутуу матырыйаалыгар, бурууска, эрбэммит маска сыана икки т?г?л, онтон тахса ?рдээн, са?а дьиэ тутуутун ороскуота а?ара барда. Кэтэх ыал дьиэтин буруу?ун ма?ынан тутуохтаа?ар, таастан туттара ордук чэпчэки буолан эрэр.
Чугас, тэйиччи да?аны баар хайабыт таа?ын та?астаан та?аарар технологияны ба?ылыыр кэскиллээ?ин ?йд?????, хамсаныа?ы?. Манна Алдан э?эр ??скээн, тахсан сытар диопсид уонна дунит боруодалары, улуустарга баар атын таастары ту?а?а та?ааран, ?йэлээх, сылаа?ы ?ч?гэйдик тутар тутуу матырыйаалларын бэйэбит о?орору сити?иэ?и?.
Цивилизация хаалынньа?ыттан тахсары сити?иэххэ
Би?иги сайдыылаах олох та?ымыттан (цивилизацияттан) хаалан и?эрбитин кыбыстыбакка эрэ билинэр кэммит кэллэ. Дьокуускай куорат 17-с кыбаарталыгар онон-манан туалеттар та?ырдьа тураллара – цивилизация би?иэхэ суо?ун к?рд?р?р.
Улуус кииннэригэр, дэриэбинэлэргэ т??? дьиэ?э сылаас туалет суох да – оччонон цивилизация суох.
Икки этээстээх мас дьиэлэргэ электричество тардыытын туруга м?лт???ттэн ба?аардар буолаллара цивилизация ирдэбилигэр с?п т?бэспэт.
Киин куоракка уулусса кытыытынан ардах уутун а?арар канализация суо?а аныгы кэм та?ымыгар тахса иликпитин туо?улуур.
Уулусса аайы таас тротуардаах буолары итиэннэ бадараан, быыл куоракка, улуус кииннэригэр суох буоларын сити?эр сорук туруохтаах.
Би?иги бу хаалыыбытын кистии-саба сылдьыбаппыт ордук. Баары баарынан аахсан, аа?ан-суоттаан онтон хайдах тахсары толкуйдуох-тобулуох тустаахпыт.
Цивилизация хаалынньа?ыттан тахсыы – били??и кэм ирдэбилэ. Бу – былаас бары ара?атын иннигэр турар аныгы ирдэбил.
Куорат уонна улуустар б?ддь??ттэрэ аа?ан и?эр сыллаа?ы ороскуоту толуйарга аналлаахтар. Кэскиллээх былааннар ?б?лээ?иннэрин манна к?рд?р?р к?ч?мэ?эй, кыаллыбат тэ?э.
Онон бу улахан кы?ал?а?а сытыы бол?омтону тардан, дойду киин былаа?ын кытты?ыннаран, кинини кытта Дьокуускай уонна атын куораттар мас кыбаарталларын са?ардан тутуу федеральнай тус соруктаах программатын о?орон-чочуйан олоххо киллэрэри сити?иэххэ.
Республика 100 сылын кэрдиис кэмин кэннэ цивилизация хаалынньа?ыттан уон сыл и?инэн букатыннаахтык тахсар дьо?ун соругу туруорунар с?пт??х.
Сайдыы суолун туту?уу – быы?анар ньыма
Мин сайдыы ту?унан толкуйдуо?у?, сайдыы ту?угар хамнаныа?ы? диэн ы?ырабын.
Сайдыы бэлиитикэтин бигэргэтэр, урбаан уонна производство са?а к?р??нэрэ ??ск??ллэрин ба?арыа?ы?. Арассыыйа олохтоохторо бары судаарыстыба экономика?а уонна бырамыысалыннаска бэлиитикэтэ ха?ан са?а ис хо?ооннонорун кэтэ?эр.
Би?иги бары дойдубут сайдыы киэ? суолугар эрэллээхтик киириэн итиэннэ са?а технологияларга оло?урбут олох-дьа?ах, уопсастыба тутулугар к??? к?т?н тахсыан ба?арабыт. Саха сирин олохтоохторо о?орон та?аарыы дьо?ус тэрилтэлэрин ??скэтиинэн уонна бэйэ дохуоттаах дьарыгын кэ?этиинэн хайаан да дьарыктанарбыт ирдэнэр. Мин к?р??бэр, мантан салгыы кэм?э Саха сирин орто саастаах хас ???с олохтоо?о, хас иккис эдэр ки?итэ дохуот киллэрэр бэйэ дьарыгын булуммут, о?остубут буолуохтаах.
Са?а ?йэ – са?а технологиялары ба?ылаа?ын, онуоха оло?урбут са?аны о?орон та?ааран ырыынакка эргинии кэмэ. Са?алыы к?р??лээх урбаанньыттар уонна к???л тыыннаах, дьо?урдаах эдэр дьоммут хорсун санааларынан Саха сирэ Азиатскай-Тихоокеанскай ырыынакка тахсар ураты суолларын тобулуохтара диэн эрэнэбин. Онно Саха сирин минералларын уонна хайатын боруодаларын ту?а?а та?аарыы тирэх буолуо?а. Холобур, уокка умайбат тутуу матырыйааллар уонна техническэй суолталаах бородууксуйалар.
Би?иги суол арахсыытыгар турабыт.
Эбэтэр иннибит диэки хардыылыыр бэйэбит ыллыктарбытын булан, киэ? сайдар суолга тахсыахпыт, эбэтэр хаалынньа? буолуу уонна дьадайыы би?игини э?иэ.
Ийэ тыл, т?р?т култуура – баар буолуубут мэктиэтэ
Дойдубут т?р?т омуктарын тыллара уонна култууралара – би?иги Арассыыйабыт чэлгийэр тыына, харысхаллаах баайа буолар.
Кинилэри барыбыт б?тт??мм?т баайын бы?ыытынан харыстаа?ын, сайыннарыы уонна омуктар култуураларын дь??рэлэ?иннэрии – норуоттар бэйэ-бэйэлэрин ?йд????лэрин уонна Арассыыйа биир сомо?о буолуутун мэктиэтэ диибин.
Би?иги 2009 с. «??рэ?ирии ту?унан» федеральнай сокуо??а киирбит уларыйыылар содулларын умнубаппыт. Ол уларыйыыларга с?п т?бэ?иннэрии диэн ааттаан республика сокуонуттан национальнай-региональнай компонент ту?унан ыстатыйаны суох гынаары ыгыы-т??р?? буолбута. Онно бастаан Ил Т?мэ??э би?иги саха норуотугар, хотугу омуктарга тыын суолталаах сокуоммут с?ннь?н туруула?ан к?м?скээбиппит. Федеральнай сокуону о?орооччуларга кытта сабыдыаллаабыппыт.
2018 сыл саа?ыгар Ил Т?мэн 5-с ы?ырыылаах мунньа?ын дьокутааттара мин ??рэнэр тылы талыыга к???л?, т?р??б?т тылы ??рэтэр бы?ыыны-майгыны хааччыйар тэрээ?ини б?р?к?рээттии быраабыла?а хаайан хааччахтыыры, ??рэх тылын талар быраабы оскуола та?ымыгар эрэ киллэрэргэ сорунууну Т?р?т Сокуо??а оло?уран утарбыппын ?й??б?ттэрэ.
Ил Т?мэн ити к??стээх бы?аарыытын салгыы Госдума?а туруула?ыннара миигин ыыппыта. Ол т?м?гэр ??рэнэр тылы талыы к???л?н уонна республикалар судаарыстыбаннай тылларын та?ымын т??эрии сатамматын ту?унан би?иги туруорсуубут ?й?мм?тэ уонна аахсыллыбыта.
Били??и кэм?э аны у?уйаан саастаах, бэ?ис-алтыс кылааска тиийэ саха о?ото т?р??б?т тылыттан к?рг??м?нэн тэйэн эрэр. Бу ааннаабыт кы?ал?а элбэх ыалы, нэ?илиэк аайы дьону долгутар.
Манна са?а дьа?аллар наадалар. Т?р??б?т тылы сыыппара эйгэтигэр то?о анньан киллэрии су?аллык ?б?лэниэх тустаах о?о аймах компьютергэ, т?л?п????э ийэ тылынан аа?ар, оонньуур, к?р?р кыа?ын уталыппакка, салгыы бириэмэни с?тэрбэккэ хааччыйыахтаахпыт. Ону о?орор, айар, олоххо киллэрэр дьо?урдаах дьон ?лэлэрэ бы?аччы уонна киэ?ник ?б?лэнэрин сити?ии – бу тыын суолталаах сорук буолар.
Доруобуйа харыстабылыгар, социальнай бэлиитикэ?э ураты бол?омтону
Били??и кэм уратыта – пандемия уонна кини тар?анарын тохтотор охсу?уу ??р?йэхтэригэр оло?уран, доруобуйа харыстабылын ситимин т?рд?ттэн тупсарар сорук турар.
Ураты бол?омтону тыа сирин уонна аччыгый куораттар олохтоохторугар б?ддь??т уонна страховка суотугар т?л?б?рэ суох хаачыстыбалаах медицинскэй к?м? о?о?улларыгар ууруохтаахпыт.
Ол ту?угар ылыллар сокуоннар сарбыйыыга т?бэспит медицина ?лэ?иттэрин ахсаанын ч?л?гэр т??эриигэ ту?уланыах тустаахтар. ?р?сп??б?л?кэ туруорсуулара дьон доруобуйатын к?р??гэ ту?уламмыт федеральнай бырагырааммаларга киирсиэхтээх, доруобуйа харыстабылын судаарыстыбаннай уонна муниципальнай ситимнэрин салгыы сайыннарар дьа?алларга кыттыахтаах.
Сокуоннар уонна бырагырааммалар ки?и доруобуйатын тупсарар, физическэй культура, спорт сайдыытын ?й??р, тулалыыр эйгэ ыраас буоларын ирдиир, нэ?илиэнньэ санитарнай-эпидемиологическай ?тт?нэн куттала суох олоруохтаа?ын хааччыйар аналлаахтар.
Дьиэ кэргэни, ийэ, а?а буолууну, о?о саа?ы, доруобуйаларынан хааччахтаахтары уонна саа?ырбыт дьону, ??скээбит са?а бы?ыыга-майгыга ?лэлиир социальнай сулууспа ситимин ?й??р дьа?аллар к?дь??стээх буолалларын сити?иэхтээхпит.
Ыччат дьо??о аман ?с
Эдэр ки?и – эн дойду? инники кэскилин бы?аарар аналлааххын. Кэм-кэрдии болдьо?унан, бу дойду судургута суох оло?ун сотору э?иги бэйэ?ит бы?аарар дьон буола?ыт. Дойду са?а экономическэй уонна уопсастыбаннай тутула хайа диэки хайы?ара э?игиттэн тутулуктаах буолуо.
Билэбин, э?иги эрдэлээн ситэргэ-хоторго тиийэ?ит, олоххут суолун бэйэ?ит тала?ыт, бы?аара?ыт.
Тус дьыл?аны о?осторго, дьиэ кэргэни тэринэргэ, оло?у тутарга уонна кэскили у?анарга хорсуннук киирси?. Сыалы-соругу сити?эр ту?угар ???с буолу?, ?р?й?н-ч?р?й?н биэри?.
?лэ уонна дохуоту киллэрэр дьарык – бу эрэ ки?и бэйэтин эрэллээхтик сананарыгар, сити?иилээх буоларыгар тулхадыйбат тирэх.
Санаа?ытын к????рд??. Э?иги барытын сатыаххыт.
Мин с?бэм. Мин кимминий, ким-туох буолуохпун ба?арабын, мин тугу гынан дохуот о?остобун диэн элбэхтик эргитэ санаа?. Итиннэ хайаан да хоруйу булан тэйи? уонна иннигит диэки дьулу?у?.
Т?р?пп?т с?бэтин эмиэ бол?ойу?. Са?аламмыты сал?ааччы буолар улахан суолталаах.
Биир са?а, балайда уустук соругу э?иэхэ туруорабын. ???н? о?орууттан атын, ?гэс буолбут ?лэ к?р??нэрин та?ынан, э?иги, Саха сирин эдэр олохтоохторо, са?а бородууксуйалары о?орон та?аарар дьо?ус тэрилтэлээх уонна бу хайысха?а санаа?ытын сити?эргэ дьаныардаах буолу?.
Ону та?ынан о?орон та?аарбыккытын тас ырыынакка атыылыырга, экспорка бэйэ?ит бородууксуйа?ытын тиэрдэргэ кы?аны?.
Мин э?иги Сахабыт сиригэр ыраахтан тиэллэн кэлэр малы-салы, табаары солбуйар о?о?уктары тобулан олоххо тэнитиэххитин ба?арабын.
Дьокуускай билигин – хаалтыстаах, бартыбыаллаах, сулууспалаах, уонна б?ддь??ттэн ?лэлээх дьонунан толору куорат.
Киин куораппытын о?орон та?аарааччылар уонна уран тарбахтаахтар куораттарыгар кубулуту? диэн ы?ырабын.
Э?иги, Саха сирин эдэр ыччата, сайдыыга к??? к?т?н тахсыыны, сайдыыны ситиспит дойдулар бу иннинээ?и к?л??нэлэрэ дойдуларын ту?угар о?орбуттарын курдугу о?орор, кыайар аналлааххыт.
Эрэнэбин эдэр дьо??о, итэ?эйэбин кэхтибэт кэскилгэ!
САХА?А СЫРДЫК ЭРЭЛИ СА?АР
«Уол о?о ?с кырыылаа?а, ураа?хай у?уктаа?а» диэн хай?ал тыллара чахчы уратылаах, к?нн?р? дьонтон та?ыччы эр бэрдэ, элик ?т??тэ ки?иэхэ ту?аайыллан этиллээччи. Саха омук барахсан оннук туйгуннардаах буолан, былыр-былыргыттан ту?угар тууланан, иннигэр илимнэнэн, эстибэккэ-быстыбакка кэллэ?э. Кинилэр, ураа?хай саха хоодуоттара-хо?ууннара у?ук т?гэн, кы?ал?а кы?айда?ына, ?лэ?э, булка, к?н-хаан к??эйдэ?инэ – кыргыска да?аны, бар дьоно тумус туттар, дурда-хахха к??н ки?илэрэ буолан ?р???йэллэрэ. Оннук, омугун дьолугар т?р??б?т биир у?улуччу ки?инэн дьон-сэргэ Матвей Евсееви ааттыан ааттыыр. Кинини т??? да?аны биир саастыылаа?ым буолбутун и?ин, кырыы эрээри, ураты сиргэ т?р??б?т-??скээбит, сэбиэскэй кэм?э иитиллэн ?лэ?ит, ки?и буолбут Матвей Евсееви мэлдьи би?ирии, с???, хайгыы, толло да?аны к?р?р?м. Хайдах итинник уустук биисинэс эйгэтигэр, буолаары буолан, дьалхааннаах то?ус уонус сылларга то?у анньан киирэн, сити?иилээхтик ?лэлиирин ?йб?р сатаан батарбатым. Кини ким да бэлэмэ, ???ээттэн ?р? тардыыта суох оло?ор, ?лэтигэр суолун бэйэтэ солонон, к?м?с-алмаас хостоо?унун, батарыытын курдук омук ааттаахтара, урдур?аччылара эрэ ба?ылаан-к???лээн илдьэ сылдьар о?орон та?аарыы, урбаан эйгэтигэр эргичийэн тахсыылаахтык ?лэлиирин, саханы бырамыысыланнаска киллэрбитин дьон-сэргэ би?ириир, олус хайгыыр. Биир бэйэм, тэ??э кэриэтэ ?рд?к ??рэххэ ??рэммит, эмиэ саха тыатын сириттэн, у?ук, кытыы нэ?илиэктэн тыыллан-хабыллан тахсыбыт ??лээннээхпинэн киэн тутта саныыбын. Уонна, олохтоох дьон барытын кэриэтэ, саха да?аны итинник уустук о?орон та?аарыы хайысхатыгар атын омуктартан хаалсыбакка, ?сс? ордуктук ?лэлиэн с?б?н дьи? дьыаланан, к??стээх ?лэнэн дакаастаабыт, итиэннэ к?н б?г?н?гэр диэри айымньылаахтык ?лэлээн, ча?ылхай холобуру к?рд?р? сылдьарыттан олус ??рэбин-астынабын. К?рс?н кэпсэтиэх иннинэ, атын араас матырыйаалы билси?эргэ кини эт саастыы, о?о саа?ын до?орун Н. Михалева-Сайа «Саханы быы?аабыт саха» диэн интервьютун на?аа с?б?лээн, ылынан аахтым. Онуоха тирэ?ирэн, то?оостоох т?гэн тосхойбутунан, М.Н. Евсеев к??рээннээх ?лэтин-хамна?ын, оло?ун ту?унан кинилиин атах тэпсэн олорон кэпсэтииттэн кылгастык киэ? эйгэ?э били?иннэриэхпин ба?арабын.
– Матвей Николаевич, саха сиэринэн ки?и кимин-тугун, бы?ыытын-майгытын, оло?ун илгэтин билээри, «кимтэн кииннээххин, хантан хааннааххын» диэн т?рд?н?-уу?у хайан токооло?ор ?гэстэн туораабакка, ити ыйытыыттан са?алыахха. Эн бука, т?? былыргыттан кыахтаах-к??стээх т?р?ттэрдээх, ???ээттэн айдарыылаах, тымырдарын-сыдьааннарын к?р?-истэ, ара?аччылыы сылдьар с?д? ?б?гэлэрдээх буола??ын, араас мо?оллору, харгыстары м?чч? т??эн, сити?иилээхтик ?лэлии сырытта?ы?!
– Сунтаар улуу?ун биир кырдьа?ас нэ?илиэгэ Т?бэй, былыргы атын аатынан Тирэ?э, 1841 сыллаахха тэриллибит. Былыр манна, Б?л?? эбэ?э ???ээнэн т??эр Утакаан, аллараанан Ыгыатта ?рэхтэр хочолоругар баар ??н??х-быйа?наах бу сиргэ, сылгынан байбыт Муостаах Сылгылаах Мордьуос Баай диэн ки?и олорбута биллэр. Саха бастакы ??рэхтээх дьонуттан биирдэрэ Михалевтар т?р?ттэрэ эмиэ сылгынан байбыт дьон. Саха биир ма?найгы суруйааччыта М.Н. Тимофеев-Терешкин айма?а-хаана Тимофеевтар эмиэ би?иги нэ?илиэкпит т?р?т уус ??рэхтээх дьонноро. Т?бэйтэн саха бар?а талааннаа?а С.А.Зверев-Кыыл Уола т?р??н-??скээн, саха норуотун киэн туттуута буолбута. Т?бэй б????лэгиттэн биир биэрэстэ холобурдаах Атырдьах диэн сиргэ сэбиэскэй былаас са?ана ?р?сп??б?л?кэ салайааччытынан ?лэлээбит Ю.Н. Прокопьев т?р?пп?ттэрэ, хаан аймахтара олохсуйан олорбуттара. Биллиилээх араадьыйа суруналыы?а, судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, искусствовед Николай Иванович Максимов т?р?ттэрэ Буотама, Ыгыатта ?рэхтэринэн олорбут дьон. Ааспыт ?йэ?э б?д??с?т??гэ т?бэ?эн, Т?бэй аччаан эстэ сыспыта, «Элгээйи» сопхуос учаастагар кубулуйа сылдьыбыта.
