Эр ки?и уонна дьахтар
Егор Петрович Неймохов
Били??и кэм прозата
Кинигэ?э ааптар са?а айымньылара киирдилэр.
«Эр ки?и уонна дьахтар» сэ?э??э уларыта тутуу са?ана учуонайдар уонна били??и кэм?э кинилэр о?олорун олохторо ойууланар.
«?л??нэ очуостарыгар», «Т?н?н», «Ыалдьыттыы сылдьан», «Маай быраа?ынньыгын иннигэр» кэпсээннэр таптал тиэмэтигэр ананаллар.
Киинэ сценарийыгар би?иги эрэ буолбакка, ?ст??х командованиета кытта кэрэхсээбит Герой Ф.М. Охлопков бойобуой суола кэпсэнэр.
Норуодунай суруйааччы 60 саа?ыгар тахсар.
Неймохов Егор Петрович
ЭР КИ?И УОННА ДЬАХТАР
ЭР КИ?И УОННА ДЬАХТАР
1
Дьокуускайга саас кэлэн, кы?ыны бы?а туман анныгар с?тэ сылдьыбыт дьиэлэр к?н уотун ?ст??к?лэ таастарыгар т??эрэн ча?ылытан, к?л?м?рдэс уоту ыспахтыы, истэриттэн ураты сырдыгы сыдьаайарга дылылар. Олус чэбдик ча?ылхай сааскы к?н хааман и?эн, аан дойдуга олох ха?ан да быстыа суо?а, субу ??рэ-к?т? сылдьар дьоннор бука бары ?л?р диэни билбэккэ, ?йэлэр тухары олоруохтара диэх курдуккун. О?олор аймал?ан б???т?н т??эрэн, сыыр ?рд?ттэн хатыыскалаан сырылаталлар. Киинэ тыйаатырыттан тахсыбыт быйыл ?рд?к ??рэх т?рд?с куурсун б?тэрээри сылдьар Бэргэн Уйбаныап эмискэ дьээбэлэниэх санаата к?т?н т?стэ да, кинилэри ?т?ктэн, кэннилэриттэн с??рэн быыппастан кэлэн, муус устун сиирэ-халты ?ктээн халтары?наан, сирэйинэн бара сы?а-сы?а, аллараа Аппа?а сурулаата уонна с??????н былдьа?ан, бэдьэйбитин кубулуппакка, у?уор туораан, сыыры дабайда.
Кини «Лена» киинэ тыйаатырын каассатыттан «Покаяние» диэн са?а к?ст?н эрэр киинэ?э икки билиэт атыыла?ан, уопсай дьиэтигэр баран истэ?инэ санаатыгар ахсаан учууталын идэтигэр ??рэнэр Лиидэ мичийэр м?сс??нэ сандаара к?ст?н кэллэ, кинини киинэ?э ы?ыран к?р?р ба?алаах. Кэлтэй с?б?л?? сылдьар да, кыыс иэмин-дьаамын биэрэ илик, биирдэ эмит кэпсэттэхтэринэ, эмиэ да олох тэйитэрэ биллибэккэ дылы. Асфальт кытыытынан хаар бы?ыта сиэспит, дьиэлэр сарайдарыттан дьэ?кир муус чопчулар ыйанан, к?н уотугар к??ч?ктэнэ оонньууллар, тохтоло суох субуллар массыыналар уматыктарын дьаарын ба?ыйа сиик чэбдик сыта сабыта биэрэр.
Музыкальнай тыйаатыр иннигэр дьон б?л??хсэн турарын к?р?н, Бэргэн: «Эмиэ миитиннээн эрэллэр», – дии санаата уонна тугу са?аралларын билиэх-к?р??х ба?ата батабакка, кинилэргэ чуга?аата. Тирии кууркалаах эдэр уол тыл этэр, араатардыырыгар с?п т?бэ?иннэрэн, салгыны эрчимнээхтик сутур?алаан ылбахтыыр:
– Оттон партократтар туспа ма?а?ыыннаахтар, балыы?алаахтар, уочаракка турар диэни билбэттэр, хатыыс искэ?инэн эрэ дэлбэрийэллэр, оттон ити кэм?э к?нн?р? ?лэ?ит, рабочай му?наах к?л???н-бала?ын аллан, бы?ыы килиэп ту?угар хара?аттан хара?аны силбээн, к??стээх ?лэ?э сылдьар, ?р?б?л?гэр а?ыйах кыраам эти, арыыны ылаары, к?н?н-дьылын ма?а?ыын уочаратыгар барыыр…
Кини этиитин истэ туран, партийнай ?лэ?иттэр сирэйэ-хара?а суох барбыттарыттан хааннара хойдубут дьоннор сотору-сотору к??г?нэ?эллэр, с?б?лэ?эн тэптэрэн биэрэр ха?ыылара дуора?ыйаллар. Б?л??хс?б?т дьонтон тэйиччи холуочук ки?и ??к??лээбитэ буолан, сири ти?илэхтии-ти?илэхтии эргичийэр: «Бассабыык баартыйа былаа?а бахтайда…» Оттон араатар этэн-тыынан баран, кэмниэ-кэнэ?эс т?м?ктээн, сутуруктуу туппут илиитин ?р? ууммутунан ха?ыытаата:
– Суох буоллуннар партократтар! Туругурдун демократия!
Кинини атарах-сатарах ытыс тыа?ынан атаардылар.
– Хомуньуустар ханналарый? То?о кинилэр са?арбаттарый? Тылла биэри?! – диэн дьон ортотуттан ха?ыытастылар.
Онуоха кытархай дубленка сонноох, салгын сиэбэтэх ма?ан сирэйдээх саха ки?итэ дьон иннигэр та?ыста, итииргээн дуу – андаатар бэргэ?этин у?улла, ол кэм?э аллараттан к?б??л?? былаан ыйыттылар:
– Ким?иний? Бэйэ?ин били?иннэр!
– Баартыйа обкомун пропаганда?а отделын сэбиэдиссэйин солбуйааччы… – диэн баран, ки?илэрэ тохтуу т??эн, салгыны т????н му?унан э?ирийэн: – 1917 сыллаа?ы олунньутаа?ы ?р?б?л??сс?йэ… – диэн эрдэ?инэ, итиччэ ыраах кэм?э тиийбитин с?б?лээбэккэ, ?й мэйдээх тулуйбат и?иириитэ, араас ха?ыы-ы?ыы ?р? ньиргийдэ:
– Т?кс?, ууну-хаары эрдимэ!
– Норуоту албыннаан б?т??!
– Тохтоо!
– Т?с!
Ки?илэрэ тугу эрэ са?арыахтыы эргичи?нээтэ уонна с?б?лээбэт ы?ыы-ха?ыы с?рдэммититтэн, сапсыйан баран т??эн хаалла. Бэргэн итини к?р?н бэрки?ээн, ба?ын бы?а илги?иннэ: «Дьэ дьон-сэргэ булкуллан турара т?ргэн да буолар эбит! Соторутаа??а диэри баартыйаны, Сэбиэскэй былаа?ы арбаан тыл баранара, билигин аны хомуньуу?у са?ардыбакка да трибунаттан ??рэн т??эрэр кэмнэрэ ??нн?лэр, ки?и араа?ы к?р?р ээ…»
Уол миитини истэ т??эн баран сотору сал?ан барда, наар ?т?кт?сп?т курдук биири эрдэллэр – партократтар ки?ини ки?и диэбэт буолбуттар, кинилэр байаллар-тайаллар, оттон норуот дьадайар-быстар суолга киирбит. Бэйэбэйэлэриттэн тэптэн, кыбдьырына-кыбдьырына са?араллар, били кытархай дубленкалаах баартыйа ?лэ?итэ дьон быы?ыгар с?тэн хаалла, араа?а, бы?аарсан да ту?а тахсыа суох диэн барда бы?ыылаах. То?о бы?ыытыйан уонна аччыктаан да, Бэргэн сотору миитиннээччилэртэн тэйэн, а?ыйахта ?ктээн уопсай дьиэтигэр кэллэ.
Аллара вахтер олорор остуолун ?рд?нэн ыйаммыт ?ст??к?лэ сабыылаах хапта?ай дьаа?ыкка «101 н??мэр» диэн к??х чэрэниилэнэн суруллубутун анныгар хосторун к?л???э ыйанан турар, ити аата ким да кэлэ илик буолла?а. Онтон Бэргэн баарыан ти?эх лекция кэнниттэн уолаттар бэрт ыксалынан та?ырдьаны былдьаспыттарын, хас да к?нтэн бэттэх б?г?н буолуохтаах ат с??рд??т?н ту?унан кэпсэтэллэрин ?йд?? т?стэ. Ол аата бары ипподром?а бардахтара, устудьуоннартан ордук Ылдьаа аттарынан туу?угурар, уопсайынан да, кини ат диэн баран муннукка ытаабыт ки?и, бэл лиэксийэлэри суруйар тэтэрээтин кытыытыгар сиэлэ-кутуруга намылыйа, туйахтарынан таастан кыымы са?а турар араас со?уруу??у боруода дыабаспыт ?рд?к аттары ойуулаабыт буолар. Хайа улуус ата хас килэмиэтири хас м?н??тэнэн, с?к??ндэнэн кэлбитин нойосуус билэр, ипподром?а мэлдьи сылдьан, ат с??рдээччилэри кытта до?ордо?он, аттар баайыыларын, хайдах бэлэмнээхтэрин кэрэхсээн ыйытала?ар, онон ат с??рд??т?гэр уксан хайаан да с??й??лээх кэлээччи. Кини ити «ыарыытын» хо?ун уолаттарыгар барыларыгар сы?ыарбыта, арай Бэргэн эрэ с??йс??лээх оонньуулары, к?рэхтэ?иилэри сэ?ээрбэт буолан, быыстатан хаалбыта.
Хо?угар киирбитигэр, кы?ыны бы?а кырыанан б?р?ллэн турбут т?нн?к муу?а б?т?нн?? ууллан, сырдык таас н???? к?н сарда?алара кутулланнар, Бэргэн оронун ?рд?нээ?и «Огонек» сурунаалтан кырыллан ыйаммыт Крамской «Биллибэт дьахтарын» ойуутугар тайаммыттар, ол дьирбиилэнэр сырдыктан кимэ биллибэт дьахтар сибилигин тиллэн кэлэн, карета и?игэр улуутуйа туттан, кинини кынчыатыы к?рб?т?нэн аа?а айаннатан, ат туйа?ын тыа?а таас уулуссанан хабылла туруох айылаах. А?ыйах м?н??тэнэн к?н уота кини эркиниттэн тэйэн, оронун ата?ар турар кинигэ долбууругар к?????э.
Уол та?а?ын уларыттаат, сонно к?р?д??ргэ т?нн?н тахсан, са?архай кырааскалаах утары ааны то?суйан тобугуратта. Тута сыыдам чэпчэки атах тыа?а и?илиннэ, итиэннэ Лиидэ бэйэтэ ааны а?аат, кинини к?р?н, субу к?л??х курдук уо?ун ?м?р?чч? тутунна:
– Хайа, Бэргэн, туохха наадыйды??
– Эйиэхэ… – кыыс дьээбэлээбиттии м?ч??н??р?ттэн уол мух-мах барда.
– Тыый, оччо айылаах туох су?ал наада ??скээтэ?
– Киинэ?э билиэт ыллым… – диэн уол эрэлэ суох эппитигэр, кыы?а са?а та?ааран к?ллэ уонна ба?ын бы?а илги?иннэ:
– Оо, Бэргэн-Бэргэн, ааккын уларытан «Сыыстарар» диэххэ баара, бу киэ?э ханна да барар кыа?ым суох, биир дойдулаах уолаттарбыт ыалдьыттыы кэлиэх буолбуттара.
Бэргэн итини истэн уку-сакы буолла, са?ата суох т?тт?р? хааман эрдэ?инэ Лиидэ эппитэ и?иллэн хаалла:
– Бэргэн, оттон эн Хоноо?ой Шураны илдьэ бар ээ.
Уол тугу да хардарбакка хо?угар киирдэ. Дьэ кы?ыы – Лиидэтэ к?нн?р? аккаастаан эрэ кэбиспэтэ, ?сс? «Сыыстарар» диэн хос ааттыы о?уста уонна – Афанасьева Шуранан хаадьылаата, ити кыы?ы араспаанньатын сахатытан «Хоноо?ой Шура» дииллэр. Эмиэ ахсаан учуутала буолаары сылдьар, у?уо?унан намы?ах со?ус эрээри, муус ма?ан, мыс курдук Шура Бэргэни с?б?л??р?н, чугаса?а сатыырын сэрэйэр, ону бары да билэ-к?р? сырыттахтара, оттон Бэргэн умсугуйара атын, бэйэтиттэн хаалсыбат ?рд?к у?уохтаах, уойбатах, дьылыгырас бы?ыылаах-та?аалаах, томто?ор т??стээх, лаппа?ар самыылаах уонна боччумнаах Лиидэ курдук мо?уоннаах кыргыттары с?б?л??р. Оттон Хоноо?ой Шурата ?сс? да о?о саа?ыттан тахса иликкэ дылыта, уопсай дьиэ к?р?д??р?нэн дьиэрэ?кэйдии-дьиэрэ?кэйдии хааман и?эрин к?рд?хх?, ха?ан эрэ бу кыыс т?спэтийэн, ыал, хотун-хаан ийэ буолан дьо?уннук тутта сылдьыа диэн итэ?эйэр уустуга.
Бэргэн бы?аччы аккаастан хомойон, бэл т?б?т? ыалдьарга дылы гынан, со?отохто дуу?-даа? курдук буолла, ол кэнниттэн суунар сиргэ кыраантан чаанньыгар уу с??рдэн, хо?угар чэй сылыттан, а?аары о?остон эрдэ?инэ сэмэйдик то?суйбуттарыгар: «Ба?ар, Лиидэ санаата уларыйа охсубута буолаарай?» – дии санаат, ааны ыксалынан тэлэйэ тардыбытыгар, бэрт эрчимнээхтик а?ылла т?сп?т?ттэн со?уйан, кылгас халааттаах, т????гэр чачархайды?ы суон су?уо?а намылыйбыт билбэт кыы?а чинэрис гынна, арылыччы к?рб?т харахтардардыын Бэргэн харахтара харса т?ст?лэр. Кыыс мичээрдээтэ уонна кыбыстан су?уо?ун убахтаан, ма?ан тарбахтара эймэ?нэстилэр:
– Здравствуйте.
Бэргэн ?м?тт?б?тэ ааспакка, со?уччу ыалдьыт ма?ан сирэйин, м?к?н?к харыларын уонна тобугар да тиийбэт халаата саппатах к?н? дьоро?ор ма?ан сотолорун одуула?а турарын дьэ ?йд??н, омуннаахтык «бар» гыннарда:
– Ба?аалыста, аас! – хос и?ин диэки даллах гынан баран, сцена?а тахсыбыт артыыстыы эбиитин с?г?р?с гынна.
Кыыс хоско киирбитигэр тута олоппос а?алан олордо о?уста уонна:
– Эн кимиэхэ кэлли?? – диэтэ.
– Э?иэхэ. Сэргэ хоско олорор Динаны билэ?ин дуо? Кини – мин дь??гэм, ?р?б?лбэр ыалдьыттыы кэлбитим да, Динам суох, кыргыттара бааллар, дь??гэбин к??тэ таарыйа тугу эрэ аа?ыах эбиппин, кинигэтэ уларыс эрэ.
– Уларсан б??? буолла?а дии! – Бэргэн кинигэ долбуурун аттыгар биирдэ баар буолла, – талбыт кинигэ?ин ыл, тугу аа?а?ын? Саха суруйааччыларын, нуучча классикатын?
– Ээ, мин нууччалыы историческай романнары ордоробун, оннук баар дуо?
– Ол да ханна барыай, – Бэргэн халы? со?ус кинигэни чопчу ороото. – Ян «Чингиз хаана» баар, маны аах.
– Ээй. Ха?ан эрэ аахпытым, – кыыс кинигэни ылан саараабыттыы биэтэ?нэтэн баран, хонно?ун анныгар кыбынан кэбистэ, – чэ, буоллун, икки?ин да аахтахха ки?и салгыбата буолуо.
– Оттон таптал ту?унан аа?ыаххын ба?арбаккын дуо? – Бэргэн иккис кинигэни та?аарда, – бу Сергей Крутилин суруйбут «Косой дождь» сэ?энин на?аа с?б?лээн аахпытым.
– Крутилин? – кыыс мичээрдээбитигэр, ма?ан сирэйэ ?сс? туналыйа сырдаан ыларга дылы гынна, – оннук суруйааччы баар эбит дуу? Ха?ан да аахпата?ым.
– Дьэ аах, элбэ?и толкуйдатар, ??рэтэр кэрэхсэбиллээх кинигэ. Эн хайа дойдугунуй?
– Уус Алдаммын.
– Ханна ??рэнэ?ин?
– Медучилище?а.
– Оттон ааккын билиэххэ с?п дуо, кэлин кинигэбин кимтэн ирдэ?эбин?
– Ксенья. Оттон эн ким диэ??иний?
– Мин дьикти ааттаах ки?ибин, Бэргэн диэммин.
– Тыый, кырдьык, сэдэх аат эбит, уу сахалыы.
– Дьэ, Ксенья, тыа?а нууччалыы аакка ??рэнэн онноо?ор о?онньоттор сахалыыны аат диэбэттэр. Биирдэ кыра кылааска ??рэнэ сырыттахпына, а?абынаан сэргэ оройуоммут дэриэбинэтигэр ыалдьыттыы тиийдибит. Ма?а?ыын аттыгар о?онньоттор олороллорун кытта а?ам дорооболо?он кэпсэттэ. Биир о?онньор ыйытар: «Бу о?о? ким диэн ааттаа?ый?» – «Бэргэн диэн», – диир а?ам. О?онньор улаханнык дьиибэргээтэ: «Аата муода да ааттаах эбит, оттон эн сахалыы ааттыаххын – Уйбаан, Ба?ылай диэн…»
– ?э-?э-?э, – кыыс исти?ник к?ллэ, – ама оннук буолла?ай?
– Кырдьык-кырдьык, а?ам ону хойукка диэри к?р-к?л?? курдук дьо??о кэпсиир буолара.
– Чэ, мин бардым, кинигэлэргин аа?ан б?ттэхпинэ, Динанан тиксэриэм.
– Ксенья, тохтуу т?с эрэ, – Бэргэн ыскаабы а?ан, бинсээгин уолугун сиэбиттэн билигин а?ай атыыла?ан ылбыт билиэттэрин тиэтэйэ-саарайа хостоон, кыыска уунна, – б?г?н киинэ?э дь??гэ?ин Динаны кытта бары?, «Покаяние» Тенгиз Абуладзе туруоруута.
– Ээй, били тэлэбиисэринэн кэпсээбиттэрэ Берия уобара?а баар диэн.
– Кырдьык баар ???, бу киинэни арбыыллар ахан.
– Дьэ бэрт эбит! Хастан буоларый?
– Сэттэттэн, бириэмэ? да элбэх, били нууччалар ?ст?р?н хо?оонунуу – «вагон и тележка». Онон аа-дьуо о?остон, дь??гэ?ин ы?ыран, киинэ?э сылдьаары?.
– Улахан махтал! Мин билигин харчытын киллэрэн биэриэм.
– Ксенья, харчы наадата суох, эйигин кытта билсибит к?мм?т чиэ?игэр билиэттэри босхо биэрэбин.
– Кырдьык дуо? Чэ, оччо?о ба?ыыба.
Кыыс тахсан барбытын кэнниттэн Бэргэн билбэт номо?он кыы?ынаан со?уччу билси?ииттэн хайдах эрэ к?ннь??рдэ, бэл т?б?т?н ыарыыта тамты с?ттэ. Оттон Ксенья хо?угар тахсан, уларсыбыт Крутилин кылгас сэ?энин – саастарын тухары бииргэ олордоллор да, бэйэ-бэйэлэрин ?йд?сп?кк? ?йэлэрин мо?ообут кэргэнниилэр ту?унан айымньытын киэ?ээ??э диэри аа?ан б?тэрдэ, ити табыллыбатах оло?у кырыыбалыы сыыйыллар ардах сыы?а-халты т??эн ааспытыгар холообут бы?ыылаах.
Ксенья остуол сирэйигэр то?олохтонон, сы?аах баттанан, та?ырдьаны одууласта, уопсай дьиэлэр быыстарынан т?тт?р?-таары устудьуоннар субуру?аллар, ??рэх б?тэн, мантан киэ?э сынньала? са?аланна?а. Ким да ыгылыппат, бэйэ? таптыыргынан бириэмэ?ин аттарар т?гэни?, сынньаныы, тыйаатырынан, киинэнэн сылдьыы… Кыыс ол олорон Бэргэнниин билсибитин санаата, кини били??итэ биир да уоллуун до?ордо?он к?р? илигэ, арай оскуоланы б?тэрбиттэрин бэлиэтиир киэ?э?э бииргэ ??рэммит Колята кыратык шампанскай испититтэн ?р? к?т???ллэн, олус долгуйан хара?а муннукка сиирэ-халты сыллаан ылбытыгар со?уйан: «Хайа, хайдах буоллу??!» – диэн са?а аллайбытыгар, уол борук-сорукка да биллэр гына дьэс кытаран хаалбыттаа?а.
Оттон бу биэрбит Сергей Крутилин «Косой дождь» диэн сэ?энин аа?ан с?б?лээтэ, кырдьык, ки?ини толкуйдатыах кинигэ эбит. Эр ки?и ойо?о ?лб?т?н кэнниттэн кини суруна сылдьыбыт тэтэрээтин – к?н ахсын бэлиэтэнэн испит к?нн?г?н булан аа?ан, аттыгар адьас атын ?йд??х-санаалаах ки?и олорон ааспытын, эр ки?и туохха да аахайбатын т?м?гэр дьыл?алара дьаалатынан устан, дьоллоох ыал буолар т?гэннэрин куоттарбыттарын хойутаан ?йд??н кэмсинэрин э?ин ту?унан судургу тылларынан эрээри, ки?и кэрэхсээн, тартаран аа?арыныы суруллубут.
Сэ?эн геройа таптаан-с?б?лээн ыал буолла?а уонна бииргэ олорбуттарын тухары кэргэнигэр кы?аллыбатах, ?лб?т?н кэнниттэн дьэ биирдэ бабат-татат диир, ол эрээри хайыа? баарай – хайдах да ытаабыт и?ин, хантан кэлэн харах уута ки?ини тилиннэриэ, урукку олохторун са?аттан эргитиэ баарай? Таптал кими ба?арар долгутар, кэрэхсэтэр, хайа ба?арар ки?и ол дьоллоох т?гэни кэтэ?эр, кими эмэ с?б?л?? к?рд???нэ: «Кини дуо мин к??тэр оло?ум аргы?а?» – дии санаан эрдэ?э, оттон бу уол, Бэргэн, кимий? Кыыстаах дуу, суох дуу, Динаттан ыйытала?ан к?р??ххэ баара…
Т?нн?к ?ст??к?лэтигэр сахсыр?а омунугар охсулла-охсулла к?т?р тыа?а дыыгынаабытыгар хонос гына т?стэ: «Сахсыр?а тиллибит, бэл бу таас дьиэ хо?угар баар буолбут, ол аата саас кэллэ?э, ол к??т??лээх кэми кытта таптал кэлиэ дуо? Аны бу билиэт, то?о босхо биэрдэ, арай киинэ?э бииргэ сылдьыахха диэн ы?ырбыт буоллун, оччо?о хайыа этэй, араа?а, аккаастыа этэ, ха?ан да билбэтэх уола ы?ырда?ын аайы, и?иттиэм-истибэтим диэбиттии, ?м?рэх курдук хайаан барсан и?иэ?эй? Билигин Дина кэллэ?инэ иккиэн бииргэ киинэ?э барыахтара, биллэн турар, дь??гэтин оннугар оло?ун аргы?а буолар эрэллээх уоллуун киинэлиир быдан ордук буолуо этэ да, били??итэ кини к?ст? илик, ону хайыа?ый… Ханна сылдьара, хайа уулуссанан кэлэн аа?ара буолуой кини – саха хорсун-хо?уун ыччата, кэрэ кыысчаан к??тэр Ньургун Боотура?..»
2
К?н-дьыл аа?ан к?л?мэхтэтэн, сайын буолан, устудьуон аймахха бэс ыйыгар эксээмэн туттарыыта субу кэлэ охсубута. Уочараттаах эксээмэ??э бэлэмнэнэр консультация?а сылдьан баран, уопсайдарыгар т?нн?н бэлэмнэнэ олордохторуна, консультация кэнниттэн ханна эрэ элэс гына охсубут Ылдьаа соруктаах а?айдык туттан-хаптан киирэн кэллэ. Кини ааны ыга сабан баран, ким эрэ истиэ диэбиттии, сипсийэн биир тыынынан субурутта:
– Уолаттар, бардыбыт! Б?г?н биир куорат уола табаары?ым квартиратыгар бобуулаах киинэлэри видеомагнитофонунан к?рд?р??х буолла, а?ыы-а?ыы сынньаныаххайы?, кэлэр эксээмэнтэн санаар?аама?. Кубалыырап кырдьа?астан кырата «???» м?чч? туттарарбыт биллэр уонна бэлэмнэнэргэ сарсын-?й??н бириэмэ баар, онон бардыбыт, эр ки?и уонна дьахтар тапта?арын хайдах баарынан, а?а?астык к?рд?р?лл?р, этэргэ дылы, ки?и кыыла турар киинэтэ, хаанымсах хаппыталыыстар эрэ итинниги о?ороллор…
Уолаттар сэ?ээрэн ?р? к?т? т?ст?лэр, арай Бэргэн эрэ улаханнык аахайбата:
– Онно ки?и со?уйара туох баар ????
Ону Ылдьаа олох с?б?лээбэтэ:
– Эн, бэрт ки?и, ыйтан да дьон т?стэ?инэ дьиктиргээбэти? буолуо, барсан абыраама, эйигинэ да суох к?р??хп?т.
– Ээ, бу ки?и «хомуньуу?уму тутааччы моральнай кодексын» туппутунан т?р??б?т ки?и, – Ылдьаа баты?ыннара сылдьар ки?итэ, «мохсо?олум, уолум» диэн ки?иргэтэр Буут, ??ннээхтик кыыбыччы к?рд?, – туох да ку?а?ан киниттэн тахсыбат…
Бэргэн ?гэргээ?ини с?б?лээбэтэ да, тыл аахса барбата, уолаттар тиэтэлинэн а?аат, та?ырдьа ойбуттарын кэнниттэн кини оронугар сытан кинигэ аа?ыах буолбута эрээри, сотору строкалар силли?эн, тумарык и?игэр киирдилэр… У?уктан кэлбитэ – киэ?эрбит, ким да кэлбэтэх, дьоно бобуулаах киинэ алыбыгар тартаран олордохторо. Бэргэн арыылаах килиэби кытта чэй и?эн баран, та?ырдьа баар буолла уонна Ойуунускай уулуссатын устун сирэйин хоту мээнэ баран и?эн, биирдэ ?йд??н тулатын эргим-ургум к?рд?: «Бэйи, бу ханна баран и?эбиний? Хайа диэки хайы?ыах ба?айыный, куоракка таайа Јл?кс?йд??х бааллара да, ыалынан бары тыа?а ы?ыахтыы барбыттара, дьиэбитин к?р?-истэ сылдьаар, сибэккигэ уута кутаар диэбиттэрин бэ?э?ээ сылдьыбыта, б?г?н ?р??р санаалаах…»
«Ба?а ханна салайарынан» диэбиттии, Киров уулуссатын устун хааман, Лермонтов уулуссатын бы?а охсу?уутугар тиийэн, паарка аанын к?р?н баран: «Ээ, паарка?а билигин к?р-нар ?гэннээн эрдэ?э», – дии санаат, онно харса суох сабаата. Стадиону кыйа асфальт суолунан баран, ааркалыы бы?ыылаах паарка ааныгар ?ктэллэри дабайан, бэс чагда и?игэр киирэрин кытта, тута са?а к???рб?т мастартан мутукча дыргыл сыта муннугар саба биэрдэ. С?р?н аллея устун хаамта уонна дьон К??х эстрада?а киирэллэрин к?р?н, та?ынаа?ы киоскаттан билиэт ылан, кинилэри батыста. Бэргэн и?ирдьэ ортоку со?ус ыскамыайка кытыытыгар сэрэнэн олорон баран, киэ?ээ??и тыа чэбдик салгынын т????н му?унан э?ирийбэхтээтэ. От-мас суугуна, тыллыбыт мутукча сыта, чараас та?астаах кыргыттар, хоп-дьип к?ст??мнээх уолаттар… Эдэр саа?ы кытта айыл?а са?а тиллэр, у?уктар кэмэ олус да дь??рэлии буоллахтара эбээт! Эмиэ саас, эмиэ сайын эргилиннилэр… То?о ?ч?гэйэй, бу курдук к?н сиригэр к??гэйэр к?ннэргэ ??рэ-к?т? сылдьартан ордук ??р??лээх туох кэлиэ буолла?ай?!
Ити кэм?э иннигэр чараас ма?ан былаачыйалаах кыыс олороору ыскамыайка?а ха?ыат тэлгэтэн, сыыдамнык тутта-хапта, сэргэхтик к?р?-истэ турара хайдах эрэ ?р?? ?р?мэччи сибэккигэ т??ээри, сииктээх эминньэххэ т????хчэ-т?спэккэ салгы??а битийиктэнэ турарын санатта. Бэйи эрэ, бу кыы?ы ханна эрэ к?рб?тэ ээ, ханна? Онтон хантан эрэ ыраахтан, уу т?гэ?иттэн курдук улам чуолкайданан тиийэн кэллэ – Сэргэлээх уопсай дьиэтигэр сааскы к?н к?рс????, кинигэ уларсыы, ким этэй аата, хайдах эрэ к?нн?р? Маарыйа, Даарыйа буолбатах, дьиибэ со?ус этэ дии?.. Арба-арба, Ксенья! Уопсай дьиэ хо?ун аанын айа?ар кэпсэтиэхтэриттэн ыла биирдэ да к?рс?бэтэ?э, арай кэлин Дина уларсыбыт кинигэлэри т?тт?р? биэрэригэр: «Дь??гэм Ксенья ыытта», – диэбиттээ?э.
Ксеньяны арыт-арыт санаан аа?ара эрээри, куорат ты?ыынчанан дьонун ортотугар хантан булуо?уй бу тырымнас харахтаах кэрэ кыысчааны? Хата бу дьыл?а бэлэ?э дуу – илэ бэйэтинэн иннигэр кэлэн турар! Уол оннуттан ойон туран, инники ыскамыайканы ?рд?нэн атыллаан, кыы?ы кытта сэргэ олорунан кэбистэ.
– Ксенья, дорообо, хайа, билбэти? дуу?
Онуоха кыыс дьик гынан, кинини к?р? т?стэ уонна тэрэ?эр тэллэхтээх соломо сэлээппэ анныттан хара харахтар тырымна?ан ыллылар, ньимиспит уостара килбик мичээртэн сэгэ?эн, ?р?? тиистэрэ сандаарсан аастылар.
– Дорообо, сахалыы ааттаах Бэргэн, – диэтэ дьээбэлээхтик.
Кыыс кинини эндэппэтэ?иттэн, эгэ-дьа?а к?рс?б?т?ттэн ??рэн уол оонньо?о былаан кэпсэтэн эрдэ?инэ, кураанах сцена?а конферансье устан тахсан, ырыа?ыты ааттаан баран: «Романс «Калитка», – диэн биллэрдэ. Т?гэхтэн хара?а кы?ыл былаачыйата сиринэн со?уллар дьахтар уот кугас батта?а санныгар ы?ыллан, к?б?с-к?н?т?к туттубутунан тахсан кэллэ, м?т?чч? туттубут т????гэр баянын ?й?? туппут до?у?уолдьут батыспыт, дьахтар с?г?р?с гынан баран, музыка бастакы дор?оонноругар олорсон, симик со?устук са?алаан и?эн куола?а улам к????рдэ.
Бастакы к?пп?л??т кэнниттэн дьахтар турар сириттэн сы?арыйан, иннин диэки икки-?с хардыыны о?ордо уонна саала?а олорор дьон диэки икки илиитин даллаччы уунан баран, уйадыйа-долгуйа ыллыыр-сипсийэр икки ардынан ыллаан, к??стээх куола?а эймэ?ийдэ:
Отвори потихоньку калитку
И войди в тихий садик, как тень…
Дьахтар ыллаан б?тэн т??к?с гынна, имик-самык ытыс тыа?а и?илиннэ, сонно иккис н??мэри биллэрдилэр, ити курдук ???с-т?рд?с… Хас да ырыа кэнниттэн дьахтар дьэ букатыннаахтык ыллаан б?ттэ бы?ыылаах, уот кугас батта?а муоста?а тиийэ сы?а намылыйан, хаста да с?г?р?йэн ылла. Саалаттан о?олор сырсан тахсаннар хонуу сибэккитин дь?рб?т?н туттардылар, ырыа?ыт онон далбаатана-далбаатана тахсан барда.
Биллэрээччи: «Романс «Только раз в жизни бывают встречи», – диирин кытта, ма?ан туруору са?атын лыах курдук хаалты?ынан туттарбыт, хара к?ст??мнээх эдэрчи ки?и, байыаннай бараакка хааман эрэрдии, эрчимнээхтик ?ктэнитэлээн кэлэн, сцена ортотугар биирдэ хорус гынна уонна у?а ыты?ын хара фрагын э?ээригэр батары анньан баран, баян э?ээрийэрин кытта с?? хойуу куола?ынан ыллаан к??к?нэттэ:
День и ночь роняет сердце ласку,
День и ночь кружится голова…
???э а?а?ас халлаан к?ст?р, манна ырыа, музыка а?аардастыы дуора?ыйар наскыла?а, тула к???рб?т от-мас дьиктилээх сытыттан с?рэх эппэйэ ??рэр, таптал тыллара ырыа дор?оонноругар кубулуйан, киэ? халлаа??а к???лл?к-босхотук дайаллар. Эр ки?и уонча ырыаны ыллаабытын кэнниттэн кэнсиэр б?ттэ, Ксенья кэнниттэн Бэргэн баты?ан та?ыста, хапта?ын эркин тас ?тт?гэр ыга турар бэстэр силистэрэ былырыы??ы к?т??? быы?ыттан лоппорутталлар. Уол та?ырдьа тахсан баран, аан иннигэр маска ыйаммыт дьо?ус кумаа?ыны к?р?н, туох кэнсиэркэ сылдьыбытын дьэ ?йд??т?, кумаа?ыга хара кыраасканан тардыалаан бадьыалаабыттар: ВЕЧЕР РОМАНСА
– Хайа, э?иги училищелар, ??рэххит б?ттэ дуо? – диэн Бэргэн кыыс кыара?ас хардыытыгар с?п т?бэ?иннэрэн, ата?ын тэ??э уурталаан и?эн ыйытта.
– Б?тэн, аныгы нэдиэлэ?э дь??гэлэрбининиин Симферопольга к?т??хтээхпит, ону кэтэ?э сылдьабын.
– Хаарыаны э?иги буолбут ки?и баар ини! Оттон миигин дойдубар отум ?лэтэ эрэ к??тэр, онтон атыны билбэппин, Симферополь, Севастополь диэннэри оло?хо дойдуларын курдук саныыбын.
– Эс, кы?ы??ы, сайы??ы каникулларыгар студенческай билиэтинэн т?л?б?р а?аарыгар устудьуоннар со?уруу, ?кс?н Москванан, Ленинградынан мэлдьи айанныыллар дии, оттон би?иги Хара муора?а барардыы бы?аарынныбыт.
– Путевкалааххыт дуо?
– Суох.
– Оттон дь??гэ?, би?игини кытта ыаллыы хоско олорор Дина барсар дуо?
– Кини барсыбат, этэн к?рб?т?м да, ийэм к??тэр диэбитэ. Оттон би?иги Кырыым?а а?ыйах хонукка ыалга т??э сылдьыахпыт, оннук ордук чэпчэки дииллэр.
Уоллаах кыыс хаамсан истэхтэринэ чугастан, бэс чагда кэтэ?иттэн, эрчимнээх музыка ньиргийдэ.
– Хайыы, ??к?? са?аламмыт дии! – Ксенья сэргэхсийдэ, ??к??лээн илиитин быластыы быра?ан биир сиргэ эргичийэн ылла. – Бэргэн, эн ??к??гэ сылдьааччыгын дуо?
Уол ??к??л??н улаханнык ба?арбатар да, бачча айылаах ?р?к?йб?т кыы?ы хомотуон ба?арбакка, сэниэтэ суох сэ?ээрдэ:
– Ээ.
Хайысхаларын уларытан, ?рд?гэр «касса» диэн суруктаах хапта?ын хоспохтон билиэт ылан, ??к??л??р болуоссаакка?а киирдилэр, мас муоста?а хобулуктар тыастара бап-бачыгырас, бип-битигирэс, хапта?ынынан о?о?уллубут сцена курдук ?рдэлгэ турар у?ун баттахтаах уолаттар музыка имэ?ирдэр ухханыгар ылларан, т?б?л?р?, с????хтэрэ босхо баран, баттахтара сахса?на?ан, гитара?а оонньууллар, т?г?р?к тимирдэри охсоллор, турбаны ?рэллэр, со?отох кыыстара ионика?а оонньоон, кылгас дьууппаны тиирэ киэптээбит самыыларынан мускуллумахтаан ылар, бэйэтэ бокуойа суох эккирээн, дьоро?ор суон сотолоро тохтоло суох м?хс?лл?р, музыканнар иннилэригэр солистара – са?архай ырбаахылаах уол микрофонун ыйыстан кэби?иэхтии айа?ар ыксары тутан баран, биир сиргэ бэдьэйэ-бэдьэйэ, ы?ыы-ха?ыы а?аардаах ыллыыр, эчи ньиргиэр тимир тыа?ын ортотугар ырыатын ис хо?ооно да и?иллибэт.
Кыыстаах уол дьон быы?ыгар киирэн, уокка о?устарбыт дьоннордуу санныларын имиллэ?нэтэн, илиилэринэн э?иэхтэнэн, муостаны эрчимнээхтик ти?илэхтээн ??к??лээбитинэн бардылар. Ити курдук хас да ??к?? ааста, оннук са?а ууларыгар-хаардарыгар киирэн эрдэхтэринэ дьон ортотугар улахан аймал?ан буолла, ким эрэ кими эрэ ата?ын ?ктээбит дуу, анньыалаабыт дуу – со?отохто ы?ыы-ха?ыы, сырбаты?ан силлиргэти?ии са?аланна, кыргыттар часкыйдылар, уолаттар маатыралыыллар, ??к??л?? сылдьааччы диэн суох буолла, ким эрэ охтор, ким эрэ куотар, бы?ата, б?т?нн?? ??дэн-та?аан ?р? оргуйбутугар, Бэргэн кыы?ын сиэппитинэн болуоссааккаттан та?ырдьа ыстанна уонна ити курдук пааркаттан тахсар аарка?а диэри с??рэн тиийдилэр. Онтон ыла тиэтэйэ-саарайа хааман и?эн, кыыс тыал к?т?ппэтин диэн сэлээппэтин тутан и?эн са?арда:
– То?о итиннигий? Мин манна сырыы аайы охсу?ууга т?бэ?эбин, уларыта тутуу, демократия диибит да, олох ?сс? ку?а?ан ?тт?гэр баран и?эр курдук. Уулусса?а наар миитин, ??хс??-т?р?йс??, ким да ?лэлээбэт, урукку олохтон ку?а?анын эрэ хасы?аллар, баар-суох пааркабытыгар к?л?гээттэр тойоттор, бэл милииссийэлэр тугу да гынар кыахтара суох…
– Санаар?аама, олох оннун булуо?а, хайдах маннык иитэ-са?ата суох айдаан б?ппэккэ баран и?иэн с?б?й? – диэн Бэргэн кыы?ын уоскуппута буолла. – Эн ханна олоро?ун? Атааран биэриим, бу алдьархайга со?ото?ун барары? сатаммат.
– Уопсайбар, бииргэ олорор кыргыттарым тар?аспыттара, мин со?уруу бараары хаалбытым, – Ксенья чочумча тохтоон ылла уонна ???э тыынан баран эттэ: – Даа, Бэргэн, кэнсиэри син к?рд?хп?т, ??к??б?т сатаммата, к?л?гээттэр ба?айылар с?г?ннээбэтилэр, – Ксенья эмиэ уруккуну санаан абаккаран барыах курдук гынна, – ха?аа??а диэри омукта?ан охсу?а сылдьаллара буолла, Сэбиэскэй былаас м?лт??н эрэр дуу…
Бэргэн кыыска и?ээ?нэ?эр ба?аттан ыйытта:
– Хоскор со?отох буоллаххына бэрт, миигин чэйдэтэн ыытар инигин.
Ксенья онтон со?уйбата:
– Оо, вахтер эйигин а?арбат буолла?а дии, би?иги уопсайбытыгар хонтуруол кытаанах, ыалдьыттар докумуоннарын хаалларан к?н?с эрэ киирэн тахсааччылар. Би?иги училищебыт кыыс аймах саарыстыбата, эр ки?и би?иэхэ к???ннэ?инэ мамонт тиллибитинии сонун, эккирэтэ сылдьан кэриэтэ бары уора-к?ст? кы?аста?ааччылар.
– Оок-сиэ, ?л?гэрдээх дойдуну кэпсээти? дии, оччо?о миигин кытта барыс, эйигин, эксээмэннэрин туттаран туос иллэ? сылдьар ки?ини, ама ким с?т?кт?? буолла?ай?
– Ол ханна илдьээри гына?ын?
– Таайым аах манна бааллар…
– Эс, кэбис, барбаппын, хайдах билбэт ыалбар тиийиэмий?
– Куттаныма, ким да суох, бары ы?ыахтыы тыа?а тахсыбыттара, ха?аайын мин эрэ.
– Оо, дьэ, ким билэр, хайда?а эбитэ буолла?
– Бардыбыт-бардыбыт, – кыыс саараабытын к?р?н, Бэргэн бэрт сорунуулаахтык кимнэ, – эксээмэннэри? б?пп?ттэрин бы?ыытынан билигин сынньанар буолла?ы? дии. Мин туох да ку?а?аны о?оруом суо?а.
Кыыс саараан, хаппыт лабаа асфалька сытарын т??пп?лэтин тумсунан ха?ыйбахтыы умса туттан турда, онтон бы?аарыы ылынан, хонос гынна:
– Чэ, буоллун.
Оптуобу?унан айаннаан, куорат киин уулуссатын тохтобулугар тахсан, онтон соччо ыраа?а суох таас дьиэ?э баралларыгар аара ма?а?ыынтан а?ылык ылан аастылар. Ма?найгы этээскэ баар квартира ааныгар диэри а?ыйах ?ктэли дабайдылар. Уол дьиэ?э киирэн, ха?аайын курдук туттан-хаптан, ваннайга илиитин суунна, кыыска ону к?рд?рд? уонна остуолга ас тарда о?уста, магнитофону холбоото – Кола Бельды бэркэ тэбэнэтирэн, у?ук хоту дойдуга, туундара?а илдьээри, кэрэ кыы?ы ы?ырар, табаларынан сарсыарда эрдии-эрдэ айаннатан, хаар са?ар?а ортотугар к?т?тэн т??эриэх буолар.
Бэргэн холодильниктан шампанскай та?аарбытын кыыс с?б?лээбэтэ:
– Ээ, итини а?ыма, мин испэппин ээ.
– Тыый, Ксенья, к?рс???? ту?угар хайдах к?т?хп?т буолуохпутуй, – а?ан «п?с» гынарда уонна кырылыы кыынньар ута?ы бакаалларга кутуталаата.
Ксенья бакаалы уо?угар эрэ тириэрдэн баран т?тт?р? уурда:
– Ба?ыыба.
Бэргэн со?ото?ун и?э олоруон бэрки?ээтэ бы?ыылаах, биир бакаалынан б?ттэ, бытыылканы холодильникка т?тт?р? уурда. Ити кэнниттэн буолары-буолбаты, сайын кэлэн та?ырдьа куйааран эрэрин, т?р??б?т дойдуларын уратытын, ки?и кэрэхсиирэ туох баарын ботур-итир кэпсэтэ олордулар. «Как упоительны в России вечера!..»
Балачча олорбуттарын кэнниттэн Бэргэн турда уонна хоско киирэн, гитара тутуурдаах та?ыста:
– Ксенья, ыллыахха эрэ.
– Оо, мин ырыа?ыппынан м?лт?х буолла?ым, чэ, эн са?алаа, мин батыспыта буолуом.
– Пахай, мин да ырыа та?аарааччы буолбутум диэн, – Бэргэн кэмчиэрийдэ, ол да буоллар: «Хара сир устун саас ма?най…» диэн ыллаан барбытын кыы?а хатан куола?ынан тэ??э т??эристэ. Ыллаан б?пп?ттэригэр уол гитаратын «тап» гына охсон баран, муннукка туруорда:
– Би?иэхэ Аскалон, Егоровтар, Б??ккэ Б?т?р??п, «Чолбон», «Айтал» чугас буоллахтара, к?н-дьыл аа?ыа, кэнники к?л??нэлэр бэйэлэрэ с?г?р?йэр атын ырыа?ыттардаах буолуохтара, оттон дьи?нээх ырыа ха?ан да ?лб?т-?сп?т, и?итти? дии – паарка?а нууччалыы романстары. Итилэр с????нэн сылларга ылламмыттара буолуо да, эргэрбэттэр, м?лт??б?тт?р, то?о диэтэххэ, нуучча норуотун иэйиитин, санаатын-оноотун биэрэр уратылаахтар.
– Оттон би?иги иннибитинээ?и к?л??нэ?э да ?йэлээх буолар ырыалар бааллар. Мин санаабар, холобура, Аркадий Алексеев «Сахатын ??к??тэ», Виталий Андросов «Ньургу?уннара», «Са?а хаара» ха?ан ба?арар ыллана туруохтара.
– Василий Протодьяконов ырыата буолбатах дуо – «Ньургу?уннар»?
– Билигин Протодьяконов ырыатын ыллаатыбыт, ньургу?уннарга анаммыт ырыалар элбэхтэр, оттон Андросов ырыатыгар поэт, бада?а, Баал Хабырыыс, т?м?к тыллара миигин долгуталлар, – диэн баран Бэргэн аа-дьуо сыыйан ыллаата: – «Кэтэ?имэ?, кыргыттар, кэлбэттэр аны уолаттар, отучча кыс хаар уулунна, уолаттар а?ам дьон буолтар…»
– Кырдьык да?аны! – кыыс с???н ыты?ын охсунна: – мин бу ырыа итинник тыллардаа?ын ха?ан да истэ иликпин, оок-сиэ, аны отучча сылынан ханна-ханна тиийэрбит эбитэ буолла? На?аа ыраах кэм!
– Онно биэс уоммуттан тахсыбыт о?онньор буолабын ээ, – Бэргэн саллан ба?ын бы?а илги?иннэ, – ама оннук кырдьыахпыт дуо, итэ?эйбэппин. Оннук о?онньор буолан олоруом диэн санаа мин т?б?б?р хайдах да батан киирбэт. Чэ, бэйи, ити хааллын, бэлэм ырыалары оонньотуохха. Ким ырыаларын истиэххин ба?ара?ыный? – Бэргэн туран, долбуурга кырыыларынан туруору анньыллыбыт пластинкалары сыымайдаата.
– Классическай музыка баар дуо? Ону истибит ки?и.
Бэргэн радиоланы холбоон, Моцарт «Реквиемын» пластинката баарын уурда. Санньыар музыка кутулунна, ону хорунан ырыа солбуйда, аны турба тыа?а сатарыйда, аан дойдуттан букатыннаахтык барбыт дьоннуун бырастыыла?ыы, кинилэргэ саас-?йэ тухары уоскула?ы, сырдыгы ба?арыы, ол ту?унан Та?араттан к?рд????, бары кистэлэ? а?ылларын, буруй накаастанарын, оттон аньыыта-харата суох алгы?ынан ылылларын Христостан к?рд???? хайдахтаах да нохтолоох с?рэ?и, хай?ахтаах хара быары хамсатардыы дуора?ыйар, дуора?ыйар… Ксенья музыка б?т??р диэри биир сири тонолуппакка к?рб?т?нэн хамсаан да к?рб?кк? олордо, онтон пластинка б?пп?т?гэр, чуумпу сатыылаата. Им-ньим олорбуттарын кэнниттэн кыыс эттэ:
– Мин ааспыт ?йэ?э т?р??хтээх ки?и хойутаабыппын бы?ыылаах, ол курдук классическай музыканы олус с?б?л??б?н, и?иттэрбин эрэ к?н кы?ал?ата суох сылдьыбыт о?о сааспын, ийэлээх а?ам атаахтаталларын, ийэм билигин суо?ун, ха?ан да эргиллибэттии дэриэбинэбит аттынаа?ы кылабыы?а?а ыбыс-ыарахан буор анныгар сытарын санаан на?аа хараастан, долгуйан кэлэбин…
– А?а? билигин ханна баарый? – Бэргэн ыйытта.
– Дойдутугар, – уонна олох атыны ыйытта: – оттон эн классическай музыканы с?б?л??г?н дуо?
– Оо, суох, хомойуох и?ин, оннук та?ым?а тиийэ иликпин. Эстрадам ырыа?ыттарын да сорохторун билбэппин, чэ, ?сс? чэйдэ кутуум…
Ураты чуумпу, нуурал-нусхал киэ?э, эркиннэрэ халы? буолан, та?ырдьа субуру?ар массыыналар тыастара да бэрт б?тэ?итик и?иллэр, та?ырдьа ?р?? т??н налыйар, т?нн?к холуодатыгар к???йэлэргэ турар сибэккилэр ?ст??к?лэ н???? иирэ лабаалара к???р? тумарыктыйбыт салгы??а дьикти ??н?н?н к???нн?лэр, оттон дьиэ и?э боруорда, муннукка ыскаапка турар и?ит-хомуос к?л?г?рдэ, эрки??э турар радиоприемниктан диктор ?лэ-хамнас сити?иилэрин сэ?эргиирэ симиктик и?иллэр.
Кыыстаах уол кэпсээннэрэ кэнникинэн с???р?йэ бы?ыытыйда, сылайан утуктаан да бардылар, куукунаттан саала?а улахан дьыбаа??а к?ст?лэр уонна сэргэстэ?эн олорон кэпсэтиилэрин уота-к???э суох сал?аатылар:
– Медучилищены б?тэрдэххинэ, салгыы тугу гынар былааннааххын?
– Биир-икки сыл ?лэлээн баран университекка ??рэниэм этэ, оттон эн?
– Мин ??рэхпин б?тэрэбин, онон, биллэн турар, геолог буолан э?э-б?р? ыырдарын кэрийэрим буолуо.
– Романтика дии! Ким да ?ктэммэтэх ыырдарынан кэрийии, ба?ар, ол сылдьан алмаас, кы?ыл к?м?с сирдэрин булан, улахан арыйыылары о?оруоххун с?п.
– Оо, ол ки?и аайы тиксибэт дьыала буолла?а.
Уол бу олорон кыыс адьас субу, аттыгар сэгэспит сииктээх уостарыттан, с????гэр т?сп?т батта?ын с??мэ?иттэн уонна ха?ан да билбэтэх духуутун сыта туймаардарыттан ?й-т?й курдук буолуталаан ылла, с?рэ?ин тыа?а и?ийбит хоско барытыгар и?иллиэхтии к??скэ ти?иргэччи тэбиэлиир, к??мэйэ кууран, салгын да тиийбэт курдук… Эмискэ кыы?ы куу?ан уураан ылбытыгар биирдэрэ со?уйан чинэрис гынна, итиэннэ к??скэ садьыаланан уол илиитин т?л? о?уста:
– Кэбис, итинник гыныма, эн туох да ку?а?аны о?оруо суох буолан тылгын биэрбити? дии?
– Ксенья, мин эйигин ма?най к?р??хп?ттэн с?б?л?? к?р?б?н, оттон бу сыллыы сатаабыппын бырастыы гын, аны итинник гыныам суо?а, ол эрээри с?б?л??б?н диэбиппэр ама буруйдаах буолуом дуо, аата абаа?ы к?р?б?н диэбит буолла?ай…
Кыыс мичээрдээтэ, тугу да хардарбата, арай у?ун кыламаннара сапсы?настылар. Балачча олордулар да, кэпсэтии ыллыгын-суолун булбакка, симиктик кыламныыр т?л?н? умнулунна.
Уол: «Орон о?орон биэриим, утуй», – диэбитин кыыс аккаастанна, онон иккиэн бэйэ-бэйэлэригэр ?й?н?н хороччу олороллоругар эрэ тиийдилэр, т??н ????гэр тиийиилэрэ харахтара сабыллан бара турарыттан ?р???нэ сатаатылар да, сылбай уу улам ба?ыйан барда…
Сарсыарда Бэргэн у?уктубута – дьыбаан ?й?н?р?н уонна ойо?ос ыксары турбут ыскаап муннугар кыбыллан утуйбут, дэлби к???йб?т, кыыс т?б?т?н кини санныгар ууран утуйан, мунна биллэр-биллибэттик сыыгыныыр. Уол сылайбытын да иннигэр, кыы?ы у?угуннарымаары хамсаабакка олордо, Ксенья балачча мунна сурдур?аан баран, хара?ын аста уонна Бэргэн санныгар сытарын ?йд??н хонос гынан тэйэ о?уста:
– Хайа, Бэргэн, утуйан хаалбыппын дии?
– Олорон эрэ утуйбуппут, чэ, туран суунан-тараанан сэргэхсийиэххэ.
Чэйдии олорон Бэргэн ыйытта:
– Кэлэр субуота?а паарка?а барабыт дуо?
– Пахай, эмиэ охсу?ууга т?бэ?ээри барыам дуо? Ити тэлэкэччи?э сылдьан ки?ини дэ?ниэхтэрэ, суох…
– Чэ, оччо?о мин ?й??н б?тэ?ик эксээмэммин туттарабын, ол кэнниттэн эйиэхэ тиийэ сылдьыам, ханна эмэ дьаарбайа барыахпыт.
– К?р??хп?т.
3
Бэргэн сарсыныгар эксээмэнигэр бэлэмнэнэн, Пушкин аатынан бибилэтиэкэ?э к?н? бы?а олорон баран, киэ?эриитэ аахпыт кинигэлэрин туттарда уонна сылайбыта таайан Ленин проспегын устун аа-дьуо салла?наан истэ. Оптуобус тохтобулун аттынан аа?ан истэ?инэ ким эрэ чуолкайдык: «Бэргэн!» – диэн ы?ырбытыгар тохтуу т?стэ. Тохтобулга турар дьон быы?ыттан биир дэриэбинэттэн сылдьар ки?итэ К?ст?к??н к?лб?т?нэн утары хааман кэллэ. Уол кинини к?р?н эмиэ мичээрдээтэ, кырдьык, ма?най ??рэнэ киирдэ?ин утаа, куоракка дойдутун ки?итин к?р?стэ?инэ олус ??рэр буолара, билигин куорат оло?ор син ??рэннэ да, син биир дойду ки?итэ к?нд?, оттон бу К?ст?к??н? к?рб?т??? ?йэ буолла, кини сопхуос биир басты? суоппара этэ, Бэргэннээх оскуоланы б?тэрэллэрин са?ана атын оройуон кыы?ын кэргэн ылан к???н барбыт айыытынан, дойдутугар кэлэн да барбат. Дьоннор ?сс? к?лэр буолаллара: «К?ст?к??мм?т сылдьан-сылдьан баран, бэйэтэ с?ктэн барбыт», – диэн.
– Бэргэн, дорообо, к?рб?т?х ыраатта, хайдах-туох сылдьа?ын? Тугунан дьарыктана?ын?
– Сылдьыы ?ч?гэй, бэйэм устудьуоммун.
– Ханна ??рэнэ?ин?
– Техфакка.
– Б?тэрдэххинэ, туох ?лэ?ит буола?ын?
– Хайа инсэньиэрэ.
– Оок-сиэ, саахта ?лэ?итэ буолан, сир анныттан тахсыа суоххун, туох абаа?ы ??рэ?эр киирбиккиний? Оттон Уурунуу Уйбаан уола Бээчэ эйигиттэн кыратык а?а буолуохтаах этэ, бэлиитикэнэн дьарыктанар устуоруйа ??рэ?ин б?тэрэн, хоту тиийэн хайыы-?йэ хомсомуол оройкуомун бастакы сэкирэтээрэ ???, сотору оройкуом?а баартыйа сэкирэтээринэн ?р? тахсыа?а. Ол курдук, бартыбыалын кыбыммытынан дабайан, бары ?рдэллэри турбутунан аа?ан и?иэ?э, а?ыйах сылынан манна «?р?? дьиэ?э» кэлэн, сылаас кириэ?илэ?э «лах» гына т?????э. Уурунуулар аймах бары да оннук сатабыллаах, хайа да былааска далбарга сылдьары сатыыр дьон, ыраахтаа?ы да са?ана баай сурахтаахтара, сэбиэскэйгэ да ат ?рд?ттэн т?спэттэр.
– Бары бартыбыал кыбынан баран ат ?рд?гэр сырыттахпытына, ким хара ?лэнэн дьарыктаныай? – бу ?рт?н к?рб?т?х биир дойдулаа?а хара ааныттан талан ылбыт идэтин сирэн барбытын Бэргэн с?б?лээбэтэ, ону К?ст?к??н да ?йд??т? бы?ыылаах, Уурунуулар сатабылларын ту?унан кэпсээнин тохтотон, эйэ дэмнээхтик унаарытта:
– Чэ, ити оонньоон этэбин, к?нд? таа?ы – алмаа?ы, кы?ыл к?м??? ирдэ?эн булар-талар ?лэ?ит буолсугун, би?иги э?ээртэн оннук ки?и тахса илигэ.
– К?ст?к??н, билигин ханна бааргыный?
– Ээ, мин Нам ки?итэ буолбутум ыраатта, идэбинэн суоппардыыбын, окко киириэх иннинэ а?ыйах к?н? к???ллэтэн куоракка киирэ сылдьабын. Бу киэ?э т?тт?р? тахсабын, тиийэн илиммин-му?хабын тэринэн, сарсын эбэбэр балыктыы киириэм, э?иги куоракка хайдах тэ?ийэн-тулуйан олороргутун с???б?н, эчи ки?итэ-массыыната элбэ?ин, сыта-сымара ку?а?анын! Мин а?ыйах хоноору адьас с?п буоллум, тыабын-хонуубун, ?р?сп?н суохтаатым а?ай. Хата эн ??рэ?и? б?ттэ?инэ миэхэ тахса сырыт, бу икки ардыгар ?р гынан тиийиэ? дуо? Уолбун балыктата илдьэ барыам.
– Ээй, ха?ан онно… – диэн и?эн, Бэргэн сарсын ти?эх эксээмэнин туттарарын, онон быйылгы дьыллаа?ы ??рэ?э б?тэрин ?йд??н са?а аллайда: – К?ст?к??н, арба да?аны эн бу киэ?э тахсабын диэти? дуу? Оттон мин табаарыспын илдьэ сарсын киэ?э э?иэхэ бардахпына хайда?ый? Илдьэ сылдьыа? дуо?
– Илдьэ сылдьымына! – дии охсоот, К?ст?к??н ??ннээхтик м?ч?йдэ: – Ол табаары?ы? кимий? Кыыс буолаарай?
Бэргэн ?р???сп?т курдук:
– Кыыс-кыыс, – диирин кытта, ки?итэ ??рэн ?тт?г?н охсунна:
– Тууй-сиэ, бу дьаадараны к?р! – ити саамай хай?аата?ына туттар тыла бы?ыылаах: – дьэ маладьыас! Кэли?-кэли?, бырааппын уонна кийииппин туох кыайарбынан сынньатан б??? буолла?а дии, ?р?с да киэ?, балык да баар!
– «Кийииппин» диэмэ, ол ?сс? да биллэ илик, балыктыыр тэрил барыта баар ини?
– Туох диэн эттэххиний, онноо?ор буолуох миниистирдэри э?ин балыктатар буолуллара, иккиэйэх уоллаах кыы?ы хайдах эмэ илдьэ сылдьар инибин. Кыра салаа ?рэ?инэн киирдэххэ хомо?о ??тээннээхпин, онно тиийиэхпит.
– Оок-сиэ кыы?ым онно с?б?лэ?эр ??? дуо? Оттон дэриэбинэттэн чугас балыктаан к?рб?пп?т дуо?
– Хайа, ол дэриэбинэ та?ынаа?ы ууну сомсоон, туох ту?а кэлиэй? Б????лэк о?ото-уруута тобус-толору буолуохтара. Чэ, ол эрээри антах тиийэн к?р??хп?т. Т???т?н да иннигэр олус бэрт! Убайы? аа?ы ??рдэр ки?и буолбуккун, мин, хата, бастакынан биллэрэн, дьо??уттан махтал тылларын ылыы?ыбын.
Бэргэн ону истэн, мэктиэтигэр, икки илиитинэн сапсыйда:
– Кэбиис-кэбис, туох да и?ин дьоммор этимэ, этэбин дии – билигин ол кыыстыын билсэ эрэ сылдьабыт, эйиэхэ барсарга с?б?лэ?эрэ да биллибэт, билигин баран чуолкайын билиэм. Хата, эн ыалгар т?л?п??ннээххин дуо? Мин кыы?ым туох диэбитин хайаан да и?итиннэриэм, – К?ст?к??нтэн т?л?п??н н??мэрин ылаат, Бэргэн кыыс олорор уопсайыгар оптуобу?унан айаннаата.
Ксенья ма?най Нам?а сынньана тахсар ту?унан истэн саараата, эмиэ: «Ол ха?ан билбит дьоммор барабын, с?рэ бэрт дии», – диэмэхтээн баран, сарсыныгар т?нн?лл?р?н истэн бэйэтэ бэйэтин кытта кэпсэтэрдии ботугураата:
– Эмиэ да бачча ?ч?гэйгэ тыа?а, ?р?скэ сылдьар бэрт да буолуо, аны ха?ан со?урууттан кэлэн тыам сирин салгынынан тыыныамый?
Итини истэн, Бэргэн ?сс? омуннуран ?р?к?нэйдэ:
– Билигин Сахабыт сирин сайынын саамай ?ч?гэй кэмэ, аны биир ыйынан кэлиэххитигэр диэри сай ортото аа?ан от-мас кэхтэ бы?ыытыйыа. Онон хайаан да бардыбыт, мин эмиэ тылбын биэрэбин, туох да ку?а?аны о?оруом суо?а диэн.
– Чэ, буоллун, ба?ар, эн этэри? да курдук буоллун.
Бэргэн ??р??т?ттэн к?т??н кыната эрэ суох буолан уопсай дьиэтигэр ыстанна, хо?о кураанах, уолаттара мэлигирдэр. ?лэ?э кэтэр судургу та?а?ын-сабын булунна уонна Сайсары ма?а?ыыныгар баран, килиэп, кэнсиэрбэ, толуонугар к?рд???н ?р?? арыгыны кытта шампанскай атыыласта. Онтон уопсай дьиэ?э киирэн, аллара вахтаттан К?ст?к??н куоракка т??э сытар ыалыгар эрийэн, ки?итин булла, сарсын кыы?ынаан иккиэн барар буолбуттарын и?итиннэрдэ, биир дойдулаа?а: «Дьэ бэрт эбит», – диэн би?ирээтэ.