Оттон т?р?пп?ттэрим ту?унан ахтар буоллахха маннык. А?ам Николай Матвеевич Сунтаар Т?бэй нэ?илиэгэр Сигэ К??лэ диэн сиргэ 1933 сыллаахха, кулун тутар 25 к?н?гэр т?р??б?т. Евсеевтэр удьуордарыгар айыл?алаах, элбэх ойуун, ичээн дьон былыр-былыргыттан бааллара. Мин хос э?эм Чо?ох ойуун диэн биллэр. А?ам Ньукулай ?б?гэлэрин батан, олус кыайыгас-хотугас ?лэ?ит ки?и этэ. Кини биэ?игэр ийэтэ ?лб?т, оттон а?атын а?ыс эрэ саастаа?ар, сэрии са?аламмыт сылыгар сылгыны уоран сиэбит дэсэртиирдэргэ утарыласпытын и?ин, ол хара дьайдаахтар тыыныгар турбут этилэр. Сэрии кэмин о?ото буолан, ?с кылааска толору ??рэнэн баран тохтообут. Са?а туран и?эн, к???н от кэнниттэн ?й??т?н-хааты?катын с?гэн, сатыы ыраах Мииринэйгэ тай?анан бы?а т??эр. Мас кэрдиитигэр ?лэлээн харчы ?л?р?н, атыыласпыт сээкэйин салаасканан со?он, эмиэ сатыы т?нн?н кэлэр.
А?ам уон икки атынан пиэрмэ?э от тиэйэрэ, Ханта?ар диэн кырдьа?ас атын бастатар, кэнники сыар?аларыгар бэйэтэ айаа?аабыт айаас соно?осторун к?л?йэр. ?т?мэн ?г?с ма?ы кэрдэн са?аанныыра. Кини кэрдибит, са?ааннаабыт ма?ын са?аччаны кэлин туспа биригээдэ дьон ?лэлээн бэлэмнииллэрэ. Бултуура, т??лээхтиирэ, сылга уон ?с-уон биэс тайа?ы суу?аран, со?отуопка?а туттарара. ?кс?н сылгы?ытынан ?лэлээбитэ. Соно?остору бэйэтэ айаа?ыыра. Кэлин кини мас кэрдиититтэн тохтоон, уокка оттор, тутууга туттар ма?ын эрэ кэрдинэр буолбута. Онто и?э истээх эбит. Арай ийэм биирдэ т??ээтэ?инэ, дьиэтин к??лэтигэр тыатаа?ы утуйа сытара ???. Онтон ол кыыла у?ун ?р?? бытыктаах, баттахтаах о?онньорго кубулуйан хаалбыт. «Куола?а эт, бу манныктарбын алдьатан, муостаахтарбын бултаан б?тт?н!» – диэн илдьит тылы эппит… Ийэм онтон олус уолуйан у?уктан, тойон эрин к?рд???н маска ?лэлиирин, улахан булка сылдьарын тохтоппут. Ол иннинэ кэргэнэ иккитэ маска баттата сылдьыбытыттан аньыыр?аан улаханнык дьиксиммит эбит…
А?абыт а?ыс о?отун иитээри, к??скэ ?лэлиирэ. Мииринэйтэн «Дружба» эрбии, ити араа?а 1953–1954 сс. буолуо, а?алан ким-хайа иннинэ ?лэлэтэн туттубута. «Москва» уу мотуорун, тус-туспа олбохтоох, к?л??ск?л??х «Иж» мотоциклы 60-нус сыл са?атыгар ылыммыта. Пуонданан «Запорожец» массыына атыыласпыта.
Элгээйиттэн мас тыытын со?он собуостанан, та?а?ас а?алара. Би?игини адьас кыра эрдэхпититтэн от-мас ?лэтигэр ??рэппитэ. Миигин кыра сааспыттан, ньырамсыта сатаабакка, бары ?лэ?э илдьэ сылдьан такайбыта. Ол курдук т??рт-биэс сааспар сырыттахпына, айаас акка олордон турар. Алта саастаахпар уоннаах эдьиийим Раяны кытары а?абыт Лэппэчикээн диэн ?рэх ба?ыгар от ?лэтигэр илдьэ барбыта. Уон биирдээхпэр иккиэ буолан симментал с??нэ улахан о?у?унан сайылыктан сайылыкка холбуллубут ??т? та?арбыт. Ардахха бырыы да бадараан суолунан, бырдахха-о?оойуга сиэтэн ойуур быы?ынан, эрэйдээх суолунан ?лэлээбиппит. Ити курдук олох эрдэттэн ?лэ?э-хамнаска эриллэн бу?ууну-хатыыны ааспыппыт, ханнык да ?лэттэн толлон турбат буола улааппыппыт.
Биирдэ ??т тиэйэ сырыттахпына, о?у?ум ата?ын анныттан куртуйах о?олоро к?т?н тахсан ?рг?тэннэр, к?л? с????м туора ыстаммыта. Онно сыар?а анныгар т??эммин, илиибин дэ?нээбитим. Инньэ гынан, уонча хонук ?лэлээбэккэ олорбутум. Ити уон-уон биир саастаахпар. Тэ?ийбэккэбин, ыраах тыа?а ?лэлии сылдьар а?абар ?й?? илдьэн биэрэргэ сананным. Тиийэрим са?ана арай к?рд?хп?нэ, халлаа??а кыра ба?айы хап-хара былыт тахсыбыта. А?ам: «Т?ргэнник дьиэ?эр бара охсууй!» – диэн бэркэ ыксаабыттыы этээт, к?хс?б?ттэн ?т?р?йб?тэ.
Мин а?ам биэрбит пла?ын б?р?нээт, дьиэм диэки т???нэн кэбистим. К??стээх дохсун ардах т??эн ньирилэттэ, тыал улам эбиллэн, силлиэ?э кубулуйда. Си?и бы?а барыыбар иннибэр-кэннибэр мас б??? охтон барчаланна. Нэ?иилэ этэ??э м?чч?-хаччы т??эн, хонууга та?ыстым. Б????лэккэ тиийбитим пиэрмэ дьиэлэрин сарайдарын силлиэ тыал к?т?тэн, ?лт? сынньан кэбиспит этэ.
Ийэм Зинаида Александровна Токуева К??кэйтэн т?р?ттээх. Манна да?атан а?ыннахха, ити сиртэн уонтан тахса учуонай, билим дуоктара, академик, ол и?игэр фольклорист В.В. Илларионов, этнограф Р.И. Бравина, экономист Е.Г. Егоров, о.д.а. тахсыбыттара. ?р?сп??б?л?кэ вице-бэрэсидьиэнинэн ?лэлээбит А.К. Акимов эмиэ онтон т?р?ттээх. Ийэм ийэтинэн т?р?ттэрэ Крыжановскайдар. Макар Крыжановскай диэн кини таайа. Т?рд?лэрэ Польша?а бастаанньа кэнниттэн к?ск? кэлбит ки?и. Икки бырааттыылартан биирэ болдьо?о б?тэн, дойдутугар т?нн?б?т. Икки?э католик итэ?эллээх ки?и, анал к???л ылан, «туора урдус» кыы?ын ойох ылар. Бэйэтэ уус идэлээх ки?и эбит. Дьэ, кинилэртэн Крыжановскайдар тэнийэллэр.
Ийэм т?рд? Ойуун уу?а диэн ааттаналлара. Ааттаммат кырдьа?астар бааллар дииллэрэ. ?рт уота кинилэр бэйэлээх эргиирдэрин сиэбэт эбит, дьон тиистэрэ ыарыйда?ына к?рд???н-аатта?ан туран, кыра ма?ы эмти тардан ылан эмтэнэллэрэ ??? диэн кэпсээччилэр. Сэттэ о?о т?р??т???нэ ??э ойуун, т??рдэ мас, тимир уустара буолаллар эбит. Эбэтэр сэттэттэн т??рдэ – ойуун, ??э – уус. Сэрии сут-кураан сыллара мэ?эйдээн, а?ата ?л?н, сэттис кылаа?ын ситэ б?тэрбэтэх. Ол эрээри ??рэ?эр олус дьо?урдаах эбит. Айыл?аттан талааннаах, ?ч?гэй куоластаах ырыа?ыт буолан, 1957 сыллаахха Москва?а Аан дойдутаа?ы ыччаттар фестивалларыгар кыттыыны ылар дьолломмута. Биир дойдулаа?а, саха с?д? ки?итэ С.А. Зверев-Кыыл Уола Туйаарыма Куо тойугун толорорго бэлэмнээн илдьэ барбыт. Ийэбит кинигэни таптаан аа?ара, би?игини о?о эрдэхпититтэн эмиэ аа?арга ??рэппитэ. «Молодая гвардия», «Подвиг», «Смена», «Советский Экран», «Охота», «Роман-газета», «Хотугу сулус» сурунааллары, элбэх ха?ыаты суруйтарара. Почта?а би?иги т??лбэ?э баар сурутуу 90 быры?ыана би?иэнэ буолара. Нууччалыы ?ч?гэйдик са?арара, элбэх частушкалары билэрэ, сцена?а ыллыыра. Ордук с?б?лээн «Катюша» уонна «Капитан Гастелло» ырыалары толороро. Т?р?пп?ттэрбит би?игини киинэ?э илдьэ сылдьаллара. Ийэм дь??гэлэрэ, эмээхситтэр к?рд????лэринэн, киинэ са?атын тылбаастыы олорооччу. Кини аахпытын, истибитин ?й?гэр умнубаттыы хатыыр дьо?урдаа?а. Дневник сурунарыгар дьон аатын, араас сыыппаралары бэлиэтэнэн и?эр, хос-хос хатылаан ?й?гэр хатыыр дьо?урун сайыннарар-эрчийэр идэлээ?э. Урутаан эттэххэ, кыы?ыгар Наташа?а а?ыс уон а?ыс саа?ыгар диэри олорон, к?н ?йд??х сылдьан, олохтон бараахтаабыта.
Уон алта саастаахпар, ийэбит огдообо хаалбыта. 1981 сыллаахха к???н, атырдьах ыйын б?т??тэ, а?абыт т??рт уон а?ыс саа?ыгар Элгээйиттэн мотоцикл коляскатын, буочука бензини тиэйэн и?эн, к??стээх тыаллаах, долгуннаах к?н эбэ?э ууга былдьаммыта. Дьи?эр, кини уу?ут ки?и этэ, Б?л?? эбэни т?тт?р?-таары харбыыр идэлээ?э. Илиитин дэ?нээбит буолан, «Вихри» а?аар эрэ илиитинэн салайа сылдьыбыт этэ. «Кэлэн ылан бардылар…» – диэбитэ оччолорго ийэм. А?ыс о?отун со?ото?ун иитэр-улаатыннарар, ??рэттэрэр кы?ал?а?а т?бэспитэ.
– Оччо?о, эн, олдьот сааскыттан ыла бэйэ? иннигин эрэ буолбакка, дьиэ кэргэн б?т?нн??т?н ту?угар кы?алла-м??эллэ, дьиэ ?лэтин-хамна?ын барытын дьа?айа ??рэммит эбиккин. Кыра эрдэххиттэн хар ?лэ?э бу?ан-хатан, спордунан дьарыктанан, эт-хаан ?тт?нэн сайдыылаах, ыарахантан толлубат ки?и буолан, ?рд?к ??рэххэ ха?ан киирбиккиний?
– Ийэбитигэр к?м?л???н, с????, хотон, дьиэ ис-тас ?лэтин бэйэбит к?р?рб?т. Оскуола?а ?ч?гэйдик ??рэммиппинэн, СГУ ГРФ ??рэ?эр туттарсарбар аттестатым баала ?рд?к буолан, т??рт экзаментан иккитин эрэ туттаран киирбитим. Инньэ гынан, абитуриенныыр сайыммар университет тутар-?р?м??нн??р учаастагар кровельщиктаан, хамнас ылан эбиммитим.
Сиэйэ?э 9—10 кылаастарга ??рэнэрбэр Василий Ананьев-Чороонноох Ба?ылай уонна Игорь Дмитриевич, кмс, эрчийбиттэрэ. Уаров Ванялаа?ы кытары Тойбохойунан, Элгээйинэн, совхоз, оройуон уонна араас ыаллыы улуустар хамаандаларын кытары к?рэхтэ?иилэргэ кыттарбыт. Онтон оскуоланы ситии?иилээхтик б?тэрэн, СГУ ГРФ-гар ??рэххэ киирбитим. Университекка ??рэ?им быы?ыгар Александр Тыасытов уонна «Спартак» кулуупка Артур Кравченко тренердэргэ дьарыктаммытым. Саха сирин с??мэрдэммит хамаандатыгар Союз улахан куораттарыгар элбэх к?рэхтэ?иилэргэ кыттыбытым. Саамай улахан сити?иим – Б?т?н Союзтаа?ы турнирга иккис миэстэ?э тахсыбытым. Бокса?а ССРС спорка маастарыгар хандьыдаат буолбутум. Маастар нуорматын армия?а барарбынан толорбокко хаалбытым.
Галялыын 1983 с. ыал буолбуппут. I-кы курсу б?тэрбиппит кэннэ армия?а ылбыттара. СГУ бронята у?уллан, 150 студент бары бииргэ барбыппыт. Биир курска ??рэнэр уолаттарым О?отоойоп Сэмэн, Луковцев Ганя, Кривошапкин Игорь, Винокуров Владик о.д.а. бааллара. Сэмэнниин биир взводка т?бэспиппит. ?ч?гэйдик сулууспалаабыппыт. Монголия?а артиллерийскай полк танковай дивизиятыгар сулууспалаабытым. Комсорг, взвод командирын солбуйааччы буолбутум. Бииргэ сулууспалыыр уолаттарбытыттан Игорь Дудо диэн молдован уола: «Миэхэ кэли?, барыгытын виноградынан, яблоконан к?нд?л??м!» – диэн ки?иргиирэ. Атын да?аны со?уруу дойду Кавказ, Украина уолаттара киниттэн хаалсыбаттар этэ. Онно биирдэ мин кы?ыйан: «Онтон мин э?иги ити фрукта?ытын самородок к?м?скэ б?т?н вагонунан, састаабынан атыыла?ан ылыахпын с?п!» – диэн к??скэ эппиппин кулгаа?ым эрэ истэн хаалла. Дьоннорум киэптэтэн, бары са?ата суох баран хааллылар. Онтон киэ?э утуйаары сытан: «Бэйи эрэ, мин то?о ити курдук эттим? Сымыйаччы курдук к?ст?бэт инниттэн тугу эрэ толкуйданнахпына сатаныы?ы… Арай геолог буолбакка, хайа инженерин идэтин ыллахпына, кырдьык да к?м?с хостуохпун с?п ээ,» – диэн ону-маны эргитэ санаатым. Уонна ити армия?а сылдьан илдьиритэн толкуйдаабыт санаабын олоххо киллэрэргэ бы?аарыммытым.
Сулууспаттан дойдубар кэлэн баран, ГРФ-тан докумуоммун т?тт?р? ыламмын, ИТФ-га горняк идэтигэр биэрдим. ??рэ?им арааста?ыытын 18 предмети биир ый и?игэр са?алыы сити?иилээхтик туттараммын, ?рдэтиилээх стипендия?а к?ст?м. Галя ??рэ?ин б?тэрэн, Томпо Нежданинскай руднигар ?лэ?э анаммыта. Онон мин заочно кэтэхтэн ??рэххэ к?сп?т?м. Ма?най шахта?а крепильщик ??рэнээччитинэн, онтон бэрт сотору крепильщигынан ?лэбин са?алаабытым. Саха ки?итэ шахтердары кытары бииргэ ?лэлииригэр кинилэри ?лэ?э сатабылынан, ?й?нэн биитэр к????нэн лаппа ба?ыйар буолла?ына, тэ??э сылдьар кыахтаах. Мин кэллэктииби кытары уопсай тылы булан, проходчигынан ?лэ?э ылалларыгар кэпсэппитим. Бастаан уоппуска?а барбыт ?лэ?ити солбуйан ?лэлээн барбытым. Кыайар-хотор буоламмын, к??скэ ?лэлиирим, иннэ гынан оло?урбут нормативтарын а?аран кэби?эммин, ?рдэтэннэр, бииргэ ?лэлиир дьоммуттан кынчарылла сылдьыбытым. Оччолорго кинилэр хамнастара 1200 солк. тиийэрэ. 4 сыл и?игэр бэ?ис разрядтаах проходчик буола ??мм?т?м. Онтон икки сыл дэлби тэптэриигэ к???н ?лэлээн, эмиэ бэ?ис разряды ылбытым. Ити курдук араас омук дьонун ортотугар инники к????э сылдьыбытым. Кэлин шахта?а бииргэ ?лэлээбит дьонум «быстах крепильщиктыырыгар 50-нуу шпуру со?ото?ун о?орор этэ, ону би?и эккирэтэн а?аарыгар да тиийбэт этибит» диэн кэпсииллэр эбит этэ.
Шахта?а ?лэлии сылдьан, отсыпной сынньала?мытыгар утуйбакка бултуу барарбыт.? ? Анциферов э?ин диэн нуучча, хохол уолаттарын кытары куобахтыырбыт. Кинилэртэн элбэххэ ??рэммитим. Холобур куоба?ы би?иги курдук истэри-??стэри с?гэ сылдьыбакка, сонно тириитин ньылбы тардан и?ин ороон, хол-буут арааран, м????чч?ккэ уган кэби?эллэрэ. Амурскай уобаластан, Читаттан сылдьар уолаттар балыгы астыыллара эмиэ олох атын этэ. Сонно хатырыктаан, и?ин хостоон сууйан, туу?аан кэби?эллэр. Алдан салаата Тырыга таба, тайах, чубуку бултуурбут. Булчут а?ыйах буолан, лицензия?а тиксэрбит. Булт этин лаабыстыыллара эмиэ уратылаа?а. Сайынын дойдубар Т?бэйгэ тиийэн оттуурум. Ийэ айыл?абар сылдьан, сылаабын та?ааран, сынньанан тиийэрим.