Уол кирилиэс биирдии ?ктэлин н???? ойуолаан, хо?угар т?нн?н киирэн, ыскаап анныгар быра?ыллыбыт эргэ ?р?ксээгин булан, атыыласпыт а?ын кытта уларыттар та?а?ын, куруускатын укта. Итинэн кини о?остон б?пп?т курдук буолла. Онтон киэ?э хойукка диэри олорон, сарсы?-?ы к?н ти?эх эксээмэнигэр бэлэмнэннэ. Уолаттар кэлбэтилэр. Бары бэрт холкулар, сарсы??ы эксээмэни аа?алларын бары да билэн сырыттахтара. Математическай ырытыыны тутар, сахатытан Кубалыырап диэн ааттыыр нуучча о?онньордоро, Лебедев ыччаттары эрэйдээбэт ?т?? ки?и, эксээмэн тутарыгар билиэттэри т??этээт, аудиторияттан тахсан барара, онон шпаргалканы т??? ба?арар ту?анан, бэл учебниктары да талбыт арыйталаан, билбэт да боппуруостарыгар бэлэмнэнэллэрэ. Учууталлара то? к??с бысты?а буолан баран т?нн?р? уонна кэлбитин биллэрэн аан айа?ар к?хс?н этитэ-этитэ турбахтыыра. Ол и?ин кини эксээмэнигэр саамай м?лт?х «ортону» ылара, ?г?стэр «?ч?гэйинэн», «туйгунунан» аа?аллара. Онон, уолаттар да, Бэргэн да сарсы??ы эксээмэн этэ??э аа?ыахтаа?ын саарба?алаабат этилэр.
Уол кинигэлэрин онон-манан элэ?нэччи аа?ан баран, оронун о?остон утуйардыы сытта, уолаттара, араа?а, омук дойдутун умсугутар киинэлэриттэн босхолонон да баран, атын туох эрэ кэрэхсэбиллээх дьарыгы булан, б?г?н да кэлбэт буоллулар бы?ыылаах, онон бу т??н со?ото?ун хонор туруктанна, бары да Лебедев сымна?астык тутарыгар ??рэммит буолан, кини эксээмэнигэр б?д?р?йбэттэрин билэн сырыттахтара. Т?нн?г?нэн ?р?? т??н налыйбыта к?ст?р, «Биллибэт дьахтар» олус боччумуран кинини бэрт таайтарыылаахтык, бол?омтолоохтук одуула?ар.
Ыалларыгар, Диналаах хосторугар, ким эрэ гитара?а оонньуур, струналар тугу эрэ ??сэргиирдии лы?кына?аллар, онтон санаа-оноо ыраата уста?ныыр, кэрэни, ?ч?гэйи к??тэр ??р??ттэн с?рэх эппэйэ тэбэр, сарсын, сарсын…
Эрдэттэн сэрэйбиттэрин курдук, Лебедев о?онньорго туох да эрэйэ суох туттардылар. Бэргэн «туйгун» сыананы ылан, хо?угар кэлэн чэй испитэ буолаат, ?р?ксээгин туппутунан автовокзалага тэбиннэ. Оптуобус хо?нуо арыый да эрдэ, онон уол мас ыскаамыйа?а олорон, хайа эрэ бичтэр итирэн баран муомала?алларын одуула?а олордо. Сыы?к-сыраан аллан, та?астара-саптара холто буолан, дьэ сирэй-харах дьаабы, бу сордоохтор хайдах маннык ынырык олоххо тиийиэххэ диэри та?нары т??кэлэйбиттэрэ буолуой?! Са?а т?р??ллэригэр ийэлээх а?алара ??рэн-к?т?н к?р?стэхтэрэ, онтон олох ха?ыс долгуннара быра?аттыылларыгар т?бэ?эн, бу айылаах буоллахтара, туох диэн бу дьону буруйдуо?уй, олох оннук эрэ дииргэр тиийэ?ин, кинилэри а?ыныахха эрэ с?пт??х…
Онтон Бэргэн чарапчы и?игэр б?л??хс?б?т дьону к?рб?хт??т?, куорат та?ыгар айаннааччылар суумка тутуурдаахтар, сорохтор ?р?ксээк с?кп?ттэр, саамай ырааталлара Покровскайга, Нам?а баран эрдэхтэрэ, хас биирдиилэрэ туспа ??р??лээх-хомолтолоох, бэйэлэрэ араас кы?ал?алаах сырыттахтара. Сир-дойду киэ?, араас дьон элбэх…
Ити олорон сыыр диэки к?р??т, с?рэ?э м???л гынна – ма?ан былаачыйалаах Ксенья сиртэн-буортан тэйэрдии чэпчэкитик туттан, хааман-сиимэн сэгэлдьитэн и?эр. Олоххо араас дьикти буоларынан, к??т?ллэбэтэх т?гэннэр со?уччу тосхойоллорунан уратылаах, быйыл сааска диэри маннык кэрэ кыыс к?н сиригэр баара буолуо диэн санаабат да этэ, билигин бу наскылдьыйан и?эрэ ?ч?гэйин! Бэйиэт буоллар, хо?оон суруйуо эбит да, суох ки?итигэр суох, арай аан ма?най университекка киирбиттэрин кэнниттэн оскуола?а бииргэ ??рэммит уола, кэлин университет саха тылын факультетыгар киирбит Бааска, кистии-саба Арбита диэн бобуулаах бэйиэт «Долгуннар» диэн биирдик этиллэр эрээри, тус-ту?унан ?йд?б?ллэрдээх тылларынан – омонимнарынан суруллубут бэйиэмэтин илиитинэн устубутун а?алан у?ултарбытын ?йд??т?, онно бааллара дии маннык тыллар:
Муус солко былааккын эринэн,
Кэлиий даа, мин к?н?м к?л?мэ,
Мин курдук эрэллээх эринэн
Дьоллонор т?лк???н к?л?мэ…
Кэрэ кыыс туналы?натан и?эрин к?р?н, санаатыгар б???нэн-сыы?ынан туолбут куорат уулуссалара быдан сырдаан-сэргэхсийэн кэллилэр, тула аалы?на?ар дьон кытта тупсан хаалбыкка дылы буоллулар, ойон турбутун бэйэтэ да ?йд??б?кк? хаалла, тиэтэйэ-саарайа кыыска утары барда.
– Хайа, к??тт?? дуо? Бириэмэ билигин да баар дии, – Ксенья мичээрдиир, кини тута сылдьар чэпчэки та?ас суумкатын уол ылла:
– Суох, улаханнык к??ппэтим, с?пк? кэлли?, оптуобуспут барыар диэри ?сс? да бириэмэ баар…
Сотору оптуобус к?лтэ?ийэн кэлэн хорус гынна, на?аа элбэх буолбатахтар эрээри, син биир анньыала?ан-?т??лэ?эн и?ирдьэ киирдилэр. Уоллаах кыыс кэлин олбоххо тиийэн сэргэстэ?э олордулар. Нам?а тиийэн, быыллаах суолу кыйа к??х от бытыгыраабытынан оргууй а?ай хаамыстылар, кыыс итииргээн дуу эбэтэр килбигийэриттэн дуу сирэйэ тэтэрэ кыыспыт, хата, К?ст?к??ннэрин дьиэтэ автовокзалтан соччо ыраа?а суох эбит, ?с мастаах к?р?? сиэрдийэтин быы?ынан Ксенья чэпчэкитик элэс гынна, оттон Бэргэн бэйэтин кыа?ын к?рд?р?р ба?ата тулуппата бадахтаах – ?р?т сиэрдийэттэн тайанан, к?р??н? ?рд?нэн ыстанан кэбистэ. Хал?ан тыа?аата, кинилэр кэлэллэрин т?нн?г?нэн кэтэ?эн олорбут бы?ыылаах – тобуга лоппоруттан тахсыбыт эргэ шкерэнэн уонна кубарыйбыт футболканан сылдьар К?ст?к??н утары мата?ыйан кэллэ:
– Дорооболору?! Кэлимээри гыннылар дуу диэн ыксыы сыстым, чэ, бэрт, манна хоно?ут дуу эбэтэр эбэ?э киирэбит дуу?
– Ээ, киирэн буолла?а дии, сарсын т?нн?б?т, Ксенья со?уруу барыахтаах, – дии о?уста Бэргэн.
– ?ок-сиэ! – К?ст?к??н с???н ба?ын бы?а илги?иннэ, – уот ылардыы сырыылаах дьон буоллугут, ол да буоллар кэлбиккит бэрт, тоойуом, эн ааты? Ксенья диэн дуу?
– Ксенья, – кыыс улаханнык кыбыстан умса туттан турда.
– Мин эйиэхэ боростуой та?ас-сап булан биэриэм, ууну-хаары ортотунан сылдьарга мааны былаачыйанан сылдьар сатаммат.
– Уларыттар та?астаахпын ээ… – диэтэ Ксенья арыычча и?иллэрдик.
– Оччо?о ?ч?гэй, чэ, дьиэ?э киириэ?и?.
Та?ырдьа куйаарбытыгар холоотоххо, дьиэ и?э лаппа с?р??н эбит, ким да суо?ун дьиктиргээн, Бэргэн ата?ыттан ыйытта:
– Хайа, оттон кэргэни??
– Ээ, дойдутугар ы?ыахтыы барбыта, кини – Мэ?э Ха?алас, иккиэн араас оройуоннарбыт эрээри, манна дьолбутун булан олордохпут. Чэ, туох баарынан а?аа?, киэ?э ууттан тахсыбытынан балыгы мииннээн и?иэхпит.
Сонун астан к??рчэх баарын уоллаах кыыс килиэби булкуйа-булкуйа сиэн, начаас миискэ т?гэ?ин к?рд?лэр, а?аан б?тэн, айанныырдыы тэриннилэр. К?ст?к??н уоллуун хоско киирэн та?астарын уларытыннылар, оттон ха?аайын ыйан биэрбит атын хо?угар Ксенья киирэн, былаачыйатын оннугар спортивнай к?ст??м кэттэ. Кини хостон тахсыбытын к?рб?хт??н баран, К?ст?к??н са?ата суох та?ас ыйыыр ыскаап аннын хасы?ан, дьо?ус бири?иэн сону кытта ыстааны уунна:
– Маны куорма? та?ынан кэтэн кэбис, эмээхсиним та?а?а, эйиэхэ с?п буолуо, т??? да б????лэккэ итии курдугун иннигэр эбэ?э чэлгиэннээх буолааччы, то?уо?.
Ксенья тугу да са?арбакка, сонноох ыстааны туппутунан эмиэ хо?угар элэс гынна уонна сотору олору дьыраччы анньынан та?ыста.
– Дьэ бу бэрт, дьи?нээх балыксыт бодотун ылыммыккын, – К?ст?к??н кыы?ы хай?аата.
????н та?ырдьа та?ыстылар, ха?аайын ?р?ксээк с?г??лээх, эрдиилэри кытта бензиннээх канистры тутта, Бэргэ??э му?ханы с?ктэрдэ. Туруору сыыры т??эллэрин кытта иннилэригэр ?р?с ула?ата-уор?ата биллибэт киэ? иэнэ нэлэ?ийэ т?стэ, кыратык да тохтоон ылбакка м?хс?н дьирбиилэнэ оонньуур эрэ?э долгуннар урсуннарыгар к?н уотун т??эрэн ча?ылы?ныы оонньууллар, ????нэн мотуордаах о?очолор кы?кына?а тыа?ыы т?тт?р?-таары сыыйыллаллар.
– Эбэбитигэр кириэстэнэн баран айаннаатахпыт, – диэтэ К?ст?к??н уу саппыкытын у?ун осторун ?р? тардан, о?очотун кэннигэр ыйаммыт мотуорун биинтэлээх «ата?ын» ?р? тардан кытылтан тэйиччи анньарыгар, о?очотун и?игэр хапса?айдык ойон киирдэ, о?очо иннигэр уурбут канистрын ылан, кэннигэр илдьэн туруупкаларын холбоото уонна:
– Чэ, киири?, – диэтэ.
Кыыстаах уол о?очо иннигэр сэргэстэстилэр, мотуордаах о?очо с??р?г? то?о силэйэн айаннаан куугунатта, с?р??н тыал сирилэччи охсулунна. Кырдьык, куйаас к?н сатыылаан турар диэн санаабаккын, с?р??н, ?сс? ?р айаннаатахха дьагдьайан барыах курдуккун. ?р?с ????нэн чо?у толору тиэммит самоходка айаннаан и?эрин ыраахтан тумнан, кэннинэн аастылар, ?ллэ?нэ?эн тахсар баалларга охсуллан, ?р?-та?нары хачайданан ыллылар. Балачча ?р айаннаатылар, улахан арыыны эргийэ баран и?эн К?ст?к??н мотуордаах о?очотун эргитэ тутан, омос к?рд?хх? тыы да батыа суох айылаах синньигэс аппаны батыста. Тааска-кумахха охсуллумаары адьас бытааннык айаннаатылар, кумах кытыл икки ?тт?ттэн субу анньан турар, илиигин уунну? да, илибирэс иирэлэри харбаан ылыаххын с?п.
Бэргэн уу т?гэ?эр анньыллыахпыт диэн сээбэ?нии санаата да, ки?итэ сылдьа ??р?йэх бы?ыылаах, бэрт холкутук мотуорун салайа олордо. Балачча оннук сыккыраппыттарын кэнниттэн кэ?эс хомо?о тахсан кэллилэр. Мотуор туруору сыыр анныгар кэлэн, сыыйа умулунна, бэйэлэрэ к??ртээн та?аарбыт долгуннара о?очолорун ойо?о?угар охсулуннулар.
– Дьэ, о?олоор, кэллибит, – диэтэ К?ст?к??н, о?очолорун ?р? тардан тимир сыабынан талахха баайдылар. – Манна ким да таарыйааччыта суох, ити быыкаа ханаал курдук бу хомолуун ситимнэ?эрин ?йд??н к?рб?т буолан абырыыллар, буллахтарына да?аны: «Манан туох батан киириэ буолла?ай?» – диэн эрдэхтэрэ. Оттон бу мин ампаардаах а?ым, с?п буола-буола кэлэн сиирбэр с?п гына балыгы ба?ан барааччыбын.
Эмпэрэ сыыры ?р? дабайдылар. Туох эрэ ыллыкка маарынныыр суол омоонунан от-мас быы?ынан барбахтаан истэхтэринэ, эмискэ иннилэригэр дьо?ус ??тээн арылла т?стэ. Иннигэр аргы мас, онтон бэттэх буорга батары к?м?лл?б?т чуурка атахтардаах хапта?ын остуол, лааппы, аттыгар умайбыт чох ы?ыллыбыт, хаптаччы барбыт кэриэрбит баанка кытыытыгар сытар кулу?ун онно.
– Дьэ бу мин бас билэр фазендабар кэллибит, – К?ст?к??ннэрэ иннин диэки даллах гынна, – ба?аалыста, ийэ?ит-а?а?ыт дьиэтигэр кэлбиттии сананы?.
– На?аа ?ч?гэй дии! – Ксенья тулатын к?р?-к?р? ??рэн са?а аллайда, – куоракка олорон маннык ?т?? айыл?а баарын умнан да ылабыт.
– Дьэ бэрт, астыммыт буоллаххытына бэрт, – К?ст?к??н му?ханы ылан аргыга намылычы бырахта уонна ??тээнтэн илимнэри тутан та?ыста, – Бэргэн, манан арыыга к??л баар, эн би?икки киирэн илимнэ ?т??ххэ, киэ?эрэн балык кытыыга а?ыы тахсыыта му?халыахпыт, оттон Ксенья, уотта отто, чэйдэ ?р? тур.
4
Киэ?э му?халарын с?кп?т?нэн ууга киирдилэр, о?очолорун маа?ыын адьас кытыыга, ууга биэтэ?нии турардыы хаалларбыттара кумахха балачча ???э тахсыбыт.
– Оок-сиэ уубут т??эр эбит ээ, – диэтэ К?ст?к??н уонна кумахха дьурулас суолу хаалларан, о?очону ууга анньан киллэрдэ, тумсугар ???э му?ханы саа?ылаан уурда:
– Э?иги кытыынан миигин к?р?-к?р?, ыксаабакка аа-дьуо хаамсы?, мин эрдинэн ол тумулга тахсыам, – диэтэ. Кыыстаах уол му?ха кытыы кынатын бэчимэ быатын туппутунан кумах кытылга хааллылар, Бэргэн кедаларын устан, тобугар диэри ууга киирдэ, к?н устата сылыйбыт хомо хамсаабат уута б?т???т?н сымна?астык кууспахтаата, Ксенья ???энэн, кураанах сиринэн, барар буолла. К?ст?к??н эрчимнээхтик эрдиилэрин тардыалаан, ??скэ дьулуста, эрдиилэр салбахтара ууга батары т??э-т??э, ч???р?йэ эргичийэр иилэри ??скэттилэр, му?ха кыната субуруйан т??эн барда.
Уол балыгы ?рг?тээри быатынан ууну та?ыйбахыы-та?ыйбахтыы бытааннык хааман истэ?инэ, кыы?а: «Бэргэн», – диэн сипсийдэ, кини диэки хайыспытыгар Ксенья: «Ууну охсума», – диэн с?м?йэтин уо?угар туттарын к?р?н мичик гынна:
– Ксенья, соруйан ууну тыа?атабын, ити аата балык кэннибитигэр баран хаалбатын, куоппатын диэн куттуур бы?ыым, – диэтэ.
Лаппыныахтаах му?ха ийэтэ кэлбитигэр К?ст?к??н оннуттан туран, быра?ан к?дээриттэ уонна о?очотун кытыл диэки эргитэн, к??скэ т????лээн эрдинэн барда. Кыыстаах уол му?халарын кынатын тарда-тарда, киниэхэ утары тиийдилэр, К?ст?к??н о?очото чычаас сиргэ кэлэрин кытта ыстанан т?стэ уонна икки илиитинэн хардары-таары ??с кынаты бэйэтигэр ууна?ната тардыалаабытынан уоллаах кыыс диэки н?р?чч? туттан хааман тиийэн, икки кынат аллара таастыганнаах э?ээрин холбуу тутан самахтаата, эдэрдэр му?ха икки э?ээрин хомуйа субуйдулар. Долгуннарга к??рэ?нии-к??рэ?нии лаппыныах тими?нээн ылла. Сотору му?ха ийэтин кытыыга со?он та?аардылар – хас да балык ?р???т? ?р?? к?м???нэн турта?наата, хаайыыга т?бэспит сордоохтор к??скэ м?хс?н, ууну ыспахтыы ла?ыйдылар. Балыгы та?аара охсоору ????н былдьа?а-тары?а му?ха ?рд?гэр т?ст?лэр, са?а-и?э суох, ти?э?эр ийэтэ кэлбитин тиэрэн, балыктары кумахха с??кээтилэр, К?ст?к??н обургуларын хайыытыттан талахха тистэ уонна Ксенья?а уунна:
– Тоойуом, балары та?ааран мииннээ, оттон Бэргэн би?икки ?сс? биир сиргэ сылдьардаахпыт, ааспыт сырыыга ?пп?т илиммин к?р??хп?т, чаас курдугунан эргиллиэхпит.
Кыыс балыктарын эйэ?элэппитинэн сыыры эрчимнээхтик дабайан, ??тээн та?ыгар кэллэ. Элбэх эт-балык ?рд?гэр ыраастанан, остуол хараара килэрийбит сирэйигэр балыктары хатырыктаан, и?ин-????н ыраастаан, ??рэ?эстии о?уста. ?рд?гэр суугунуу сипси?эр хаты? сэбирдэхтэрин быы?ыгар чыычаахтар чубугура?ан ылаллар, уу кытыытыгар с?тэн хаалар бырдахтар манна, сииктээх буолан хойуу от-мас ортотугар, быыстала суох ты?кына?а к?т?лл?р, Ксенья салгын сиэбэтэх ма?ан моонньугар, сиэхтэрин тиэрбит харытыгар т??ээри ыксаталлар. Оллоо??о балыктаах солуурча?ы ыйаан баран, умуллубут кутаатын са?аттан с?рг?тэн хаппыт мастары быра?аттаан уотун к??дь?ттэ, то?утталаммыт абыр?ал устун кыымнар сырсыакаластылар уонна уот амынньыардары б?т?нн?? кууспа?алаан, кутаа умайан куугунаата.
Ксенья д?л?? ?рд?гэр олорон, уоту одуула?а-одуула?а уруккуну-хойуккуну эргитэ саныыр. Кини олох кыратыгар ийэтэ ?лб?тэ, ийэтин соччо-бачча ?йд??б?т, арай к??х да к??х киэ? алаас ортотунан ыллык суолунан с?гэн баран эрэллэрин, ийэтэ ки?инэйэн ыллыыра, к?хс?гэр кулгаа?ынан сы?ынна?ына, ки?кинэс ырыа и?иллэрэ. Онтон эмиэ барыта туманынан б?р?ллэр. Арай олус дьэ?кэ хартыына буолан, ийэтэ хоруопка сытара, сайы??ы к?н та?а?ас тиэйэр массыына а?а?ас кузовыгар ууран, кылабыы?а?а илдьэ барбыттара, дири? да дири? иин и?игэр т??эрэн, буору бур?а?ната быра?аттыыллара, этиэх т?гэнэ томтор буору та?ааран хапта?ын туумбаларын туруоран эрэллэрэ санаатыгар бу баардыы тиллэр. Онтон эмиэ ?г?с умнуллар, туман и?игэр с?тэр, а?ата кинини куу?ан олорон туох эрэ минньигэс отоннору сиэтэрин, ханнык эрэ уоскутар тыллары са?арарын ?йд??р.
Иккиэйэх хаалыахтарыттан ыла кинини а?ата к?р?р?, со?отох т?р?пп?т амарах тапталыгар куустаран улааппыта. А?ата биирдэ атын дьахтары а?ала сылдьыбыта, ол маачахата кинини то?о эрэ хара ааныттан с?б?лээбэтэ?ин, кыраттан да сылтаан м???р?н-этэрин ?йд??р. Кини онтон олус хомойоро, кистээн да, илэ да ытыыра. А?ата тулуйбакка, са?а ойо?ун кытта биирдэ улаханнык иирсибитэ, дьахтар: «А?айгын кытта ??дэн да т?гэ?эр т?с!» – диирин ?йд??р. Дьахтар барбыта, а?ата онтон ыла кэргэннэнэ да сатаабата?а, а?аардас эдьиийэ к???н кэлэн, кинилэр астарын-??ллэрин, та?астарын-саптарын к?р?н-истэн улаатыннарбыта. А?ата били??э диэри кинини атаахтатар, бэл: «О?олор каникулларыгар бары со?уруу бараллар», – диэбитин и?ин, харчытын мунньан, со?уруу сынньата ыытан эрдэ?э.
Оо, арай билигин кинини к?рд?н, быйыл сааска диэри т??л?гэр да о?устарбатах уолун кытта ха?ан да харахтаабатах дьонугар ыалдьыттыы, икки эр ки?ини кытта ?р?с арыытыгар сылдьарын биллин, бука, олох с?б?л?? суох этэ. Ол эрээри кини то?о эрэ Бэргэ??э эрэнэр, кини туох да ку?а?аны о?орботугар саарба?алаабат, арай билсибиттэрэ кылгас курдук да, туох диэххиний, атом, космос ?йэтэ буолан, барыта бэрт су?аллык бы?аарыллан эрдэ?э. Былыргы дьон ?й?-санаата букатын атын буолла?а, кинилэр та?ырдьа хаар туртайарыттан, и?ирдьэ уот кытарарыттан атыны к?рб?т?х-билбэтэх дьон этилэрэ, Сэбиэскэй былааска эрэ са?а?а-сону??а ?ктэннэхтэрэ, оттон билигин итинник тэтиминэн кими да со?уппаккын…
Балык миинэ арыыта-сыата быргыйан тахсыбытыгар туу?аан-тумалаан, лууктаан-чочунаахтаан кэбистэ, устудьуон хобдох а?ылыгар ??рэммит ки?иэхэ ураты минньигэс сыта саба биэрбитигэр тулуйбакка, ???э уста?алыы сылдьар балык ?р???т?н луосканан ба?ан амсайда, с?рдээх эмис, минньигэс эбит. Миини уот кытыытыгар тардарын а?ай кытта, тыа быы?ыгар дьоннор кэпсэтэн к?лл?г?рэстилэр, чочумча буолаат, уу кэ?эр саппыкыларынан оту кэ?эр тыастара сардыр?аспытынан Бэргэннээх К?ст?к??н тахсан кэллилэр, иккиэн т?гэ?э хараара сиигирбит ?р?ксээктэри с?кп?ттэр, мииннээх солуурчах уот кытыытыгар ?р?? паарынан бургучуйа турарын к?р?н, К?ст?к??н кыы?ы хай?аата:
– Маладьыас! Т?ргэн туттунуулаах ки?и эбиккин, хайыы-?йэ ас бэлэм!
??тээн кэтэ?эр а?ы харайар чычаас ому?ах баар эбит, с?гэн кэлбит балыктарын онно уктулар уонна тииккэ саайыллыбыт урукумуонньукка илиилэрин суунан баран, остуолга кэлэн олордулар. Ксенья тимир миискэ?э балык ??рэ?эстэрин биир-биир та?ааран уурталаата, ол кэм?э Бэргэн суумкатыттан шампаннаах ?р?? арыгы кылба?ыйбыт бытыылкаларын та?аарбытын, К?ст?к??н уруйдуу к?р?стэ:
– Дьэ бу бэрт! Быраатым ол и?ин убайыгар хайаан илии тутуура суох кэлиэй?! Би?иэхэ билигин баартыйа Киин Кэмитиэтин арыгылаа?ыны утары уураа?а тахсыбыта диэннэр, хантан да бу а?ы тымтыктанан да булбаппыт, арыгыны Горбачев кытаанахтык бопто. Оттон урут, би?иги эдэрбитигэр, куоракка бэл «т????? ма?а?ыын» диэн баар буолара, суукка хайа да кэмигэр тиийэн ыларбыт, аны К??х ба?аарга буочукалаах кы?ыл арыгыны а?ыйах харчыга атыыла?ан, тотуоххар диэри и?иэххин с?б?. Билигин бобуу-хаайыы кытаанах, с??рбэ биирин туола илик ыччакка олох да биэрбэттэр, бээрэ эн ха?ы? буолла?
– С??рбэ икким.
– Оок-сиэ, м?чч? хапсыбыккын. Урут да ы?ыах уонна оттоо?ун кэмигэр олох биир да бытыылканы бычыгыраппат гына бобон кэби?эллэрэ. Итини адьас сыы?а дьа?ал диибин, нууччаларга «бобуулаах отон минньигэс» диэн ?с хо?ооно баарыгар дылы, дьоннор ордук туу?угуран арыгыга охтоллор, туохтарын да тэбээн туран атыыла?аллар. Букатын дэлэччи тардан кэби?иэххэ наада, ким т???н? ба?арарынан ыллын, истин!
– Оттон улаханнык и?ээччилэр умайан ?л??хтэрэ суо?а дуо? – Ксенья сэмэйдик тыл кыбытан ки?итин ?сс? ?р?к?ттэ:
– Умайдыннар! Ол биир-икки арыгы?ыт мохоорбутуттан ый-к?н т?тт?р? эргийиэхтэрэ суо?а. Ол оннугар арыгынан ?сп?к?лээннээ?ин, испэттиин була-тала сатыыллара, онон арыгы?ыт буолан бараллара тохтуох этэ.
Бэрт ??р?йэхтик туттан, шампанскайы тыа?аппакка эрэ аста, ?р???н б??т?н т?л? охсон, куруускалартан бииригэр шаманскайы, икки?игэр ?р?? арыгыны кутан кылыгыратта, бэйэтин куруускатын туппутунан умуллан эрэр кутаа иннигэр с???ргэстээтэ, чохтору тарыйан уоту к??дь?ттэ уонна а?ыйах тылы ботугураан ал?аан баран, чох ?рд?гэр кутта, уот к?л?м гынна:
– Дьэ, о?олорум, э?экээммит ??рдэ – этэ??э сылдьаргытын, дьоллоох-соргулаах ыал буоларгытын тускулаата.
Остуолугар кэлэн, эбии арыгы куттан баран, куруускатын к??рэччи к?т?хт?:
– Чэ эрэ, бастакы туо?у Бэргэн би?икки дойдубут ту?угар к?т????ххэ! Т??? да тэлэ?ийэн атын сиргэ тиийэн-т?гэнэн хаалларбын да, дойдубун санаабатах к?н?м диэн суох! ?лл?хп?нэ мантан дойдубар илдьэн кистээри? диэн кэриэспин этиэ?им, чэ, «тэп» гыннаран кэби?иэ?и?! – этиитин ти?эх дор?ооннорун кытта уба?а?ы кыллыр?атан кэбистэ, кинини ?т?ктэн, Бэргэн бэйэтин ?л??т?н эмиэ мэлиттэ.
Ксенья куруусканы уо?угар тириэрдэн баран т?тт?р? уурбутугар, К?ст?к??н аймана т?стэ:
– Тыый, тоойуом, би?иги дойдубут ту?угар испэтэххинэ улахан аньыыны о?осто?ун! Сампаан диэн тар уута буолла?а, ону ба?ас и?эн кэбис!
Кыыс аньыыны о?ороору гыммытыттан куттаммыт курдук куруускатын хантатан кэбистэ, омунугар буолан, амтанын да билбэккэ хаалла.
– Маладьыас! – ха?аайын хай?аата уонна сонно иккистээн кутуталаата. – Сайын барахсан ?гэннээн турара ?ч?гэй да?аны, сотору ы?ыахтар, онтон бары к?рг??мнээн окко киириэхпит буолла?а. Тоойуом, – диэтэ кини Ксенья?а ту?аайан, – бу Бэргэн ийэлээх а?ата ?ч?гэйкээн дьон этилэр, хомойуох и?ин, Та?ара кинилэргэ у?уннук олорор кыа?ы биэрбэтэ?э… Ол и?ин би?иги нэ?илиэк дьоно бука бары Бэргэммитин с?б?л??б?т, ытыктыыбыт, ?т?х т???ргэстээх, сурт кэриэстээх дииллэринии, хата, кини ийэлээх а?атын – хаарыаннаах дьону ааттатыа, оттон эн туох дьонноох-сэргэлээх о?о?унуй?
– А?ам баар, ийэм кырабар суох буолбута…
– Оо, дьэ ку?а?ан, бырастыы гын мин ону билбэт буолан ыйыттым. Чэ, бу Бэргэн дьонун уонна эн ийэ? барахсан кэриэ?игэр туран эрэ к?т???????.
Ксенья и?игэр соччо с?б?лээбэтэр да, хайыай – туран баран эмиэ куруускатын барытын та?хатарыгар тиийдэ. Эр дьон, балыктарын сии-сии, к??-дьаа буолан кэпсэтэ олороллор, шампанскайдара диэн тута ки?и т?б?т?гэр тахсар ас эбит, хайдах эрэ тулата барыта с?рдээх ?ч?гэй буола т?стэ, Бэргэннээх К?ст?к??н? былыр-былыргыттан билэр дьонун курдук санаата. Ити икки ардыгар К?ст?к??н эмиэ куруускаларга кута охсон, дор?оонноохтук эттэ:
– Чэ, са?а ыаллар дьолгут-соргугут ту?угар! Мин, Бэргэни кыра эрдэ?иттэн билэр а?а саастаах биир дойдулаа?а буоларбынан, э?эрдэлиибин уонна к?т?хт?р?б?н!
Кыыс ма?най улаханнык со?уйда, тугу эрэ утарсыах курдук уо?ун чорбо?нотон баран хаалла. Онтон санаата к?т???лл?б?т?гэр, шампанскайтан мэйиитэ эргичийэрэ эпсэн: «Чэ, ол эрээри са?а ыал диирэ эмиэ да с?п курдук, ол да и?ин баччалаах сиргэ кэлистэ?э. Уонна Бэргэн туох ку?а?аннаах уолуй? Арыый си?илии билсибэккэ эрэ хааллахпыт дуу?..» Куруускаларын охсу?уннараары ууммуттарын к?р?н, Ксенья са?а ыал ту?угар и?эрин саара?ныах курдук гынан баран, куруускатын ???э кырыытынан таарыйда. Истилэр.