Шахта?а ?лэлиир кэммэр «Технология комплексной механизации разработки месторождений полезных ископаемых» идэлээх ??рэхпин б?тэрбитим. К?м?с хостоо?у??а бэйэм ылсар санаа?а кэлбитим. К?м?стээх сирдэри бас билэр Ааллаах ??н экспедициятын кытары кэпсэппитим. «Якутзолото» холбо?ук «Джугджурзолото» хайа байытар комбинатын «Нежданинскай» руднигар ?лэ кэнниттэн, 1992 сылтан «Горняк» старателлэр артыалларын тэрийбитим. Амурскай диэн ?рэ?и сууйан к?р диэбиттэрэ. Уон да киилэни ылбата буолуо диэбиттэрэ. Хата би?иги 200 киилэ к?м??? сууйбуппут. Онно аахсыбыт харчыбын барытын техника ылыытыгар укпутум, эбиитин улахан быры?ыаннаах кредиккэ киирбитим. Ма?найгы промсезоммут ?лэлээбиппит барыта кредит т?л??????э барбыта. 18 ки?иэхэ хамнас т?л??хтээ?им. Дьоммун кытары а?а?астык кэпсэппитим, быйыл сатамматыбыт, э?иил икки т?г?л элбэх хамна?ы т?л????м диэбитим. Толкуйдаан баран, «Якутзолотону» кытары бы?аччы ?лэлээри, Тарас Десяткины к?рс?б?т?м. Кини тэрилтэтин с?р?н ?лэ?иттэрин к?р???ннэрбитэ. Дьэ онно ыйытыы кытаана?ын биэрбитттэрэ. Мин ыра санаабын уонна баар бала?ыанньаны хайдах баарынан а?а?астык кэпсээбитим. Инньэ гынан итэ?эйэннэр, харчы иэс биэрбиттэрэ. Онон Нежданинскай ГОК-тан арахсан, «Якутзолото?а» к?м?сп?т?н туттарар буолбуппут. Иккис сезо??а табыллан ?лэлээбиппит. Эрэннэрбит хамнаспын, ылбыт иэспин тута т?л??р кыахтаммытым.
Ити кэм?э к?м??? хостоо?у??а бала?ыанньа кытааппыта. Лицензия ирдэбилэ, налуогунан бохсуу са?аламмыта. С?бэлэ?эн баран, Россия старателлэрин Сою?угар киирэргэ бы?аарыммыппыт. Саха сиригэр «Золотой Союз» диэн ассоциация тэриммиппит. Ити кэм?э тустаах былаас уорганнарын кытары ассоциация салайааччытын бы?ыытынан ?лэлэ?эр ??р?йэ?и и?эриммитим. Бала?ыанньа уустук этэ. ?лэтэ суох да буола сылдьыбытым. Алмаа?ы хостоо?уну интэриэ?иргээн барбытым. Булу? улуу?угар алмаа?ы хостуур Нижне-Ленскэй хампаанньа арыллыбытыгар ?лэ?э киирээри кэпсэппиппин ылбатахтара. Ку?а?ан ?ч?гэйдээх дииллэринии, кы?ал?а тириирэ ки?и ?й?н к??скэ ?лэлэтэригэр к?м?л??х. Мин дьолбор Анаабыр улуу?ун ба?ылыга Н.Е. Андросов бэйэтин улуу?ун сиригэр эмиэ алмаа?ы хостуур тэрилтэ арыллыан ба?арар, онуоха с?пт??х ?лэлиэх ки?ини к?рд?н?р эбит. Дьэ онно миигин С? ?т??лээх геолога, саха дьонун промышленноска тардыыга элбэ?и о?орбут Николай Дмитриевич Кириллин кинини кытта били?иннэрбитэ. «Алросалар» бэйэлэригэр чуга?аппатахтара, ол эрээри геологтар Иван Андреев, Махмутьян Мухамедьяров буоламмыт, санаабытын т??эрбэтэхпит. Алроса президениттэн Вячеслав Штыровтан хостуурга к???л? ылан, «Анаабыр алмаастара» тэрилтэ тэринэн ?лэбитин са?алаабыппыт. 1998 с. Майаат ?рэххэ ?лэлии кэлбиппит. Онно т?рд?с ки?ибит мин инникини былаанныырбын ончу итэ?эйбэт этэ, миигин фантазер курдук саныыр бы?ыылаа?а. Кэнники ол ки?и мин били ыра санаабар кэпсиирин курдук б????лэк тутуллубутун, хампаанньа к??скэ сайдыбытын с???н ба?ын бы?а илгистэрэ. Бастакы техникабыт диэн шурфалартан тахсыбыт боруобаны сууйар дьо?ус геологическай тэрил этэ. Ону бэйэбит илиибитинэн хомуйан о?орбуппут сор?отун бэйэбит тус харчыбытыгар атыыласпыппыт. Ол курдук ?рэхпит с?ннь?гэр тимир к?рдьэ?инэн хаспыт траншеяларбытыттан м?л?й??н а?аара доллардаах алмаа?ы хостообуппут. Дьэ ити курдук ?лэбитин сити?иилээхтик са?алаабыппыт. Аны алмаа?ы батарыы курдук олус уустук эйгэ?э киирсэн барбыппыт. Бастакы алмаастарбытын, сахалыы мындырдаан тиэтэйбэккэ, доллар ?рд??р?гэр т?бэ?иннэрэн барыыстаахтык атыылаан, тэрилтэбит кыа?ыра т?сп?тэ. Онон Николай Егорович Андросов, с?д? ки?и ыра санаатыгар бэйэбит дьулуурбутун, эдэрдии эрчиммитин холбооммут, «Анаабыр алмаастара» диэн олохтоох дьон бэйэлэрэ ?лэлиир кыахтаах хампаанньата баар буола т?сп?тэ. Ханнык ба?арар хостуур хампаанньа саамай кырата 7 сыл и?инэн ата?ар туруохтаах, онтон би?иги биэс сылынан инники к????э тахсыбыппыт. 740 ты?. караттан 1 м?л. 330 ты?. каракка тиэрдибиппит.
Т??? да дьиикэй ырыынак сабардаан турдар, сырдыкка дьулу?ар ?т?? соруктаах буоллаххына, хара?а да кэми этэ??э туоруохха с?п эбит. «Ку?а?ан кэм?э т?бэ?эн, ку?а?ан олохтоннум» диир ки?и онно бэйэтэ буруйдаах. Сырдыгы саныыр, ?ч?гэйи о?орор ки?иэхэ хара дьай, ку?а?ан сыстыбат. Мин оннук дьону билэбин. Урут саха промышленноска ?лэлиир кыа?а суох дииллэр этэ. «Анаабыр алмаастара» хампаанньа?а хайаан да олохтоох ки?и ?лэлиэхтээх диэн ирдэбили туруорбутум. Опыттаах улахан омук дьоно исписиэлиистэргэ наставник бы?ыытынан саха дьонун сы?ыаран ??рэттэрэр ?гэ?и олохтообутум. «Хантан да буоллун – саха дьонун булан ?лэлэти?» диэн муос-таас курдук модьуйар эти? диэн билигин бииргэ ?лэлээбиттэрим урут абара саныылларын к?лэн кэпсииллэр.18 сыл устата араас улуустартан 12 ты?. кэри?э саха дьоно, ыччаттара ?лэлээннэр, ?рд?к хамна?ы аахсаннар, олохторун уйгутун о?остубуттара. Ити хампаанньа?а ?лэлиир кэммэр ?р?сп??б?л?кэ?э, олохтоох нэ?илиэнньэ?э, чуолаан, саха дьонугар, тыа сиригэр элбэх к?м?н? о?орбуппутун киэн тутта саныыбын[2 - Интервью толору к?р???н кинигэ электроннай варианыгар аа?ыаххытын с?п. – Ааптар.].
БИИР ТЫЛЛААХ ДЬИ? ДЬЫАЛА КИ?ИТЭ
Биллиилээх Ил Т?мэн депутата, уопсастыбаннай диэйэтэлэ, хотугу а?ыйах ахсааннаах норуоттар тустарыгар утумнаах ?лэни ыытар Е.Х. Голомареваны биир идэлээхтэрэ, дьон-сэргэ убаастыыр, сыаналыыр дьо?ун ки?итэ. Елена Христофоровна – дьи? хара ?лэтинэн, бэйэтин туруу ?лэ?ит, дь?кк??рдээх хаачыстыбатынан салайар ?лэ?э, бэлиитикэ эйгэтигэр аллараттан тахсыбыт, дьо??о-сэргэ?э элэккэй, алама?ай, кы?аллыгас хомурахтаах Хоту дойду хо?уун кыы?а. Кинини аан ма?най са?а билсибит, алтыспыт дьо??о лоп бааччы, дьыалабыай сы?ыанын та?ынан, ки?и бы?ыытынан холку, т?с-бас майгытынан би?ирэтэр.
Педагог идэлээ?инэн, ??рэх салаатыгар ?р кэм?э учууталтан са?алаан оскуола дириэктэригэр тиийэ ?лэлээбитинэн, с?рдээх ?рд?к култууратынан, дьо??о бол?омтолоох сы?ыанынан быыбардааччыларыгар уонна депутат эбээ?инэ?ин ?т?? суобстаахтык, ис с?рэ?иттэн кы?аллан толорорунан с?б?лэтэр. Астыннарар. ?г?с кы?ал?алаах кырыы, хотугу биэс улууска Голомарева Е.Х. курдук депутаттаахтара – олохтоох нэ?илиэнньэ, быыбардааччыларын, дьон-сэргэ улахан табыллыылара. Дэлэ?э да?аны кинини эрэнэн-итэ?эйэн, ?с болдьоххо Ил Т?мэ??э субуруччу талыахтара дуо?
А?а саастаах до?отторо Кривошапкин А.В., Марфусалова А.Д., Корнилова З.А. курдук уопуттаах парламентарийдары кытта кини куруутун санаа атаста?ан, с?бэлэ?эн-амала?ан ?лэлиирэ би?ирэбиллээх. Ордук саха саарына, Саха сирин дьахталларыттан улахан бэлиитикэ эйгэтигэр у?улуччу тахсыылаахтык ?лэлээбит Зоя Афанасьевнаны кытта а?а табаары?ын, биир идэлээх наставнигын бы?ыытынан утумнаахтык ?лэлиир. Кинини соруйан туоратар да?аны сы?ыан баар кэмигэр парламент ?лэтигэр, ?р?сп??б?л?кэ тыын суолталаах боппуруостарын дь??ллэ?иигэ, бы?аарсыыга тардан кытыннаран, киниэхэ баай уопутунан, ?рк?н ?й?нэн, сынтарыйбат дьулуурунан норуотугар к?м?л???р, Сахатын сирин к?м?ск??р кыа?ы биэрбитин илэ хара?ынан к?р?н, эт кулгаа?ынан истэн билэр буолан, ?рд?кт?к сыаналыыбын. Бэйэтэ «Биир ньыгыл Арассыыйа» эппиэттээх ?лэ?итэ, дойду бэрэсидьиэнин, партия уопсастыбаннай приемнайын салайааччыта буолан туран, оччолорго «Сиэрдээх Арассыыйа» актыбыы?а аатыран туора к?р?ллэ сылдьыбыт Зоя Афанасьевна Корнилованы кытары уопсай дьыала ту?угар бииргэ к??скэ ?лэлээбитэ.
2015 сыллаахха РФ Т?р?т Сокуонугар ?р?сп??б?л?кэ конституциятын с?п т?бэ?иннэрии боппуруо?ун к?р??гэ, дь??ллэ?иигэ уонна РФ Судаарыстыбаннай национальнай стратегиятын бырайыагын курдук инники олохпутугар-дьа?ахпытыгар дьайар олус улахан суолталаах тутаах докумуоннары парламе??а, уопсастыбаннай истиилэргэ дь??ллэ?иигэ ылыннарыылаах этиилэри, кэнники ити докумуо??а киирбит олохтоох, дьо?уннаах к?нн?р??лэри бэлэмниир ?лэ?э кытыннарыыга кэллиэгэлэрэ Оксана Александровна Винокурованы, Елена Юрьевна Алексееваны, Егор Петрович Жиркову кытта уонна, биллэн турар, салайааччылара Александр Николаевич Жирков ?й?б?л?нэн бииргэ айымньылаахтык ?лэлэ?эн, Зоя Корнилова балысхан потенциалын т??анар кыа?ы биэрбиттэрэ.
Мэлдьи мичээр аргыстаах, холку бэйэлээх ?л??н ньургун Далбар Хотунун кытта хара бастакы алты?ыахпыттан, кини ийэлии эйэ?эс, дьо??о бол?омтолоох уонна уопсастыбанньыктарга хотугу ки?и бы?ыытынан муударай, толерантнай сы?ыаннаа?ын бэлиэтии к?рб?т?м. Ол курдук, былаас уорганнарын сорох чунуобунньуктарын ?тт?ттэн гражданскай уопсастыба институттарын актыыбынай бэрэстэбиитэллэрэ атын санаалаахтар, оппозиция диэн к??ркэтэн туоратыллар атарахсыта к?р?ллэр уустук кэмнэригэр, 2009–2010 сыллар диэки, дойду А?а Ба?ылыгын приемнайын салайарыгар би?иги, «Саха уопсастыбаннай киин» Иван Шамаев, Тумарча, Уйбаан Бурцев, Владимир Борисов о.д.а. уонна т?р?т итэ?эл, култуура боппуруостарынан дьарыктанар «Тула?а» т?мс?? кыттыылаахтара, оччотоо?у парламент спикерэ В.Н. Басыгысовы кытта к?рс????б?т?н кини кы?аллан-м??эллэн туран тэрийбитэ. Ол кэпсэтиигэ би?иги саха чулуу салайааччыларын аатын ?йэтитии боппуруостарын к?т?хп?пп?т. Промышленно?ы сайыннарыыга с?р?н олугу охсубут, б??? акылааты уурбут М.К. Аммосов бю?ун кини аатын с?гэр ХИФУ филиалын иннигэр Мииринэй куоракка туруорууну, бырабыыталыстыба уонча сыллаа?ыта И.Н. Барахов аатын киин куорат уулуссатыгар и?эрэн, мэ?э ?йд?б?ннь?к о?орорго эрэннэриитин толороро уонна сотору т?р??б?тэ 115 сыла бэлиэтэниэхтээх норуотун хоргуйан ?л??ттэн ?р???йб?т И.Е. Винокуровка Дьокуускайга эмиэ ?йд?б?ннь?к баар буолуохтаа?ын ту?унан дьон-сэргэ туруорсууларын тириэрдибиппит. ?гэскэ кубулуйан эрэр ?р?сп??б?л?кэ К?н?н бэлиэтээ?ини сорох силовиктар, чунуобунньуктар ?тт?лэриттэн т?орайдаспакка, устудьуон, ыччат кыттарын хааччахтаабакка, дьи? быраа?ынньык бы?ыытынан ?р?г?йд??хт?к ыытыллыахтаа?ын уонна улуустарга эмиэ киэ?ник бэлиэтээн тэрийиини к???лээ?ин о?о?уллуохтаа?ын ту?унан этиибитин Виталий Николаевич Басыгысов ?й??б?тэ. Онуоха Елена Христофоровна тус ???т? баарын дьон-сэргэ ?ксэ билбэт. Бэйэтэ ха?ан да?аны оннугу о?ордум, манныгы ситистим диэн кэпсэммэт сэмэй ки?и.
Ону тэ?э Национальнай концепция 20 сылынан сибээстээн, киин куоракка саха тылынан ??рэтэр оскуола, кылаас букатын тиийбэтин, «Айыы кы?ата» оскуола уопута киэ?ник тар?аныахтаа?ын, бу кы?а туспа дьиэнэн-уотунан хааччыллыахтаа?ын ту?унан кэпсэтии тахсыбыта (манна да?атан а?ыннахха, кэлин «Айыы кы?ата» са?а, туспа дьиэлэнэригэр депутат Е.Х. Голомарева утумнаахтык ?лэлэспитэ, дьо?ун оруолу оонньообута). Олохтоох былаас уорганын ?рд?к сололоох бэрэстэбиитэлин кытары сирэй к?рс??эн, итинник а?а?ас кэпсэтиини Елена Христофоровна, «АЛРОСА» хампаанньа?а Саха сирин интэриэ?ин туруула?ан, пикеккэ сотору-сотору тахсар уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэриттэн сэрэнэ-сэрбэнэ сатаабакка, тус эппиэтинэ?и ылынан, ис с?рэ?иттэн кы?аллан к?м?л?сп?т?н махталынан ?йд??б?т. Итинник хардыы оччолорго гражданскай хорсун бы?ыыга тэ?нээ?э. Онтон ыла ?р?сп??б?л?кэ к?нэ ыытыллыыта кэм ки?илии барар буолбута.
Онтон атын бэйэм чопчу билэр т?гэммин ахтарым сиэрдээх. 2012 с. Саха сирин судаарыстыбанна?ын, Т?р?т сокуонун туруула?ыы м?кк??р?гэр ?р?сп??б?л?кэ бэрэсидьиэнин аата к?нн?р? «ба?ылык» диэ??э уларытыллар буолбутугар, уопсастыбаннас Арассыыйа Федерациятын национальнай субъегын судаарыстыбанна?ын стату?ун намтаттарбат ту?угар «Ил Дархан» диэн бэлиэтиир тиэрмин тылы сокуонунан Конституция?а киллэртэрэн, бигэргэтэр ту?угар бэрт эриирдээх уустук, к??стээх ?лэ?э Зоя Корнилованы, Ульяна Винокурованы, Иван Шамаевы, миигин, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрин оробуочай б?л?хх? к?хт??хт?к кытыннарыыга Елена Христофоровна ???э ахтыллыбыт саха, нуучча ньургун кыргыттарын уонна Е.П. Жиркову кытта спикер А.Н. Жирков ?й?б?л?нэн дьаныардаахтык ?лэлээбитэ. Ити кини дьи?нээх норуот депутатын, патриот бы?ыытынан позициятын ча?ылхай к?ст??тэ этэ.
?сс? биир кини к???лэспит, тус бэйэтинэн ылсан, уопсастыбаннаска тирэ?ирэн, олоххо киллэрбит ?т?? дьыалатын санатыа?ы ба?арыллар… Ол ?рд?к та?ымнаахтык, сахаттан кимиилээхтик Арассыыйа, Саха сирин парламеннарыгар ?лэлээбит З.А. Корнилова?а, норуот туруорсуутунан, бэлиэ 75 саа?ыгар Саха ?р?сп??б?л?кэтин бочуоттаах гражданинын аатын и?эриини к???лэ?эн, к??скэ ?лэлэ?эн олоххо киллэриигэ Елена Христофоровна тус улахан ???л??х. Ол ?р?г?йд??х т?гэн дьи? чахчы норуотун, дойдутун ту?угар ?й?н-билиитин, к????н-сыратын, доруобуйатын биэрэн ?лэлээбит судаарыстыбаннай, политическай диэйэтэлгэ салалта, норуот аатыттан сиэрдээх сыанабыл, бар?а махтал чыпчаал к?ст??т?нэн буолбута. Атын да ч?л-чи? уйулгулаах, киэ? к???стээх бигэ личностар, туруу ?лэ?иттэр сиэрдэринэн, Е.Х. Голомарева туох да ы?ыыта-ха?ыыта, уру?уйданыыта суох, сэмэй бэйэлээхтик тустаах эбээ?инэ?ин ?т?? суобастаахтык толорорун, тирээн кэллэ?инэ, хорсуннук киирсэрин дьи? дьыалатыгар к?р?н-билэн, бииргэ ?лэлэ?эн илэ-чахчы итэ?эйбит бэйэм билэр эрэ а?ыйах т?гэннэрбин манна а?ынным. Оттон к?ннэтэ, сыллата ааспыт уонна били??и ???с болдьохторго т???л??х ?лэ, дьыала о?о?уллубута, ?лэлэнэ сылдьара буолуой?
Соторутаа?ыта Ил Т?мэн депутаттара М.Н. Христофорова, Ф.В. Габышева, о.д.а. к???лээ?иннэринэн С? бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы С.В. Местников уо.д.а. кыттыылаах, т?г?р?к остуолга парламент вице-спикерэ А.А. Григорьева: «Би?иги «??рэх ту?унан» федеральнай сокуон са?а редакциянан ылыллыытыгар Е.П. Жиркову уонна Е.Х. Голомареваны кытары национальнай субъектар бырааптарын к?м?скээ?и??э к??скэ ?лэлэспиппит», – диэн бэлиэтээн эппитин ??рэ-би?ирии истэн, киэн тутта санаабытым. Ити курдук ?с болдьох тухары Елена Христофоровна бэрт элбэх боппуруостары туруула?ыыга утумнаахтык ?лэлии сылдьар. Хотугу а?ыйах ахсааннаах норуоттар, арктическай улуустар нэ?илиэнньэлэрин бырааптарын, интэриэстэрин туруула?ыыга, эгэлгэ элбэх кы?ал?аларын бы?аарсыыга эбэ?ки удьуордаах Саха сирин биир чулуу кыы?а ыытар сыралаах ?лэтин-хамна?ын атыттар, биир идэлээхтэрэ киэ?ник си?илии сырдаталларыгар эрэллээхпин.
Уонна ??лээннээх саастаах к?л??нэм биир чулуу бэрэстэбиитэлин, ытыктыыр бэлиитикпин, уопсастыбаннай диэйэтэли бэлиэ саа?ын ?л?скэннээх ?лэ ????гэр к?рс?б?кк?нэн исти?ник э?эрдэлээн туран, ?сс? да та?аарыылаахтык, кимиилээхтик Саха сирин бар дьонун, Хоту дойду?, ?р?сп??б?л?кэ? ту?угар ?лэлээ, тус олоххор, дьиэ кэргэ??эр дьоллоох буол диэн ?т?? ба?абын этэн алгыыбын!
СЫРДЫК СЫДЬААЙДААХ
Былыр-былыргыттан то?уттар тымныы будулуйан турда?ына, бала?ан и?игэр к?м?л??к о?ох барахсан бачыгырыы умайан сылаа?ынан угуттаан, сырдыгынан сыдьаайан к?? бааччы астык, нуурал эйгэни ??скэтэн саханы абыраан кэллэ?э. Син ол тэ?э тулаларыгар ?т?? сы?ыаннарынан, эйэ?эс-сайа?ас, ??р?нньэ? майгыларынан, кылгастык да алты?ан ааспыкка сырдык санааны са?ар, ки?и ки?итэ дэтэр дьо?ун-мааны дьон оло?у киэргэтэллэр. ?б?гэ айыы сиэрин-?гэ?ин и?эриммит, к?н? с?р?н?н утумнаабыт удьуор харалы би?иги кэммит биир би?ирэмнээх бэрэстэбиитэлинэн суруйааччы П.П. Федоров-Сомо?ону ааттаатахха, бука, ?г?стэр с?б?лэ?иэхтэрэ.
Павел Петрович учууталын Далан алгы?ынан уус-уран айымньы умсул?аннаах чээл к??х хонуутугар киирбит кэмнэрин ?йд??н кэллим. Лоп курдук с??рбэ сыл анараа ?тт?гэр саха аа?ааччыларын ??рд?б?т кэрэхсэбиллээх тэрээ?ини кинигэ кы?ата, суруйааччылар, «Чолбон» сурунаал уонна бибилэтиэкэ ?лэ?иттэрэ кытты?ан о?орбуппут. Оччолорго, 90-с сылларга айар тыл а?алара буолбут норуот суруйааччылара утуу-субуу олохтон баран, суруйар-айар дьо??о ???эттэн ?й?б?л м?лт??н, кинигэ бэчээттэниитэ а?ыйаан, литература сайдар хамсаа?ына а?ырымныы бы?ыытыйбыт кэмэ этэ. Дьэ, ол буом со?ус бириэмэ?э, хо?оонньут кыргыттары сэргэ т??рт эдэр уонна саастарын ?гэнигэр сылдьар ли?кир эр дьон биир сылга кэпсээн, сэ?эн кинигэлэнэн айар эйгэ?э киирбиттэрэ аа?ааччыга со?уччу со?ус сонун т?гэнинэн буолбута. Павел Федоров-Сомо?о «Ол ы?ырар тырымнас уоттар», Константин Эверстов «Туман буолбут таптал», Уйбаан Ойуур «Буур?а» уонна Василий Бочкарев «?р??б?т уоспун ???лэн» кинигэлэрин бииргэ би?ирэмнээннэр, киэ? кэпсэтии дьоро киэ?этэ дьону-сэргэни сэргэхсиппитэ.
«Са?а суруйааччылар а?ыйахтар, аныгы сонун тиэмэлэргэ ?лэлээччилэр кэмчилэр дииллэр. Оннук буолбата?ын бу к?рс????б?т к?рд?р?р, – диэтэ бастакынан тылы ылбыт «Бичик» кылаабынай редактора. – Би?иги бу билси?иннэрэр ааптардарбыт – ха?ыакка-сурунаалга балачча бэчээттэммит, литература?а ис с?рэхтэриттэн ба?аран, бэринэн туран ?лэлиир дьон. Онон кинилэр бастакы кинигэлэрин били?иннэрэр ордук ??р??лээх уонна бу ?лэлэрэ быйыл саха уус-уран литературата т?р?ттэммитэ 100 сылын туолар кэрэ-бэлиэ ?б?л??й?н к?рс? кинилэр аа?ааччыга дьо?уннаах бэлэхтэринэн буолар». Маннык и?итиннэриини ха?ыакка биэрбит суруналыыс, суруйааччы С.Р. Данилов, салгыы П.Д. Аввакумов, Тумат, Харысхал, Г.В. Попов, В.А. Тарабукин, П.П. Флегонтов, о.д. а ?р? к?т???ллэн туран э?эрдэлээбиттэрин, айымньылары ырыппыттарын сурукка тиспит эбит. Дьэ ити курдук хас да ааптары бииргэ сомо?олоон, би?ирэм кэпсэтии та?аарарга к???лээччинэн Байбал Сомо?о буолбута. Театр артыыстарын В. Апросимовы, К. Михайловы, ырыа?ыт Д. Тихоновы, Чурапчы Дири?иттэн бэйэтэ салайар айар т?мс??т?н кытыннаран, тэрээ?ини киэргэппитэ. П.П. Федоров бастакы кинигэтэ ордук эдэр аа?ааччыны, ыччаты таарыйбыта бэчээккэ сэ?ээриилэр ааттарыттан да ?т? биллэр: эдэрдэр Матрена Борисова «Тырымнас уоттар» туохха ы?ыраллар?», Марфа Далбаева «Са?а суолу арыйар айымньылар», Жанна Леонтьева «Сомо?о сонун суолу тэлэр» диэн санаа ?ллэстибиттэрэ. Ону сэргэ Мария Сидорова, Иннокентий Окоемов, Данил Макеев, биллиилээх суруйааччылар Тумарча, Петр Аввакумов ааптар айымньылара олох сытыы, м?кк??рдээх т?гэннэригэр толкуйдуурга ы?ырар суолталаахтарын бэлиэтээбиттэрэ. Онтон ыла айар эйгэ, аа?ааччылар ?й?б?ллэриттэн ?сс? тэптэн, Павел Петрович хонно?о а?ыллан тахсыылаахтык ?лэлиир. Айар дьарыгы кини к?хт??х уопсастыбаннай ?лэни кытта сатаан дь??рэлиир.
Кинини бодору?ан билсиэхпиттэн ?г?стэртэн уратыла?ар хаачыстыбатын ордук бэлиэтии-би?ирии к?р?б?н. Бар дьон, т?р?т сир ту?угар бэриниилээх, кы?аллыгас, эппит тылыгар туругас к?н? майгытын. Байбал бэйэтин ту?угар м?хс?бэккэ, наар атыттар тустарыгар кы?аллар-м??эллэр т?б?ктээх. Дойдутун ?лэ?ит, биллиилээх дьонун, суруйааччыларын ааттарын-суолларын ?рд?кт?к тутарга, ?йэтитиигэ сыратын биэрэн с??рэр-к?т?р, туруорсар-кэпсэти?эр идэлээх. Тус бэйэтинэн к???лээн, дьону т?мэн ?лэлээн ?т?? т?м?ктэри сити?эрин биир дойдулаахтара, чурапчылар, астынан кэпсээччилэр. Норуокка умнуллубат ?т??лээх саха саарыннарын, улуус киэн туттар туруу ?лэ?иттэрин, тэрилтэлэрин, били??и кэм бэлиэ дьонун бэчээккэ элбэхтэ сырдатта, кэккэ кинигэлэри та?аартарда. Олортон а?ыйа?ы а?ыннахха, Даланы педагог бы?ыытынан киэ? эйгэ?э били?иннэрэр «Умнуллубат «Дьикти саас» о?олоро» (2008), «Учуутал дьоло – ??рэнээччилэрин сити?иилэригэр» (2012), Аан Дархан М.Е. Николаевка «Бар?а махтал Чурапчы дьонуттан!» (2014), Ил Дархан Е.А. Борисовка анаммыт «Боотур Уустан Ил Дархан» (2014) кинигэлэри саха дьоно би?ирэбилинэн к?рс?б?тэ. ?йэтитиигэ дьаны?ан дьарыктанан, кини – сэрии ыар сылларын содулугар эстибит Мэлдьэхси нэ?илиэгин Чоччууда алаа?ыгар уот кыргыска барбыттарга, Чурапчы к???р?лл??т?н сиэртибэлэригэр ?йд?б?ннь?к уонна саха бастакы норуодунай худуо?унньуга П.П. Романов т?р??б?тэ 100 сылыгар мэ?э комплекс о?о?уллуутун с?р?н тэрийээччи.
Тыа сиригэр Суруйааччы сойуу?ун ?лэтин, литератураны сырдатыыга, айар дьарыгы тар?атыыга к??скэ ?лэлиир. «Дири? уоттара» литературнай т?мс??н? уонча сыл устата салайан ?лэлэппитэ. Саха омук чиэ?ин, кырдьыгын к?м?скээ?и??э оло?ун тухары охсуспут талааннаах суруйааччы Иван Федосеев-Доосо аата кини т?р??б?т Хопто?отун орто оскуолатыгар, сэрии ту?унан бастакы «К?м?скэ уута» романы саха литературатыгар кэриэс кэбиспит буойун-суруйааччы, учуутал Алексей Бродников аата Т?л?йг? «Аартык» норуот айымньытын дьиэтигэр кини бы?аччы к???лээ?ининэн уонна улахан сыратынан, дьулур?а дьулуурунан и?эриллэллэрэ сити?иллибитэ. Убай туттубут биир идэлээхтэрин Сэмэн Туматы, Тумарчаны, Роман (Сэмэн) Даниловы, Василий Петров-Айылы мэлдьи ?р? тутан, ?б?л??йдэрин тэрийиигэ салалта, бар дьон ?тт?ттэн харааннаа?ы??а, ?й?б?лгэ, сырдатыыга ?р сылларга ?лэлэ?эн кэллэ.
?р?сп??б?л?кэ, олохтоох нэ?илиэнньэ интэриэстэрин к?м?скээн туруула?ыыга Саха уопсастыбаннай киин, Саха конгре?ын к?хт??х кыттааччытын бы?ыытынан уонунан сылларга ?лэтэ – бэйэтэ ту?унан киэ? кэпсээн. Ол и?ин а?аардас со?отох биир т?гэни ойо тутан ахтан а?арыым. 2012 сыллаахха Арассыыйа национальнай ?р?сп??б?л?кэлэрин салайааччыларын бэрисидьиэн диэн ааттаныыларын тохтотуу са?аламмыта. Онуоха саха судаарыстыбанна?ын суурайтарбат ту?угар к?нн?р? «ба?ылык» диэн тиэрмин оннугар «Ил Дархан» диэн омук ааспыт устуоруйатыттан силистээх анал ааты дьыала-куолу тылыгар, С? Т?р?т Сокуонугар киллэртэрэр инниттэн улахан хамсаа?ын тахсыбыта. Дь??ллэ?ии ?рд?к та?ым?а тахсыытыгар к??скэ ?лэлэспит Ил Т?мэн парламентарийдара Зоя Корнилова, Елена Голомарева, Оксана Винокурова нэ?илиэнньэттэн, улуустан ?й?б?л наада диэн к?рд?сп?ттэрэ. Онуоха бу су?ал соругу толорорбутугар ма?найгынан П.П. Федоров-Сомо?о улаханнык к?м?л?сп?тэ. Чурапчы биллэр-к?ст?р дьонун кытары с?бэлэ?эн-дь??ллэ?эн, кинилэр парламент спикерэ В.Н. Басыгысов аатыгар дьо?уннаах суругу киллэрбиттэрэ. Ол курдук, Дьаа?ыттан В.П. Стручков-Дуула?а Дьу?аал эмиэ ?й??р ис хо?оонноох суругу тэрийэн ыыппыта. Онон билигин олоххо киирбит саха судаарыстыбанна?а баарын бэлиэтиир дор?оонноох «Ил Дархан» анал аат бигэргэниитигэр Павел Петровичтаах к?м?л?р?н бар?а махталынан ахтабын.
Суруйааччы Сомо?о бэлиэ саа?ын илии тутуурдаах, ?тт?к харалаах к?р?стэ. Бу са?а бэчээттэнэр кинигэтэ икки т???мэхтэн турар. «Саллаат уонна Таптал» диэн сэ?энэ саха уус-уран айымньытыгар ?сс? арылла илик тиэмэ?э анаммыт. Саха сирин олохтоохторо сэриигэ кыттыыларынан, аармыйа?а сулууспа?а бэргэн ытааччы, тулуурдаах, барыга бары сыста?ас, толоругас, бэйэлэрин кыанар-хотунар саллаат саллаат бы?ыытынан бэйэлэрин к?рд?рб?ттэрэ биллэр. Байыаннай чаас хамандыырдара, офицердара саха буолла да кыра?ы харахтаах ытааччы, уру?уйдьут, ?ч?гэй буочардаах писарь, спортсмен диэн уруккуттан оло?урбут ?йд?б?ллээхтэр. Ол гынан баран, би?иэхэ саха ыччата аармыйа?а сулууспалаа?ынын ойуулуур айымньы то?о эрэ баччаа??а диэри суох этэ. Биир т?р??т?нэн суруйууга аармыйа к?л?к ?р?ттэрин хайдах да?аны таарыйарга тиийиллэрэ эмиэ мэ?эйдиир т?гэнинэн буолбут буолуон с?п. «Дедовщина» м?к? к?ст??тэ а?а?астык киэ? билиигэ тахсыбыта ыраатта. 1989 сыллаахха режиссердар А. Малюков «Делай – раз!», А. Рогожкин «Караул» киинэлэрэ б?т?н Сойуус к?р??чч?лэрин долгуппуттара. Бу сонун айымньыга 70-с сс. ортолоругар саха уолаттара Чукотка?а сулууспалара ойууланар. Ааптар ты?аа?ыннаах т?гэннэри хото киллэрэн интэриэ?и к?б?тэргэ дьулуспат. Оччотоо?у ыччат ч?л м?сс??нэ, сэмэйэ, бэйэ-бэйэ?э харыстабыллаах, хардарыта к?м?л?с??эр сы?ыана, килбик таптала, олоххо дьулуура табан к?рд?р?ллэр. Эдэр ки?и к?рс?р ыарахаттара олоххо бэйэ миэстэтин булунуу, идэни талыы, мунуу-тэнии, ардыгар быстах санаа?а ал?а?ы о?остон оло?у уустугурдуу, табыллыбатах таптал курдук т?гэннэрэ – аа?ааччыны тардыахтара. Сулууспалыыр араас омук ыччатын, урут-хойут аармыйа?а ы?ырыллан ытык иэ?и толорор саллааттар бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар араас, ардыгар ха?ыс да?аны сы?ыана, эр дьон бигэ до?ордо?уута айымньыга к?ст?р. Муустаах муора кытылынаа?ы хахсаат, тыйыс айыл?а, чукчалар олохторун, дьарыктарын уратыта, киити, ?р?? э?эни бултаа?ын ойууланар сэдэх т?гэннэрэ кэрэхсэтэллэр.
Иккис т???мэххэ ааптар айар, араас ?р?ттээх уопсастыбаннай ?лэтин ырытар, кэрэ?илиир суруйуулар киирбиттэр. Мэлдьи олох ????гэр «сырыттахха, кытыннахха сатанар» диэн бириинсиптээх, т?мс??гэ-сомо?оло?ууга угуйар дьулуурдаах дьон-сэргэ би?ириир били??и кэм биир бэлиэ ки?итин уобара?ын бу матырыйааллар ситэрэн биэрэллэр.
2019 сылга б?л????к, философия билимин хандьыдаата, литератураны чинчийээччи Егор Гаврильевич Винокуров «П.П. Федоров-Сомо?о оло?о уонна айар ?лэтэ» дьо?уннаах монографияны суруйан бэчээттэппитин хайаан да?аны ахтан аа?ар ?т??кэн ?лэ?ит ки?иэхэ махтал бэлиэтинэн буолуохтун!
Сомо?о диэн бо?омо ааттаах суруйааччыттан били??и олохпут уратытын, олох тыын боппуруостарын арыйар ?сс? сонун айымньылары аа?ааччы кэтэ?эр.
2020 с.
АТТЫБЫТЫГАР БААР АЙДАРЫЫЛААХ
Ураа?хай омук хабыр тымныылаах, у?ун кы?ыннаах хотугу тыйыс дойдуга тулуйан, торолуйан, уу?аан-тэнийэн, ч?л туруктанан к?н б?г?н?гэр диэри кэллэ. Онуоха с?р?н т?р?т?нэн былыр-былыргыттан норуот эмчиттэрин утумнаан кэлбит ?т?? ?гэ?э буолар. Ол да и?ин, саха ки?итэ дьа?ы-дьа?а?ы, о?олтон-дэ?тэн эмтэнэн-томтонон этэ??э а?аран, бырда быстыбата?а. Саха сирин ?рд?нэн улуус ахсын араас ыарыыны, дьар?аны эмтээн-томтоон, ?р???лл?бэт да ыарыыттан ?т??рдэн, бар дьон билиниитин, ытыктабылын ылбыт с?д? кырдьа?астар бааллара, билигин да?аны абыраллаах айдарыылаахтарбыт аттыбытыгар ?лэлии-хамсыы сылдьаллар.
Норуот айыл?аттан айдарыылаах, ???эттэн ???йтэриилээх эмчиттэриттэн биир с?д?лэрэ Фома Петрович Чашкин – Куома Чааскын этэ. Кини олорбут кэмэ ойууну-оло?хо?уту, ото?уту билиммэт, итэ?элтэн, урукку ?гэстэртэн аккаастаммыт бириэмэ?э т?бэспитэ. Онон дьону эмтиирин бобон, хаарчахтаан, хаста эмэ сууттаан, бэл хаайан, сор хаанын сордообуттара.