– Дьэ бу бэрт! – диэн би?ириирин биллэрэн баран, К?ст?к??н эмиэ куруускатын тобо?олоото. – О?олоор, маннык боппуруостаахпын, э?иги ??тээ??э утуйа?ыт дуу эбэтэр балаакка?а дуу?
– Балаакка эмиэ баар дуо? – Бэргэн ыйытта.
– Баар-баар.
– Чэ, оччо?о хайыыбыт? – уол кыы?ын диэки к?рб?т?гэр биирдэрэ туох да диэн са?арбата, мэктиэтигэр, тылыттан матан хаалбыкка дылы: «Б?г?н т?нн?бэт эбиппит дуу?» – диэн санаа элэс гынан ааста уонна саннын ыгдах гыннарда, онуоха Бэргэн:
– Балаакката ордук буолара дуу, бачча ?ч?гэйгэ салгыннаах сиргэ сыыр ???э, к??х хонууга балаакка?а сытар, аллара эбэ долгуннара кытылга кыллыр-халлыр охсуллалларын и?иллиир олус ?ч?гэй буолааччы, – диэтэ.
К?ст?к??н кинилэри са?ата суох к?р?н турбахтаан баран, кэпсэтиигэ кытынна:
– ?ч?гэй, эн этэри? курдук мантан икки с??счэкэ хаамыылаах сиргэ арыыбыт тумсугар к??х оттоох к?н? хонуу баар, онно балааккаланар ордук буолуо.
Сотору а?аан б?тт?лэр, Ксенья и?ити сууйаары гыммытын К?ст?к??н: «Турдун, мин бэйэм дьа?айыам», – диэн кэбистэ уонна ??тээ??э киирэн, икки утуйар м????чч?г? кытта балаакканы тутан та?ыста. Уоллаах кыы?ы баты?ыннаран, арыы тумсугар а?алан балааккаларын тардан бардылар, Ксенья сыыры та?нары т??эн, уу кытыытыгар киирэн, обургу таас ?рд?гэр олорон хомону одууласта. ??стэн с?р??н салгын саба биэрэр, уу са?атыттан чугас уу ылбыт со?отох иирэтэ тохтоло суох илибирии м?хс?р, кыыс бэйэтин то?о эрэ ойдом ??мм?т чоро? со?отох иирэ талахха ханыылыы санаата, дьонуттан-сэргэтиттэн тэйэн, эмискэ бы?аарынан манна кэлэн хаалбытын билигин дьэ ?йд?н?н бэрки?ээтэ. Испит арыгыта адьас аа?ан, олох ?йд?нн?, ити К?ст?к??н э?эрдэлииригэр са?ата суох хаалла дии, тугу да бы?аарыммакка сылдьан, араа?а, сыы?а с?б?лэспиккэ дылы са?арбата дуу?
Ити кэм?э ???эттэн кумах суккураата уонна аттыгар Бэргэн биирдэ баар буолла, сэрэммиттии аттынаа?ы тааска олорунан кэбистэ:
– Ксенья, балаакка бэлэм. То?моккун дуо, манна с?р??н буолбатах дуо?
– Суох, ?ч?гэй, Бэргэн, эн ити табаары?ы? эппитин итэ?эйбэт инигин? Мин билигин ыал буолар санаам суох уонна эйигин эмиэ ?ч?гэйдик билбэппин ээ.
– Ксенья, ?йд??б?н, оттон мин эйигиттэн тугу кистиэмий, чахчы эйигин таптыыбын, оттон ыал буоларга с?б?лэстэргин улахан дьолум буолуох этэ.
Са?а суох буолла, хомо?о хоптолор т?тт?р?-таары ты?кына?а к?т?лл?р, уу ?рд?нэн биллэр-биллибэт туман ?р?к?йэн эрэр. Тэйиччи с?р?н ????нэн мотуордаах о?очо аа?арыгар, аппа айа?ын ту?аайыытыгар кэлбитигэр, а?а?ас сиринэн тардыллан субу баардыы к??скэ тыа?аан ылла. Уонна чуумпу, икки атахтаах сэдэхтик ?ктэнэр хомотугар атын туох кэлэн аймыа буолла?ай?
?р?с чэлгиэниттэн дьагдьайыах курдук буолан, иккиэн ???э дабайдылар, балаакка ааныгар тиийэн сэгэтиэх курдук гынан и?эн, кыыс уол диэки ыйытардыы к?рб?т?гэр, Бэргэн:
– Эн, чэ, киирэн о?остон сыт, мин хойутуу…
Уол балааккаттан тэйэн, эмиэ хомо кытыытыгар киирэн, ууга таастары быра?аттыы оонньуу сырытта. О?о эрдэ?инэ: «Ким хас алаадьыны о?орор эбитий?» – диэн к?рэхтэ?эллэрэ, и?нэйэн баран, хапта?ай таа?ы уу кырсынан халты барарыныы быра?аттыыллара. Таас уу урсунуттан тэйитэлээн баран тимирэрэ, оччо?о хас ии ??скээбитин аахсыы буолара. Ону санаан, Бэргэн хас да таа?ы ууга тамнаата эрээри ?й?-санаата балаакка?а утуйаары хаалбыт Ксенья?а ханньары тартара турар. Билигин сыгынньахтанан сытта?а. Аан ма?най Сэргэлээх уопсайыгар к?рс?лл?р?гэр кылгас халаат анныттан кыыс ма?ан суон б?т???л?р?, бууттара к?ст?лл?р?н ?йд??н, с?рэ?э к??скэ тэбиэлээтэ, тыынара кылгаата, хара?а ирим-дьирим буолбахтаата, ол ахсын ?сс? кы?ыйан-абаран туох т?бэ?эр таастары ууга кыыраталыы сырытта. К??с бысты?а оннук сылдьан баран, с?рэ?э т????гэр батыа суохтуу б?лл?ргэччи тэбиэлиирин истэ-истэ, сыыры дабайан балаакка ааныгар тохтоон ылла уонна синим биир диэбиттии, бири?иэн ааны ?р? тардан, и?ирдьэ дьылыс гынна.
Кыара?ас балаакка?а кыыс ула?а хайы?ан, спортивнай та?а?ын устубакка сытар. Уол хайыан да билбэккэ, утуйар м????чч?к ?рд?гэр эмиэ та?астыын тиэрэ т?стэ. Киирэн эрэр к?нтэн балаакка бири?иэн ?р?т?гэр хаты? лабаатын к?л?гэ тараадыйа т??эр, бочур сэбирдэхтэрэ тохтообокко м?хс?лл?р. С?р?н ????нэн аа?ан и?эр борохуот тыа?а эмиэ аппа айа?ар к??скэ тыа?аан, ырыата-тойуга дор?оонноохтук дуора?ыйан ааста. Кыыстаах уол са?арбаттар, иккиэн бэйэ-бэйэлэрин таарыйыахпыт диэн куттаммыттыы, балаакка утарыта кытыытыгар сыстыахтарынан сы?ыннылар.
– Эн дьону? хайдах… суох буолбуттарай? – диэн кыыс кэмниэ-кэнэ?эс кэ?иэ?ирбит куола?ынан ыйытта.
– А?ам сайын оттуу сылдьан, итии да итии к?н т?б?т?гэр хаан туран, оттон ийэм о?олонобун диэн, кырааската баран…
Иккиэн курус санааны кыйдыырдыы ах бардылар. Та?ырдьа тыал куугунуур, ?р?с долгуннара кытылга халлыр-баллыр охсуллаллар. Уоттаах-к??стээх куораттартан, дэриэбинэлэртэн тэйиччи ?р?с хомотун ?рд?гэр баар буолан хаалбыт кыыстаах уол тылларыттан маттылар, бэйэ-бэйэлэриттэн куттанар курдуктар.
Уол аттыгар субу, илиитин уунна да былгыччы куу?ан ылыа?ыныы, ?ч?гэйкээн кыыс сытарыттан с?рэ?э тэбэн тулутарыттан ааста, ата?ын анныгар т?гэ?э биллибэт далай эмпэрэ сыырын ?рд?гэр турардыы тыына хаайтарда, синим биир диэбиттии, эргичис гынан кыыс уо?угар сыстан уураа да уураа, сыллаа да сыллаа буолла. Ксенья ма?най т????ттэн анньан, сирэйин куоттарыах курдук гынан и?эн, кэнникинэн сымнаан-ууллан хаалбыттыы налыйда, бэл хардары уура?ан, уо?а чупчуруйарын биллэ, салгын тиийбэккэ эппэ?нэ?э тыыннылар, сир-халлаан, кытыл-?р?с барыта булкуллан к??рчэхтии ытылыннылар, к?н анныгар баар бары-барыта туох да суолтата суох буоллулар, мэйиилэригэр уот сарадахтар к?л?мнэстилэр, ???энэн, кыырай халлаанынан сыдьаайар аанньаллар т?мсэн к?рг??м?нэн дьиктилээх ырыаны тардан эрэр курдук буолла, кинилэр ула?ата-у?уга биллибэт халлаан куйаарыгар эргичийэр сир шарыгар иккиэйэ?ин эрэ хаалбыкка дылылар…
Кэмниэ-кэнэ?эс тохтуу т?сп?ттэрин кэнниттэн Ксенья ип-итиинэн тыына-тыына сипсийдэ:
– Ийэтэ суох улааппыт буоламмын, а?ам миэхэ ийэ-а?а тэ?инэн буолбута, мин туспар хайдах курдук кы?алларын-м??эллэрин, кыра эрдэхпинэ мииигин к?м?с чыычаа?ым дии-дии наар с?гэ сылдьарын, к?т?хс?н олорон тэлэбиисэринэн «тутуллубат иэстэ?ээччилэрдээх» киинэни к?р?рб?т?н ?йд??н, уйадыйан кэлэбин, а?абар махтана саныыбын…
Кыыс ах барбытыгар аллара долгуннар к?лл?рг?? охсуллар тыастара и?илиннэ, ?р???нэн тэйиччи хойутаабыт ки?и мотуорун тыа?а куугунаан ааста. Бэргэн кыыс дыргыл сыттаах сымна?ас ньаассын батта?ын имэрийэ-имэрийэ сыллаан ылла. Бу курдук иирэн барыахча курдук т?гэни кини оло?ор аан ма?най к?рс?р этэ, олус ?ч?гэй кэрэ кыы?ы кытта таптаспыт биир т??н ту?угар олоххун барытын да биэрэргэ бэлэм?э дылыгын…
Ханна эрэ ыраах эти? этэн л???г?рэттэ, чараас бири?иэн курдат ча?ыл?ан к?л?пп?с гыммыта к???ннэ. А?ыйах таммахтар табыгыра?ан ыллылар. Онтон тыал к????рдэр к????рдэ, балааккаларын к?т?тэн илдьиэххэ айылаах и?нэ?нэттэ, ол аайы кыыс куттанан уолга ыга сы?ынна, тыал сирилэс тыа?ыттан ураты атын туох да и?иллибэт буолла. Онтон тыал эмискэ ньим баран хаалла, ол оннугар эти? субу кинилэр ?рд?лэригэр саайыллыахтыы барчалаата, чараас бири?иэни курдаттыы, балаакка и?ин барытын к?ндээрэ сырдатан ча?ыл?ан сандаары?наата, ону кытта ардах хаххаларын ?рд?гэр эрчимнээхтик ??к??лээн и?эн, к??скэ т??эн куугунатта.
Сир-халлаан си?нэр бу алдьархайыгар кыыстаах уол иккиэйэ?ин хаалбыттыы куусту?уохтарынан куустустулар, силлиэ-тыал к?т?тэн илтэ?инэ да, к??стээх ардах уу ортотугар хаалларда?ына да, ха?ан да арахсыбат, тэйсибэт курдук бииргэ силлистилэр. Т??н хойукка диэри эти? л???г?р??р?гэр, уу чалымныырыгар ??рэнэн, имэ?нээхтик сылла?а-уура?а сыттылар, бу ньиргиэр эти?, барытын сандаардар ча?ыл?ан уота кинилэр тапта?алларын умнуллубаттык уратылыыр бы?ыылаа?а. Итинник тыас-уус ортотугар сарсыарда буолан эрдэ?инэ утуйдулар.
Хаска утуйбуттарын Бэргэн билбэккэ да хаалбыт, у?уктаат, ардах астан, чэмэлкэй к?н кинилэр балааккаларын курдаттыы сырдатарын к?рд?, кулгаа?ар биллэр сылаас тыыныы диэки т?б?т?н хамсатаат, са?а тыллыбыт ньургу?уннуу кыысчаан киниэхэ сыстыа?ынан сыстан, утуйан буккуруу сытарыттан с?рэ?э ?л?скэн ??р??нэн туолла. Т??л?гэр туох эрэ ?ч?гэйи к?р?н, мичийэ сытар кыы?ы у?угуннарымаары, илиитэ к???йб?т?н ?рд?нэн адьа?ын хамсаабакка сытта. Аттынаа?ы талахтарга чыычаахтар чырыпта?аллар, ырыых-ыраах мотуор кы?кыныы ыллаан ааста.
Балаакка та?ыгар атах тыа?а сырдыр?аан кэллэ, онтон К?ст?к??н са?ата: «Эдэр ыаллар, туру?! К?н ыраатта, хомунуоххайы?, илимнэрбитин э?эн баран дьиэлиэ этибит, аны куоракка айанныыргыт баар дии», – диэтэ. Кыыс са?аттан у?уктан кэллэ уонна кинини к?р?н мичээрдээтэ. Бэргэн кыы?ы уо?уттан уураан ылла, к???йб?т илиитин араарда, туралларыгар тиийэллэр – хайыа? баарай, туох барыта, ол и?игэр ?ч?гэй эмиэ, б?тэр у?уктаах, аа?ар аналлаах…
Туран та?ырдьа сыыллан тахсыбыттара, ардах кэнниттэн сууммут-тарааммыт курдук к??х окко-маска, иирэлэр сэбирдэхтэригэр сиик кылбачыйа ча?ылыйар, хомо мэндээркэй иэнэ чэрэниилэ ???н?? к???р? су?умнуур.
– Дьэ быйыл т??э илик к??стээх ардах си?нэн ааста, ити – ??-быйа? бэлиэтэ, э?иги дьоллоох-соргулаах ыал буолуоххутун кэрэ?илээтэ, – диэтэ К?ст?к??н сис туттан маадьаллан туран.
Инчэ?эй оту кэ?эн, ??тээннэригэр баран и?эн, Бэргэн биир дойдулаах а?а табаары?ыгар махтанарын биллэрэн илиитин ыга тутан ааста. Сып-сап а?аат, ????н к??ллэригэр баран, илимнэрин к?рд?лэр, т?нн?н бултарын ?ллэ?иннилэр. Му?ха, илим балыктарыттан К?ст?к??н солуурчахха инчэ?эй муох быы?ыгар аста уонна: «Куоракка киириэххитигэр диэри дь?дьэйбэккэ сибиэ?эйдик тиийиэ?э», – диэтэ. Балааккаларын, илимнэрин, му?халарын хомунан, о?очолоругар киирдилэр.
К?ст?к??н собуоттуур быатын эрчимнээхтик т?л? тардарын кытта мотуор бирилии т?стэ, ??скэ киирэн о?очо суптугур тумса ууну таарыйбакка ?р? хоройон, хара?аччылыы дайдылар. Кыыстаах уол к??скэ сирилиир тыалы утары н?р?чч? туттан, хардары-таары бииллэриттэн куусту?ан олордулар, о?очо хайыппыт долгуннара ?р?тэ кыынньан, ы?ыахтыыр бырда?алара к?н уотугар к?л?м?рд?? оонньууллар, мотуор бэ?э?ээ??иттэн быдан сэргэхтик, дьол-соргу ырыатын ?р?г?йд??хт?к дьиэрэччи тардарга дылы. Сотору с?р?н ??скэ киирдилэр, эбэ кэтит-киэ? иэнигэр да долгуннар улаатан, ар?астарыгар олорсон, о?очо ?р?тэ к?т?н ыла-ыла, т?гэ?инэн уу урсунугар охсуллан ла?ыр?аата.
Дьиэ?э кэлэн тиэтэйэ-саарайа а?аатылар. К?ст?к??н уоппуска ки?итэ буолан, ханна да ыксаабакка, анал улахан чааскытыттан чэй и?эн бурулата-бурулата ба?аарыйар:
– Хайдах сырыттыбыт дии санаатыгыт, убайгытыгар хом санаа?ыт суох ини?
– Тыый туох диэн эттэххиний, – Бэргэн хайдах махтаныан билбэккэ, эттэ: – Олус бэркэ сынньанныбыт, убайбытыгар бар?а махтал!
– Дьэ бэрт оннук буолла?ына, – К?ст?к??н ??рэр, – арба да куоракка уопсай дьиэ?э бэйэ?ит хостооххут дуо?
– Оо, суох, оннугу толкуйдуу да иликпит, уопсайга миэстэ адьас тиийбэт, о?олор бара сатаан, хосторго «двухяруснай» дэнэр, ороннорун ?р?т-?рд?гэр икки этээстээн туруораллар. Сорох эдэр преподавателлэр уопсайга биирдии хо?у ылан, о?олорун, т?р?пп?ттэрин кытта олороллор, оттон ыал буолбут устудьуоннар бары куоракка дьиэ куортамна?аллар.
– Оок-сиэ, оччо?о э?иги ханна барар былааннааххытый?
– Бэйэбит да билбэппит.
– Дьэ мо?уок эбит, – ха?аайын тугу эрэ толкуйдаан, сэ?ийэтин имэриммэхтээтэ уонна холодильник ?рд?гэр сытар тэтэрээти, уруучуканы ылан суруйбутунан барда: – чэ, оччо?о мин э?иэхэ биир аадыры?ы биэриим, Сайсарыга Чиэхэп ма?а?ыыныттан чугас бииргэ суоппардаабыт Дьараа?ын диэн ки?им дьиэ атыыласпыта, олбуорун и?игэр быыкаайык дьиэ дуомнаах. Онтукатын эмиэ устудьуоннарга куортамныыра да, быйыл б?тэрэн бараллар диэн эрэрэ. Э?иги миигин ыытта диэн туран кэпсэтэн к?р??, атын ыалы кытта дуогабарда?а охсубатах буолла?ына ылыа?а.
– Оо, дьэ бэрт буолуо этэ! – Бэргэн ??рдэ, – убайбыт оччо?о ту?алаабыты? тобо?ун ту?алаан, улаханнык абырыа? этэ.
Ити курдук ха?аайыннарыгар махтанан-ба?ыыбалаан автовокзалга кэллилэр. ?лэ к?нэ уонна к?н?с буолан, хата, куораттыыр ки?и а?ыйах, онон сонно бараары турар оптуобуска билиэккэ тии?иннилэр. Сотору быылы-буору ?р?к?тэн айаннаатылар, суол икки ?тт?нэн сэбирдэхтэринэн сипси?эр от-мас, тор?о к??х киэ? сы?ыылар киинэ экраныгар курдук устан аа?аллар. Бэргэн кыыс нарын тарбахтарын туппутун араарбат уонна ?л??нэ эбэ кытылыгар ?йд??н-санаалыын ирим-дьирим барбыт т??ннэрин бэлэхтээбитин и?ин ???ээ халлаа??а баар бары ?рд?к Айыыларга махтана саныырыттан ордубат, куоракка киирэн, авиапорт ыппыт охтуу сыыйыллар суолунан айанныылларыгар, уол ??к??лээн да бэдьэйиэх туругунуу, этээстээх дьиэлэр ??рэн-к?т?н сэгэйиэхтэринэн сэгэспит курдуктара. Ки?и орто дойдуга маннык дьолу билэр ту?угар т?р??н-??скээн, олорон аа?ан эрдэ?э…
Автовокзалга т??эн, уулусса кытыытынан сиэтти?эн баран хаамыстылар, кыы?а: «Мантан уопсайбар диэри к?т???н илт», – диирэ буоллар, Бэргэн адьас саараабакка да к?т???н илдьэ барыах этэ. Уопсайдарын ааныгар тиийиэхтэригэр диэри хас да билэр ки?илэрин к?р?ст?лэр, бары сиэттиспит уоллаах кыы?ы к?р?н мичээрдииллэр, арай суолга бииргэ ??рэнэр Ылдьаатын эрэллээх саллаата Буут утары и?эр, кинилэри к?р?н, суолу туораан, утары кэлбитигэр, Бэргэн наар кинини элэктээн, дьээбэлээн тахсар уолу к?рс?б?т?н т??? да с?б?лээбэтэр, ханна куота сатыы сылдьыай, уун-утары тиийдэ. Буут кинилэри к?р?н, биир сиргэ хамсаабакка туран баран, чуга?аабыттарыгар, дорооболо?он баран:
– Хайа, бу дьон ?ч?гэй буолан эрэ?ит дуу тугуй? – диэн ыйыппытыгар, Бэргэн киэн тутта чобуотук хардарда:
– Сэргэлээххэ биир ыал эбилиннэ диэн кэбис!
– Туох даа?! Дьэ уол о?ото эбиккин, сыылла сылдьан сыар?а быатын бы?ар диэн итини этэн эрдэхтэрэ, чэ, э?эрдэлиибин, сыа сиир дьон буолбуппут, – илиитин тутан ибигирэттэ. – Оттон биэдэрэ?э тугу туттугут?
Бэргэн кинини кытта улаханнык кэпсэтэр санаата суох, ол и?ин дьээбэлэнэр курдук эрээри, тымныытык бы?а биэрдэ:
– Кы?ыл к?м???.
5
Ити эрээри Бэргэннээх Ксенья тулуйбатылар, сол к?н а?албыт балыктарыттан бы?ар бы?а?а?ын кыракый быласымаасса солуурчахха кутан, Сайсарыга К?ст?к??н ыйбыт аадыры?ыгар бардылар. Ки?илэрин олорор дьиэтэ аспаалламмыт тэргэн аартыктан туора тахсар, соччо у?уна суох уулусса эбит. Чуумпу, ки?и сэдэх, масссыына да хаа-дьаа сылдьар чинчилээх, суол кытыытыгар кыстаммыт бэрэбинэлэр аттыларыгар от бытыгыраабыт кырыс сирэ баарыгар кууруссалар тугу эрэ то?суйаллар, бэйэ-бэйэлэриттэн былдьа?ан, сырсан сарымтахтаналлар. Уулусса ортотугар к?пп??н?с сымна?ас сиргэ ?ктэннэххэ буор к?дэриктэнэ бур?а?ныыр, араа?а, ардах кэнниттэн б?т?нн?? бадараан-идэрээн дойдуга кубулуйар чинчилээх. Атыттартан туох да уратыта суох самнайбыт дьиэ хапта?ын олбуоругар кинилэр к?рд??р аадырыстара суруллан турарыгар харахтара и?нэ т?стэ. Кэлииккэни то?суйан дарбыйан балачча турбуттарын кэнниттэн, ки?и хааман саллыр?айдаан кэлэн ыйытта:
– Кимнээххитий?
– Би?иги устудьуоннарбыт, Намтан К?ст?к??н диэн суоппар ата?ы? кыра кэ?иитин ыытта уонна бэйэбит эмиэ эйигин кытта кэпсэтэр наадалаах этибит, – диэн Бэргэн эр ки?и киэбин ылынан са?арда.
– К?ст?к??н даа? Кэ?ии диигин дуу? – дьиктиргиир ыйытыыны кытта, сонно кэлииккэ а?ыллан халыр гынна, энньэйбит сы?аахтаах, ?рд?к у?уохтаах ки?и саха?а сэдэх сырдык харахтарынан уорбалыырдыы к?рд?-и?иттэ. Уол тута биэдэрэни ууммутун э?э охсон ылан, ха?ыатынан саппыттарын хастыы тардаат, балыгы к?р?н баран, са?а аллайда:
– Оо-сиэ, бу ки?ини, до?ор! Миигин куоракка сордо?у булан сиэбэтэ буолуо диэн ыытта?а дуу?! – уолу ?т?р?-батары к?рд?: – Оттон миэхэ туох наадалааххыт?
Баччаа??а диэри са?ата суох турбут Ксенья инники та?ыста:
– К?ст?к??н эйигин «ба?ар дьиэ куортамныа» диэбитэ.
– Ээй, – дии т?стэ ки?илэрэ эгэ-дьа?а, – оттон маа?ы??ыттан инньэ диэххитин, э?иги устудьуоннаргыт дуу?
– Устудьуоннарбыт.
– ??рэххитин ха?ан б?тэрэ?ит?
– Э?иил.
– Э?иил даа? Са?а ыал буолбут дьон буоллаххыт?
– Оннук.
– Ааккыт-суолгут кимнээх диэ??итий?
– Бэргэн уонна Ксенья.
– Сирэйгититтэн-хараххытыттан к?рд?хх?, бэрт сымна?ас дь???ннээх-бодолоох дьон буолуоххутун с?пт??х эбит. Манна олорор к?ннээх буоллаххытына, дьону, устудьуоннары э?ин мунньубаккыт. С?б?лэ?э?ит?
– С?п.
– Чэ бэрт, мин Дьараа?ын диэммин, дьиэ баар, эмиэ устудьуоннар олорбуттара уонна ??рэхтэрин б?тэрэн са?ардыы барбыттара, киирэн к?р??.
Кыыстаах уол ки?илэрин баты?ан и?ирдьэ киирдилэр, кэ?эс у?аайба, хортуоска уга са?а бытыгыраан эрэр ы?ыллыбыт сонуога, олбуору кыйа сарай, туох эрэ тутуулар бааллар, улахан дьиэттэн ?сс? антах, у?аайба и?игэр турар буруус ма?ынан тутуллубут дьо?ус дьиэ?э кэлэн киирдилэр. Ортотугар сыба?а суох кирпииччэ о?ох, ситэ ыпсыбатах быыстарыттан хаппыт буор долгуннура быгар, о?ох ха?ас ?тт?гэр биир эркини барытын киэптии кэтит тимир орон кураанах боробулуоханан к?р?н турар, ?рд?гэр кырааската суох хапта?ын долбуур, ону аннынан «Огонек» сурунаалтан кырыллан ылыллыбыт хайа эрэ сыл халандаара – эдэр уоллаах кыыс бугул тэллэ?эр к???с-к???стэринэн ?й?н?н олороллор. Кинилэр уопсайдарыгар Крамской ааспыт ?йэтээ?и «Биллибэт дьахтара» улуутуйа туттан, карета т?нн?г?нэн кынчыатыы к?р?р эбит буолла?ына, манна били??и кэм уоллаах кыы?а тыа?а, бугул т?гэ?эр олороллоро хайдах эрэ кинилэр олохторугар маарынныыр буолан дуу – быдан чугас курдук. Ити хартыына?а сайы??ы тыа сирин чуумпу киэ?этэ нуурайбыта-нусхайбыта бу быыкаайык дьиэ и?ин холку, исти?, ну?ара? к?р??н??р. О?ох у?а ?тт?гэр бэйэ о?о?уута остуол, икки эрэ ки?и батыан с?п бы?ыылаах.
– Устудьуон дьонтон элбэ?и к?рд??б?пп?н, ыйга отут солкуобай уонна уокка оттор маскытын бэйэ?ит булуна?ыт, – ха?аайын боппуруо?у бы?аччы бы?аарсар ки?и буолла.
Устудьуон ыйдаа?ы истипиэндьийэтэ 56 эрэ солкуобай, онон холбоон м????х уон иккиттэн чиэппэрэ куортам?а барарыттан Бэргэн и?игэр т??? да ыарыр?ата санаатар, с?б?лэ?эригэр тиийдэ: «Ыксаатахха, харабыл э?ин курдук туох эмэ быстах ?лэ?э киириллиэ уонна э?иил б?тэрэр сылбытыгар истипиэндьийэбит арыый эбиллиэхтээх, оттон дьиэ диэн дьиэ, ?рд?б?т?гэр кэм кырыы?алаах буолабыт», – дии санаата уонна ыйытта:
– Хас массыына ма?ынан сыл тахсарбыт буолла?
– Ээ, пахай, биир массыынан ыллыы-туойа кыстыыгыт, кыратык отуннугут да, та?ырдьа куотардыы итиинэн оргуйар баанньык буолар, – диэн ха?аайын дьиэтин хай?аата уонна дьээбэлэнэн м?ч?к гынна: – Бачча эдэр о?олор уотунан умайа сырыттаххыт, оттубатаххытына да ити орон ?рд?гэр т????? ?лэ-хамнас то?орбото буолуо ээ, ?а-?а-?аах! Биир биллэр бэйиэттэн: «О?о? то?о элбэ?ий?» – диэтэхтэринэ: «Дьиэм тымныы, дьиэм тымныы», – диир сурахтаа?а. ?а-?а-?аах!
Бэргэннээх Ксенья сирэй-сирэйдэрин к?рс?н эрэ кэбистилэр, ки?илэрэ толоос со?устук ??рэрин-к?т?р?н хайалара да би?ирээбэтэ, арай кыыс моонньуттан са?алаан, иэдэстэрэ кытаран хааллылар.
– Чэ, ити курдук, – диэтэ Бэргэн, ки?илэрин халы? со?ус оонньо?уутуттан саллан, кэпсэтиини б?тэрэ охсоору, – Ксенья сотору со?уруу сынньана барар, мин и?ит-хомуос а?алыам уонна каникулбар дойдулуубун, аны к???н ??рэх а?ыллыбытын кэнниттэн кэлиэхпит.
– Чэ, с?п, – Дьараа?ыннара боччумура охсон Бэргэнниин илии тутуста уонна ????н та?ырдьа та?ыстылар, дьиэлээх ха?аайын олбуор ааныгар диэри атаарарыгар са?ата-и?этэ хам буолбат:
– Биир усулуобуйалаахпын – т??н олус хойутаабаккыт, уонтан киэ?э кэлииккэ лип хатанар.
– Биирдэ эмэ быраа?ынньыкка хойутаатахпытына, ыалга хоно хаалыахпыт, онтон атыныгар эрдэ баар буолуохпут, эчи бу диэки т??н сырыыланар куттала да бэрт ини…
– ?а-?а-?ах! – Дьараа?ын маа?а табыллан к?ллэ, – дьэ, кырдьык, бэйэтин дуу?атыгар ?ст??х эрэ ки?и би?иги оройуоммутугар т??н мэнээктиэн с?пт??х.
Кыыстаах уол эмиэ быыллаах-буордаах уулуссаларыгар баар буоллулар.
– Ку?а?ана суох дьиэ дии? – диэтэ Бэргэн, арыый тэйэ т?сп?ттэрин кэнниттэн.
– Ха?аайын хайдах эрэ балабыай тыллаах-?ст??х, ки?ини кыбы?ыннарыах да, ???ргэтиэх да курдук, – Ксенья санаатын малтаччы эттэ.
– Ээ, кырдьа?ас дьон бары итинник тылга тии?эр буолан хаалаллар, туох буолуой, санаа?ар тутума уонна куоракка дьиэ дэбигис к?ст?бэт, итини да былдьыы иликтэринэ кэпсэтэн, ылар буолбуппутугар махтал, – диэтэ уол, кыы?ы саарба?алаппат гына.
– Тылга тии?ии – кырдьыы бэлиэтэ, – диэн, Ксенья бэйэтэ-бэйэтиниин кэпсэтэрдии ботугураата.