Таатта оройуонунаа?ы «Коммунист» ха?ыат 1948 сыллаа?ы 04819 №-игэр (эппиэттиир редактор А.И. Бэстиинэп) Ф.П. Чашкин сууттаныытын ту?унан и?итиннэрии тахсыбыт эбит. Онно оччотоо?у кэм тыйыс уораанынан аргыйар маннык хабыр тылы-??? аа?абыт: «…(оройуоннаа?ы норуот суута) реакционнай идеяны тар?аппыт Фома Чашкин дьыалатын к?рд?. Гражданин Чашкин ыраахтаа?ы былаа?ын са?ана ойууннуу сылдьыбыт, оттон 1946 сылтан ыла… Сууттанааччы… бэйэтин албын бы?ыытын суут… билинэргэ тиийдэ… Чашкины реакционнай тар?атааччы бы?ыытынан к?р?н суут 6 ыйга кы?ала? ?лэ?э приговордаата». Дьэ итинник эрэйи к?рб?т?н ?рд?нэн ытык аналын толорон, Куома барахсан хас эмэ ты?ыынчанан ки?ини эмтээн-томтоон ?т??рд?б?т умнуллубат ???л??х. Холобурга, с??рбэ?ис ?йэ?э саха норуотун э?э сыспыт сэллик ыарыыны кини адьас кыайа тутарын оччотоо?у мэдиссиинэ ?лэ?иттэрэ бигэргэппиттэрэ ?г?с.
Мантан аллара ытык кырдьа?ас ту?унан икки кэрэхсэбиллээх ахтыыны киллэрэр то?оостоох. 2008 с. 83 саастаах Уолба олохтоо?о, ?лэ, тыыл бэтэрээнэ Клавдия Гаврильевна Макарова ахтыытынан 1946 с. Ф.П. Чашкин Арсен, Ульяна Петровтар диэн куорат Горькай уулуссатыгар олорор ыалга хаайыыттан тахсарыгар хонон ааспыт. Ол ту?унан бу курдук суруйбут эбит: «Мин оскуола?а ха?ыс кылааска ??рэнэ сылдьарбын соччо чуолкайдык ?йд??б?пп?н. Оччолорго бала?ан дьиэлээх этибит. Ол олордохпутуна, киэ?э арай ынахтарын к?л?йб?т утуйар та?астарын тиэйбит дьахтардаах эр ки?и хоно киирбиттэрэ. Кы?ын этэ. Ынахтарын синньигэр сыалдьа баайбыт этилэр уонна киэ?э хото??о тахсан хоно?о дьахтар ына?ын ыабыта. Ити Куома Чааскын бастакы кэргэнинээн Хара-Алда??а баран и?эллэр эбит. Онно к?рд?хп?нэ, боростуой та?астаах, хаты?ыр о?онньор курдук ?йд??б?н. Сарсыарда туран, ынахтарын к?л?йэн барбыттара.
Иккис к?р??м. 1946 сыллаахха куоракка училище?а ??рэнэ киирбитим сурдьубунаан Танялыын. А?ам аймахтарыгар Арсен Петровтаахха Горькай уулусса?а олорорбут. Арай ??рэнэн б?тэн кэлбитим, биир о?онньор кэлэн олороро. Куома Чааскын хаайыыттан тахсан хоно кэлэн олороро. Арсен Петров Уолба ол и?ин кэллэ?э буолуо. Ха?ан да астамматах ас астаммыт этэ. Маанылаан ахан хоннорбуттара. Сарсыарда Арсен ?й??лээн-таймалаан Тааттатыгар атаарбыта. Дьэ бу о?онньор кэлэн хонуон биир хонук иннинэ мин та?ырдьаттан киирдим. Эдьиийим Ылдьаана, о?о?ор сыста олорон, этэрбэс тигэ олороро. Оттон Уолба ки?итэ Миитэрэй диэн ки?и кинилэргэ олороро. ?лэтиттэн кэлэн, сонун саптан быстах утуйа сытара. Мин киирэрбин кытары бу дьоммут буккуллан а?ай турдулар. Ханна да суох ыты ??р да ??р буоллулар. Эдьиийим этэрбэ?инэн, Миитэрэй сонунан. Мин дэлби куттанным. Мин к?рд?хп?нэ ыт т?р?т суо?а. Инньэ диэбиппэр, миигин м???н эрэ б?тэрбэтэхтэрэ. Оччолорго сэрии кэнниттэн куоракка «хара мааскалар бааллар» дииллэрэ, олор ыттарын киллэрди? дииллэр. Ааны ас, ыты та?аар дииллэр, быстыам дуо, ааны астым. Ыты та?аарбыт курдук туттан олорунан кэбистилэр уонна «хара мааскалар ыттара, онон бу т??н хайдах утуйабыт, ынахпытын сиэтэн илдьэ бараллара буолуо» дэстилэр. Мин т?б?л?р?нэн ыарыйдылар бы?ыылаах диэн дэлби куттанным. К?т??т?м Арсен киэ?э ?лэтиттэн кэлбитигэр: «Бу кыыс хара мааскалар ыттарын киллэрдэ, т??рт харахтаах хара ыт, – диэтилэр. Мин Арсе??а сибигинэйэн: «Ыт т?р?т суо?а», – диэтим. Ол т??н мин т?р?т утуйбатым, ынахпытын уоран барыахтара диэн. Сарсыарда турбуппут туох да буолбатах этэ. Куома Чааскын сарсыарда барбытын кэннэ эдьиийим Ылдьаана: «Ити о?онньор бэриэччик ыта эбит. Ол и?ин бу кыыска к?ст?бэтэх. Би?иэхэ мааныланан хоноору», – диир. Хаайыыттан тахсан и?эр ки?и туох аанньа буолуой, ку?а?ан ба?айы та?астаах, хаты?ыр, ха?ырыктыйбыт харахтаах о?онньор олороро, тугу да улаханы кэпсэппиттэрин истибэтэ?им».
Аны Куома Чааскы??а эмтэммит дьон ахтыыларыттан. Мин икки тасты? балыстарым Попова Пелагея Федотовна уонна Башарина Пелагея Игнатьевна иккиэн сэллик буоланнар, кистээн о?онньорго эмтэнэ барбыттар. Кэ?ии арыгыларын Уолба ма?а?ыыныттан ылбыттар. Оччолорго Уус-Таатта?а массыына сылдьыбат. Кыргыттар сатыы барбыттар. О?онньорго чуга?аан и?эн, ки?и у?уо?ар тахса сылдьыбыттар уонна биир баара?ай тиит аттыгар ииктээбиттэр. О?онньордорун дьиэтигэр киирбиттэр, онуоха о?онньор: «Бу э?игини к??тэн олоробун», – диэбит. Чэйдэрин таппыттар. Кыргыттары чэйдээ? диэн ы?ырбыт. Кыргыттар кэ?ии арыгыларын о?онньорго биэрбиттэр. Онно о?онньордоро: «Син кэ?иилэнэр эрээригит, то?о дьиэ?ититтэн-уоккутуттан а?албакка, Уолбаттан ыла сылдьа?ыт!» – диэбит. Ки?и у?уо?ар тахса сылдьыбыттарын, улахан тиит аттыгар к???рэттибиттэрин к?рб?т курдук эппит. О?онньор тылыттан куттанан, Башарина Пелагея, Попова Пелагея ата?ын остуол аннынан бы?а ?кт??-?кт?? «т?нн??ххэ, барыахха» диэн имнэммит. Ол да буоллар, т?нн?бэтэхтэр, эмтэппиттэр. Пелагея Попова к?хс?б?т?н чупчуруйар уонна би?иэхэ ыты?ыгар кып-кы?ыл хамсыы сылдьар ??ннэри к?рд?р?р уонна этэр диир: «Мин ??ннээх с?т?л? ?ч?гэйдик эмтиибин, – ыалдьар сирбитигэр уурунар гына туос биэрэр. – Балыы?а биэрэр эминэн эмтэнээри?, икки ?тт?ттэн эмтэннэххитинэ, т?ргэнник ?т??р??хх?т», – диэбит. Кыргыттар иккиэн ыарыылара ааспыта».
Салгыы оччотоо?у о?о, билигин П.А. Ойуунускай аатынан С? судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, 90-тан тахсыбыт биллиилээх аксакал суруналыыс Дмитрий Васильевич Кустуров «Дэ??э кэлэ сылдьыбыт с?д? ыалдьыт» диэн ахтыытын киллэрэн, аа?ааччыларга били?иннэрэбит:
«Холкуостар бастаан тэриллэллэрин са?ана би?иэхэ оччотоо?у Таатта оройуонун Кириэс-Халдьаайытыгар Харытыанаптартан ордук бас-к?с ыал суо?а. Турбут-олорбут ини-биилэр кыайаллара-хотоллоро, дь???ннэрэ-бодолоро ыраа?а, этэргэ дылы, ки?и а?аар кырыытыттан к?р?р дьонноро этилэр. Убайдара Ба?ылай касыылканан от о?устарааччы, лабагырыайканан бурдук быстарааччы, алта о?ус тардар малатыылкатын к?р?н-истэн, бурдук астатааччы кини буолара. Иккис быраат Миитэрэй отчут-масчыт чулуута, мас уу?ун бэрдэ этэ. ???с быраатын Сэргэйи, к?рб?т?х ки?им эрээри, Харытыанаптартан орто ??рэхтээх учуутал этэ дииллэрэ. Кини хомсомуол сылдьан холкуо?у т?р?ттэспит уонна олорор сирдэрин аатынан «К?ндэ» диэн артыал дэппитэ ???. Кини эдэркээн саа?ыгар, сэлликкэ ылларан, ?л?н хаалбыт эбит.
Т?рд?с быраат Арамаан дьону арааран билиэхпиттэн холкуос бэрэссэдээтэлэ, ?т???йэн уол о?о этэ. Ол эрээри ыыс ара?ас хааннаах, арылхай киэ? харахтаах убайдарыттан атын, мото?ор, куба?ай сирэйдээ?э. Тас к?р???ттэн эбитэ дуу, хайдах дуу, дьон кинини ?т??с Арамаан, ?сс? судургутук ?т??с диэн ааттыыра. Кини, холкуос бэрэссэдээтэлэ ки?и, оройуоммут киинигэр Ытык К??лгэ т?тт?р?-таары сылдьара кэмнээх буолуо дуо. Ол сылдьан суолун ортотугар баар Уолбаттан биир т?р?т-уус ыал – «Хаарыллар дуо» дэппит дьон кыыстарын кэргэн ылбыта.
Арамаан кэргэнинээн т??рт сыл устата олорор да, убайдарын ?т?г?ннэрбит курдук, айбыта кинини о?о т?р?тт?р?н маанылаабатах. Чугас-ыраах сирдэринэн эргичийэн, кэргэнин илдьэн к?рд?р?, с?бэлэтэ сатаабыт да, ту?а тахсыбатах. Хомойуус да буоллар, хайыа баарай? О?о?о ба?арара бэрдиттэн, сири-буору аннынан, аатырбыт а?ай ото?укка Куома Чааскы??а тиийэргэ бы?аарынар. Ол ытык кырдьа?а?ы хайдах гынан тылыгар киллэрбитин билбит суох.
Оччолорго мин, т?рд?с кылааска ??рэнэр о?очоос, сааскы биир ?т?? к?н, с???? к?р??чч?лэр олорор дьиэбитигэр оттор маспыт б?ттэ диэннэр к?л? к?рд???, ол Харытыанаптарга тиийбиттээхпин. Эбэ алаа?ын сыырын ?р? с??рэн, аба?ам Дь?г??р о?онньор бала?аныттан чугас, тыа са?атыгар турар дьиэ?э к?т?н т?ст?м. Онно дии, урут ха?ан да харахтаан к?рб?т?х ки?им, а?аар илиитинэн кэтэ?иттэн тардыстан, у?а оро??о сытар эбит. «Ээ, Куома Чааскыннара ити эбит» дии санаатым. Ол ыккардыгар Арамаан то?о кэлбиппин истээт да, «Пиэрмэ сэбиэдиссэйигэр баар, от тиэйээччи кэлбитэ буолуо. Биир о?у?у к???ллээтин», – диэт, к?хс?б?ттэн аан диэки ?т?р?йдэ.
Дьиэбэр тиийбиппэр, ким-хайа иннинэ Бааска уол, Дьэбдьэкэ кыыс ыйыт да ыйыт буоллулар: «Хара?а уоттаах», «дьиппиэрэн с?рдээх даа?», «та?а?а хара?», «этэрбэ?э т?нэ даа?». Ону баара кыыс ийэтэ: «Ыраахтан кэлбит улахан ки?и ту?унан ону-маны лахсы?ыма?!», – диэн саба са?арда. Кэлин истибиппитинэн, Арамааннаах утуу-субуу икки кыыс о?оломмуттара. Сэттис кылаа?ы б?тэрээт, куоракка ??рэнэ киирэн-хайаан, ол кыргыттар туох дьон буолбуттарын субу диэн чуолкай билбэппин. Бы?ата, мин кэпсээбит Харытыанаптарбыттан били??и Томпо улуу?ун Кириэс Халдьаайытыгар, иитиэх уоллара Б??т?ртэн ураты, ыал буолан ??скээбит-тэнийбит суо?ун курдук ?йд??б?н. Кэм-кэрдии хамсаа?ына арыт итинник кэри-куру ?р?ттэнэр бадахтаах. Эбэ алаа?ын Илин Бас дэнэр сиргэ урут биэс уонча чилиэн ха?аайыстыбалаах б?т?н холкуос олорбута. С??рбэччэ дьиэттэн, биэс с??счэкэ с???? кыстыыр икки с??нэ хотонуттан, холкуос хонтуоратыттан, ?с ма?хаа?айдаах бурдук куумунатыттан дь?р? биирдэстэрэ эмэ ордоохтооботох. Дьон олорбото?ун курдук барыта к??рэ-ла?кы…
Саха тустаах кэмигэр аатырбыт ото?ут Фома Чашкин ?т??н? санаан сылдьыбыт биир сирэ субу соторутаа??а диэри итинник б?р?к?тэ суох к?р??нэнэн турара.
Бу ахтыыны суруйдум Эбэ алаа?ын Илин Ба?ын урукку олохтоо?о Миитэрэй Кустуурап
2014 сыл, ахсынньы 3 к?нэ»
Дьэ ити курдук, ытык ки?и дьо??о-сэргэ?э к?м?л?сп?тэ, абыраабыта му?ура суох элбэх. Улуу эмчит ту?унан кинигэни хомуйан, 2009 с. о?орорбутугар, Уолбаттан Куома кырдьа?ас идэтин сал?аан, ?т?мэн элбэх ки?ини эмтээн ?т??рд?б?т уола Михаил Фомич Чашкин дьиэ кэргэнэ, кини оло?ун до?оро Альбина Саввична Чашкина уонна дьа?алта?а ?лэлээбит Людмила Ильинична Бурнашева, музей ?лэ?итэ Оксана Петровна Егорова, Баайа?аттан кыраайы ??рэтээччи Татьяна Игнатьевна Андросова к?м?л?сп?ттэрэ. Оттон урут Байа?антай, Таатта улуу?угар киирэр Томпо Кириэс Халдьаайытын э?ээриттэн суруналыыс Евдокия Семеновна Неустроева, ?лэ, тыыл бэтэрээнэ Иван Иванович Павлов матырыйаал хомуйан ыыппыттара. Ол курдук элбэх ки?и к?м?т?нэн хомуллубут ахтыылар т?м?ллэннэр, балачча баай матырыйааллаах дьо?ун кинигэ «Айыл?аттан айдарыылаахтар» серия?а 2009 сыллаахха к?н сирин к?р?р кыахтаммыта.
Саамай ??р??лээ?э диэн, ити ыарахан, уустук идэтин кини т?р?пп?т улахан уола утумнаан, саа?ын тухары бар дьонун эмтээн эрэйдэрин чэпчэттэ. Михаил Фомич Чашкин ?йэ а?аарын кэри?э кэм устата ити ытык эбээ?инэс о?остубут эмтиир дьарыгынан ыалдьар дьо??о к?м?л???н, дьон-сэргэ махталын ылыан ылла.
Хомойуох и?ин, би?иэхэ сахаларга сэбиэскэй кэмтэн т?р?т итэ?эли билиммэт атеистыы иитии содулугар, онуоха эбии урут алаастарынан, ?рэхтэринэн тар?а?ан быданан олорбуппут таайан дуу, аттыбытыгар баар талааннаах, дьо?урдаах дьоммутун аанньа аахайбат, ситэри сыаналаабат кэрэгэй кэмэлдьи баар. Оннук к????н сы?ыан урукку итэ?эли-?гэ?и билиммэт, киэр илгэр, сада?алыыр адьынат, репрессия са?аттан ыла силис тардан, ордук айыл?аттан айдарыылаах идэлээхтэрбитигэр уларыйан биэрбэт. Урукку идэлээх дьоннорбут ыалдьар, эрэйдэнэр биир дойдулаахтарыгар к?м?л?р?н, эмтээ?иннэрин и?ин ?т?ргэ??э т?бэ?эн, эрэйи-кы?ал?аны к?рс?н туран, ?йэлэрин тухары айыл?аттан анаппыт, ?б?гэттэн утумнаабыт идэлэриттэн аккаастаммакка, ?лэлээн ааспыттара. С?д? дьоммут ту?унан кэли??и сылларга эрэ кэккэ ахтыылар хомуллан бэчээттэннилэр.
«Бичик» (Айар) кинигэ кы?атыгар 2007 сылтан са?алаан, анал сериянан К?ст?к??н Чирков, Ньыыкан, о.д.а. уонна били??и кэм айдарыылаахтарын тустарынан кинигэлэр тахсан барбыттара. Оттон Куома Чааскы??а аналлаах кинигэни Е.Д. Андросов, П.Х. Андросов, Т.И. Андросова, о.д.а. хомуйбут ахтыыларын холбоон, эбии матырыйаал булан т?мэн, 2009 сыллаахха хомуурунньук та?ааттарбытым. Бу кинигэ?э Куома кырдьа?ас уолун Михаил Фомич ??лээннээ?э, талааннаах суруналыыс, т?р??б?т Тааттатын ис с?рэ?иттэн таптыыр Анастасия Морхоева кини ту?унан аан ма?най бэчээккэ та?аарбыт матырыйааллара туспа салаанан киирбиттэрин киэн тутта саныыбын. Анастасия Александровна барахсан биир саастыылаа?ын дири? ытыктабылынан кэпсиир, суруйар буолара.
Манна ?сс? биир саха саарына, ?т??кэн ки?и ту?унан ахтан а?арыахпын ба?арабын. Кини – саха биллиилээх учуонайа, билим дуоктара, ?рд?к ??рэх ти?игэр экономиканы ??рэтиини тэрийбит, кэлин суруйааччы бы?ыытынан аа?ааччылар бол?омтолорун тардыбыт Василий Романович Дарбасов. Уолбаттан а?ыйах к?ст??х Дабаччыма диэн Мэ?э Алдан нэ?илиэгин сиригэр-уотугар т?р??б?т-??скээбит Ба?ылай Арамаанабыс оло?ун ти?эх сылларыгар доруобуйатынан улаханнык мо?уогуран, Михаил Фомичтыын билсибитэ. Эмчит хайдахтаах курдук ту?алаа?ын, наадалаа?ын бэйэтинэн билэн, ыарахан ыарыыны кытары туруула?ан, ?йэтэ арыый у?аан, Николай Островскай, Эрилик Эристиин холобура суох хорсун бы?ыыларыгар ханыылыы, к????н т?м?нэн хас да?аны кинигэ суруйбута. «Куома Чааскын» диэн дьи? олоххо буолбукка оло?урбут уус-уран сэ?энин суруйан норуотугар кэриэс кэби?эн хаалларбыта. Дабаччыма ити айымньытын суруйарыгар Михаил Фомич бэйэтэ, кини оло?ун аргы?а Альбина Саввична о.д.а. улаханнык к?м?л?сп?ттэрэ.