Сотору Ксенья со?уруу к?тт?, оттон Бэргэн ??рэ?ин ?м?р?тэ охсон, са?а дьиэлэригэр кы?ы??ы та?астарын кытта и?ит-хомуос, чаанньык-чааскы атыыла?ан а?алан хаалларда уонна дойдутугар айаннаата. Сайын устата кыы?ын, оо, ахтан да биэрдэ! ?л??нэ эбэ кытылыгар эти?нээх ардах т??н хайдах курдук имэ?ирэ-дуо?уйа тапта?а сыппыттарын ымпыктаан-чымпыктаан ?йд??т???нэ олус сылаанньыйан, эт-этэ итийэн кэлэрэ, эмиэ да: «Кэргэннэнним дуо, то?о т?ргэнэй, холостуой оло?ум барахсан, быра?аай, аны бэйэм бэйэбэр сылдьан б?ттэ?им», – диэн курутуйа саныыра. Дойдутугар аймахтарыттан тасты? убайа аах эр бааллар, кинилэргэ ыал буолан эрэрин ту?унан и?итиннэрдэ да, дьоно онтон ??рэн ?р? к?т? т?спэтилэр, к?нн?р? истэн эрэ кэбистилэр, арай са?а?а, кэм дьахтар ки?и буолан, кини бала?ыанньатын ?йд??н эттэ: «Харчы кыратык бэрсиэхпит».
Биир киэ?э почтаттан а?ыйах тыллаах тэлэгирээмэни а?алан биэрдилэр: «Куоракка эргилинним, а?абар эттим, эйигин кэтэ?эбин», – диэн. Кэргэн ылан эрэр кыы?а куоракка кэлбитин кэнниттэн Бэргэн туруон-олоруон булбата, сарсыарда у?угунна?ына, т?нн?к сабыытын быы?ынан тыргыллар к?н бастакы сарда?аларын кытта Ксеньята мичээрдээбит м?сс??нэ к?ст?н кэлэрэ. Киэ?э утуйаары сытта?ына, балаакка анныгар ?р?с долгуннара кытылга охсуллар тыастара уонна ыраах хойутаабыт мотуор ты?кыныыра, ону кытта субу ?р? тэбэ сылдьар тыгынас эмиийдэргэ т????нэн саба т??эн, уотунан умайар уостары у?а-таала уураа?ынтан тумнаста туймаарыы, куугунуу к?т?? сырал?ан уотугар ууллуу умсул?ана с?рэ?э му?наа?ы н??л?тэ м?????ннэрэрэ, хара?а ирим-дьирим буолара, тыынар салгына тиийбэтэ…
Ол и?ин оттоон б?тэн, ходу?аларыгар б?тэ?ик кэби?иилээх оту туруорсаат, Бэргэн су?аллык куораттаата. Бу сырыыга уопсайыгар таарыйбакка да, дьиэлээх-уоттаах ки?и сиэринэн, тута Сайсарыны быста. С?рэ?э тэбэ-тэбэ кэлииккэ аанын то?суйбутугар, кинини эрэ кэтэ?эн турбут курдук Дьараа?ын са?ата:
– Кимий? – диэтэ уонна хоруйдуурун кытта:
– Оок-сиэ, ха?аайын кэллэ! – диэн са?а аллайда уонна кэлииккэни сэгэттэ.
– Дорообо, до?ор! Оттон кэргэни? дьиэтин сууйан-тараан, ки?и билбэт гына о?орон, эйигин к??тэр, билигин суох, куораттаабыта, аны тыаттан а?ата кэлбитэ, дьэ к?т??т ки?ини ?тэн-ааньан, тургутан к?р?р? буолуо, ойо?оскор хатырыкта хаалан, хачыр-кучур тыа?ыыра буолуо, ?а-?а-?аах! – ?гэ?инэн эмиэ бэрт сатаархайдык к?ллэ.
Бэргэн суумкатыгар чугас бэлэмнии анньыбыт сугун барыанньалаах баа?каны хостоон ууммутун, ки?итэ ??рэ-к?т? ылла:
– Махтал, куорат чуга?ыгар сир а?а м?лт?х, урут Горнайтан, Ма?арас аттыттан сыл тахсар отоммутун булар этибит, быйыл мэлийдибит.
Уол олбуор и?игэр турар дьиэтин аанын тэлэйэ баттаат, со?уйан, аан чанчыгар ?й?н?н турда. Муоста кытархай кырааската са?ардыллан, ки?и халтарыйыах айылаах к?л?м?рдэс лаа?ынан кылбачыйар, о?ох ?р?? оппуоханан сотуллубут, быы?ынан бырдьайар буор мэлийбит, билиитэ?э ыга хаппахтаммыт к?ст?р??лэ, кэтит орон утуйар та?а?а сибэкки ойуулаах анал сабыылаах, куру?уба ойуулаах устуоралаах со?отох т?нн?к анныгар кыракый остуол к??х ыскаатарыгар кини атыыласпыт и?иттэрэ кэккэлээбиттэр, орон ?рд?нээ?и долбуурга а?ыйах кинигэ, кытыытыгар Шолохов статуэтката. Кыыс о?о барахсан диэн дьэ маннык буолла?а, барыта уруккутун курдук, сайы??ы нуурал киэ?э к???с-к???стэригэр ?й?мм?т уоллаах кыыс хартыыналара да уларыйбатах, ол эрээри дьиэ и?э исти?, ыраас, орун-оннугар: «Ксеньям барахсан ?т?? да ха?аайка буолсу, – диэн и?игэр ??рэ санаата уонна кини а?атын кытта билсэриттэн эмиэ да дьулайан кэллэ, – дьэ хайдах-туох билси?ии буолар, со?отох кыы?ыгар тиэрдибэккэ сирэн кэбиспэт ини, хайыахпыный – син биир ха?ан эрэ хайаан да к?рс?р-билсэр т?гэммит ту?аайыахтаах буолла?а…»
Уол ааны т?тт?р? а?ан, аан айа?ар бачыы?каларын хаалларда, ол кэнниттэн дьиэ?э сэрэнэн сыбдыйан, Шолохов статуэткатын илиитигэр ылан ыара?натта – мрамор кыра олбохтоох, хара?а кырааскалаах ылта?ын буолан лис курдук, кэтэ?эр: «ск. Арапов Г.Е.» диэн суруктаах, т?тт?р? уурда, онтон о?ох ?рд?нээ?и к?ст?р??лэни аспытыгар миин сыта саба биэрдэ. ?ч?гэй, олус ?ч?гэй! Оок-сиэ, кэргэннээх буолар диэн бэрт да эбит!
Сис туттан, о?ох эркинигэр сыстан турда, уун-утары кыыстаах уол бугул тэллэ?эр к?хс?лэринэн сыстан сылаанньыйан олорор хартыыналара, ити курдук кинилэр Ксеньятынаан эмиэ баран и?иэхтэрэ буолла?а олох суолун устун бэйэ-бэйэлэригэр ?й?н?н, то?хойо кырдьыахтарыгар диэри…
6
К???н кэлэн, саахса?а сайабылыанньа биэрбиттэрэ, саахсаланыы ту?унан докумуону ылар к?ннэригэр бииргэ ??рэнэр уолаттарын-кыргыттарын ы?ыран, кафе?а хас да остуолу холбуу тардан бэлиэтээбиттэрэ. Ити курдук орто дойдуга Бэргэн уонна Ксенья Уйбаныаптар диэн ыал баар буолбута.
Кыыдаан кы?ын обургу муустаах кырыанан илгистэн, тымныынан силлиэрэн кэлэ охсубута. Сайсарыга Бэргэннээх олорор ыалларын олбуорун и?э ыраастык к?рдь?лл?б?т?гэр сиппиир уонна туора к?рдьэх анньыллыбыттар. Олбуор и?игэр онтон атын туох да суох, уу чуумпу, б?г?н Ксеньята то?о эрэ хойутаата, Бэргэн сарсын буолуохтаах сэминээргэ бэлэмнэнэригэр, бэйэтэ да ?йд??б?т?нэн, т?нн?г?нэн та?ырдьаны одуула?а олорор буолар. Бэйи, бу кыыс то?о хойутаата, ??рэ?э б?пп?тэ да син балачча буолбута чахчы. Уулусса?а массыына тыа?а тохтообутугар, эмиэ к?р? т?стэ – кэлииккэ а?ылынна уонна буут эти с?кп?т Дьараа?ын улахан дьиэтигэр к?л?к?чч?йдэ, кэнниттэн кууллаа?ы туппут ки?и батыспыт. Ити аата, ыаллара тыаттан кэллэ?э, лааппыларга эт тамты эстэн, билигин тыаттан ситимнээх дьон эттэрин-??ттэрин булунан олороллор. Эбэтэр ити Дьараа?ын курдук, кэлэри-барары, ылсары-бэрсэри сатыыр дьон, хантан эрэ эти-балыгы а?алан ба?аарга илдьэн атыылаан, син ?п-харчы булуналлар бы?ыылаах.
Бэргэн биирдэ киниттэн эт атыыла?аары ыйытан баран, сыаната ыарахана бэрдиттэн ча?ыйбыта: «Устудьуон дьо??о кыратык чэпчэппэккин дуо?» – диэбитигэр ки?илэрэ: «Миэхэ устудьуона-миниистирэ, нууччата-сахата син биир, сыана уларыйбат, харчы сыта суох», – диэн кэбиспитэ. Кэлин ?сс? толуон олохтоон абыраатылар, ол иннинэ ыарахан кэмнэр этилэр, ханна эрэ эт тахсар сура?ын и?иттэхтэринэ киэ?э кэлэн уочараттыыллара уонна ма?а?ыын сабыллыбытын кэнниттэн уот отто-отто, к?????? хара?а т??н уочараттаан та?ырдьа хоноллоро, ол кэнниттэн ма?а?ыын а?ылларыгар, ааны к??? анньа сы?ан, ойо?ос тостор улахан уочаратынан и?ирдьэ кутулла т??эллэрэ. Дьэ итиннэ араас айдаан, эти?ии тахсар – бы?а киирэ сатаа?ын, хас да сиргэ уочаратттаа?ын, билсэр дьонун: «Манна турбута», – дии-дии уочаракка бы?а киллэрэргэ холонуу, аны эт б?тэн эрэр диэн, уочараттара тиийбэккэ хаалар куттала, ол аайы ардыр?а?ыы барыта баар. Оннук дьаабыланан, урааннаах у?ун к?н? бы?а тэбинэн туран, киэ?э ма?а?ыын сабыллыыта биирдэ ы?ырар-ымсыырдар атыыла?ааччыга тиийэн, биир ки?иэхэ тиксэр икки киилэ эттэрин сыы?ынан б?тэ тураллара.
Бэргэннээх ?кс?н балык кэнсиэрбэтин ылан миин о?остоллор, син миин испит курдук буолаллар, ол курдук инчэ?эй тирбэ?э быстыбатынан сыккыраан олордохторо. Толуонтан ураты, таайа биирдэ эмэтэ эт бэрсэр буолан абырыыр. Кини таайа кэпсииринэн, 70-с сылларга диэри араас эт, халба?ыы дэлэй ???, уочарат суох, ?р???л?мм?т кырбастартан анал биилкэнэн дь?л? анньан, с?б?лээбиттэрин талан ылаллар эбит, ол со?отохто ханна мэлис гынан хаалбытын бэйэлэрэ да бэрки?ииллэр.
Са?а ыал дьиэлэригэр уруккуттан эбиллиилэрэ диэн – прокаттан уларсыбыт ??? суох тэлэбиисэрдэрэ биир муннугу барытын к??нтээбит. Киэ?э о?охторун оттон баран, кыара?ас дьиэлэрэ сыыйа сылыйан барарын к??тэ сытан, тэлэбиисэрдэрин к?р?лл?р?, онтукаларын «аан дойдуга т?нн?к» диэн, ха?ан эрэ Б??т?р ыраахтаа?ы Петербург куораты тутан баран, «Европа?а тахсар т?нн?к» диэбитин маарыннатан ааттыыллара.
Бэргэн экрана харааран турар тэлэбиисэрин к?рб?хт??т?, билигин кинилэр сериал диэн хас киэ?э ахсын субуруччу сал?анан барар киинэлэри к?р?н, ханна эрэ ыраах Латинскай Америка?а буолар дьоннор ??р??лэринэн-кы?ал?аларынан олороллор, киэ?э киинэ кэллэр эрэ ыаллар бары тэлэбиисэрдэрин иннилэригэр хатаналлар…
Санаатын ситимин бы?ан кэлииккэ тыа?аабытыгар, Бэргэн т?нн?ккэ сыстаат, с?рэ?э ??р??нэн туолла – кырса са?алаах сонноох уонна эмиэ оннук бэргэ?элээх до?оро барахсан ма?ан хаартан да ыраастык туналыйа сырдаан и?эр. Ма?ан хаар ???н?? ып-ыраас Ксеньята турта?ныы дайан и?эрэ ?ч?гэй да?аны… Кэргэнэ илиитигэр суумкалаах, онтон суон халба?ыы у?уга к?ст?р. Ити халба?ыы сыралаах уочарат т?м?гэр ылылынна?а, ол и?ин Бэргэн Ксеньятын хайгыы санаата: «Оок-сиэ, до?орум барахсан т???л??х ?р уочаракка турбута буолуой…» Ити кэм?э кыыс ыксаан-бохсоон ахан ааны аста, ?р?? туман дьиэлэрин и?ин к?дэриктийэ толордо.
– Бэргэн! – диэтэ кыыс, та?а?ын да устубакка эрэ, – бу аттыбытынаа?ы ма?а?ыы??а халба?ыы киллэрбиттэригэр т?бэ?эн, хата, тигистим, аны киэ?э сымыыт тахсар ???, онно эмиэ уочараттаатым, билигин а?аан баран иккиэн барыахпыт, онно уочараккын булларан баран, мин кэлиэм. Хата ма?а?ыын дьиэбититтэн чугас, онон сымыыт тахсыар диэри хардары-таары туруохпут…
«Эмиэ эт, халба?ыы айдаана, – Бэргэн сибили??и ?р? к?т???лл?б?т иэйиититтэн туох да хаалбакка, сииктии симэлийдэ, – бу туох ааттаах иэдээнэ т?б?лээтэ, бачча улахан дойду эрээри, нэ?илиэнньэтин а?атар эти-халба?ыыны о?орон та?аарар кыа?а суох, соторутаа??а диэри барыта баара дии, уларыта тутуу диэн са?аланыа?ыттан ханна барыта с?тэн хаалбыт бэйэтэй…»
Ксенья тиэтэлинэн килиэби бысталаата, арыы сыы?ын уонна мэлии саахары уурталаата, муора бытархай балыгыттан кэнсиэрбэни аста. Онтон атын ки?и сонургуур астара суох буолла, иккиэн утарыта к?рс?н олорон саахардаах, арыылаах килиэптээх хара чэй истилэр, биилкэнэн килиэпкэ балыгы сыбыы-сыбыы сиэтилэр, онтон Ксенья ыйытта:
– Сарсы??ы сэминээргэр бэлэмнэнни? дуо?
– Оттон син, – диэн хоруйдаата Бэргэн уонна т?нн?г?нэн к?рб?т сонунун кэпсээтэ. – Ыалбыт хантан эрэ ата?ынан эт а?алла.
– Абыраммыт дьоннор, – диэн баран Ксенья ???э тыынна, – бу олоххо Дьараа?ын курдук кэлэр-барар дьон эрэ этэ??э олоруу?улар. Оттон би?иги курдук тыаттан улахан к?м?т? суох устудьуоннар ас-та?ас булбакка улаханнык эрэйдэнии?ибит бы?ыылаах, ??рэхпитин б?тэрэн, ?лэ?ит буоллахпытына ?р?? харахпытын дьэ ?р? к?р?р инибит.
– Тыа?а да олох лаппа кытааппыт дииллэр, сопхуостар эстэн эрэллэр ???, судаарыстыба аны харчы биэрбэт буолан, сопхуос ?лэ?иттэрэ хастыы да ый хамнастарын ылбакка букатын иэдэйбиттэр, ол и?ин биирдиилээн ыаллар т?мсэннэр баа?ынай ха?аайыстыба диэни тэринэн эрэллэр ???.
– Оччо?о тугуй? Сопхуостар эстэллэр дуу?
– Оннугар тиийэр.
– Дьэ дьикти эбит, оччо?о былыргы курдук бытархай ха?аайыстыба?а к???? буолсу, итиччэтигэр хаппыталыы?ым?а т?нн????б?т дии?
– Кэбис, до?ор, аньыыны са?арыма, – диэн Бэргэн кэргэнин буойда, – аны тылбытыттан ыйана сылдьаайабыт, «бассабыыктар бараммат к??стээхтэр» диэн этэллэр дии, Сэбиэскэй былаас оннук судургутук сууллубата буолуо ээ. Хата, олоруохтаа?ар тэлэбиисэрбитин холбуохха.
Тэлэбиисэр экрана сырдаабытыгар, иккиэн са?ата суох ону одууластылар – сонуннары биэрэ тураллар эбит, Горбачев хайа эрэ омук сиригэр уулусса?а хааман нэлэлдьийэ-хотолдьуйа сылдьан, дьо??о тугу эрэ кэпсиир, кэргэнэ Раиса аттыгар туран, кини хас биирдии тылын бэркэ бол?ойон истэр. Онтон атын сирдэртэн кадрдар элэ?нэстилэр – ба?ыйар ?ксэ армяннар олорор Нагорнай Караба?ы Азербайджантан та?ааран, Армения?а киллэрии ту?унан олохтоох армяннар туруорсууларыттан сылтаан иирээн, миитиннэр, эбиитин Армения?а сир хамсаан, урусхал ортотугар сытар дьиэлэр, ону Азербайджа??а сэтэрээччилэр баар буолуулара…
– Ээ, абаа?ыны сабан кэбис, – диэтэ Бэргэн, – туох аанньа сонуну кэпсиэхтэрин, хата халба?ыыга тиксбиккин, маладьыас, аны сымыыт ылларбыт…
– Ыарахан да кэмнэр кэлэн эрэллэр бы?ыылаах, тыа?а сопхуос суох буолла?ына дьон хайдах олорор? – диэтэ Ксенья тарба?ын ?рд?гэр кураанах б?л???этин эргичитэ-эргичитэ, ол ойуутун кы?аста?а олорон, – ??рэхпитин б?тэрдэхпитинэ, куораттан на?аа ырааппатарбыт бэрт буолуох этэ…
– Чэ, бастаан ??рэхпитин б?тэриэххэ, уоннаа?ыта бэйэтэ к?ст?н и?иэ этэ буолла?а…
Ити курдук уку-сакы чэйдээн баран, ма?а?ыыннарыгар бардылар, лаарга диэри хаста да эргийэн тиийэр у?уннаахай уочарат субуллубут, Ксенья тиийэн, ким кэнниттэн ханна турбутун булла, иккиэн у?ун синньигэс уочаракка к?н? бы?а турардыы дьиппиэн к?р??нэрин ылыннылар.
7
Бэргэн биир киэ?э дьиэтин аанын а?аат да, Ксеньята о?ох иннигэр олорорун к?р? т?стэ. Б?г?н кэргэнэ эрдэлээбит, остуолга а?ын-??л?н тардыбытыттан сылыктаатахха, син балача ?р к??пп?т бы?ыылаах. Кэргэнэ эрдэ кэлбититтэн уол ??рдэ, ?кс?гэр дьу?уурустубата э?ин буолан, хайдах эрэ мэлдьи кини хойутуур буолара, онон тугу эмэ бу?аран то?уйуу ?кс?н Бэргэ??э тиксэрэ.
– Хайа, б?г?н дьу?уурустуба? суох дуу? – диэтэ Бэргэн эгэ-дьа?а уонна та?а?ын уларытта туран Ксенья хайдах эрэ сэниэтэ суох «ыык» диэбитигэр со?уйан, бол?ойон к?рб?тэ – кэргэнин сирэйэ-хара?а хайдах эрэ салба?ырбыт, ытаабыт бы?ыылаах.
– Тыый, бу хайдах буоллу?, ким ата?астаата? – дии о?уста.
– Суох, ким да ата?астаабата эрээри… – кыыс с?рдээх туруору хайаны дабайан тахсыбыт ки?илии эмискэ к??скэ т?л? биэрдэ уонна: – Биир м?лт?х сонуннаахпын, б?г?н баран дьахталлар консультацияларыгар сырыттым, ону чинчийэн к?р?н баран, миигин о?ото суох буола?ын диэн бы?аардылар, – Ксенья эмискэ куола?а титирэстээн, ытаан барда.
Бэргэн кэргэнин а?ынан, т?б?т?н т????гэр ыга тардан баран, бокуойа суох батта?ын имэрийэ-имэрийэ сыллаата-уураата:
– До?оччуок, уоскуй даа уоскуй, ол алдьархай буолбатах, на?аа ыксаамыах, билигин эмп к??стээх, ба?ар, эмтиэхтэрэ.
Кыыс хара?ыттан ып-ыраас таммахтар тохтоло суох тобур?астылар:
– Мин о?о мааткалаах ???б?н, онон туох да быы?аабат…
Бэргэн ыксаата уонна:
– О?ону ылан иитиэхпитин да с?п буолла?а, – диэтэ, – Чыычаа?ым, ытаама эрэ, эн айманнаххына, миэхэ на?аа ыарахан буолар.
Ксенья а?ыннаран, ?сс? сэтэрэн, уйа-хайа суох ытаата уонна ытыырын быы?ыгар бокуойа суох сипсийдэ:
– Айбыппыт то?о миигин маннык хабырдык ата?астаабыта буолла? Итинник ыарыылаах бэрт сэдэх, ты?ыынча?а биир эмэ баар буолар дииллэр, онно мин т?бэ?эн хаалбыппын. Лотерея?а массыына с??йэр курдук, биир эмэ ки?иэхэ тиксэр ?ч?гэй эбитэ буоллар, миэхэ т?бэ?эн да бэрт, оттон ку?а?антан Айбыт матарбат, ким хайа иннинэ мин тии?инэ охсубуппун… Хайа дьоллоохторго санаатылар да о?о ??ск??рэ эбитэ буолла? Били э?игини кытта уопсайга ыаллыы олорбут Дина?ыт кылгас кэм?э билсибит уолуттан ыарахан буолан, онтон кыбыста ахан сылдьар, хайдах эмэ гынан улаата илигинэ т??эртэрэн кэбиспит ки?и диир. Оттон би?иэхэ бу… Ким эрэ кыраабытын курдук…
– Чэ, кэбис, аньыыны са?арыма, ама ким кыраата?ай, – онтон Бэргэн эмискэ хонос гынан, кэргэнин ?р? тардан, уу-хаар баспыт хара?ын утары к?рд?, – Дина? хата ол о?отун т??эртэрбэтин-хайаабатын, би?иги да ылан иитиэхпит, бэйи эрэ, оттон а?ата биллэр дуо?
– Биллэр, хоту дойдуттан сылдьар саха уола.
– Чэ, оччо?о оонньуута суох дь??гэ?ин кытта кэпсэт, киниэхэ о?о наадата суох буолла?ына, би?иги ылыахпыт.
Ксенья кытархай сибэкки ойуулаах былатыагынан хара?ын соттуммахтаата уонна хаттаан ыйытта:
– Кырдьык дуо?
– Кырдьык буолумуна, ??рэхпитин б?тэрэн, атын сиргэ ?лэлии барарбытыгар кы?ыл о?ону к?т???н тиийиэхпит уонна бэйэбит о?обут диэхпит, оччо?о ким да бу иитиэх о?о диэн уорбалыа суо?а.
– Бэргэнчигим, араа?а, с?пк? этти? ээ, – кыыс биллэ сэргэхсийдэ, ойон турда, – бэйи, оччо?о сибилигин уопсайга баран, мин Динаны к?рс? охсобун, бэркэ ыксыыр этэ, аны сарсыарда тураат, т??эртэрэ баран хаалыа, чэ, т?ргэнник а?ыы охсуохха.
Кэмчи астаах остуолларыгар утарыта к?рс?н олорон чэйдииллэригэр Бэргэн:
– Мин эйигин кытта уопсайга барсабын, – диэбитигэр кэргэнэ к?ллэ:
– До?оччуок, туох диэн эттэххиний? Ол би?иги, дьахталлар, кэпсэтиибитигэр эр ки?и кыттара наадата суох уонна куттаныма, Сэргэлээх бу икки ардыгар а?ыйахта ?ктээн тиийиэм, наадабын бы?аарсаат, т?нн??м буолла?а, – дии-дии Ксенья урукумуонньугу талыр?атан сирэйин суунна, лаампа сырдыгар пуудараланан, бааталаах ма?ан тарбахтара элэ?нэстилэр.
– Уопсайга тиийэн мин уолаттарбар олоруом, со?отохтуу ыыппаппын, аны к?л?гээттэргэ т?бэ?иэ?.
– Чэ, ба?ар, буоллун.
Иккиэн а?аан б?тэн, тиэтэйэ-сарайа та?нан, туманынан б?р?лл?б?т уулусса?а тахсан, хаамсан хоочугура?а турдулар. Сайсары к??л?гэр киирэн, тэпсиллибит элбэх ыллык ортотугар тума??а хайысхаларын с?тэрэ да сысталлар, у?уор туораан тахсаннар, стадион олбуорун кыйа барбахтыылларын кытта туман быы?ыттан Сэргэлээх таас дьиэлэрин уоттара тырымна?а т?ст?лэр.
Т?ргэнник сылдьыах курдук санаабыттара да, хайа-хайалара бииргэ ??рэнэр о?олорун ортолоругар киирэн, кэпсэтэн-ипсэтэн у?аатылар, дьиэ?э-уокка наллаан к?рс?бэтэхтэрэ да ыраатта?а. Т?нн?лл?р?гэр, та?ырдьа тахсыбыттара, тымныы арыый сы?ыйбыкка дылы, туман арыый дьэ?кэрэн, бэл ???э будул?ан быы?ынан туолбут ый к?ст?р. Тымныы да, хойут да буолан, биир эмэ тиэтэйбит ки?и к?л?г?лдь?йэн аа?ар уонна туох да баара биллибэт, арай ханна эрэ ыт ?рэн ньа?ыйан и?эн ах барда.
– Хайа, Дина туох диэтэ? – Бэргэн тымныы салгыны э?ирийимээри, иллэ? илиитинэн саал былаатын сирэйигэр ?р? тарда-тарда ыйытта.
– Чэ, дьиэбитигэр тиийдэххэ си?илии кэпсиэм, манна ки?и кыайан са?арбат, тыыным хаайатарар…
Ол и?ин атахтарын эрчимнээхтик тэ??э ?ктээн, хоннохторун анныттан туту?ан к??ллэрин устун балачча ?р хааман хаачыр?атан, син сыыры дабайдылар, кэмниэ-кэнэ?эс олбуордарын ааныгар кэлэн, хатаммыт кэлииккэни а?ан, дьиэ?э киирдилэр, ити тухары биир да тылы бырахсан кэпсэппэтилэр.
Ааннарын а?ан и?ирдьэ атыллыылларын кытта, сирэйдэригэр сылаас салгын ил гына охсулунна, электрическэй лаампа умайан к?ндээрэ т?стэ.
– Дьэ маннык, – диэтэ Ксенья сонун устаат да: – Мин ма?най Динаттан туруга хайда?ын туо?уластым, кыы?ым: «О?ом улаатан хаалла бы?ыылаах, т??эрээри эмп и?эн к?р?б?н да – билиммэт уонна эми с?б?лээбэккэ дуу – с?рэ?им-быарым эриллэр», – диир. Мин олох ту?угар охсу?ан му?нанар о?о эрэйдээ?и на?аа а?ынным: «Дина, о?о?ун т??эртэримэ, т?р??, би?иги эйигиттэн ылан иитиэхпит», – диэтим. Кыы?ым на?аа со?уйда да, ??рдэ да бы?ыылаах, ма?най ытамньыйда, ол курдук ?р кэпсэттибит, кини о?отун а?атын – аанньа билбэт ки?итин кытта быстах билсэн ааспыттарын, ол т?м?гэр о?о ??скээбитин, ону т?р?тт???нэ, со?отох бэйэтэ о?о чэ?кээйилэнэн олорор кыа?а суо?ун, ?сс? ??рэнэр уонна ыал буолар санаалаа?ын эттэ. Чэ, онон с?б?лэстибит, арай ол эмп испитэ о?о доруобуйатыгар охсубат ини.
– Оо, эрэйдээ?и, о?о му?наах тыыннаах хаалар ту?уттан т??? эрэ куттанан, олох ту?угар охсу?ан эрдэ?э, ки?и а?ыныах…
– Акаарычаан, кини билигин тугу да билбэт быыкаайык ??скэх эрэ буолла?а.
– Син биир, тыыннаах дуу?а диэн тыыннаах дуу?а.
Иккиэн да т?р?? илик о?ону а?ыйан ах бардылар, устудьуоннарга а?аан кэлбит буоланнар, чэйдээбэккэ эрэ баарыан тиэтэйэн хаалларбыт и?иттэрин хомуйдулар уонна тута утуйаары сыттылар. Уу чуумпу. Ыалларын остуолба?а ыйаммыт лаампаларыттан т?нн?к сабыытын быы?ынан сырдык кутуллар, ол биир дьирбиитэ хартыына?а бугул тэллэ?эр олорор уоллаах кыы?ы сырдатар. Аны санаатахха, то?о кинилэр бэйэ-бэйэлэригэр к?хс?лэринэн буоллулар? Араа?а, иирсибиттэр бы?ыылаах. Оок-сиэ, олох обургу уустук да?аны, Толустуой эппитигэр дылы, хас биирдии дьоло суох ыал уратылаах. Билигин кинилэр эмиэ атын сири к?р?лл?р, Ксенья ула?а хайы?ан мунна сурдургуур, кэм да ытыыр бы?ыылаах, оттон Бэргэн икки илиитинэн кэтэх тардыстан тиэрэ т??эн, ???? боруоран к?ст?р?н одуула?ар.
Кэргэнин а?ынарыгар буолан, о?о ??скээбэт буолбутун ту?унан сонуну аан ма?ай хайдах эрэ кулгаа?ын та?ынан а?арбыта, билиги санаатахха, с?рдээх дьыала эбит – дьи? бэйэтин о?ото суох буолла?ына, бу орто дойдуга кэлэн барбыт бэлиэтэ – этэ-сиинэ, хаана-сиинэ кэлэр к?л??нэлэргэ хайдах да хаалыа суох бэйэтэ буолла?а. Иитиэх о?о диэн иитиэх о?о буолла?а, саатар хаан аймахтарыттан атын, ол Дина кылгас кэм?э имэ?нээх тапталын т?м?гэр хайа ки?иэхэ о?о о?орторбутун бэйэтэ эрэ билэн эрдэ?э…
Бэргэн туран, остуолга тиийэн, чааскытын ылан, тымныы ууну куттан испитэ буола олордо, оттон кэргэнэ атын сир диэки хайы?ан сытан тохтоло суох сиигирэр хара?ын кистии-саба ыты?ын тэллэ?инэн соттор, маны барытын будул-идил туманы быы?ынан уста?ныыр ыйда?а ???эттэн одуула?ар.
8
Итинтэн ыла уонча сыл ааста. Бэргэннээх ол тухары хоту улууска ?лэлээн баран, болдьоспут кэмнэрин хас да б?к толорон уонна кырдьыгынан эттэххэ, кэнникинэн ыраах, кытыы сиргэ олох уустугурбутуттан, ас-та?ас сыаната сиэрэ суох ыараабытыттан сиэттэрэн, нуучча ???н хо?оонугар «балык уу дири?эр, ки?и ?ч?гэй олоххо тарды?ар» дииллэринии, киин сиргэ чуга?аан, куорат та?ынаа?ы дэриэбинэ?э к???н кэллилэр. Ксенья ыал буолан, училище кэнниттэн салгыы ??рэнэ сатаабата?а, билигин оскуола?а биэлсэрдиир, оттон геолог идэлээх ки?и Бэргэн с?пт??х ?лэ к?ст?бэккэ эрэйдэнэн баран, хата, куоракка биир тэрилтэ?э харабылынан ылбыттарыгар да ??рд?лэр. Ксенья?а учууталлар уопсайдара диэн ааттанар – уунан ититиллэр эрээри, туалета та?ырдьа, ууну массыынанан а?алтаран буочука?а кутар дьиэ?э икки хостоох квартира биэрэн абыраатылар, ??рэхтэрин б?тэриэхтэрин эрэ иннинэ Дина уол о?оломмутун кинилэр к?рд???н ыланнар, бэйэлэрин анныларыгар суруйтаран, Эллэй диэн ааттаабыттара манна кинилэр оскуолаларыгар кыра кылааска ??рэнэ киирдэ.
Биэс сыл устата сылаас уйа буолбут Сэргэлээх барахсантан араас сиргэ ы?ыллыахтарыттан, Бэргэннээх тэйиччи улууска олохсуйаннар, бииргэ ??рэммит о?олорун кытта к?рс?бэтэхтэрэ быданнаата. Сэргэлээхтээ?и да сыллар ыраах суол то?ойун кэтэ?эр с?пп?т курдуктар, билигин Сэргэлээ?и, эдэр саастарын уйатын биирдэ эмэтэ бы?а о?устахтарына, олох атын к?л??нэ эдэркээн уолаттар, кыргыттар сылдьаллар, ха?ан эрэ кинилэр курдук к?н кы?ал?ата суох оонньуунан-к?р?нэн туолбут уопсай дьиэлэргэ туран, туох ба?арар аа?арын, умнулларын, олох олус кылга?ын, саа?ырыы кэлэрэ т?ргэнин ту?унан курус толкуй долгуна хараа?ыннара куу?ара.
Бииргэ ??рэммиттэриттэн ?г?стэр куораттан барбатахтар, Эллэйдэрин ийэтэ Дина саастаах со?ус эрээри, улахан дуо?унастаах уонна ?птээх-астаах ки?и ойо?о буолбут сура?ын истэллэр. Ол эрэ улахан дуо?унаска сылдьан, уларыта тутуу долгуна саба халыйан кэлбитигэр долгуйбакка-уолу?уйбакка баантан улахан иэс ылан, ма?най чаа?ынай ма?а?ыын аспыт, онтон сылтан сыл улам уопутуран, Кытайынан, Турциянан, Араб дойдуларынан ?лэ?иттэрин ыытан, эргинэн-урбанан, чахчы да «кы?ыл к?м?с ?р?ччэни таба тайанан» – куоракка хас да ма?а?ыыннаммыт, массыыналаах, дьиэлээх-уоттаах «са?а сахалар» кэккэлэригэр бигэтик киирбит, кини к?м?т?нэн дуу – Дина эмиэ салайар ?лэ?э эриллэн, бэлиитик-дьахтар аатыран, республиканы сирэйдиир-харахтыыр араас делегациялар састааптарыгар киирсэн, онно-манна сотору-сотору барар-кэлэр ??? диэни истэн, сорохтор ??хсэллэр, оттон ?г?стэр ордугургуу саныыллар. Оттон Бэргэннээх Ксенья: «О?обут ийэтэ кыахтаах ки?илиин холбоспут уонна бэйэтэ эмиэ салайар кэккэ?э киирбит буолла?ына, ба?ар, биирдэ эмэ Эллээйчикпитигэр к?м?л????», – диэн ??рэ саныыллар.
Бэргэннээх Ксенья хаар т????н иннинэ биир субуота к?н, оптуобу?унан куораттаатылар, анаан-минээн ма?а?ыыннары кэрийдилэр, улахан тугу да атыыласпаталлар да?аны, хас да сиргэ сылдьан, киэ?элик болуоссаты туораан эрдэхтэринэ, кэннилэригэр массыына бээ?инээтэ уонна: «Бэргэн! Бэргэн!» – диэн ы?ырдылар. Эргиллибиттэрэ – бас сыгынньах эрээри, нуорка са?ынньахтаах Дина уулусса кытыытын киэптии багдаллыбыт «Лан крузер» массыынатын сэгэппит аанын ?рд?нэн быган, мичээрдии турар, моонньугар эриммит ма?ан былаата ала-чуо туртайар.
– Хайа, Ксенья, Бэргэн, дорооболору?! – диэтэ.
– Тыый, Дина! – урукку дь??гэтин к?р?н, Ксенья са?а аллайда: – хас сайын, хас кы?ын ааста?! Оок-сиэ, кыыс о?ото, ?л?н-охтон биэрбэт, били??и ?йэ саамай модун «Лан крузер» массыына?ыттан к?рд?хх?, олох-дьа?ах да люкс бы?ыылаах дии?
– На?аа улаханнык са?арыма, ол эрээри мин дьыл?абар ??сэргиирим сатаммат, – Дина астыммыттыы к?ллэ.
– Былыргы с?ктэр кыыс ма?ан атынан наскылдьыта сырытта?а, били??и ?йэ кыргыттарын к?р…
– Биир ат оннугар с????нэн аты миинэ сылдьыбыт ордук, ?йэбит оннук, хайа э?иги ханна бара?ыт? Мин быра?ан биэриим.
– Бэйи, Дина, би?иги ма?а?ыы??а сылдьыахтаахпыт… – диэн Бэргэн аккаастыах курдук гыммытын Ксеньята хааман сылайбыт бы?ыылаа?а, эгэ-дьа?а с?б?лэспитэ:
– Ээй, чэ, ма?а?ыын буоллар хааллын, хата, бэлэм массыынанан дьиэбитигэр бырахтарыахха.
– До?отторбун илдьэн б???, к?рс?бэтэхпит да ыраатта, э?иги куоракка к?сп?т сураххытын истибитим, – Дина ??рдэ-к?тт?, тирии кууркалаах дыгдаллыбыт суоппара тахсан дорооболосто уонна кэлин аанын аспытыгар, Бэргэннээх Ксенья киирэн олордулар, кинилэр миэстэлэрин булбуттарын кэнниттэн массыына оннуттан тыа?а-уу?а суох хо?унна.
– Хайа, до?оор, дьэ с?рдээх да массыыналаммыккын, – диэн Ксенья хатылаан чи?этэн этэн, дь??гэтин эмиэ хай?аата, – тэрилтэ? массыыната дуу, бэйэ? киэнэ дуу?
– Бэйэм… – Дина соччо дьалайбатах бы?ыынан хоруйдаата.
– Бадарааны-идэрээни билиммэт сэп бы?ыылаах, би?иэхэ хоту дойдуга сылдьарга бэрт буолуо эбит, сыаната да тос курдук буолуохтаах, – диэн баран Бэргэн, харда эрэйэн кыы?ы к?рд?.
– Тос курдук… – Дина кини са?атын ой дуорааныныы хатылаата, массыына сыаната т???т?н чопчу эппэтэ, бука, кинилэр курдук дьон санаммат сыыппаралара буолуохтаах, ону бигэргэтэрдии кыыс с?б?лээбэтэх бы?ыынан: – туох ааттаах массыынаны с???н хааллыгыт, массыына диэн кэлэргэ-барарга атах тардыстар эрэ аналлаах, атыны кэпсэтиэ?и?… – диэтэ.
– ??мм?т ?йэ ирдэбилин эн кэмигэр ?йд??н с?пк? дьа?аммыккын, оттон би?иги, сэссиэлиисим сырдык саарыстыбатын о?олоро, ?йб?т-санаабыт уруккулуу – ма?най норуот ту?угар олоруохтаахпыт, бар дьон ту?угар кы?аллыахтаахпыт диэн курдук… – диэтэ Ксенья, эргим-ургум к?рб?хт??-к?рб?хт??. – Дина кэргэннэммит ???г?н дуу? Туох ?лэ?итий?
– Бизнесмен…
– Ким диэний?
– Карп… – эмиэ биир тылынан кылгастык хардараат, кинилэргэ лаппа хайыста, – бэйи эрэ, оттон э?иги тугунан дьарыктанар буола?ыт?
– Мин идэбинэн биэлсэрдиибин, оттон Бэргэн харабыл, – диэтэ Ксенья уонна санаатын эбии эттэ, – куоракка ?р буолан баран т?нн?ннэххэ, уларыйыы-тэлэрийии буолбут, би?иги тыа?а олорон олохтон хаалбыппыт бы?ыылаах, оттон эн курдук до?отторбут били??и олох киэ? хардыытын кытта тэ??э барсан и?эр эбиккит, маладьыастар.
– Ки?и оло?ун о?остуохтаах буолла?а дии, – диэтэ Дина, проспекка киирэргэ уулусса бы?а охсу?уутугар светофорга тохтообуттарыгар, суоппар хотунун диэки к?рд?:
– Динара Игоревна, ханна барабытый?
Дина кинилэр диэки хара?ын быра?ан ылла:
– Бэйи, бу дьону ма?най тиэрдиэххэ, аадырыскытын эти? эрэ, – уонна тиийэр сирдэрин истэн баран со?уйда, – онно тугуй, ол дэриэбинэ?э дьиэ туттубуккут дуо?
– Суох, туох дьиэтэ кэлиэй, манна са?а олохсуйбут дьо??о, – диир Бэргэн, – итиннэ Ксенья оскуола?а биэлсэрдиир буолан, киниэхэ уопсайга квартира биэрбиттэрэ.
– Уопсайга квартира даа? – Дина со?уйбут курдук хатылаан ыйытта уонна бэйэтэ бэйэтин уоскутардыы са?арда: – Ол эрээри тыаттан са?а киирдэххит, барыта – иннигитигэр.
– Би?иэхэ ол да с?п, ??сэргээбэппит, – диэтэ Бэргэн кыйыттыбыттыы.
– О?олоор, бэйэ-бэйэ?итин кытта к?рс?бэтэххит ыраатта дии уонна атын кэпсээн суо?ар дылы баайы-дуолу аахсыма?. Кырдьык, Дина, би?иги, куоракка са?а киирбит дьон, ити да дьиэ к?ст?б?т?гэр ??рэбит. Бэйэ? туох эрэ уопсастыбаннай ?лэнэн дьарыктанар бы?ыылааххын дуу? – диэн Ксенья ыйытта.
Дина м?ч?к гынна:
– Бар дьоммут ту?угар кы?аллыахтаах буоллахпыт дии, ол и?ин араас уопсастыбаннай хамсаа?ыннарга харса суох кыттабын, олус уустук, норуоппут кэскилэ барыта бы?аарыллыан с?пт??х м?чч?ргэннээх кэм?э кэллибит, оннук т?гэ??э мунукка-ханныкка са?ан сытар табыллыбат. О?олоор, кэлэр субуота?а би?иэхэ кэлэ сылдьы? эрэ, кэргэммин били?иннэриэм, дьиэбин-уоппун к?рд?р??м.
– Туох эрэ быраа?ынньык буолар дуу? – Бэргэн чуолкайдаста.
– Суох, субуоталарга мин кэргэним бизнескэ бииргэ ?лэлиир дьонун ы?ыртаан сынньанааччылар, ?кс?н тыа?а бултуу-алтыы барааччылар, бу сырыыга халлаан тымныйда, ыраата ??тээннэригэр айанныахтарын ?р?с муу?а тура илик, онон дьиэбитигэр быраа?ынньыктыахпыт диэн эппитэ.
– Эс, эн кэргэ??иттэн хайдах эрэ толлобут, партнердара да олус с?рдээх-кэптээх буолуохтара, онно би?иги курдук судургу дьон туох диэн тиийиэхпитий? – Ксенья салла санаабытын кистээбэтэ.
– Мин кэргэним Карп ки?и курдук ки?и, ба?ар, омос к?р?рг? то?куруун курдук буолуо да – билсэн-к?рс?н бардахха, кимтэн кэпсээннээх-ипсээннээх, оттон билигин кыратык кыа?ырбыппыт диэн улахан кэпсээ??э киирбэт. Сахалар т?рд?б?т?н ырыттахха, оннук тиэрэ байбыт, аан дойду миллиардердарын кытта тэ??э турар ки?ибит былыр да суо?а, билигин да тахсара ыраах, онон бары биир т?р?ттээх-уустаах, тэ? дьоммут диэн кэби?и?.
Чочумча ах бардылар, т?нн?к н???? Туймаада киэ? сы?ыыта элэгэлдьийэр, от-мас кэмчи, иинэ?эс иирэлэр, сэппэрээктэр аа?аллар, ол оннугар массыына быы?а-арда суох субуллар, тэйиччи т??рт??-биэстии этээстээх дьиэлэр аттыларыгар араас са?а тутуулар к?ст?лл?р. Суоппар хотунуттан к???ллэтэн баран араадьыйатын холбоото – ыраах хоту дойду, туундара ту?унан ырыа дь?р???йэр, бары ону и?иллиирдии чуумпуран олордулар, Бэргэн хоту олохторун, кы?ы??ы бытар?ан тымныыга дь?кээбил уота халлааны барытын сырдата к?л?мн??р?н-ча?ылы?ныырын туохха?ыйа ?йд??т?, оттон Ксенья дь??гэтэ кыа?ырбыт-байбыт эрээри, биир да тылынан Эллээйчик ту?унан ыйыппата?ын дьиктиргээтэ эрээри, и?игэр о?отун син саныыр бы?ыылаах, к?р??н ба?арара буолуо, ол и?ин би?иги курдук быта да суох дьада?ы дьону бэйэтигэр ы?ырар диэн санаата, кэмниэ-кэнэ?эс хоту дойду ту?унан ырыаттан ?й булбуттуу Дина са?арда:
– Э?иги аны туундара т?гэ?эр олорор буолбатаххыт, куорат дьоно?ут, аныгыскы субуота?а бу суоппарым Сааска кэлэн э?игини дьиэ?ититтэн ылыа?а, хайаан да ыалдьыттаа?, эдэр сааскыт дь??гэтин дьиэтин-уотун к?р??, кэргэммин кытта билси?.
– Бииргэ кытыйанан-хамыйа?ынан бырахсан улааппыт Динам ы?ырарын кэннэ баран б??? буолла?а, – дии о?уста Ксенья, – эн этэргэр дылы – аны куорат дьонобут.
Ити икки ардыгар кинилэр дэриэбинэлэригэр кэлэ о?устулар, Ксенья: «Киирэн чэй и?эн тахсыбаккын дуо?» – диэбитин Дина ыксыыбын диэн аккаастанна, массыына хо?унна, онтон эмиэ тохтоото, хотун т?нн?г?н таа?ын т??эрэн баран: «Ксенья!» – дии-дии ы?ырда, дь??гэтэ хап-сабар с??рэн тиийбитигэр, тугу эрэ и?иллибэт курдук эттэ уонна таас сабылынна, «Лан крузер» т?тт?р? эргийэн, улахан суол устун субурута турбутун кэнниттэн одуула?ан туран Ксенья:
– Ки?и т?ргэнник да к?н?р буолар эбит, уонча сыллаа?ыта ма?а?ыынтан кырбас эти булан мииннэннэхэ ??рэр, уопсай дьиэ?э биир оро??о атахта?ан утуйбут кыы?ым сылдьар диэтэххэ, араа?а, ким да итэ?эйиэ суо?а, аны би?игини бэйэтигэр тэ?нээбэт…
– Ити ы?ыран тугу эттэ? – диэн Бэргэн ыйытта.
– «О?ото суох бэйэ?ит эрэ кэлээри?, Карпым с?б?л?? суо?а», – диэннээх, саатар о?ом хайда?ый, кистээн к?рд?р??, хайдах-туох сылдьарый да диэбэтэ, – диэтэ Ксенья чахчы абаран.
Икки этээстээх уопсай дьиэлэрин диэки хаамыстылар, добдугураччы то?мут суолга кыра?а ?рд?гэр атахтарын суола харааран хаалар, Бэргэн кэргэнин хонно?ун анныттан ылла уонна уоскутардыы са?арда:
– Ити эрээри кимиэхэ да ымсыырар наадата суох, ???э дойдуга быалаах кинигэ?э ким хайдах олоруохтаа?а барыта суруллан турар дииллэр, оннук эркээйибит эрдэттэн охсуллубут буолла?ына хайыахпытый, хата, аныгы ?р?б?лгэ эн дь??гэ?эр, о?обут ийэтигэр ыалдьыттыахпыт, т??? да байдар, кыа?ырдар, син аймах, до?ор тэ?э санаан, би?игини билбэт курдук туттубатыттан, дьиэтигэр э?ин ы?ырарыттан ??р??ххэ эрэ с?п буолла?а.
9
Субуоталара бу тиийэн кэллэ. Дина кэргэниниин ма?най билсэргэ тугу илдьэллэрин толкуйдаан бараннар, к?м?с солотуулаах икки ?р??мкэни бэлэхтиирдии бы?аарыннылар, сыаната на?аа ыарахан да буолбатар, к?ст??лэрэ ?ч?гэйдэр. Субуота?а ??рэ?ин кэннитэн Эллэйдэрин Бэргэн таайа аахха хааллардылар, эбиэт чуга?ыгар суоппар бу сырыыга судургу со?ус «Тойота» массыынанан кэллэ. Хаты? ?рэххэ асфальт суолунан тиийэннэр, туох да к?ст?бэт гына тимир лии?инэн ыга саайыллыбыт олбуордаах дьиэ ааныгар тохтоотулар. Бэстэри быыстарынан икки мэндиэмэннээх кирпииччэ дьиэ кытарымтыйан к?ст?р. Олбуор айа?ар «Осторожно! Злая собака!» диэн суруктаах. Суоппар кэлииккэ чанчыгар баар звоногу баттаабытыгар автоматическай к?л??с тыа?а халыр гынна уонна домофонтан дьахтар са?ата и?илиннэ: «Астым».
И?ирдьэ киирбиттэригэр, сыап кылыгыраата да, улахан ыт а?ыыта килэйбитинэн, ардыр?аабытынан с??рэн кэлэн и?эн, суоппар буойбутугар, кинини билэн, кутуругун куйма?ната-куйма?ната нуучча остуоруйатыгар баар дьиэ?э маарыннатан о?о?уллубут, т?нн?г?н, аанын хапта?ын б??р?ктэрэ киэргэтэ бы?ан о?о?уллубут кы?ыл-к??х кырааскалаах уйатыгар т?тт?р? барда. Кэлииккэ ааныттан ыла тротуар – т??рт муннуктаах билииккэлэр тэлгэтиллибиттэригэр тиит к?т???т? таммалаабыт. Дьиэ с?рдээх улахан эбит, тыа кулуубуттан итэ?э?э суох бы?ыылаах, олбуор и?игэр эбии дьиэлэр, гаражтар, баанньык, бу тутуулары барытын гаа?ынан сылытар хочуолунай бааллар.
Б?т?нн?? ?ст??к?лэ таас улахан к??лэни у?уордаан дьиэ?э киирбиттэригэр, будьурхай у?ун батта?ын саннын байаатыгар ыспыт, ма?ан эмиийдэрин куо?аа?а к?ст?р а?а?ас уолуктаах хара?а былаачыйалаах Дина кыламаннара тэрбэ?эн, арылыччы к?рб?т?нэн кэлэн, Ксеньяны куу?а т??эн, уураан ылла:
– Дь??гэм, маладьыас, хата ханна да атын сиргэ барбатаххыт, дорообо, Бэргэн.
– Бу э?иэхэ, – Ксенья хоруопкалаах ?р??мкэлэри туттарыбытын Дина а?ан к?р??т, ха?ан да итинник ?ч?гэйи к?рб?т?х курдук «уой-аай» б???т?н т??эрдэ (Бэргэн и?игэр: «Ильф, Петров хо?уйбут Эллочка-людоедкатыгар дылы буолан», – дии санаата), баай, кыахтаах дьахтар итинник омуннаахтык ??рб?т?ттэн ыалдьыттар эгди буоллулар, Дина онтон кинилэри и?ирдьэ ы?ырда:
– Ба?ыыбалары?, чэ, аа?ы?, табаарыстарбыт кэлитэлээбиттэрэ…
?сс? икки хас хо?у аа?ан, б?т?нн?? от к???э ??н??х киэ? саала?а киирдилэр, хо?у тилэри халы? сымна?ас к?б??р тэлгэммит, биэс-алта нуучча-саха эр дьон бинсээктэрин устан, хос ортотугар турар улахан бильярдыыр остуолу тула к?т? сылдьан, шариктары охсуолаан оонньууллар, кинилэр холоонноох до?отторо бы?ыылаах – мааны дьахталлар дьыбаа??а олорон, бэрт килбэчийбит-ча?ылыйбыт ??н??х ойуулардаах сурунааллары арыйталаан к?р?лл?р, са?а ыалдьыттар киирбиттэригэр, харахтара кинилэргэ буолла.
– Карп, – диэн Дина ы?ырбытыгар, кыыдаа ма?ан баттахтаах, атыттар хаалтыстаах буоллахтарына, уолуга а?а?ас ырбаахынан нэлэлдьийэ-хотолдьуйа сылдьар дьиэлээх ки?и тиийэн кэллэ.
– Бу билсэн кэбис, мин устудьуон сыллартан табаарыстарым – дь??гэм Ксенья уонна кини кэргэнэ Бэргэн.
Кырдьа?ас ки?и кинилэргэ лобуой курдук эттээх эрээри, сып-сымна?ас ыты?ын туттарда:
– Карп…
– Чэ, Карп, са?алыырбыт дуу, ыалдьыттар бары му?уннулар.
– С?п-с?п, мин билигин… – ха?аайын бинсээгин олоппос ?й?н?р?гэр кэтэрдибитин ылла, моонньугар ?р?мэччилии бы?ыылаах хаалты?ын иилиннэ уонна халы? ытыстарын лобур?аччы охсунна:
– Чэ, до?оттоор, бол?ойу?, билигин ???э саала?а тахсан, кылгас э?эрдэ кэнсиэри истиэ?и?, – диэбитигэр, ону эрэ к??тэн турбуттуу, бары бинсээктэрин кэтэ-кэтэ, дьыбаа??а олорор дьахталларыгар чуга?аатылар.
Билбэт дьонун ортотугар ?р моруу буолбакка, атын хоско тахсалларыттан ??рб?т курдук Бэргэннээх хап-сабар ки?илэрин баты?ан, дуобат курдук чочуонайдык о?о?уллубут ?й?н?рд??х, са?архай кыраасканан лаахтаммыт эрийии кирилиэс к?пс?рк?й к?б??р тэлгэммит ?ктэллэринэн иккис этээскэ дабайдылар. Эмиэ киэ? хо?у аа?ан, сымна?ас кириэ?илэлэр хас да эрээтинэн кэккэлээбит саалаларыгар киирдилэр, дьо?ус сцена, кэтэ?эр «Встреча друзей» диэн сурук ыйаммыт кэтит хапта?ай экра??а сырдаабыт, бы?ата, тыйаатыр кыра саалатын курдук. Ыал дьиэтин и?игэр сценаны, сааланы ха?ан да к?рб?т?х буолан, Бэргэннээх дьиктиргээн эргичи?нээтилэр, оттон ыалдьыттар сылдьа ??рэммит сирдэрэ бы?ыылаах – киирэн инники эрээккэ хоноспуттарыгар, би?иги дьоммут кэлин турар олоппосторго олордулар, ол кэм?э экра??а хартыынаттан хартыыналар солбу?ан киинэ ??н??х кадрдара элэ?нэ?эн бардылар, т????гэр депутатскай значоктаах ки?и трибунаттан этэн-тыынан кэ?ийэ турар, ону пальмалар, к??х муора, крокодиллар ынырык айахтарын аппа?натан ардай а?ыылара килэ?нэ?э солбуйдулар, килэриспит-молоруспут хайа эрэ Африка биис уу?ун дьонун ортолоругар саха ки?итэ омуктар нэлэкилэрин эринэ тардынан, т?б?т?гэр туох эрэ куорсуннардаах бэргэ?эни анньынан, илиитигэр ???? тутан, ??рэ-к?т? турар, аны Республика Президенэ кими эрэ кытта эйэ дэмнээхтик кэпсэтэр, онтон булчуттар таас хайа ?рд?гэр а?ыы олороллор, бултарын – хас да чубукуну хаарга тэлгэппиттэр, аны ы?ыах бы?ыылаах – бары сахалыы та?астаахтар, о?уохайга хааман хотолдьута сылдьаллар. Мааны ыалдьыттар киинэни к?р?-к?р? ??рд?лэр-к?тт?лэр:
– Хайа, ити эйигин ха?ан т??эрбиттэрэй?
– Африка ханнык дойдутай?
– Чубукулары кыайбыккыт, Дьаа?ы хайалара дуу?
Киинэ б?ттэ, экран умулларын кытта дьиэлээх ха?аайын Карп сцена ???э баар буола т?стэ уонна артыыстардыы ха?ас илиитин тарбахтарын бинсээгин э?ээригэр батары анньан баран, а?ыйах тылы эттэ:
– Би?иги к?нд? до?отторбутун к?рс??эр к???э ма?най бэрт кыратык уруккуну санатар т?гэннэри к?рд?рд?б?т, эмиэ са?аттан дьиэ?э-уокка наллаан сынньанар субуота ??мм?т?нэн итиитик-исти?ник э?эрдэлиибит уонна э?иэхэ анаан, саха эстрадатын «сулустарын» к????нэн э?эрдэ кэнсиэри са?алыыбыт. Мантан ыла тылы ылар биллиилээх конферансье уонна диджей Куллугуратыы Куонаан, кини салайан ыытыа.
Ха?аайын са?атын дор?ооно да с?тэ илигинэ, хантан эрэ баар буола охсубут муус ма?ан к?ст??мнээх хаты?ыр эдэр ки?и кирилиэскэ наадыйбакка, сцена?а биир ыстаныынан эрчимнээхтик ойон тахсан, кытарбыт хобордооххо ?ктэммиттии, биир сиргэ таба турбакка тэйиэккэлии сылдьан, ма?най уустаан-ураннаан э?эрдэлээтэ, бэрт элбэх ?ч?гэйи, ол и?игэр ?р?йэ уутунуу ?ллэ турар ?г?с ?птээх буолалларыгар ба?арда уонна биллэрэн чоргутта:
– Билигин кэнсиэрбитин са?алыыбыт – эстрада сулу?а Тунал?ана Куо, дохсун ытыс тыа?ынан к?рс?б?т!
Бэргэн маны к?р?н олорон, с?рдээ?ин дьиктиргээтэ – эстрада ырыа?ыттарын тыйаатыр сценатыгар хам-т?м к?р?р эбит буолла?ына, ол дьоно чаа?ынай ки?и ы?ырыытынан кэллэхтэрэ, оок-сиэ, харчы баар буолла?ына, тугу ба?арар о?оруохха с?п ?йэтигэр ?ктэннэхтэрэ. Т?ргэнник да хаппыталыысым дойдутугар кубулуйа о?устулар, бу артыыстар барахсаттары туох диэн буруйдуо?уй, хамнастара быыкаайык, ол и?ин а?ыйах да солкуобайы эбинэр ба?аттан, кы?ал?аттан араас быраа?ынньыктарга кыттан эрдэхтэрэ.
Оттон ?п-харчы эргийэр тымырдарын тутан олорооччу тойотторго билигин сиэр-майгы, чиэ?инэй бы?ыы, сэмэй буолуу диэн ?йд?б?ллэр ыраах быра?ыллан, быылынан-буорунан сабыллан эрэллэр бы?ыылаах, Москваттан са?алаан, кинилэр Дьокуускайдарынан т?м?ктээн, ханна ба?арар арыычча кыа?ырбыт ки?и ?й?-санаата – байарга, байарга уонна байарга эрэ диэн. «Бил ба?ыттан сытыйар» дииллэринии, салайааччылар судаарыстыба харчытыгар ?лэлэри о?ортороллорун манньатыгар араас «откаттарынан» сирэйэ-хара?а суох уоран-халаан тиэрэ байбыттарын к?р? сылдьан, кыра да дуо?унастаах ки?и ?пкэ-харчыга сыстар т?гэн эрэ то?оостор, «сатабыллаах – са?ыл са?алаах» диэн баран, уоруу суолунан бара турарыгар тиийэр. Ол ки?и уоран ?ч?гэй олоххо тиийбит буолла?ына, мин оннук гынарым то?о табыллыа суохтаа?ый диэн саныыллар.
???э ?рд?к мэ?э халлаа??а Та?ара диэн баар буолла?ына, маннык дьаабыттан т??? эрэ кэлэйэн-хомойон эрэр, тулуйа сатаан баран у?араабат уотунан уматан дуу, уостубат уунан тумнаран дуу Бэстилиэнэй Ты?ыынчаны а?алла?ына да к???лэ курдук…
Кэнсиэр кэнниттэн Карп сцена?а тахсан, кэргэнигэр Дина?а бирилийээннэрдээх би?илэ?и:
– Мин тапталбар, эдэр сааспын эргитэр кэргэммэр, ?т??ккэн субуота к?н ??мм?т?нэн, – диэн бэлэхтээтэ, Дина са?ардыы??ыта кинилэр судургу ?р??мкэлэриттэн омуннаахтык ??рб?т буолла?ына, араа?а, эриттэн к?нд? бэлэхтэри ыла ??рэммит бы?ыылаах, к?нд? таастаах би?илэ?и ээл-дээл тутта, суолтатыгар уура?ан ыллылар. Мантан Ксеньялаах с?хт?лэр, «?т??ккэн субуота к?н ??мм?т?нэн» итинник сыаналаах бэлэх о?о?уллар буолла?ына, эгэ т?р??б?т к?н?гэр э?ин тугу биэрэн эрэрэ буолла?!
Кэнсиэр кэнниттэн бары субуру?ан, остолобуойга киирдилэр. Манна уонтан тахса ки?иэхэ остуол тардыллыбыт, икки ?тт?нэн ?т?кт?сп?т курдук кылгас бэскилээх, хара б?р??кэлээх, ма?ан ырбаахылаах икки официант уол соттор то?олохтонон турар, хас биирдии ыалдьыт аата-суола кумаа?ыга суруллан, прибордар аттыларыгар ууруллубут. Бэргэннээх Ксенья у?ук миэстэлэргэ т?бэстилэр. Са?ардыы оннуларын булалларын кытта, кылгастык бааммыт хаалты?а т????н тылынан сылдьар, ньачча?ар с??стээх, хойуу хара батта?ын кэннин диэки тарааммыт ?скэл ки?и сотовай т?л?п??нэ тыа?аабытыгар, ойон туран олоппо?у туора тардан, кинилэр кэтэхтэригэр баран кимниин эрэ кылгастык кэпсэттэ, итиэннэ бэйэтэ эрийэн, атын ки?ини м???р са?ата и?илиннэ:
– Бэрт т?ргэнник о?о?уллубут т?нн?ктэри сыахтан Сэргэлээххэ тутуу бара турар сиригэр илдьэ о?ус, антах ?лэ сырыыптанаары гыммыт…
Ол кэм?э аны ачыкылаах эдэрчи ки?и т?л?п??нэ «?р?мэччи ??р?н курдук» ырыанан эрчимнээхтик чугдаарбытыгар, аны кини т?л?п??н?н ылан истимэхтээтэ уонна:
– Грейдер бэтэрээ учаастактан б?ттэ да тиийиэ?э, – диэтэ.
Карп кэргэнин Динаны кытта остуол ба?ыгар олордулар уонна графины луоска кырыытынан то?суйан ты?кынатта:
– До?оттор, э?игини м?н??тэ?э да иллэ?нээбэттэрин, бары олус эппиэттээх ?лэ?э сылдьаргытын билэбин… – дии-дии к?лб?тэ буолла, – ол эрээри бу киэ?э саатар а?ылык кэмигэр сынньаны?, т?л?п??ннэргитин араары?, ?лэбит ту?унан сыыйа-баайа кэпсэтиэхпит…
Кырдьык да?аны диэбиттии, бары т?л?п??ннэрин араартаатылар. Ыалдьыттар кимнээхтэрин билбиттэрэ – бары да туспа тэрилтэлээхтэр, тутуу, суол о?оруутун э?ин курдук улахан тыын боппуруостарынан дьарыктанар араас фирмалары салайаллар эбит. Ол и?ин хара ааныттан кэпсэтии-ипсэтии ?п-харчы хамсаа?ынын, барыстаах ?лэхтэри ылыы, ханна хас м?л?й??ннээх ?лэ о?о?уллубутун, ким тугу барыы?ырбытын-ночоотурбутун ту?унан буолла. И?ит-хомуос тыа?аата, бары уруккуттан билсэр буолан, тута кэпсэтии, к??г?нэ?ии са?аланна.