Уолбаттан Михаил Фомич чугас ыала, саха?а, киэ? эйгэ?э мындыр ?й?нэн, дьикти-дьиибэ дьарыгынан биллибит Михаил Трофимович Боппосов маннык дьикти т?бэлтэни и?итиннэрэн турар. Чашкиннар дьиэлэрэ электропроводкаттан сылтаан умайбытыгар, истиэнэ?э ыйанан турбут а?аларын Куома кырдьа?ас мэтириэтэ хоруордар да?аны б?т?н хаалбытын дьон барыта с?хп?т эбит. Мин ?рд?к? кылааска бииргэ ??рэммит ??лээннээхпин Михаил Боппособу анаан-минээн ?лэ?эн к?рс?н, ааттаах-суоллаах ыкса ыалын ту?унан сэ?эргэспитим Мантан салгыы кини кэпсээнин аа?ааччы билиитигэр тириэрдэбин:
«1990 сыллаахха биhиги Петр Алексеев аатынан совхозпут отделениетыгар Уолба?а Кабардино-Балкария, Нальчик курортугар икки путевка кэлбит этэ. Ону хонтуора?а сылдьаммын истэммин, мин таhараа ыалбар М.Ф. Чашки??а кэпсээбитим: «Иккиэн сынньана барыахха!» – диэн оонньуу-к?л?? курдук эттим. Мэхээлэ да?аны ону сэ?ээрэ иhиттэ. Онтон мин хонтуора?а иккиhин сылдьарбар: «Михаил Фомич эмтэнэ барыан ба?арар», – диэтим. Онуоха салалта, ыала ки?и до?ор буоллун диэн, иккиэммитигэр путевка анаабыттара. Фомич с?б?лэhимээри гыммытын, дьоно хаайан, иккиэн бэс ыйыгар барбыппыт. Тиийэн олус ?ч?гэйдик сынньаммыппыт. Хайа?а экскурсия?а суруйтараары гыннахпына, киhим арыт буолуммат. Онтон аны ол к?н?гэр барсыан ба?арар. Инньэ гынан, бэйэм эрдэттэн суруйтараммын, Эльбрус чыпчаалыгар, атын да Хотугу Кавказ кэрэ миэстэлэригэр сылдьыталаабыппытын ?ч?гэйдик саныыбын.
Оччолорго путевка 24-тэн тахса к?ннээх буолара. Хаhaн да бэйэ ыырыттан, дьиэттэн тэйбэтэх дьо??о балачча уhун кэм курдуга. Дьиэбитигэр сурук суруйабыт. Мэхээлэм барахсан кэргэниттэн сурук тутта?ына, сотору-сотору хос ылан аа?ар. Дойдутун, дьонун олус ахтар. Саастаах дьону кытары, нууччалыы бэркэ ?йд???н, олус тапсан кэпсэтэр. Дьэ ол курдук сылдьаммыт, биирдэ дьиибэ т?бэлтэ буолбута. Арай т??н уhуктан кэллим – Мэхээлэм б?к т?hэн, т?б?т?н харбанан олорор эбит. Уум быыhынан к?рд?хп?нэ, уhун сабыччы ??нэн т?сп?т батта?ын ?ргэнэргэ дылы гынар. Уонна тугу эрэ элбэх-элбэ?и ботугуруурун истэбин. Ис хоhоонун ?ч?гэйдик арааран истибэтим. Арай: «О?олорбун кыайан эмтээбэт буоллум…» – диирин эрэ ?йд??н иhиттим. Т??? ?р оннук олорбутун билбэтим, мин утуйан хаалбыт этим…
Аны санаатахпына, онтон ыла кини аhа?астык дьону эмтиир буолбута. Ол иннинэ кини хас да сыл эттэппит эбит быhыылаах. Наар т?б?т? ыалдьан, сытан тахсар этэ. Онтон ити со?уруу сылдьар кэммитигэр бото-болдьо?о ситэн аhыллыбыт эбит, быhыыта. Ол иннигэр биирдэ эмэ билэр дьоннорун эмтиир этэ. 1995 с. кыыhым диатезтаан эрэйдэммитигэр эмтээн турар. Эмтииригэр туттаары, то?со?ойу ытан а?аларбар сорудахтаабыта. Ытыан иннинэ ал?аар диэн эппитэ, «эмп-томп буол…» диэн тыллардаах этэ. Биир саастаах уолум Мичил эмиэ киниэхэ эмтэнэн, ?т??рэн хаалбыта.
Нальчиктан т?нн?рб?т?гэр, куоракка кэлбиппит, хаайтарыы б??? буолбут. Ма?а??а с????нэн киhи самолет кэтэhэн олороро. Ол сайын уот кураан сатыылаабыт кэмэ этэ. Киин оройуоннар Ньурбанан э?ин тар?аhан оттооhун буолбута. Уолбаттан, совхоз атын да отделениеларыттан биригээдэ хомуллан, Ньурба?а оттуу к?пп?ттэр этэ. Ма?а??а вертолет Ньурбаттан кэлэн, иккис рейскэ дьону ылан, Таатта?а к?т??хтээ?ин истибитим. Мэхээлэбинээн сэмээр кэтэhэ сылдьабыт. Тааттаттан киьи б???т? баар. Онтон элбэх киьи остолобуойга а?ыы бардылар. Би?игини эмиэ ы?ырбыттарын, барсыбатыбыт. Сэрэйбит курдук, ол кэм?э: «Ытык-К??лгэ вертолет к?т?р?нэн, хаассаттан билиэттэ ылы?!» – диэн биллэрдилэр.
Би?иги биир бастакынан с??рэн тиийэн, билиэт ыллыбыт. Уонна посадканы кэтэhэн, аа-дьуо сылдьабыт. Таьырдьа ыраах баар остолобуойтан а?ыы барбыт дьон а?ылаан-мэ?илээн, ыксаан-бохсоон кэллилэр. ?г?стэрэ хойутааннар, билиэттэн маттылар. Миэхэ сорохторо: «Вертолет кэлэрин билэр эрээри, то?о сэрэппэккин!» – диэн м???ттэллэр. Кы?ыыта диэн, улахан ба?айы байыаннай вертолекка, борт ойо?осторугар баар ыскамыайка миэстэтинэн 22 эрэ билиэт атыылаатылар. Дьи?инэн, ыга симэн т??? ба?арар ки?ини илдьэ барар кыахтаахтара. Дойдубутугар кэлбиппит кэннэ, а?ыйах хонон баран, силлиэлээх дохсун ардах курулаччы т?сп?тэ. Онно сылгы ??р?н к?р?н ?йд?р?ттэн с?хп?т?м. К??стээх тыалга, и?нэри т??эр, ыа?астаах уунан кутар ардахха, биэлэр кулуннарын к??ннэринэн хаххалаан, ыга симсэн турбуттарын ?йд??б?н. Ол ардах кэнниттэн курааннаабыт, а?ы?а сиэн кубарыччы куурбут ходу?аларга а?ыйах хонугунан от б??? ыга анньан ??мм?тэ. Инньэ гынан, атын сиргэ баран оттуур кы?ал?а тохтообута.
Михаил Фомичтыын ыаллыы олорор буолан, кини айыл?аттан айдарыылаах ки?и буоларын ?ч?гэйдик билэбин. Биирдэ кинилэргэ киирэ сылдьан, биир эдэр, модьу ки?и кэннинэн чугуру?наан, ааны кэтэ?инэн а?ан тахсыбытын к?рб?т?м. Ол ки?и ийэтэ Мэхээлэттэн аатта?ар этэ. Мин, т?тт?р? тахсан бараммын, салгыы тугу кэпсэппиттэрин билбэккэ хаалбытым. Кэлин истибитим, ол ки?и арыгытын эмтэтэн баран, кини сэрэтиитин истибэккэ, бобуутун тутуспакка, т?тт?р? и?эн кэбиспит этэ. Онтон ыла уба?а?ын сатаан кыаммат буолан хаалбыт эбит. Уонна кэлэн, эмчити буруйдуурдуу тылла?ан, Мэхээлэни кыы?ырдыбыт этэ. Нэ?илиэкпит и?игэр киниэхэ эмтэтэ-эмтэтэ, харыстарын тутуспакка, т?тт?р? к??скэ иьэр дьоннор бааллара. Ону биирдэ табахтыы-табахтыы сэ?эргэ?э олороммут: «Оттон ити дьону ?йд?н?лл?р?н курдук кыратык мо?уоктуу т????хх?н?» – диэн оонньуу-к?л?? курдук эппиттээхпин. Онуоха кини: «Ээ кэбис, бииргэ ??скээбит, бэйэбит дьоммут буолла?а!» – диэбитэ…
Биирдэ биригэдьиирдии сылдьан, сиспин то?ороммун, дьар?аран улаханнык ыалдьыбыта. Онуоха ыксаан, Сергеев Лазарь Иванович уола Ваня илиитин дэ?нээн мо?уогурбутун эмтэтэ барарыгар аргыс буолан, Уус-Алда??а, Бээрийэ кырдьа?а?ыгар Гурий Турантаевка эмтэтэ бара сылдьыбыппыт. Ол тиийэн чэйдии олордохпутуна, эмчит кэргэнэ хантан сылдьарбытын ыйыталаспыта. Уолбаттан кэлбиппитин истэн, кыы?ыран м?хп?тэ: «Бэйэ?итигэр эмтиир киьи баарын кэннэ то?о кэллигит?!» – диэн. Би?иги онуоха мух-мах баран, тугу эрэ бы?аардыбыт. Онтон эмтэнии са?аланан, уолбут бастаан киирэн баран, т?ргэн ба?айытык т?тт?р? та?ыста. Илиитин, нэ?иилэ и?игэр ?й??н, токуччу тутта сылдьыбыт ки?ибит, холкутук ?р? к?т???р буолан, ??рэн-к?т?н тахсыбытын с?хп?пп?т. Хайдах эмтээтэ диэн ыйытала?ыыга, к?тт??ннээ?и сатаан бы?ааран кэпсээбэтэ. Онтон миигин Гурий кырдьа?ас к?р?н баран: «?с к?н хонон-?р??н эмтэннэххинэ сатаныы?ы», – диэбитэ. Ону мин, оччолорго биригэдьиир, эмиэ да?аны заправка?а солбуйан ?лэлиир буоламмын уонна бэлэм массыынаттан хаалымаары, с?б?лэспэтим. «Оччо?о т??нн????б?н», – диэн т??ннээн эмтээбитэ. Кырдьа?ас Михаил Фомичтаах хайдах олороллорун ыйыталаспыта, кинилиин чугас аймах буоларын кэпсээбитэ. Уолба?а тиийэн баран, Мэхээлэ?э кэпсээбиппэр, би?иги аймахтыыбыт диэн бигэргэтэн эппитэ. Ол курдук айыл?алаах дьон, бэйэ-бэйэлэрин к?рс?бэккэ да?аны сылдьан, син биир хайдах эрэ билсэ, араа?а сибээстэ?э олороллор эбит бы?ыылаах диэн ?йд??б?т?м.
Киниэхэ на?аа элбэх ки?и кэлэн эмтэнээччи, Хаандыгаттан э?ин нуучча дьоно б??? кэлээччилэр. Миигиттэн: «Где здесь живет шаман?» диэн ыйытан ?г?ст?к ыйдарааччылар. Урут мин на?аа табахтыыр этим, ыаллыы олорор буолан, Мэхээлэ киирэн сэ?эргэ?э-сэ?эргэ?э табахта?ааччы. Онтон мин сыыйа-баайа табахпын бырахпытым, ону ыалым, ата?а Кириллин Уйбаанныын быра?ыа диэн итэ?эйбэккэ сылдьан, с?хп?ттэрэ. Михаил Фомич: «Аны ?с сылынан ты?а? ыраа?ырыа», – диэбитэ».
Дьэ ити курдук, Михаил Фомич Чашкин а?атын, удьуор ?б?гэлэрин утумнаан, айыл?аттан аналын толорон, т???л??х ыары?а?ы эмтээбитэ буолуой?! Кини ?т??т?н-???т?н биир дойдулаахтара ?рд?кт?к сыаналааннар, Таатта улуу?ун бочуоттаах гражданинын аатын и?эрбиттэрэ. Айдарыылаах эмчит ?сс? да?аны бар дьонугар к?м?-?й?б?л буола турдун. Саха дьоно, кини курдук дурда-хахха буолар айыл?алаахтарбыт баалларын тухары, кэлэр кэскилбитигэр эрэллээх, бигэ тирэхтээх буолуохпут.[3 - М.Ф. Чашкин ?лэтин, оло?ун илгэтин сырдатар суруналыыс Сардаана Баснаева ха?ыакка интервьютун кинигэ толору к?р??эр QR-куодунан киирэн аа?ы?. – Ааптар.]
АЙЫЛ?АНЫ АРА?АЧЧЫЛААЧЧЫ
Саха ньургуннарын, дьон т??рт кырыылаахтарын кытары бииргэ ?лэлээ?ин
Уйбаан Буурсап биир бастакынан айыл?а харыстабылын, экология боппуруо?ун сытыытык к?т?хп?т, дьи? дьыаланан утумнаахтык ?лэлэспит уонна бэчээт н???? баар бала?ыанньаны а?а?астык, кырдьыгынан дьо??о-сэргэ?э арыйан тириэрдибит ки?и буолар. Дьэ онтон ыла кини до?отторо суруйааччы Василий Титов, суруналыыстар Иннокентий Захаров, Уйбаан Уххан, кэлин со?ус Дмитрий Бубякин, Александр Бурцев-Сал?аа?ын, о.д.а. ити тиэмэ?э элбэхтэ суруйбуттара. Аан ма?най И.С. Бурцевы «Чолбон» сурунаалга к?р?р-билэр буолбут эбиппин. Кини саха норуотун, ??рэхтээхтэрин чиэ?ин, ?т?? аатын к?м?скээн турууласпыт патриот суруйааччы И.Е. Федосеевы кытары билсэрэ, сурунаалга кэлэ сылдьара. Мин оччолорго норуот суруйааччыта Далан с?бэтинэн «Хотугу Сулустан» («Чолбонтон») са?алаан, бэчээт эйгэтигэр – кинигэ кы?атыгар ?лэлии киирбитим дьыл?а хаан бэлэ?э эбит.
80—90-с сыллар са?аларыгар к???л санаа, омук кы?ал?ата буолар тыын боппуруостары к?т???р, сымыйа буруйдаа?ыннартан к?м?скэнэр, ааспыт устуоруйа «?р?? бээтинэлэрин» тириэрии, эрэпириэссийэлэнэн умнууга хаалбыт норуот чулуу дьонун сырдык ааттарын т?н?ннэрии киинэ буолбут Суруйааччы сою?ун уоргана «Чолбон» сурунаал этэ. Онно ?лэлиир умнуллубат сылларбар саха басты? суруйааччыларын, интэлигиэнсийэ, араас эйгэ чулуу бэрэстэбиитэллэрин билбитим, ыкса алты?ан барбытым. Ол дьиктилээх кэмнэртэн ыла Далан, Тумарча, Доосо, Эрчимэн, Б??т?р Аввакумов, Сэмэн Руфов, Харысхал курдук биллиилээх суруйааччылардыын биир тэрилтэ?э ?лэлээн билсибитим. Софрон Данилов, Савва Тарасов, Моисей Ефимов, Гаврил Колесов, Багдарыын С?лбэ, Дь?г??р Алексеев, Ба?ылай Дарбаа?ап, Тэрис, Уххан, Дабыл, Уйбаан Ушницкай, Уйбаан Бурцев, о.д.а. саха саарыннарын кытары алты?ар дьолломмутум.
Оччолорго И. Бурцев, Д. Бубякин, о.д.а. экология боппуруо?ун к??скэ к?т???н дьон-сэргэ ити кы?ал?а?а бол?омтотун хатаабыт кэмэ этэ. Миигинниин биэс хаа?ах диэбиккэ дылы, «Кыым» ха?ыакка (21.10.1989) В.Н. Егоров-Тумарча «Северные просторы» киин сурунаал 3 №-гэр «Дом под угрозой» диэн уопсай т?б?н?н «Спроси у хозяина» экология проблемаларын сытыытык сырдатар суруйуутун сэ?ээриини («Дьи? баарынан, кырдьыгынан») бэчээттэппитим. Эмиэ ити сылга Чурапчы Арыылаа?ын К?мнь? сайылыгар буолбут бы?ылаан ту?унан суруйбуттаа?ым. Ону бииргэ ?лэлиир дьоммор к?рд?рб?ппэр, Доосо обургу: «Доруобуйа харыстабылын миниистирин аатыгар ыстатыйа?ын «А?а?ас сурук» бы?ыытынан т?б?л??», – диэн ?й укпута.
Уйбаан Бурцевтаах суруйууларыттан тэптэн, Саха АССР доруобуйатын харыстабылын миниистиригэр И.И. Местниковка а?а?ас сурукпар маннык эппит эбиппин: «Ытыктабыллаах Иван Иванович! Уларыта тутуу, и?итиннэрэн-биллэрэн и?ии илгэлээх кэмэ буолан, «Кыым», «Молодежь Якутии», «Социалистическая Якутия» ха?ыаттарбыт биллиилээх суруналыыстара, народнай депутаттарбыт ?р?сп??б?л?кэ?а кутталлаах экологическай бала?ыанньа ??скээбитин, кистэлэ?инэн ядернай дэлби тэптэриилэр ыытыллыбыттара ырааппытын, Б?л?? иэдээнин аахсыбакка, ГЭС-тэри уонна АЭС-тары тутарга былаанныылларын, ?сс? радиоактивнай тобохтору к?м?р, кистиир миэстэни бэлэмниир курдуктарын ту?унан суруйдулар, а?а?астык кэпсээтилэр.
Саха сирин олохтоохторун ?йэтэ ортотунан 48–55 сылга диэри кылгаата диэн олохтоох уонна киин бэчээккэ суруйар буоллулар. То?о норуот доруобуйата алларыйда, ?йэтэ кылгаата, ахсаана ?н?йбэт буолла? Оттон соторутаа?ыга диэри у?ун ?йэлээхтэрбит элбэ?инэн Союз ?рд?нэн сура?ырар этибит эбээт! 1977 сыллаахха сайын Чурапчы оройуонун Арыылаах дэриэбинэтигэр ынырыктаах трагедия буолбута…
………………………………………………………………………..