Бэргэннээх бу хампаанньа?а к?????? уойбут-топпут хо?ор хаастар ортолоругар кэлэн т?сп?т ырбыт-дь?дьэйбит сааскы чыккымайдардыы сананнылар, олох бу быраа?ынньыгар туспа дьон курдук буолан, са?ата суох суку?ан олордулар, бэл а?ыах да санаалара кэлбэт, бакаалларга кутуллубут отон уутун сыппайбыта буоллулар. Кинилэри кыра?ытык кэтии кэннилэригэр турар официант уолаттар, кураанахтаатылар да, сонно толортоон и?эллэр. Ыалдьыттар тириттилэр-хоруттулар, эр дьон бинсээктэрин эмиэ устан, олоппосторун ?й?н?р?гэр иилэ бырахтылар. К?лс??-салсыы, ол олорон кэпсэтиилэрин хайысхата син биир ?лэлэригэр иэ?иллэ турар, ?й-санаа барыта хантан, хайдах гынан бизне?и тупсарар ту?унан буолла. Ол быы?ыгар тыл этэллэр, бары бастаахтар б?пп?ттэрин кэнниттэн ха?аайын Бэргэ??э дьэ тыл биэрдэ:
– Динам бииргэ ??рэммит до?отторугар – Ксенья, Бэргэн Ивановтарга… – диэн буолла.
Бэргэн турда уонна маннык ?т?? дьиэни-уоту туттубут дьонун хай?аата, били??и кэм?э ?г?стэр со?уйан-уолуйан, сорохтор урукку былааска бэлэм?э ??рэнэн хаалбыттарынан са?а ?йэ?э оннуларын булбакка сылдьалларын бэлиэтээтэ («ол и?игэр мин» дии сыста) уонна кэпсээ??ититтэн и?иттэххэ, баар дьон бары бизнестээх, ?б?-харчыны о?орор дьон эбиккит, ?йэ уларыйбытынан аны судаарыстыба буолбакка, э?иги курдук дьонтон барыбыт кэлэр кэскилбит, норуоппут, ыччаппыт дьыл?ата тутулуктанар диэн баран:
– С?рэххитигэр чэпчэки, сиэпкитигэр ыарахан буоллун! – диэн тост к?т?хт?рд?.
Кини этиитин с?б?лээтилэр, ким эрэ: «Тугунан дьарыктана?ын?» – диэн ыйыппытыгар, Бэргэн хоноччу туттан баран, дор?оонноохтук эттэ:
– Кэргэним оскуола?а биэлсэр, оттон мин харабылбын, дуо?унас кирилиэ?игэр боростуой норуоту кытта баарбыт уонна онон киэн туттабыт! Кэргэним наар о?олору кытта бодьууста?ар, ити курдук ким эрэ материальнай уйгунан, оттон ким эрэ дьо??о духуобунай баайы и?эриинэн дьарыктанар, – диэтэ.
– Оннук-оннук, – кылгас хаалтыстаах, мачча?ар с???э, кэннин диэки тарааммыт у?ун батта?а хайдах эрэ кэриэйдии дь???нн??р ки?и би?ирээн санныга таптайда, – о?ону кытта ?лэлиир – ытык дьыала.
Баар эр дьон бары тыл эттилэр, баарыан сцена?а ыллаабыт артыыстара киирэн эмиэ ырыанан к?чч?тт?лэр, ол тухары Бэргэннээх илиилэрин-атахтарын кумуччу туттан олорорго к??элиннилэр, хоту олорон бэйэлэрин тэ?нээхтэрэ – геологтары, эмчиттэри кытта быраа?ынньыктыыллара, оттон манна адьас атын хампаанньа, этэллэрин курдук, «са?а сахалар, нууччалар», ха?ан да билбэтэх баай дьоно, ?птэрэ-харчылара ?ллэ?нэс, кыахтаахтара та?ынан быгыахтыы сылдьар, аан дойду атахтарын анныгар сытарыныы сананан эрдэхтэрэ.
Сынньала??а бу киэ? уора?айга дьахталлар туспа б?гэн, бэйэ-бэйэлэрин уруккуттан билсэр буолан, сонуннарын кэпсэтэн хобугунастылар, эр дьон билиардыыр хоско киирэн, шариктары кий мастарынан охсуолуу кэйиэлээн оонньообутунан бардылар. Бэргэн урут оонньуур буолара да, дьоно харчыга киирсэллэр эбит, ол и?ин дьулайда, онон к?р??чч? эрэ буоларыгар тиийдэ. Били кылгас хаалтыстаах ки?и остуол к??х сукуна сабыытыгар быардыы сытан, буугунуу-буугунуу кы?аата уонна ыраах шаригы «ытан» тас гыннарбыта сурулаан тиийэн охсуллан, халты ыстанан, луу?каны сиирэ-халты саайыллаат, т?тт?р? тэйэн, остуол ортотугар эргичийэ-эргичийэ тохтоото.
– Халы?нык ыллы?, – диэтэ ха?аайын Карп бэйэтин ма?ын туппутунан хантан охсуохха с?пт????н к?р??р?, кы?на?наан кы?аан к?р?-к?р?, остуол тула тэпсэ?нии сылдьан.
Ол кэм?э «Бэргээ-эн», – диэн сипсиэри истэн, уол эргичис гыммыта – Ксеньята турар.
– Хайыыбыт, дьиэбитигэр барабыт дуо? – диэтэ кыыс сибигинэйэ былаан.
Бэргэн кинини ?т?р?йэн, та?аараа хоско та?ыстылар.
– Чэ, с?п, ол эрээри Дина?а этиэххэ.
– Ээй суох, ыытымаары гыныа?а, са?ата суох, быра?аайдаспакка, английскайдыы барыахха.
– Чэ, буоллун.
Кинилэр та?анан эрэллэрин к?р?н, хата, официант уол олбуор та?ыгар атааран, ?сс? массыына?а олордон биэрдэ итиэннэ суоппарга:
– Илдьэн биэр, ха?аайка ыалдьыттара, – диэтэ.
Онон, чаас а?аарын и?инэн дьиэлэригэр баар буоллулар. Ксенья массыынаттан тахсаат да, тууйулла сылдьыбыт санаатын тута кэпсээбитинэн барда:
– Ити билбэт дьахталларым аттыгар турбахтаан баран ыксаан куоттум, кинилэри кытта кэпсэтэр да кыа?ым суох эбит диэн санаатым, кэлин а?ыйах ыйга ким туох дьиэни, массыынаны атыыласпытын, хайа дойдуларынан сылдьыбытын куотала?ар курдук ырыты?ан бардылар. Би?иги ?йэбит тухары харчы мунньунан массыына дуу, са?ынньах дуу ыллахпытына ??р??хп?т, оттон кинилэр а?ыйах ый и?игэр! Ити гынан баран, ылар да, биэрэр да иэ?э суох, туох да санаата-оноото суох сылдьыы – мин санаабар, ханнык да баайга бэриллибэт саамай улахан дьол!
Бэргэн хардарбата, ол эрээри кыара?ас аан хоско та?астарын уста туран к?рд???нэ, Диналаах коттеджтарын кэнниттэн, оо, квартиралара му?наах кыра да эбит! Утуйар хо?у, сааланы, о?олорун хо?ун да холбоотоххо кыара?ас. Хоско Ксенья та?а?ын уларытта киирдэ, оттон икки ки?и кыайан аа?ыспат куукунатыгар Бэргэн киирэн хаадьа?алыыр мас олоппоско олордо уонна улам кыйыттыах курдук кыынньан барда. «Коммунизмы тутааччы моральнай кодексын» тутан абыранна?а бу! Ыт уйатын са?а «чыбы» квартираны бас билбиттэриттэн ??рб?тэ – онто ханна баарый, Диналаах а?аардас бильярдыыр хосторо кини квартиратын дуомуттан икки-?с б?к киэ?. Ки?и ки?иэхэ тиийбэтэ, тэ?э суох буолара диэн с?рдээх да эбит! Кэлин а?ыйах ыйга са?а дьиэ, сонун массыына атыыла?аллар, Дина «биир т?р?ттээх-уустаах, бары тэ?» дьоммут диирэ хантан кэлиэй?!
Бэргэн ?йэтигэр туох да ку?а?аны о?орбокко, бэл биирдэ да итириэр диэри арыгылаабакка, мэлдьи илэ ?й?нэн, этэллэригэр дылы, «туох да ку?а?ан тахсыбат ки?итэ» аатыран, к?б?с-к?н?т?к, сыы?а-халты хамсаммакка сылдьыбыта. Оттон Дина к?рт?н-нартан маппатын, к??лэйтэн да туора туран хаалбатын т?м?гэ буолан, Эллээйчик ??скээн хаалла?а, ки?иэхэ албыннатта?а диэн на?аа а?ыналлара, ол бэйэтэ «Лан крузер» массыынатын мииммитин курдук, хайдахха дылы са?а ??мм?т олох ахсым атыгар «лап» гына олорсон, саа?ырбыт да буоллар, лаппа кыахтаах ки?иэхэ эргэ тахсан, байыы-тайыы суолунан иннин диэки ыраах барбытын к?р?н с?????н. Бииргэ ??рэммиттэрэ да икки ардылара сир уонна халлаан курдук тэйэн, баай-дьада?ы буола охсубуттар, кинилэрдиин тэ?нэ?эр аны кыаллыбат, суол ортотугар хааллахтара… Санаа-оноо ??йэ-хаайа тутар, суох, маннык сатаан олоруо суох, та?ырдьа тахсан хаамыталыы т??эн кэллэ?инэ сатаныы?ы…
Бэргэн сонун б?р?нэ быра?ынна да, та?ырдьа баар буолла. Хайыы-?йэ хара?аран эрэр. Кинилэр дьиэлэрэ дэриэбинэ кытыытыгар баар, онон тута хонууга тахсан, к?н? сиринэн сирэйин хоту салла?наата, иннигэр туох да к?ст?бэтин ?рд?нэн, дь?р? сэппэрээк да ??ммэтэх киллэм хонуунан хааман и?эрин билэрэ, халлаан ичигэ?игэр соторутаа??а диэри бадараанынан ба?ылла сыппыт суол кэллэ, хата, то?мут, онон л???г?рэс буорга ?ктэнэн эрэйдэммэккэ туораата. Балачча хаамта, кэннин хайыста?ына, дэриэбинэ ча?ыл уоттара с?р сытыытык тырымна?аллар. Тэйиччи массыына тыа?ыыр, то? хонууга кини ата?ын тыа?а б?тэ?итик л???г?р??р, ол курдук дэриэбинэттэн балачча ыраах тэйдэ. Ити курдук кудуххай хаамыынан баран и?эн, Бэргэн туох эрэ к?р???э анньылынна, ?сс? тимир. Ээй, бу диэки а?а?ас хонуу ортотугар дьоннор у?уохтара б?л??хсэн к?ст?лл?р?, онно тиийэн хаалбыт.
Хапта?ын ыскамыайка баарын булан олордо, аата, кэлбит да сирэ баар дии, туох эрэ ку?а?аны биттэммиккэ дылы. Эмиэ да ити баай дьо??о ыалдьыттаа?ын кэнниттэн манна кэлии туох эрэ ситимнээххэ дылы. Биирдэ санаан к?рд?хх?, хайдахтаах да бэйэлээх ки?и т???л??х да к?ннээбитин-к??нэхтээбитин, киэбирбитин-киэптээбитин иннигэр, оло?ун суола манна кэлэн т?м?ктэнэр. К?ннээ?и сиир килиэби атыыла?ар харчыта да эрэйинэн к?ст?р кы?ал?а дьуо?атыгар тахсыбаттыы батыллыбыт, ас-та?ас чаа?ынан эстибит да ки?и буоллун эбэтэр халлаан хабар?аларынан хаалбытыныы, муора тобуктарынан дьаратыйыбытыныы саныыр ха?ыытыыр харчыны халы?нык харбаабыттарынан ??н?н?р баай-талым олохтоох да буоллун – манна кэлэр иэдээн т?м?ктэн син биир куоппаттар. Ти?эх чэрчи – биир, ити кэнниттэн сытыах бэйэтэ буолла?а ки?и барахсан, бэйиэт эппитинии – «то?о, сытыйа, оо, ычча!..» Оттон к?ннэтэ ол ха?ан да кэлиэ суо?унуу олороохтуубут, дьи?эр дьоннор бу дойдуга букатын кэлбэтэхтэрин мэлдьи саныыллара буоллар, чиэс-суобас диэни умнубакка, арыый атыннык, эйэ дэмнээхтик сылдьыахтара эбитэ дуу…
Ол эрээри туох да диэбит иннигэр, Дина уонна кини эргимтэтэ ырааппыттар, а?аардас ити коттеджтарыгар да т??? ?п ороскуоттаммыта буолуой? Судургутук аа?ан к?рд?хх?, дэриэбинэ?э биир улахан о?о?у тутарга ты?ыынча?а тиийэ кирпииччэ ороскуоттанар дииллэрэ, оттон ити икки мэндиэмэннээх дьиэ?э хас да с????нэн ты?ыынча кирпииччэ киирдэ?э. Ырыынакка биир кирпииччэни уон солкуобайтан итэ?эс атыылаабаттар, оччо?о а?аардас кирпииччэтигэр хас да м?л?й??н? т?л??б?т буолан тахсар. Ол – дьиэ к??д?й? эрэ, ис-тас тэриэбэлэрэ, та?ынаа?ы дьиэлэр, олору барытын малынан-салынан толоруу, оо, аата-ахса биллибэт харчы ороскуоттаммыт…
Бэргэн бу олорон ким эрэ кэнниттэн хааман сурдур?атан и?эрин к?р? т?стэ. Тыый, бачча хара?а?а ким бу у?ун ууларын утуйбут дьоннор дойдуларыгар кэлэн истэ?эй? Хайыа, Ксенья эбит, эс, кини то?о манна кэллэ?!
Ити икки ардыгар кэргэнэ са?ата-и?этэ суох кини аттыгар турунан кэбистэ.
– Эн то?о манна кэлли?? – диэн Бэргэн со?уйбучча толоос со?устук ыйытта.
– Аа??а к?хс?г?н эрэ к?р?н хаалбытым, салгын сиэри та?ыста?а диэн, бииргэ хаамса т??ээри кэннигиттэн эккирэтэн бараммын та?ырдьа с?тэрэн кэбистим, ханна да баары? биллибэт, тохтоон ата?ы? тыа?ын и?иллээтим – то? буорга л???рг??р?н истэн, онон сирдэтэн бу баты?ан кэллим. Аата, кылабыы?а?а буолан, чэ, кэбис, т?нн??ххэ…
– Оттон то?о са?ата суох баты?ан и?э?ин, ы?ырыаххын?
– Дьон истиэ дии, ха?ыытыы-ы?ыытыы сырыттахпыный.
Бэргэн тугу да утары са?арбакка, дьиэтин диэки барда, Ксеньята кинини хонно?ун анныттан туту?ан, оргууй а?ай хаамыстылар.
– Динабыт дьэ тиэрэ байбыт дии, – диэтэ Бэргэн кэмниэ-кэнэ?эс.
– Ханныгын да и?ин, би?иги олохпутугар чиэ?инэйдик байар ки?и баара буолуо диэн мин саарбахтыыбын, – диэтэ Ксенья.
– То?о? Холобура, Дина эрэ Карп эргинэн к?мм?т ээ, оттон ол чиэ?инэй байыы буолбатах дуо?
– Мин саныахпар, ханнык эрэ научнай арыйыы о?орон эбэтэр ити артыыстар курдук улахан гонорардарга ыллаан-туойан байыахха с?п, оттон би?иэхэ сирэйэ-хара?а суох норуот бас билэрин былдьаа?ын буолла, ол курдук «приватизация» дуу, «прихватизация» дуу диэн тылынан саптан, судаарыстыба баайын-дуолун – элбэх дьиэни-уоту, техниканы буор-босхо чаа?ынайга олордон ыллылар, аны эргинэбит диэн онтон-мантан тиэйэн а?албыт табаардарын сыанатын хас эмэ б?к ыаратан атыылаан байаллар… Мин ону чиэ?инэй байыы диэхпин кэрэйэбин…
– Чэ, аны ол ылбыттарын са?аттан ?р?б?л??сс?йэ да о?ордоххуна т?нн?р?р?? саарбах, билигин ити дьону? эргиэнтэн ураты харчы ?л?р?р салааларынан – тутуунан да дьарыктана, суолу да о?оро сырыттахтара.
– Ити эйгэлэргэ «откат» диэн ?йд?б?л олус к??скэ киирбит дииллэр.
– Ону би?иги сурах эрэ хоту истэбит, ким да «откаттаан» ылбытын к?рб?пп?т суох, ханныгын да и?ин, туспа у?аайбалаах дьиэлэрэ ?ч?гэйэ бэрт дии, хаарыаны, би?иэхэ итинник баара буоллар… – Бэргэн ымсыырбытын кистээбэтэ.
– Атын ки?иэхэ ымсыырымыахха, этэргэ дылы, хас биирдии ки?и дьыл?ата ???э быалаах кинигэ?э суруллан турда?а эбээт. Оттон у?аайбалаах дьиэ чаа?ынан… К?р эрэ, ити ту?унан улуу гуманист-суруйааччы Чехов ?ч?гэй ба?айытык эппит эбит ээ, мин сибилигин дьиэбэр тиийэн баран эйиэхэ к?рд?р??м, би?иэхэ кинигэтэ баар, са?ардыы аахпытым.
Сулбу-халбы хаамсан дьиэлэригэр кэллилэр, подъезд и?игэр лаампа уотугар кураанах бытыылкалар ы?ылла сыталлар, б?пп?р??скэ т?рд?гэстэрэ ?р???л?мм?ттэр, кы?ын кэлэн эрэр тыына биллэн, ыччаттар хахха сир диэн, бэл маннык кыара?ас подъезка киирэн, т??н пиибэлииллэр. Тугу да харыстаабаттар, ы?аллар-то?оллор, оттон бу чаа?ынай дьиэлэрэ эбитэ буоллар, итинник дьаабыланыа суох этилэр.
Ааннарын а?ан квартираларыгар киирэллэрин кытта, Ксенья саппыкытын туурута тэбиэлээт, сонун устан ыйаата уонна тута саала?а аа?ан, долбуурга кырылаабыт кинигэлэри: «Манна баара…» – диэн ботугуруу-ботугуруу кы?астаста, Бэргэн кэнниттэн киирэн дьыбаа??а олордо. Ксенья к?м?с суруктаах, от к???э хахтаах кинигэни хостоон та?ааран арыйталаата уонна Бэргэ??э хайыста:
– Бу кэллэ, дьэ и?ит эрэ улуу гуманист Чехов куорат та?ыгар дьиэлээх-уоттаах дьон ту?унан тугу диирин – «Принято говорить, что человеку нужно три аршина земли. Но ведь три аршина нужны трупу, а не человеку. И говорят также теперь, что если наша интеллигенция имеет тяготение к земле и стремится в усадьбы, то это хорошо. Но ведь эти усадьбы те же три аршина земли. Уходить из города, от борьбы, от житейского шума, уходить и прятаться у себя в усадьбе – это не жизнь, это эгоизм, лень, это своего рода монашество, но монашество без подвига. Человеку нужно не три аршина земли, не усадьба, а весь земной шар, вся природа, где на просторе он мог бы проявить все свойства и особенности своего свободного духа».
Ксенья кинигэтин сапта уонна кэргэниттэн ыйытта:
– Хайа хайда?ый?
– Ким билэр, Чехов са?ана атын ?йэ буолла?а уонна аан дойду барыта наада диэбит дии, оттон би?иги ?бэ-харчыта суох буоллахпытына, былаа?ы тутан олорооччулар кэккэлэригэр тахсыбаппыт, оччо?о хантан аан дойдуну ба?ылыыбыт?
– Сарсын тураат да, Эллээйчикпин а?ала барыам, хайыы-?йэ ахтыбыт курдукпун, – диэтэ Ксенья, – кини ?т??т?нэн ити ?л?гэрдээх баай дьо??о ы?ырылыннахпыт буолуо диэн сэрэйэбин.
– Ити эрээри о?отун ту?унан Дина биирдэ да ыйытан к?рб?т? дии, – Бэргэн бэрки?ээбит бы?ыынан ба?ын бы?а илги?иннэ. – Оттон Эллээйчик т?р?пп?т ийэтэ манна аттыгар сылдьарын с?рэ?э сэрэйэрэ буолуо дуо?
– Т?р?пп?т ийэтэ да буоллун, Эллээйчик – мин о?ом!
10
Ыалдьыттар барбыттарын кэнниттэн Дина саалаттан куукуна?а и?ити-хомуо?у та?ан, хайа курдук кыстаммыты сууйан, ?р ба?айы тэпсэ?нээн олус сылайда. Билиардаабыт хосторун дьыбааныгар улаханнык хотторбут эрэ утуйан ха?ы?ыратар. Кини дьон к?р?р?гэр эрэ харчынан харса суох ы?ыахтанарын, киэптиирин, с?хт?р?р?н с?б?л??р. Ыалдьыттар баалларыгар, ба?аалыста – «сулус» ырыа?ыттар диэн, ресторантан наймыламмыт официаннар диэн. Онтон быраа?ынньык б?ттэ, киэ?э буолла да – хайдыбыт хорууда?а т???? буолар, Карп кэппиэйкэни да ордук ороскуоттаабат, инньэ гынан дьиэни-уоту к?р?р-истэр ?лэ?ит дьахтар ту?унан истиэн да ба?арбат. Дина быраа?ынньык кэмигэр хотун бэйэтэ, быраа?ынньык б?тэн, дьон тар?аста да, и?ити уонна дьиэни сууйааччы хамначчыт дьахтар та?ымыгар т??э охсор. На?аа сылайар да хайдах гыныа?ый, кини туох да тутуура суох, этэргэ дылы, турар бэйэтэ бу кы?ыл к?м?с килиэккэ?э кэлэн киирдэ?э. Килэйбит-халайбыт этээстээх дьиэ?э-уокка кэлэригэр биир эрэ чымадаан баайдаа?а, онтон атын кини кэрэхсэтэрэ диэн туох кэлиэй, иирэ талахтыы дьылыгырас бы?ыыта-та?аата, номо?он м?сс??нэ да бу баайга-дуолга тэ?нэ?эр кыа?а суо?а. Тойоно санаата алдьаммыт к?н?гэр ону биллэриэн, хайа ба?арар сирэй-харах анньыан да с?п. Аны, Карп бэйэтэ этэринии – «деловой партнердарын», бы?ата, ?п-харчы ылсар-бэрсэр тэ?нээхтэрин эрэ кытта к?рс??хтээх, намы?ах та?ым?а турааччылары билиммэт, бу сырыыга Ксеньялаа?ы мааны ыалдьыттары кытта тэ??э ы?ырбытын улаханнык с?б?лээбэтэ?э. Бииргэ ??рэммит, на?аа исти? дь??гэм диэн нэ?иилэ тылын ылыннарбыта. Онтуката ханна баарый – дьоно бастакы остуолга нэ?иилэ олороот, адьас атын ?йд??х-санаалаах, ?п-харчы, баай-дуол ?тт?нэн букатын ураты эйгэ?э сылдьар дьону кытта хайдах да тэ?ник туттан кэпсэтэр-ипсэтэр кыахтара суох эбитин ?йд??н, са?ата-и?этэ суох эрдэ тыас хомуммуттар, барбыттарын билбэккэ да хаалбыт. Этэргэ дылы, Ксеньялаах икки этээстээх дьиэ?э квартира дуомнаахтар, к?ннэтэ оптуобуска анньыала?ан кэлэллэр-бараллар, харчылара хамнастан хамнаска тиийэр буолла?ына ба?ыыба. Оттон кини эрин эйгэтин дьонун тыла-???: коттедж, лимузин, Куршавель, бутик…
Дь??гэтэ аа?ы, араа?а, сыы?а ы?ырбыт, куоракка ма?най к?рс? т?сп?ччэ, со?уйбучча кэлэ сылдьы? диэн кэбиспитэ, мэйиитин хайа эрэ ула?атыгар т?р?пп?т о?ом бу к?н сиригэр баар диэн ?йд?б?лэ ааспакка-арахпакка сылдьар бы?ыылаа?а. Ол и?ин кинини иитэр дьону к?р??т, дэлэй-былас барда?а. Эмиэ да о?олоо?ум ту?унан Карп биллэ?инэ киэ? айдаан, улахан иирээн тахсыа диэн, Ксеньялаа?ы бэйэтигэр чуга?атан, кинилэри албынна?ан, ону-маны ордугу-хо?уну кэпсии сылдьыбатыннар диэн ньымаатта?ар бы?ыыта эбитэ дуу? Эрим эрэ билбэтэр диэн ба?алаах, ол и?ин к?л?г?ттэн да дьаарханар курдуга, барыттан бары дьулайыы, дьи? санаатын кистии-са?ыара сатаа?ын, бы?ата, элбэх айа тардыллыбыт хонуутугар сылдьар курдук ?р??т?н куттанар, сэрэнэр-сээбэ?ниир дьик-дьах турук олус сылатар уонна доруобуйаны да к??скэ айгыратан эрдэ?э…
Дина к??гэйэр к?ннэригэр элбэх уол с?рэ?ин долгуппут, бэйэтэ да хардары таптал таарымтатыгар ылларбыта балачча буолуохтаа?а. Сорохтору кытта арахсыы ха?ан да о?уо суох курдук сыр?ан баа?ы ??скэттэ диэн ытаа?ын-со?оо?ун, айманыы-сайманыы да баара, ол эрээри барыта аа?ар, сыл-хонук ?г??? о?орор, ити курдук Русланныын урукку уохтаах-омуннаах кылгас тапталларын олох да умнуох бы?ыылаах эбит да, Ивановтары со?уччу к?рс???? уонча сыл кэтэ?эр хаалбыты олус сытыытык санатта, о?ото эрэйдээ?и ?йд?тт?, Эллээйчик ити икки этээстээх кыара?ас дьиэ быыкаайык кирдээх-хохтоох, тымныы-хамныы квартиратыгар сылдьаахтаата?а. Эллээйчик… Со?уччу к?рс? т?сп?т Русланыныын олус да омуннаахтык, таарымта киирбитин курдук тапталга ылларыы туо?ута уонна т?м?гэ буолан, кини ??скээн хаалла?а, э?ээхэй эрдэ?иттэн ыла биирдэ к?р? илик кырачаана, этин-сиинин, с?рэ?ин тэбиитин сор?ото…
Дина с?р к??скэ ?р? тыынна, илиитигэр кинигэ тутан олорор да, аа?арыттан биир да тыл т?б?т?гэр кыайан киирбэт, ол оннугар университеттаа?ы сылларыттан к?ннэр-дьыллар у?уктан, субу хара?ын иннигэр элэ?нэстилэр.
Оччолорго кини кыыс о?ото, басты? ??рэхтээх устудьуонка буолан кынта?ыйа сылдьара, суруйбут дакылаата университекка бастаан, научнай кэмпириэнсийэ?э Москва?а к?т?р буолбута, Дьокуускайтан со?отох этэ. Пассажирдар соччо элбэ?э суохтара, с?м?л??ккэ киирэн миэстэтин булан олороот, эрээттэр икки ардыларынан хааман и?эр ?рд?к у?уохтаах, ?р?к?йб?т куудара баттахтаах, баа?ынайдыы ыраас хааннаах уолга хара?а хатана т?сп?тэ. Чох хара арылхай харахтардыын харахтара харса т??ээтин, хайдах эрэ со?уйбута, кинини ха?ан эрэ чуолкай ханна эрэ к?рб?тэ. Уол ханна олоруохтаа?ын к?рд??р бы?ыылаа?а, кини эрээтигэр кэлэн тохтообута: «Манна эбит», – диэн ботугураабыта уонна кириэ?илэ?э киирэн и?эн, куударатын ?р? анньыммытыгар, сонно ?й?гэр ча?ыл?ан кэриэтэ сандаарыс гыммыта – «Лоокуут уонна Ньургу?ун» испэктээкилгэ Лоокууту оонньоон сцена?а хааман-сиимэн дьыралдьыта сылдьан, ити курдук ураты имигэстик батта?ын ?р? анньынара. Норуодунай тыйаатырдары к?р??гэ хантан эрэ хотуттан кыттыбыт оройуон туруорбут испэктээкилэ этэ. ?сс? онно: «Маннык бэртээхэй уолаттар тыа?а, буолаары буолан хоту бааллар эбит дии», – диэн санаан а?арбыттаа?а ээ.
Ити икки ардыгар уол с?гэн киирбит суумкатын кириэ?илэ анныгар анньаат, кинини к?р?н с?рдээх сылаастык мичээрдээтэ:
– Дорообо, аргыста?ар дьон буолбуппут дии, – уонна мичээрдиир, тырымнас харахтар таайтара к?рб?ттэригэр, кыыс о?о барахсан нохтолоох с?рэ?э толугуруу м???стэ, бэйэтэ ити тырымнас бай?алга б??с-б?т?нн?? тимириэн ба?арда. Киниэхэ хардары к?л?м аллайан баран, Руслан са?арбыта кыы?ы иирдэр алыптаах санаатыттан та?аарбыта: – айан у?ун, онон билсиэххэ, мин Руслан диэммин…
– Оттон мин Людмилабын, – дии охсубута Дина, то?о эрэ хара сарсыардаттан санаата к?т???ллэ сылдьар буолан, дьээбэлэниэн ба?аран кэлбитэ.
– Оо! – Уол ??рдэ: – Дьэ кэмниэ-кэнэ?с Людмилабын булар к?ннээх эбиппин ээ!
– Людмилатаа?ар эйиэхэ Ньургу?ун чугас буолбатах этэ дуо? Лоокуут эти? дии!
– Ону кытта билэ?ин! Дьэ с?рдээх эбит дии!
Ити курдук элэктэ?э кэпсэтэ и?эн, улам ууларыгар-хаардарыгар киирэн, хас да чаастаах айаннарын у?унун да билбэккэ хаалбыттара, кэнникинэн былыргыттан билсэр дьоннуу, на?аа мэниктээннэр, кириэ?илэ «харк» гыммыта, биирдэ ?йд??б?ттэрэ – кинилэр м?хс?лл?р?н тулуйбакка, кириэ?илэ ?й?н?р? арахсан хаалбыт. Сирэй-сирэйдэрин к?рс??т, к?лсэн то?о ыстаммыттара, сонно стюардесса кэлэн м?хп?тэ, итиэннэ кириэ?илэ ?р?м??н?гэр диэн ботуччу ыстараабы к?рд??б?тэ. Оччолорго хоту сир олохтоохторо харчылаах буолаллара, Руслан сиэбиттэн халы? кумаа?ынньыгы та?ааран, ыстараабы т?л?? охсубута уонна арыый боччумуран, ботур-итир кэпсэтэ олорбуттара. Руслан культура ?лэ?иттэрин мунньа?ар баран и?эр эбит этэ, онон иккиэн да хайа гостиница?а тиийэллэрэ биллэрэ, ол и?ин сарсын киэ?э Руслан Дина?а тиийэ сылдьыах буолан болдьоспуттара. Домодедовоттан таксинан тахсыбыттара, уол кыы?ы гостиницатыгар тириэрдэн баран, бэйэтэ т????хтээх сиригэр айаннаабыта.
Дина сарсы??ыттан кэмпириэнсийэ?э кыттыбыта, пленарнай чаас кэнниттэн секцияларынан арахсыбыттара, ол тухары устудьуоннар бииртэн биир тахса-тахса дакылааттыыллара, барыларын истэн баран, киэ?э ырыты?ыы буолбута, ?г?стэр бэйэлэрин билиилэрин-к?р??лэрин к?рд?р? сатыыр бы?ыылаахтара – харса суох кириитикэлэ?эллэрэ, оттон Дина бу моргуорга ууну омурпут курдук адьас кыттыспата?а, са?аралларын истэр курдуга да, кулгаа?ын та?ынан а?ара олорбута – кини ?й?гэр-санаатыгар Руслан эрэ этэ… Ки?и элбэх диэн киниэхэ дакылааттыырга тыл да биэрбэтэхтэрэ, дакылаатын суругунан ылалларыгар, кэмпириэнсийэ т?м?г?нэн тахсыахтаах уопсай хомуурунньукка киллэриэх буолан эрэннэрбиттэрэ.