Онон, ытыктабыллаах Иван Иванович, э?иги, норуот доруобуйатын харыстабылыгар турар эмп ?лэ?иттэрэ, ки?иэхэ кутталлаахтык дьайар экологияны кэ?ии содулларын, ?р?сп??б?л?кэ?а радиация туругун хонтуруоллуур, бэрэбиэркэлиир ханнык миэрэлэри ыллыгыт, туох ?лэни ыыта?ытый? ?р?сп??б?л?кэ олохтоохторун доруобуйалара, дьыл?алара, инники кэскиллэрэ э?иэхэ итэ?эйиллэр, э?иги илиигитигэр баар. Мин ыйытар, ыалдьар боппуруостарбар, мунчаарар, дьиксинэр санааларбар дьон-сэргэ бары да таарыйтарар буолуохтаахтарын билэбин. Т?м?кпэр бар дьо??ут, норуоккут ту?угар кы?амньыгытыгар туохтан да?аны толлубакка турунаргытыгар эрэлбин биллэрэбин («Саха сирэ». 1989 с.)».
Инньэ гынан, оччотоо?у бэрээдэк бы?ыытынан миниистир бэчээт н???? эппиэттииргэ к??эллибитэ. Онуоха маннык эридьиэстээх т?гэн баара. Биир дойдулаа?ым, обком лектора, наука дуоктара, профессор Валентин Степанович Луковцев т?л?п??н?нэн: «До?оор, миниистир миэхэ эрийэн “эйиэхэ эппиэт суруйа олоробун” диэтэ. Онон эн би?икки бу курдук кэпсэтэн кэби?иэх. Эн, аны буккуур тахсыбатын курдук Валерий Луковцев диэн ааккын толору суруйар буол», – диэн сиэрдээхтик эппитэ. Онтон ыла «Дэли» э?ин дэнэ сылдьыбыттаа?ым.
«Кыым?а» ?лэлиир Уйбаан Сэмиэнэбис мин бастакы публикацияларбын аа?ан уонна араа?а Доосоттон истэн, миигин бэлиэтии к?р?р, кэпсэтэр буолбута. Онтон ыла экология боппуруостарынан алты?ан са?алаан, ордук ыкса И.И. Шамаев, Н.Д. Кириллин тэрийбит «Ил» гражданскай сомо?оло?уу партиятыгар (1998 сылтан), 2002 с. кэлин Саха уопсастыбаннай Киин диэн ааттаммыт уопсастыба тэрилтэтигэр бииргэ кыттан чуга?аспыппыт. Ити т?мс??гэ геолог Николай Дмитрьевич баарынан биир идэлээхтэрэ Уйбаан Бурцев, Тумарча, Аркадий Андреев, Руслан Протопопов, горняк Владимир Титов уопсастыбаннай туруула?ар ?лэ?э к??скэ кыттыбыттара. 2001–2002 сыллартан са?аламмыт пикеттэргэ, миитиннэргэ оччолорго да?аны саа?ырбыт дьон, кинилэр уонна М.С. Иванов-Багдарыын С?лбэ, А.И. Эверстов, И.А. Егоров-О?уохай Уйбаан, кэлин сорох т?гэ??э учуонайдар Дария Антипина, Михаил Слепцов, о.д.а. а?ыйах ки?и с?рдээх б??? тирэх, ?й?б?л буолбуттарыгар махталбыт ааспат. Ол са?ана салалта?а нэ?илиэнньэттэн илии баттаа?ыннаах суруктары киллэриилээх, уулусса?а миити??э, пикеккэ тахсыылаах хамсаа?ы??а адьас а?ыйах ки?и кыттара. Бэрээдэги к?р?р аатыран, бэлииссийэ ?тт?ттэн соруйан, дьону дьулатаары, на?аалыыр к?к?т эмиэ элбэ?э. Оннук к?ч?мэ?эй т?гэннэргэ а?а к?л??нэ басты? дьоммут би?иэхэ дурда-хахха, с?р?н тирэх буолбуттара.
Дьухха, а?ыйах са?алаах, элбэх дьайыылаах И.С. Бурцевы кытары биир улуустан, Л?г?й нэ?илиэгиттэн т?р?ттээх Владимир Борисов ытыктаан, киниэхэ Хоро Хо?уун диэн таптал аат кэриэтэ и?эрбитэ. Ириэнэхтэн и?нибэт, то?тон толлубат Уйбаа??а онто олус с?п т?бэ?эрэ.
Оччолорго даачата э?ин суох эдэрчи дьон, би?иги, Уйбааммыт сайылыгар, Тумарча ?кт?м?? баар дьиэтигэр саас, сайын аайы тахса сылдьарбыт, аны санаатахха, хатыламмат ?т?? да кэмнэр эбит! Биирдэ к???н муус ылса тахсыбыппыт. Халы?аан эрэр к??л муу?угар кыра?алаабыт чараас хаарга 70 саастаах Уйбаан Сэмиэнэбис чэпчэки ба?айытык кылыйбахтаан ылбытыгар амыдайа Уйбаан Шамаев олус с?хп?тэ, ??рб?тэ бу баарга дылы. Атын т?гэ??э эмиэ кини даачатыгар к???н Майаттан кыраайы ??рэтээччи Ылдьаа Куола?ап киирбитигэр тахса сырыттыбыт. Баар бала?ыанньа, бэлиитикэ боппуруостарыгар санаа атаста?аары, с?бэлэ?ээри, Борисов Володябыт этиитинэн кырдьык-хордьук т?л?п??мм?т?н былыргы ыскаап т????н тардарыгар уктубут. Сатаатар, дьиэлээх ки?ибит кэккэлэ?э у?аайба н???? уорга??а ?лэлээбит ыаллаах этэ. Онтукатын кытары Уйбаан атастыы а?аардаах. Онтон сонно кэпсэтии, м?кк???? са?аламмытыгар, ууга-хаарга киирэн омуннуран, онуоха эбии Ылдьаабыт т?р?к? улахан са?атыттан ?т?кт?сп?тт??, бары са?абыт лаппа улаатан маргыар б??? буолан бардыбыт. Онно хайа эрэ дьээбэлээх: «Ыскаапка сытар т?л?п??нтэн «мойуор» и?иттин диэн ордоотуу-ордоотуу кэпсэтэр бы?ыыбыт дуо, бу?!» – диэбититтэн к?лэн быара суох бардыбыт. «Мойуор, кассета?ын уларыт эрэ!» – э?ин диэн, эбии туустаан-тумалаан, к?лс?? б???. Уйбааммыт: «И?иттиннэр ээ, туохтаах ???н?й?! Дьон-норуот, судаарыстыба интэриэ?игэр ?лэлиибит буолбатах дуо?!» – диэн к?бдь??рб?т?гэр, бары биир тыла суох с?б?лэстибит. Дьэ итинник к?рд??х да?аны, ыгым да т?гэннэргэ Хоро Хо?уун ымыттыбат дьиппиэнэ, хорсуна барыбытыгар холобур буолааччы. Сэрии о?олоро, сорохторо тулаайахтара саха саарыннарын, убайдарбыт барахсаттары кытары «эн-мин» дэ?эн уопсастыбаннай дьыала?а бииргэ ?лэлээбиппитинэн, к?н б?г?н?гэр диэри Буурсап Уйбаанныын, Тумарчалыын чугастык алты?а турарбытынан чахчы да?аны дьоллоох эбиппит.
Мантан салгыы ытыктыыр, саха барыта тумус туттар ки?итэ а?а до?орум Иван Семенович оло?ун, ?лэтин ту?унан кылгастык били?иннэрэ, эбии сырдата т?????? ба?арыллар.
Айыы бухатыырыгар холоонноох
Охтон баранар мастаах, уолан б?тэр уулаах орто дойдуга ийэ айыл?атын харыстыырга-хараанныырга ?рд?к аналланан кэлбит Уйбаан Буурсап булгуруйбат модун дьулуурунан, ???лл?бэт ???с, кэннинэн кэхтибэт дь?кк??р?нэн оло?хо бухатыырыгар холоонноох хо?уун ки?и. Туруула?ан ?лэлээбитэ, дьаны?ан ситиспитэ, суруйбута-айбыта о?ордук биир ки?и холугар кыайтарбат та?ыччы. Дэгиттэр дьо?ура, ылсыбыт ?лэтин хайысхалара киэ?э эмиэ с?хт?р?р. Ол да и?ин, дэлэ?э уос номо?ор, уус-уран айымньыга киириэ дуо! Б?л?? ?р?с тардыытын айыл?атын к?м?скэлигэр бииргэ ?лэлэспит до?оро, талааннаах суруйааччы Эдуард Соколов-Тулусхан «Хампа» улахан айымньытыгар кини уобара?ын дь???йб?ттээх. Оттон биир идэлээх а?а табаары?а норуот суруйааччыта Тумарча «Би?иги Аан Дархаммыт» романыгар эмиэ кинини бар дьон интэриэ?ин к?м?ск??р ?лэ инники к??н?гэр сылдьар уопсастыбанньык бы?ыытынан ойуулаан к?рд?рб?тэ. Ки?и бэйэтэ баарыгар сити курдук айымньы дьоруойа буолуута балачча сэдэх т?бэлтэ диэххэ с?п.
Хантан, хайдах оло?хо бухатыырыныы маннык хатан хатарыылаах ки?и ?с кырыылаа?а, ураты у?аарыылаах ураа?хай у?уктаа?а баар буолбутай диэн ыйытыкка бэйэ санаатын а?ыйах тылынан бы?ыта-орута суруйан били?иннэриэ?и ба?арыллар.
Т?р?т сир т?р???э, ытык ыал ыччата
«Уол о?о барахсан бу охсу?уулаах орто туруу бараан дойдуга оройунан т??эн кэлиэ?иттэн му?у муннунан тыыран, эрэйи э?ээринэн тэлэн уйана-хатана биллэр, бу?ууну-хатыыны, тургутууну аа?ан, ки?и-хара буолар». Бу – ?б?гэлэр оло?хо?о хо?уйуллар сахтартан ыла ??рэтиилэрэ-такайыылара. Уйбаан т?р?к? тыйыс-ха?ыс айыл?алаах Саха сиригэр у?ун уот кураан сатыылаабыт, олохтоох саха нэ?илиэнньэтин ?с гыммыттан биирин имири эспит, аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт алдьархайдаах сэрии сылларын кирбиитэ б?р??кээн, ыган кэлэрин са?ана – 1940 сыл олунньу 17 к?н?гэр к?н? к?рб?т эбит.
Буурсап аймах би?игин ыйаабыт т?р?т сирэ Уус Алдан Хоро нэ?илиэгин уруккута дири? силистээх-мутуктаах. Боро?он М?р? Эбэтигэр сай-?ат диэбит хоролору т?р?ттээбит ?б?гэ ки?и – норуот номо?ор Алдан, Амма ?р?стэри ааттаталаан ааспытынан бэркэ биллэр с??р?к о?устаах Улуу Хоро. Кини Омо?ой Баайы, Эллэй Боотуру кытта б?т?н омугу уу?аппыт-тэниппит биир ытык ?б?гэбит. Хоролор Боро?он улуу?угар М?р?н? сэргэ Туймаада?а Хатас сиригэр-уотугар тойон уу?а ха?аластары кытары ыалла?ан олорбуттара ???. Нуучча кэлиитин са?ана уйаара-кэйээрэ биллибэт Саха сирин была?ын тухары тар?анан олохсуйбуттар. Ол да и?ин, ???ээ Б?л??гэ, Сунтаарга, ?л??х?мэ?э эмиэ олохсуйаннар, к?н б?г?н?гэр диэри Хоро нэ?илиэктэрэ сириэдийэн олороллор. Бэл, инньэ Дьаа?ыга, Абыйга, Усуйаана?а, Булу??а хоролор тиийбиттэрэ ???йээннэргэ сэ?эргэнэр. Бука, и?нигэ?э-толлуга?а суох, ата?астанары-?т?р?ллэри с?б?лээбэт буоланнар, оччолорго, кыргыс ?йэтин са?ана, ынах-сылгы с????лээх ?с саха а?атын уустара хотон олохсуйа иликтэринэ «кыйаар дойдута» дэнэр Б?тэй Б?л??гэ, таас дьаа?ы, тумара туундара хотугу сирдэргэ аартыгы арыйдахтара. Иннилэрин биэримтиэтэ суох бурул?а, боотур майгыларынан сэ?э??э-номоххо киирбиттэр. Уйбаан Сэмиэнэбис т?р?ттэрэ дьэ ол хоролор М?р?тээ?и а?а ба?ылыктарын, Тыгын Дархан до?оро-ата?а Тарбыах Тиис Эгий диэн уолуттан тымыр-сыдьаан тардыбыттар.
Хос э?этэ Ыстапаан тимир, мас уу?а. Кини Байа?антай, Таатта дьонун айанын аартыгар, Тандалыыр суол аа?ар Илин ?рэххэ (харыс аатынан, былыргыта, сурукка киирбитинэн Дьэ?киидэ) Кыймаласпыт диэн сиргэ олохсуйбут. Кини уола, Боро?он улуу?ун кулубатынан талыллыбыт айма?а Миитэрэпээни утумнаан, бэйэтин кэмигэр син биллэр-к?ст?р, атын нэ?илиэктэргэ «били аатырбыт Отох Охоноо?ой» дэтэр сытыы-хотуу, тыллаах-?ст??х ки?и эбит. Сэрии сылларыгар му?ха тэрийэн, чугастаа?ы дьонун хоргуйууттан быы?аабыт. Туу?ут, илимньит о?онньор Макеевтар диэн т??рт о?о дьоно ?л?нн?р тулаайах хаалбыттарыгар туутуттан биэрэн, хайдах угарын улахан уолга с?бэлээн биэрбитин, кэлин уол, милиция майора буолбут ки?и: «Хоргуйан, эстэр суолга киирбиппитин эн а?ыныгас, ?т?? санаалаах э?э? быы?аан турар», – на?аа махтанан ахтыбыт. Уйбаан Сэмиэнэбис э?этин ?сс? бу курдук ахтан суруйбут: «К??ллэр туоналарын биэс тарбах курдук билээччи, му?ха тардыытын дьа?айааччы, ыйанкэрдэн биэрээччи – кини этэ… Кэлин олох саа?ырбытыгар тиэйэн киллэрэн, туона ?ктэтэллэрэ уонна т?тт?р? тиэйэн та?аараллара… Э?эбин Илин ?рэх дьоно бука бары ытыктыыллара… Кини этиитин, с?бэтин м?кк??рэ суох ылыналларын билигин саныы-саныы с???б?н эрэ. «Охоноо?ой о?онньор туох диирэ буолла» дэ?эллэрин истэрим».
Оттон би?иги Уйбааммыт аатын ылбыт аба?атын, ?р?сп??б?л?кэ?э биллэр ??рэх эйгэтин ?лэ?итэ буолан и?эн, эдэр саа?ыгар кылгас ?йэлэммит И.А. Бурцев ту?унан «Уйбаан» диэн 2016 с. Илин ?рэх Бурцевтарын т?р?ттэрин-уустарын, аймах-билэ дьонун сырдатар бэрт и?ирэх ис хо?оонноох кинигэни та?ааттаран турар. Онно Макеевтаахха сы?ыаннаах биир дьикти т?гэни Уйбаан Сэмиэнэбис ахтар. Илин ?рэххэ кинилэр тыымпыттан былыргы саха боотурун куйа?ын – т??скэ кэтэр ылта?ынтан о?о?уллубут хатырык куйа?ы уонна икки тимир дуула?а бэргэ?эни булбуттар. Ону э?этэ ??рэхтээх Уйбааннарыгар тиксэрбитэ Санкт-Петербург куорат музейыгар хараллыбытын чугас аймахтара талааннаах устуорук учуонай Федор Васильев «Военное дело якутов» кинигэтин бэлэмнииригэр ту?аммыт, Х – ХIV ?йэлэргэ сы?ыаннаа?ын бэлиэтээбит.
Уола ?стээ?эр эрэ сэриилэ?э сылдьан была?айга былдьаммыт а?атын Сэмэн ааспат а?ыытын санатар «Саллаат дьыл?ата», «А?ам саата» суруйууларыгар ойууланар т?гэннэр аахпыты эрэ долгуталлар: «Тасты? эдьиийдэрим кэлин кэпсииллэринэн, ?лб?тэ дьи?нээхтик чуолкайдана илигинэн буолуо, ки?илэрин син биир к??пп?ттэр, сэмээр, таска та?аарбакка эрэ. Онноо?ор идэ?элэрин этиттэн ха?ааналлара ???… «?л??лээн биэрбит кустарыгар биир эмис ба?айы улахан сара к???н баарын э?эм то?о эрэ сиэппэтэ?э… (а?атын ??лээннээхтэрэ «кыттыгас» о?остон куска илдьэ сылдьан баран, кыра уолга чаастаан биэрбиттэр. – Ааптар). Э?иилги сайыныгар э?эм тасты? быраата, сэрии кыттыылаа?а Н.Д. Бурцев Эбэттэн к??лэйдии тахсыбыта. Э?эм ааспыт сайын бултаабыт кустарбыттан, булуу?уттан та?ааран, бу?аттарбыта… Бу 1952, эбэтэр 1953 сыл сайына бадахтаах. Кус а?абар ананан булууска ууруллубут буолуохтаах дии саныыбын.
«Сыы?а биллэриилэр кэлэллэрэ ???», «сура?а суох с?пп?ттэр к?ст?лл?р» э?ин диэн кэпсээннэр дэлэй эбиттэрэ буолуо. Дьонум дуу?аларын т?гэ?эр, с?рэхтэрин-быардарын хайа эрэ муннугар ?р сылларга таска быктарбакка иитиэхтээн, са?ыаран илдьэ сылдьыбыт эрэллэрин кыыма ха?ан б?тэ?иктээхтик ?сп?т?н этэр к?ч?мэ?эй. Биири билэбин – кинилэр ?р да ?р к??пп?ттэрэ. Ити би?иэхэ эмиэ бэриллибитэ диибин, ордук миэхэ уонна а?ам эдьиийигэр Прасковья Афанасьевна?а». Саллаат Сэмэн кэргэнэ, хо?уун ?лэ?ит, сытыы тыллаах-?ст??х б?г?р? ки?и, Фекла Васильевна Турантаева, 25 саастаа?ар эрэ огдообо хаалан баран, хос кэргэн тахсыбакка, эрин дьонун кытары олорбут. Кырдьа?астары к?р?н-харайан ?йэтин мо?ообут.
Арай ол кылгас ?йэлэммит саллаат Сэмэн аатын ааттатар уол о?ону сэриигэ барыан иннинэ кыл м?чч? кэриэтэ хаалларбата?а буоллун диэн ыйытык ??йэ-хаайа тутар. Оччотугар Уйбаан Буурсаптан атын, кини курдук геофизик, геолог идэлээ?инэн, Мииринэйгэ 60-с сыллартан «Ботуобуйа» экспедициятыгар ?лэлээн, Мииринэй тыатын барытын кэрийбит уонна ?лэтин с?ннь?нэн салалта?а туруорса, киирсэ сатаан баран суруналыыс талааннаах буолан, «уларыта тутуу», «гласность» диэн ааттаммыт демократия к???л салгына биллээтин кытары сытыы суруйуулары оччотоо?у обком уоргана «Кыым» ха?ыакка бэчээттэтэн «айдааны та?аарбыт» ки?и к?ст?? эбитэ дуу? Боро?он улуу?ун оло?хо?ута Дмитрий Михайлович Говоров хо?уйбут Б?д?р?йбэт М?лдь? Б???т?н кэриэтэ тохтоон-чугуйан хаалбакка дь?кк?йэн, Уйбаан Буурсап «судаарыстыба сэкириэтэ» аатыран кистэммит сир аннынаа?ы саахаллаах ядернай дэлби тэптэриилэр, айыл?а?а, кыылга к?т?рг?, олохтоох нэ?илиэнньэ?э суо?ар кутталынан суо?уур, хостонон баран а?а?ас халлаан анныгар хараллыбакка хаалбыт уран рудатын дьаптал?аларын, кимиэхэ да?аны биллэ илик Саха сиригэр баар кистэлэ? ядернай полигон ту?унан киэ? билиигэ а?а?астык та?ааран, олор содулларын туоратыыны туруорсубута.
Бастакылартан биир басты?нара
Уйбаан Сэмиэнэбис сэрии тулаайа?а, э?э?э-эбэ?э иитиллэн, ?б?гэ т?р?т ?гэстэрин, оло?хо са?аттан оло?уран, туту?уллан кэлбит айыы ки?итин кодексын урукку сэбиэскэй иитиини кытары дь??рэлээн ылыммыт а?а к?л??нэ ыраас дуу?алаах, к?н? санаалаах, к?м?скэс с?рэхтээх бэлиэ бэрэстэбиитэлэ. Удьуор утумунан аартыгы арыйааччы, са?аны са?алааччы буолбута ?г?с. Ылсыбытын ы?ыктыбат, мэ?эйтэн-харгыстан харыастан хаалбакка, дьэ эбии тэптэн, ?р? баран туох эрэ т?м?г? хайаан да?аны ылан, туруоруммут сыалын-соругун сити?эн тэйэр дь?кк??рдээх.
Сахаттан биир бастакынан геофизик-геолог идэтигэр к?рг??м?нэн киирэн ??рэммиттэртэн, ?лэлээбиттэртэн кинини эмиэ ааттыахха с?п. Аармыйа?а ?с сыллаах сулууспа кэнниттэн 1962 сыллаахха геолог халы? хамаандатын ??рэтэн та?аарбыт, онтон ону тохтотон, са?а геофизиктары бэлэмниир соруктаммыт Алдан техникумугар ??рэнэн идэ ылар. «Геофизик идэтэ соторутаа??ы кэм?э диэри Саха сиригэр эрэ буолбакка, дойду б?тт??н?н ?рд?нэн да?аны бэрт сэдэх идэнэн биллэрэ. Геофизика би?иги дойдубутугар отутус сыллардаахха геология биир салаатын бы?ыытынан ??д?йэн баран, били??и кэм?э сайдан, кэ?ээн, бэйэтэ туспа наука?а кубулуйда. Судургутук эттэххэ, минераллар уонна хайа боруодалара магниттарынан, ?л?? ыйаа?ыннарынан, электричествоны а?арыыларынан, радиоактивностарынан уонна да атын ?р?ттэринэн бэйэ-бэйэлэриттэн уратылаахтарыгар бу наука оло?урар. Геофизика гаас, ньиэп, таас чох, тимир рудата, хор?олдьун, кы?ыл к?м?с, алмаастаах кимберлитовай туруупка уонна да атыттар ханна, т??? дири??э сыталларын к?рд??????э аналлаах» диэн кини идэтин ту?унан бэрт дьэ?кэтик бы?аарбыта.
Араас омук ааттаахтарын ортотугар сирдэриэхтээ?эр, с?рэ?инэн-бэлэ?инэн, кыайыгас ?лэ?итинэн, билиитинэн-к?р??т?нэн, булугас сытыы ?й?нэн инники к????э сылдьан к??скэ ?лэлиир. Тахсыылаахтык ?лэлии сылдьан, ордук Мииринэйдээ?и кэмигэр, дьи? сахалыы мындыр ?й?нэн, омсолоо?у, итэ?э?и-бы?а?а?ы кытары эйэлэ?имтиэтэ суо?унан сир баайын хостооччулар ?лэлиир истииллэрин, хотугу сир уйан айыл?атыгар к????н, бэл алдьатыылаах сы?ыаннарын с?пс??б?т буолан барар. Бырамыысыланнас сир баайын хостуур хампаанньаларын салалтата, кистэлэ? сир аннынаа?ы саахаллаах ядернай дэлби тэбиилэри о?орбуттар, айыл?а?а тахсар хоромньуну бохсор, содулун аччатар, туоратар, ч?л?гэр т??эрэр ту?угар миннэрин да тартаран к?рб?тт?р?н и?иттэн билэр, ону ?й?-санаата ылыммат. Ордук урукку Садын оройуонун Б?л?? муоратын анныгар тимирдиллибит Туой Хайа б????лэгин (Олимпиада призера Александр Иванов т?р??б?т-??скээбит т?р?т дойдута) олохтоохторун иэдээннээх дьыл?ата уйул?атын к?т?пп?тэ. Остуоруйа?а кэпсэнэрдии сиэдэрэй оттоох-мастаах, эгэлгэ сэдэх ??нээйилэрдээх, ?лг?м бултаах, сир астаах айыл?а маанылаах дьикти кэрэ миэстэтэ, сир ?т??тэ далай уу т?гэ?эр хаалбытын ?й?-с?рэ?э ылыныан ба?арбата. Т?р?т сирдэриттэн толору хааччыллыылаах бэлэм дьиэ?э-уокка тиийиэххит диэн албыннаан, к??элэ? бы?ыытынан к???р?лл?б?т, олохторо огдолуйбут, Арыылаа?ынан э?ин ?т??х-батаах сылдьар туой хайалар дири? кутур?аннара, муор-туор дьыл?алара Уйбаан а?ыныгас с?рэ?ин аймыыра. Кинилэргэ сиэрдээх сы?ыаны ирдэ?эр ба?аламмыта. Систиэмэ?э уларытыы киллэрэр кыаллыбатын, сир баайын хостооччулар ?л?гэрдээх ыраас бары?ы ылартан ха?ан да?аны аккаастанар ба?алара суо?ун ?йд??р. Таас эрки??э т?б?н?н сааллар тэ?э, туруорса-киирсэ сатаан баран, бэчээт, кырдьыктаах тыл к????нэн туруула?ар толкуйу булунар.
1967–1971 сылларга Саха сиринээ?и территориальнай геология салалтатын экспедицияларыгар ?лэлиир. Ити сылларга СГУ-?а кэтэхтэн ??рэнэн, инженер-геолог идэтин ылар. 1973–1983 сс. «Якутскгеология?а» уонна «Якуталмазка» геофизик, геолог уонна научнай ?лэ?ит бы?ыытынан сити?иилээхтик ?лэлиир. Онтон икки сыл «Вилюйгэсстройга», салгыы «Кыым» ха?ыакка спецкорреспонденынан ы?ырыллар. Дьэ онтон ыла уу да ылбат, уот да сиэбэт курдук санаммыт «Якуталмазтар» уйаларыгар ууну киллэрэн барар. 1986 сылга Мииринэй уонна Б?л?? б?л?х оройуоннарыгар тулалыыр эйгэни харыстаа?ын, экология боппуруостарын аан бастаан утумнаахтык, сытыытык ха?ыакка к?т???р. Кини дьаныардаах туруорсуутунан ССРС НА СС институтун, бырабыыталыстыба чилиэннэрэ кыттыылаах хамыы?ыйаны ?р?сп??б?л?кэ салалтата тэрийэр, алмаасчыттар айыл?а?а та?аарбыт хоромньуларын туоратар, ол кэннэ харыстабыл миэрэлэрин ыларга модьуйар. Муус дьэ хамсаан барар.
Бобууттан ча?ыйбакка, хаарчахтан хаайтарбакка то?о к?т?н, кистэлэ??э тутуллубут сэдэх докумуоннары сатаан ирдэ?эн булан, киэ? билиигэ та?ааран, олохтоох исписэлиистэри т?м??нэн му?урдаммакка, урукку Сэбиэскэй Союзка, Арассыыйа?а биллэр А.В. Яблоков, о.д.а. курдук биллиилээх академиктары, учуонайдары кытыннаран, м?кк???ннэрбэт дакаастабыллары о?орторон, радиация содулларын туоратыыга анал судаарыстыбаннай тэрилтэ тэриллэригэр кыах биэрбит, с?р?н оруолу толорбут И.С. Бурцев курдук ытык ?б?гэлэрин, т?р?пп?т?н аатын дор?оонноохтук ааттаппыт айыы айма?ын ара?аччылааччы, к?н улуу?ун к?м?скээччи баарынан би?иги, сахалар, бука бары киэн туттабыт.
Бэлиэтэммитин курдук, И.С. Бурцев с?р?н идэтин, ?лэтин та?ынан суруналыыс, публицист, кыраайы ??рэтээччи, а?а к?л??нэни, кэрэ-бэлиэ дьону, бэйэтин биир идэлээхтэрин, геология, геофизика, о.д.а. идэлэрин сырдатааччы бы?ыытынан эмиэ биллэр. Бэчээккэ элбэхтэ бэчээттэммитин та?ынан та?ааттарбыт кинигэлэрин ахсаана уо??а тиийдэ. ?лэлээбит тэтимин ы?ыктыбакка, а?аардас кэли??и икки сылга «Бастакылар» (2020) уонна «Радиоактивная Якутия» (2021) кинигэлэри бэчээттэттэ. «Бастакыларга» кини аан ма?най Саха сиригэр университет тэриллэн, сахаттан геолог идэтигэр к?рг??м?нэн ??рэнэн, чулуу ?лэ?ит буолбут а?а табаарыстарын, ??лээннээхтэрин, дьо??о-сэргэ?э киэ?ник биллэ илик геофизиктэр тустарынан сырдатта. Иккис кинигэтин тиэмэтин хомуурунньугун аата ыйа сылдьар. Ити курдук кини сылайары-сал?ары билиммэккэ, ?лэлии-хамсыы, суруйа-бичийэ сылдьар. Оло?хо бухатыырыныы, кэннинэн кэхтибэккэ, сылайары-сындалыйары аахсыбат, саа?ырыыны билиммэт эколог Уйбаан Бурцев эппит тылын энчирэппэт, туруоруммут соругуттан туораабат. Билигин да?аны айыл?аны туруула?ар ?лэтин-хамна?ын ?гэнигэр сылдьар.
Сити?иллибитинэн уоскуйбат, кэскили туруула?ар айыы бухатыыра
Мантан салгыы И.С. Буурсап ?лэтин биир с?р?н хайысхатын, инники с?р?н соруктарын сырдатар ыйытыкка хоруйун улуу Арассыыйа биэс гыммыттан биирин ылар ба?ырхай сир баайдаах Саха ?р?сп??б?л?кэтигэр, саха уонна хотугу т?р?т омуктар, олохтоох нуучча нэ?илиэнньэтин дьыл?атыгар олус актуальнайын уонна кини к?т?хп?т проблемалара ?сс? да а?а?ас туралларын учуоттаан, аа?ааччы бол?омтотугар ту?аайабыт:
– Иван Семенович, эн оло?у? ?г?с сылларын Саха? сирин айыл?атын к?м?скэлигэр анааты?. Кэлин сылларга радиация – сир аннынаа?ы ядернай э?иилэр уонна урут хостоммут а?а?ас халлаан анныгар хаалларан кэбиспиттэрэ тулалыыр эйгэ?э, ки?иэхэ-с????гэ, кыылга-с??лгэ олус кутталлаа?ын, ку?а?ан содулларын ??рэтти?. Олор тулалыыр эйгэ?э буортулаах дьайыыларын аччатарга бэйэ?ин харыстаммакка ?лэлээти?. Итини барытын соторутаа?ыта суруйбут «Якутия радиоактивная» диэн дьо?ун кинигэ?иттэн да билэбит. Кинигэ?эр радиация дьайыытын суох о?орууга ?лэ ситэ ыытыллыбата, бу олус уустук проблема ?сс? да кыайан бы?аарыллыбата диэбиккин. Радиация дьайыытын туоратар управлениены Арассыыйа?а аан бастаан Саха сиригэр тэриллибитин туох да т?р??тэ суох тохтотон кэбиспиттэрин эмиэ билэбит. Арай управление?ын иккистээн тилиннэрэр буоллар, аан бастаан туох ?лэни ыытыа? этэй?
– Мин управлениены салайарбар анал лицензиялаах, ?лэ ыытарга к???ллээх киин научнай институттары, ?г?с биллиилээх, ааттаах-суоллаах учонайдары кытта сибээс олохтообутум, ?лэлэппитим. Олор «Росатом» ?лэ?иттэрин м?кк???ннэрбэт гына т?м?ктэри ылан испиттэрэ. Кинилэр ?лэлэригэр оло?уран, Саха сиригэр о?о?уллубут 12 сир аннынаа?ы ядернай дэлби тэптэрииттэн «Кратон-3» (1978 с.) уонна «Кристалл» (1974 с.) саахаллаах э?иилэр сирдэрин ч?л?гэр т??эриигэ (реабилитация) бырайыак о?отторбуппут. Хомойуох и?ин, «АЛРОСА» АХ ити бырайыак ирдэбилин ситэ толорбото, тулалыыр эйгэ?э куттал суо?уура тохтотуллубата. Мин кэннибиттэн радиация боппуруо?унан дьарыктаммыт Айыл?а харыстабылын министиэристибэтэ хонтуруолун кыайбата. Иэдээннээх саахалы та?аарбыт «Росатом» институтун (ВНИПИпромтехнология) итэ?эйэн ити ?лэни толотторо сатаабыттарын, киниэхэ бас бэринэн кэбиспиттэрин т?м?гэр итинник буолла.
Холобур, кэнники докумуоннар к?рд?р?лл?р?нэн, «Кристалл» э?иигэ «ч?л?гэр т??эрии» кэнниттэн (12 сыл буолан баран) э?ии сириттэн радионуклид тахсарын, алмаа?ы хостуур шахта?а кытта киирэрин, оттон к?р??лээбит остуолбалара сууллан эрэллэрин министиэристибэ бэйэтин сыллаа?ы дакылаатыгар уонна атын учуонайдар ?лэлэригэр суруллар. Кэтээн к?р?рг? аналлаах скважиналары бырайыак ирдэбилин тутуспакка ситэ ??ттээбэтэхтэрин, радионуклиды а?арбат цеолиттаах ханаабаны о?оро сорумматтарын ту?унан ?г?ст?к сурулунна.
«Кратон-3» саахаллаах э?иигэ бала?ыанньа ?сс? уустук. Ону Айыл?а харыстабылын министиэристибэтин сыл аайы та?аарар дакылаата толору туо?улуур. Ол курдук, 2015 с. (ч?л?гэр т??эрии кэнниттэн 8 сыл буолан баран) ити объекка ??нээйи (мас, муох, о.д.а.) уода?ыннаах радионуклид араа?ын нуорматтан 5000 т?г?л элбэ?и бэйэтигэр и?эриммитэ суруллар. Оттон э?ии буолаатын кытары радионуклидтаах былыт Марха с?ннь?н барытын сабардаан, Б?л??н? аа?а барбытын ?р?сп??б?л?кэ синоптиктара архыып докумуоннарыгар оло?уран саба?алаабыттара. Ол былыт суола ??рэтиллибэтэ?э.
Ити а?алыллыбыт холобурдар бу икки саахаллаах сиргэ ч?л?гэр т??эрэр ?лэ ситэ ыытыллыбата?ын, тулалыыр эйгэ?э, тыынар тыыннаахха куттал туоратыллыбата?ын к?рд?р?лл?р. Бу сирдэргэ хаачыстыбалаах ?лэ хайаан да бастакы уочарат ыытыллара эрэйиллэр.
Оттон Орто Ботуобуйатаа?ы ньиэп, гаас с???мэр баайдаах сиргэ 7 т?г?л ядернай э?ии о?о?уллубута, онно радионуклидынан киртийии баара биллэр эрээри, ситэ чуолкайдаммата. Манна чинчийэр ?лэ ситэ-хото ыытыллыбата, онон би?иги былааннаабыт, программа?а киллэрбит ?лэбит сал?аныахтаах.
Уран рудалаах сирдэр. Алда??а 1 м?л. тонна ураннаах рудалары ?рэхтэр хочолоругар та?ааран сытыараллар. Олор ?рэхтэр ууларыгар, тулалыыр эйгэ?э суураллан киирэллэр. Учуонайдар итини барытын ки?и итэ?эйэр гына дакаастаабыттара да маныаха дьа?ал ылыллыбат, ?лэ ыытыллыбат. Билигин «Луннай» диэн учаастакка уран рудатыттан кы?ыл к?м???н уонна ?р?? к?м???н арааран, ыл?аан ылан баран, руданы эмиэ ?рэх кытылыгар ыскылааттыыллара, онон сири дойдуну радиациянан киртитии сал?анара и?иллэр. «Луннайга» маны тохтотор дьа?аллар уонна атын кирдээх сирдэри ыраастыыр ?лэлэр хайаан да ыытыллыахтаахтар. Аан дойдуга сири-дойдуну радиациянан маннык киртитии атын холобура суох, киртийии далаа?ына, куттала с???мэр. Улахан, сыралаах, уустук, тэрээ?иннээх, у?ун кэми эрэйэр ?лэ ыытыллыахтаах. Бу кыалла илик боппуруос Арассыыйа та?ымыгар бы?аарыллыахтаах.
?л??н сиригэр Томтор Таас диэн сэдэх элимиэннэринэн баай сир баар. Маннык баай аан дойдуга суох дииллэр. Бу баайы барытын ?р?сп??б?л?кэттан былдьаабыттара, чаа?ынай илиигэ биэрбиттэрэ. Сотору хостуур, та?ар ?лэни са?алыахтара. С???мэр сыаналаах сэдэх элимиэннэри кытта уран, торий уонна дьааттаах таллий баара биллэр. Олор т???л?р?н-хаччаларын аа?ар ?лэ хостооччулар т??рэ с?ргэйиэхтэрин иннинэ ыытыллыахтаах этэ. Оннук ?лэ баччаа??а диэри ситэ о?о?улла илик. Бу баай Анаабыр ?р?с тардыыларын ба?ыгар баар. Сири-уоту харыстаабакка то?о с?ргэйэн бардахтарына, баай балыктаах маанылаах Анаабыр эбэ киртийэр, Томтор Таас тулатынаа?ы таба мэччирэ?э с???рэр куттала баар. Итини сэрэтэр, туоратар ?лэ радиациятын, дьааттаах таллийын аан бастаан бы?аардахха, хостооччуларга эттэххэ, туруорустахха эрэ кыаллар. Ити ?лэ манна ыытыллара булгуччулаах.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69209620) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Ааптар В.Н. Луковцев «К?л??нэ ситимэ быстыбатын, ?гэс сал?анарын ту?угар» (2009) кинигэтигэр киирии тыл.
2
Интервью толору к?р???н кинигэ электроннай варианыгар аа?ыаххытын с?п. – Ааптар.
3
М.Ф. Чашкин ?лэтин, оло?ун илгэтин сырдатар суруналыыс Сардаана Баснаева ха?ыакка интервьютун кинигэ толору к?р??эр QR-куодунан киирэн аа?ы?. – Ааптар.