Ити курдук биир к?ннээх кэмпириэнсийэтэ б?тэн, гостиница?а киирээт, фойе?а суумка с?кп?т, сибэкки туппут Руслан турарын к?р? т?сп?тэ. Мэктиэтигэр, к??х алаас сытынан дыргыйа т?сп?т сибэккини кыыс ылан баран, кэмчиэрийэ мичээрдээбитэ уонна уолу кытта н??мэригэр лиибинэн айаннаабыттара. Биир миэстэлээх кыара?ас хоско орон ойо?о?унан тумба?а эргэ тэлэбиисэр, т?л?п??н бааллара, остуол ?рд?гэр эрки??э кыра араадьыйа ыйаммыт, онтон атын туох да суо?а. Руслан ч?рб?с гынаат, араадьыйаны улаатыннарбыта, диктор хо?оон аа?ара дуора?ыйбыта:
У лукоморья дуб зеленый
Златая цепь на дубе том;
И днем и ночью кот ученый
Все ходит по цепи кругом.
– Истэ?ин дуо? Анаабыт курдук! «Руслан уонна Людмиланы» аа?аллар, ?ч?гэй бит! Ол аата, би?игини Москва уруйдуу-айхаллыы к?р?стэ, ити олус ?ч?гэй бэлиэ, Людмила!
– Руслан, мин оонньоон эппитим, аатым Людмила буолбатах, дьи?инэн Дина диэммин.
– Дина? ?сс? ?ч?гэй! Люда да, Дина да биир т?р?ттээх тыллар буоллахтара, «хмуриться не надо, Дина»!
Дина ваннайга киирэн тахсыан икки ардыгар Руслан остуолга а?ы тэлгэтэн, халба?ыыны, булочканы кырбаан уурталыы охсубут этэ, кыыс тахсыбытыгар остуолга а?алан олордубута, сонно шампанскай б??тэ «п?с» гына а?ыллыбыта, тугу эрэ элбэ?и эрээри, улахан суолтата суо?у кэпсэтэ-кэпсэтэ олорбуттара. Б?г?н к?рс??т, баччаа??а диэри хайдах бэйэ-бэйэбитин билсибэккэ олорбут бэйэбитий диэххэ айылаах с?б?лэ?э-тапта?а охсубут с?рэхтэр бииргэ тэбэллэригэр с?к??ндэттэн аттарыллан м?н??тэ, онтон т?м?ллэн чаастан чаас аа?ара, оо, т?ргэн да?аны! Туох да тохтоло суох кыырайа к?т?н сурулаан и?эр охтуу, бириэмэ элэстэнэрэ чыпчыл?ан т?гэн буолла?а…
С?м?л??ккэ то?о кинилэр аан ма?най билистилэр? «Ыал буолуу киэ? куйаар ?рд?к киэлитигэр о?о?уллар» дииллэрин курдук дуо? Аны гостиница н??мэригэр киирэллэрин кытта уолдьах курдук, араадьыйанан кэлэ турар «Руслан уонна Людмила»… Ити барыта туох эрэ улахан дьолу т?ст??р буолбатах дуо? Оттон тырымнас харахтар ч??мпэлэригэр угуйан-тардан илдьэ тураллар, б??с-б?т?нн?? тимириэх айылааххын, уой да уой…
Сахаларын сириттэн кыраман ыраах бу б?чч?м хоско оргууй а?ай сэ?эргэ?э олорон, сылаастык имэрийэ к?р?р харахтартан, соруйан дуу, ал?аска дуу таарыйан ылбыт тарбахтартан Дина сирэйэ итийбэхтиирэ, с?рэ?э м?хс?р?, ки?и тылынан сатаан кэпсээбэт дьикти-кэрэ туругар киирбитэ, тула баар барыта уоскуйбут, тохтообут умнуллубат умсугутуулаах т?гэнэ… Москва куоракка бу иккиэйэ?ин олордохторо ?ч?гэйин, уонна ама маннык т?гэн киниэхэ иккистээн то?оо?уо дуо? Урут да кавалердар бааллара эрээри, бу курдук дьиктилээхтик, таайтарыылаахтык билси?ии са?алана илигэ…
Эмискэ, туймаардар сытынан тунуйар куудара баттах субу кэллэ, дири? ч??мпэ ыас хара харахтар, уо?угар билиннэ сымна?ас уос туустаах амтана… Туймаарыы, тапталтан тумнастыы, барыны барытын умнуу хатыламмат т?гэнэ… Араадьыйанан «Руслан уонна Люмилаттан» аа?аллар дуу эбэтэр с?рэ?иттэн са?ыллан тахсаллар дуу бу тыллар –
Вы слышите ль влюбленный шепот,
И поцелуев сладкий звук,
И прерывающийся ропот
Последней робости?..
Москва?а биир нэдиэлэ остуоруйа?а курдук оннук алыптаах этэ, ол эрээри, хомойуох и?ин, туох барыта б?тэр-т?м?ктэнэр у?уктаах буолла?а, Дина дьиэтигэр эргиллэр к?нэ ??мм?тэ, Руслан ?сс? хас да хонукка хаалыахтаа?а. Б?тэ?ик т??ннэрин бииргэ утуйдахтарын сарсыардатыгар арахсалларыгар, элэ-была тылларын этэн, Руслан: «Аэропортка атаара хайаан да кэлиэм», – диэн анда?ар а?аардаах эрэннэриитин кытта арахсыбыттара.
Ол и?ин сотору тапталлаа?ын кытта к?рс?р ??р??ттэн с?рэ?э битийиктэнэ м?хс? аэропортка эрдэ кэлбитэ, ол кэннэ Русланы к??тэн регистрация о?орор сирдэрин аттыгар турбута, оттон кини суох, суох да суох… М?н??тэ сыыллан аа?ар, чаас тохтуу-тохтуу барар, Руслан сиргэ да тимирбитэ, халлаа??а да к?пп?тэ биллибэт, суох… Чаа?ы чаа?ынан биир сиргэ турбута, кинилэр рейстэригэр регистрация биллэрдилэр, к?т??чч?лэр бииртэн биир кэлэллэр, кэмниэ-кэнэ?эс ти?эх пассажир та?а?а?ын туттаран, билиэтигэр бэлиэтэтэн, и?ирдьэ дьону мунньар саала?а ааспыта, оттон Дина аттыгар кэлиини-барыыны, к??г?н?-хаа?ыны истибэт-билбэт курдук турбут сириттэн хамсаабата, хара?а тас аан диэкиттэн кэлээччилэртэн арахпат этэ. Араас тутуурдаахтар, сорохтор чымыдааннарын соспутунан то?о сууллан киирэллэрэ, биир оччо т?тт?р? тахсара, оттон Руслан суо?а… «Олордуу б?ттэ», – диэбиттэригэр биирдэ Дина и?ирдьэ киирбитэ, тула барыта со?отохто боруоран, с?рдээх курус буолбута, остуоруйа олоххо туох эрэ кэ?иллии тахсыбыта, ???энэн, кый ?рд?г?нэн к?т? сылдьыбытын ха?ыс к??с са?атыттан ылан, умса баттаан, аньыылаах-харалаах сиргэ т?н?ннэрбитэ, уку-сакы с?м?л??ккэ киирэн олорбута уонна к?м?скэтэ хара?ын уутунан туолан, ып-ыраас таммахтар м?лб?р?с гыммыттара…
Оттон ити кэм?э Руслан инчэ?эй хаар т??э-т??э уостан хаалар сиигигэр суол-иис б???т? тыргыллыбыт метротун диэки хааман и?эрэ. Билигин кини бу Москва?а а?ыйах хоноругар тапта?а сылдьыбыт кыы?а Дина Дьокуускайдаан эрэр буолуохтаах диэн ээл-дээл санаан а?арда. Кола Бельды ы?ырар тус хоту дойдутугар кэргэннээх, о?олоох, кинилэртэн ханна да барар санаата суох. Ол эрээри бу курдук к???лгэ к?тт? да, кыыс-дьахтар айма?ы кытта быстах к?р?лээри, булчутун хаана тардан дуу – сонордоспутунан барар ?гэстээх.
Кини ?йд??р?нэн, эдэр эр дьонтон ким барыта сэнэх к?р??нээх, хайа ба?арар дьахтары кытта тапта?арга бэлэм. Ол эрээри ?г?стэргэ ол кыайтарбат, дьахталлар с?рдээх талымастар, охсубут сохсолорго мээнэ киирэн биэрбэттэр. Ол, бада?а, о?ону-урууну т?р?т?н-уу?атан тэнитии, иитии курдук олус эппиэттээх уонна уустук соруда?ы айыл?а киниэхэ с?ктэрбититтэн т?р??ттэнэр бы?ыылаах. Оттон Руслан хайа да бэйэлээх кэрэ дь???ннээ?и кытта эрийсэн к?р?рг? бэлэмэ, биир табаары?а этэринии, «кыргыттарга гипнозтаа?а», к?р?н-истэн тырымнатта?ына, ?г?стэр кыайан тулуйбакка, бас бэринэргэ к??эллэллэрэ.
Билси?эн, ма?найгы уо?угар ?й?-т?й? суох тапталга ылларбыт курдук туругар да, бэйэтин Ромео дуу, Лоокуут дуу оруолун толоро сылдьардыы сананара. Оттон ыйда?а т??н хо?оон тылларынан са?ара-са?ара ???э тыыныы, сиринэн-халлаанынан анда?айыы, ?гэс курдук, биллэр дьыаланан т?м?ктэнэрэ, ол кэнниттэн Руслан суола сойбута баар буолара. Маннык сырыыларыттан кини кыбыстыбата, арыгы истэ?инэ, бэл чугас до?отторугар ки?иргиирэ уонна кинилэр сэ?ээрдэхтэринэ, ?р?? биир с?б?л??р анекдотун кэпсиирэ: «Т??рт уонтан тахса саа?ыгар хайыы-?йэ икки т?г?л Сэбиэскэй Сойуус Геройа, маршалы эрэ аннынан армия генерала званиелаах, фронт командующайа Черняховскай чиккэлдьийбит к?н? бы?ыылаах-та?аалаах, ?рд?к у?уохтаах, кыра?ыабай ки?и эбит. Элбэх дьахтар кутун туппут, тапталтан бэйэтэ да аккаастаммат эбит, армия генералын сырыыларын особистар биир халы? хара паапка?а тиспиттэр. Берия киирэн Стали??а дакылааттаабыт уонна паапканы биэрэн баран, тугу диирин кэтэ?эн турбут. Сталин т?нн?к сырдыгар кы?айан, бэркэ кэрэхсээн, б?т?н чаас а?аара дьыаланы аа?а турбут, Берия к??тэ сатаан баран: «Что будем делать, товарищ Сталин?» – диэн ыйыппыт. Биирдэрэ кинини к?р? т??ээт: «А что будэм дэлать, будэм завыдовать товарищу Черняховскому», – диэн саайбыт. Онон, эр ки?и к??лэйдиэн с?п, оттон дьахтар илии устун барда?ына киниттэн сиргэнэллэр, сэлээрчэхтэн атыннык ааттаабаттар», – диэн кэпсээнин т?м?кт??рэ.
Москва хаардаах-сииктээх, массыыналара харалларынан хойуу уулуссатын кыйа тротуар устун Руслан ыраах-ыраах уурталаан, сэгэлдьитэн и?эн, хайыы-?йэ Динаны умна бы?ыытыйбыта. Оттон Дина куоракка кэлээт, санаатыгар Руслантан сура?ы-садьыгы к??тэ сатаабыта, киниэхэ Сэргэлээхтээ?и аадыры?ын биэрбит буолан, ха?ан ба?арартиийэн кэлиэн с?п дии саныыра, ??рэ?ин кэнниттэн уопсайын аанын а?ан киирдэ да, аллара олорор вахтертан наар сурук дуу, тэлэгирээмэ дуу сура?ан к?р?р? да, сырыы аайы хоруй биир буолара – «туох да суох…» Ити курдук ый кэри?э к??тэн баран, аны куттанан барбыта – Руслан кинини атаара то?о эрэ кэлбэтэ? Москваттан т?нн?б?тэ-т?нн?бэтэ?э биллибэт, ама туох эмэ иэдээ??э т?бэспитэ буолуо дуо? Дьолго, Руслан оройуонугар норуот тыйаатырыгар режиссерунан ?лэлиирин билэрэ, ол и?ин министиэристибэттэн баран ыйытала?ан к?р??ххэ диэн бы?аарыныыга кэлбитэ.
Санаа-оноо ыга баттаан, ??рэ?э да ??рэх, сынньала?а да сынньала? буолбакка ыксаабыта. Култуура министиэристибэтин дьиэтэ ханна баарын билэрэ, былырыын сайын со?уруу култуура институтугар ??рэххэ туттарса киирбит биир дойдулаах кыы?ын сирдээн, Аржаков уулуссатыгар баар этээ?э суох у?ун синньигэс мас дьиэ?э тиийэ сылдьыбыттаа?а. Тэлгэ?э?э хойуу от долгулдьуйара, дьиэ айа?ар саа?ыра барбыт дьахтар: «Оппун тэпсимэ?!» – диэн аймана то?уйбута, ??рэххэ туттарсыан ба?алаах, бары кэриэтэ кыыс аймах то?уоруспутун дьиэ?э, араа?а, батыахтара суо?а диэн киллэрбэккэ, докумуоннарын т?нн?г?нэн ылаллара.
Дина хайдах да тэ?ийиэ-тулуйуо суох, Министиэристибэ?э баран, ыйытала?арга бы?аарынна. Тымныы ба?айы к?н туманы быы?ынан харбыала?ан тиийбитэ, хапта?ын олбуор и?игэр тэлгэ?э хаара ыраастык к?рдь?лл?б?т, били сайын тэлэччи а?ыллар т?нн?ктэрэ кырыанан б?р?лл?б?т этилэрэ. «Манна сайын ?т?р??э-анньы?а сылдьыбыт кыргыттар барахсаттар ханна тиийээхтээтилэр? – дии санаабыта Дина, – хастара ??рэх ки?итэ, т???л?р? дойдуларыгар т?нн?н, сопхуоска ыанньыксыттыы хааллылар?»
Чарапчы сабыылаах к??лэ айа?ар тыс этэрбэ?ин тэбэммитэ буолаат, и?ирдьэ атыллаата – лаампалар уоттарыттан сырдык к?р?д??р устун хааман и?эн, бокуойа суох массыы?ка бэчээттээн тачыгыратар тыа?а и?иллэр хос аана тэлэллэн турарынан ???с гынна уонна дорооболо?он баран:
– Норуодунай тыйаатырдарынан ким дьарыктанарый? – диэн ыйытта, ол кэнниттэн ?йд??б?тэ – сайын отун харыста?ар саа?ырбыт дьахтар эбит, кини массыы?ка?а бэчээттээн талыгырата олорон, муннун анныгар буугунаан кэбистэ:
– Уон иккис хос…
Дина к?р?д??ргэ тахсан, а?ыйахта хардыылаат, «12» диэн н??мэри к?р?н, ааны то?суйбута буолан баран, а?а баттаата. И?ирдьэ т??рт остуол турар. Утары т?нн?к анныгар олорор кыырыктыйбыт тор курдук бытыктаах а?амсыйбыт ки?иэхэ атыллыах курдук гынна да, биирдэрэ кинини ки?и киирдэ диэн кы?аллыбакка, иннигэр ууруммут кумаа?ытыттан хара?ын араарбатын и?ин аан ойо?о?угар, эркини кыйа олорор буспут соломо батта?ын кэтэ?эр эринэн кэбиспит ачыкылаах нуучча дьахтарыгар халыйда уонна норуот тыйаатырдарын ту?унан са?ардыы ыйытан эрдэ?инэ, анараата бэйэтиттэн тэйитэрдии, муннукка олорор саха кыы?ын диэки сапсыйан кэбистэ. Инньэ гынан т?л?п??н?нэн кэпсэтэ олорор, с????гэр сарымтахтанар, санныгар ыспыт батта?а кытархай кырааскалаах, кулгаа?ын эминньэ?эр быыкаайык кы?ыл к?м?с ытар?алаах кыыска сэрэнэн чуга?аата. Кыыс т?л?п??н?нэн о?отун м???р бы?ыылаах: «Мин эйиэхэ саарпыккын ?ч?гэйдик эринээр диэбитим буолбат дуо, ?рдэрдэ?и? дии!» Ити курдук балачча кэпсэтэн б?ттэ уонна туруупкатын талыр гына ууран баран, Динаны кыы?ырбыттыы к?р?н кэбистэ.
– Дорообо, – диэтэ, онуоха Дина албынна?ар бы?ыынан, – к?р эрэ, мин Руслан диэн хоту оройуон норуодунай тыйаатырын режиссерун ту?унан билиэхпин ба?арбытым, билигин кини ханна баарый?
– Киниэхэ то?о наадыйды?? – диэн, кыыс ?с са?а ыйытта.
– Кини соторутаа?ыта Москва?а сырытта?ына, билэр кыы?ым сурук ыыппыт этэ, ону ылаары, – диэн Дина эрдэттэн бэлэмнэммитинэн сымыйалаан кубарытта.
– Пахай, оччо?о ол ки?игин хоту дойду т?гэ?иттэн ирдэ?э?ин, Москваттан кэлэн ааспыта быданнаата… – диэн, то?о эрэ «ол ки?игин» диэни к??скэ со?ус эппитэ.
Кыыс олус со?уйда:
– Ааспыта даа?!
– Аа?ымына, кэргэнигэр, о?отугар олус ыксаан и?эрэ…
Дина хара?ар кыыс кэпсээн оппо?нуур кырааскалаах уо?а, с????гэр лэппийбит, санныгар ыспыт кытарахай батта?а со?отохто харах саатарыныы ча?ылхай, к?л?м?рдэс буоллулар, онтон хаар кыыдамныырыныы, тохтоло суох ма?ан кыырпахтар элэ?нэстилэр, ол кэнниттэн барыта кып-кы?ыл та?а?ынан сабыллыбыт курдук кытаран-на?аран хаалла: «Бэйи, сатанымаары гынным ээ», – дии санаат, та?ырдьаны былдьаста.
К??лэ?э ба?анаттан туту?ан туран, тымныы салгыны ?р???сп?тт?? э?ирийбэхтээтэ, т??к?й?н, к?рдь?к хаарын ыты?ан, иэдэ?ин суураланна, арыый дьэгдьийэн: «Оок-сиэ, охто сыстым ээ, Руслан… Адьас да ойохтоох, о?олоох эрээри быстах к?рс?? о?осто сылдьыбыт эбит дии, букатын холостуой уоллуу туттара-хаптара дии, оо, то?о с?рэй, тугун ку?а?анай…»
Кы?ыл ?? с?тэн, тулата дьэ?кэрбитэ да, с?рдээх курус буола т??эн, с?рэ?э тымныынан хаарыйбахтыырга дылыта, иэдэ?игэр сырсан тахсаат, муу?ура то?ор таммахтары ?т?л?г?нэн туура сотто-сотто оптуобус тохтобулун диэки барбыта. Хо?угар киирэн, кимниин да кэпсэппэккэ, тугу да са?арбакка, сыттыгар умса т??эн, уйа-хайа суох ытаабыта. Бииргэ ??рэнэр кыргыттара тула к?т? сылдьан:
– Хайа, туох буоллу?? Туох буоллу?? – дэ?эллэрэ.
Ытаан-ытаан баран, арыый уоскуйан дьэ кэпсээбитэ:
– Руслан кэргэннээх уонна о?олоох эбит, хайыы-?йэ Москваттан т?нн?н, дойдутугар барбыт…
Кыргыттара аймала?а т?сп?ттэрэ:
– Бу ыты к?р…
– Кэргэнигэр суруйуохха…
– Ээ, онту? ту?ата суох, оройуон култууратын салаатыгар уонна баартыйа райкомугар ??сэр ордук…
– Тохтоо?! – Дина к??скэ т?л? биэрбитинэн, оронугар олоро т?сп?тэ, – мин кинини ханна да ??с?бэппин, барытыгар бэйэм буруйдаахпын, Руслантан кэргэннээ?ин-кэргэнэ суо?ун, оло?ун-дьа?а?ын ту?унан биирдэ да ыйыппата?ым, кини миэхэ эмиэ тугу да эрэннэрбэтэ?э, онон албыннаата диир кыа?ым суох…
Итинтэн сотору кэмэ кэлбэт буолбутун уорбалаан, баран бырааска к?рд?рб?тэ уонна о?о ??скээбитин билэн, барар сирэ ба?ана ??тэ, кэлэр сирэ кэлии ??тэ буолбута. ??рэ?ин да б?тэрэ илигиттэн, дьиэтэ-уота суох сылдьан, устудьуон истипиэндьийэтигэр хайдах о?ону иитиэн с?б?н сатаан тобулбата?а. О?ону т?р?т?р ту?унан саныан да куттанара. Ол т??н к?р?д??р у?угар баар та?ас ?т??кт??р кыракый хоско киирэн, хатанан олорон, биэдэрэ?э ууну оргутан, ип-итии ууга ата?ын уган, остуол ?рд?гэр тахса-тахса аллара муоста?а ыстаныталаан, о?отун т??эрэргэ холоммута да, туох да биллибэтэ?э.
Ол к?нтэн ыла собус-соруйан ыараханы к?т??? сатыыра, с??рэрэ-к?т?р?, о?о куоттун диэн эмп да и?эн к?рб?тэ, оттон и?игэр баар ??скэх олоххо тарды?ыыта к??стээ?э – эми да, араас хамсаныыны-имсэниини да тулуйбута. Кыргыттары кытта хайдах да гынар быы?ы-хайа?а?ы тобулбакка сырыттахтарына, ааспыт к???н эргэ тахсыбыт дь??гэтэ Ксенья тиийэн кэлбитэ уонна кэргэнэ Бэргэнниин о?ону иитэ ылыахтарын ба?аралларын ту?унан эппитигэр, оо, ??рдэ да этэ! Баар-суох дь??гэтэ сирдээ?и ааньал буолан к?ст?б?тэ, оччо?о кини быы?анар ээ! Кэлин кэргэн да та?ыста?ына, о?оломмутун ту?унан ким да билиэ суо?а, Ксеньялаах Бэргэн бэйэбит т?р?пп?т о?обут диэхтэрэ да – б?ттэ?э ол. О?о ??скээбит остуоруйатын кыргыттара билэллэр эрээри, ??рэхтэрин б?тэрэн аан дойду ?рд?нэн ы?ыллыахтара, оттон сир ?рдэ киэ?, ки?и эрэ элбэх, кини эдэр саа?ыгар ал?а?аабытын ким ?йд??-саныы сылдьыа буолла?ай?
– Биллэн турар, Ксенья, о?обун эйиэхэ ??р??н? кытта биэрэбин, – диэбитэ.
Сарсыныгар, Ксенья иккистээн уопсайга кэлбитигэр: «Мин киэ?э аайы хайаан да хаамыахтаахпын», – диэн Дина Сайсары к??лгэ диэри атааран биэрбитэ. Атахтарын тыа?а хаачыргыырын быы?ыгар дь??гэтэ тугу этэрин кытта барытын с?б?лэ?эн и?эрэ:
– О?ону бэйэбит араспаанньабатынан суруйтарыахпыт… Бэргэнэбис диэн буолуо… би?иги хоту ананныбыт, оччо?о о?о?ун ?р кэм?э к?рб?т?? буолуо…
– Саатар эрэ, кинини мин ха?ан да о?ом диэн э?иэхэ санатыам суо?а, кини ??скээн хаалыыта эдэр саа?ым ал?а?а буоллун, ким сыыспата?а баарай…
– Эн, Дина, ыалдьыбаккын, доруобайгын, онон о?о да доруобай, чэгиэн-чэбдик буоларыгар адьа?ын саарба?алаабаппын…
Кыргыттар арахсалларыгар куусту?ан сылла?ан ылбыттара, Дина т?нн?р?гэр, ?р кэм?э ыарык буолан санныттан ыга дьаакырдаабыт кы?ал?ата аа?ан, олус чэпчээн хаалбыт этэ, о?ону т??эртэрэ сатыыр кы?ал?аттан тахсан, на?аа ??рэн-к?т?н и?эрэ, туолбут ыйда?а тунал?ан сырдыгар тунал хаарынан сабыллыбыт сир-дойду, дьиэ-уот олус кэрэтийэн к?ст?б?тэ. Дьыл?а диэн эр ки?и уонна дьахтар т?бэ?иэх т?гэннэриттэн, к?рс????лэриттэн турар, арай Руслан атын рейсинэн к?пп?т буоллун эбэтэр, чэ, саатар, биир да с?м?л??ккэ эрээри, атын кириэ?илэ?э олорбут буоллун, оччо?о бу айдаан, ыксал, кэлиэх-барыах сири булбакка, муннугу-ханныгы кэйии ха?ан да тахсыа суох этэ. Оттон билсэн баран, дьолбун бу буллум, барыта иннибэр кэрэттэн кэрэ буолуо диэн ыраланыыта олус ха?ыстык, холустук ?лт? барбыта. Ки?и олоруон да ба?арбат курдук ыар к?ннэр тирээн ааспыттара…
Чэ, хата, барыта этэ??э бы?аарыллар суолга киирдэ. Хааман и?эн, кыыс бэйэтэ бэйэтиниин кэпсэтэ испитэ:
– Та?ара баар эбит, о?ом эрэйдээ?и, хата, ?ч?гэй дьон, бэйэм до?отторум ылар буоллулар…
11
Ханна эрэ Хаты? ?рэххэ б?кп?т коттедж ат эккирэтэр киэ? куукунатыгар олорон, Дина ону-маны эргитэ саныыр кэмигэр, Бэргэннээх, ыалга кыбыстан аанньа а?аабатах дьон, иккиэйэ?ин эрэ арыычча батар куукуналарын дуомугар сылбархай чэйинэн дьулурутан арыылаах килиэби мэлии саахардаан сиэтилэр. Онтон Бэргэн со?отох киэ? хосторугар – саала?а киирэн, остуолга олорон, кэргэнэ биэрбит кинигэтин – Чехов кэпсээннэрин аа?ан барда. Ксенья икки чааскыны сай?аата уонна о?отун Эллээйчиги хайыы-?йэ ахтыбыт курдугун, сарсын сарсыарда турда да Бэргэн таайа аахтан а?алардыы бы?аарынна уонна куукунаттан тахсан, Эллээйчик хо?угар киирэн уоту уматта. Манна о?олорун ороно, остуола, эрки??э боксерскай бэрчээккилэр ыйаммыттар, кылаа?ынан т?сп?т хаартыскалара уонна бэйэтэ сурунааллартан кырыйан ылан сы?ыарбыт ойуулара – Виктор Цой, Шварценеггер, Костя Цзю, кып-кы?ыл ??н??х омук матассыыкыла… Остуолун ?рд?гэр саамай киэн туттар баайа – икки кассеталаах дьоппуон омук магнитофона. Итини хоту олорон, продснаб тойонун кытта ньымаатта?ан, бэрт эрэйинэн ылбыттаахтара, оо, ону бэлэхтээбиттэригэр Эллээйчиктэрэ ??рдэ да этэ! Ха?ан да т?р?пп?ттэригэр ымманыйбатах бэйэтэ, ийэлээх а?атын иккиэннэрин иэдэстэриттэн сыллаталаан ылбыта. Ксенья умса т??эн сыттыгы сытыр?алаата – с?рэ?и-быары ортотунан сайа охсор о?отун сыта баар, ол и?ин этиэхтэн ураты ??р?? кутун-с?р?н долгута халыйда, сыттыгы т??э?эр туппутунан олордо. С?рэ?ин чопчута кырачаанын ?лт? т??эрэн кэби?иэм диэбиттии, сэрэнэн аан ма?най к?т?хп?т, ??т сыттаах быллайбыт сирэйиттэн сыллаабыт сайы??ы к?н?н ?йд??т?…
Кини Бэргэнниин бэс ыйыгар ??рэхтэрэ б?тэн, дипломнарын ылан, ону бэлиэтиир банкекка сылдьан бараннар, куоракка хаалбыттара. Дина атырдьах ыйыгар о?олонуохтаа?а, ону кэтэ?эн, бары сиэрин-силигин ситэрэн, докумуонун толорон, о?ону бэйэлэрин анныларынан суруйтаран, анаммыт сирдэригэр хоту ?лэлии тиийэр ба?алаахтара. Дьиэлээх ха?аайыннара Дьараа?ын кинилэр эбии ?сс? икки ый олорор санаалаахтарын истэн утарбата?а, бу о?олору и?э-дьа?а суохтарын, дьону мунньубаттарын уонна куортамна?ар харчыларын уталыппакка, болдьо?ун а?арбакка т?л??н и?эллэрин и?ин с?б?л??рэ.
Оттон Бэргэннээххэ бэйэлэригэр туспа т?б?к-садьык буолбута – Дина о?ото улахан буолан, эрдэттэн балыы?а?а харыстаныыга киллэрбиттэрэ, онон к?н ахсын кэриэтэ баран к?рс?лл?р?, ??т а?ылык, кефир, дьаабылыка э?ин илдьэллэрэ. Эт-арыы олох аччаабыта эрээри, хата, фрукта чаа?а дэлэйэ – Кавказ ыччаттарын итии дойдуга ??нэр отонноро быстыбата, бинэгирээтигэр, анана?ыгар тиийэ мэлдьи баара. Сахалар фрукта?а ??рэммэтэх буолан, эбиитин сыаната да бас быстар ыараханыттан уонна быраа?ынньыкка эрэ амсайар к?нд? ас курдук санааннар, улаханнык туу?угурбаттар этэ, биирдэ эмэтэ ??р??лээх т?гэннэргэ эрэ ылаллара.
Ксенья хантан эрэ: «О?о ийэтин и?игэр сылдьыа?ыттан барытын ?йд??р ???, онон кинини т?р?? илигиттэн кэрэ?э у?уйуллуохтаах», – диэни истэн, ??рэх министиэристибэтиттэн хоту баралларыгар ылбыт борогуоннарын харчытын харыстаабакка, с?рдээх сыаналаа?ын ?рд?нэн, улуу худуо?унньук Левитан ту?унан ча?ылхай ойуулардаах улахан альбом-кинигэни атыыла?ан, Дина?а илдьибитэ. Сиэстэрэ кыы?ынан утахтарын, мииннэрин кытта кинигэни ыыппытын, Дина: «Ха?ан аа?ыам буолла?ай, эчи ыйаа?ына да ыарахана бэрт», – диэн суруйан т?нн?рб?т?н, Ксенья: «Бэлэхтиибин, хайаан да аах, саатар ойууларын к?р, о?о?о наада», – диэн хардаран, сиэстэрэттэн хаттаан илдьэн биэрэригэр к?рд?сп?тэ.
Дьэ онтон биирдэ т?р??р дьиэ аанын атыллаат, ?гэстэринэн, аллара эрки??э к?ст??лээх сиргэ ыйаммыт ким са?а т?р??б?т?н суруйар испии?эктэригэр: «Петрова Дина, уол, 4 кг. 800 гр.» диэни аа?аат, Ксенья ??р??т?ттэн са?а аллайбыта уонна аттыгар турар Бэргэнин куу?а т?сп?тэ. Кэмниэ-кэнэ?эс к??т??лээх о?олоро к?н сирин к?рб?т эбээт! Уонна о?о на?аа улаханын с?хп?ттэрэ, ма?найгы о?о диэтэххэ дьэ с?рдээх эбит!
Икки апельсинтан ураты туга да суох к?нн?р? билсэ кэлбит буоланнар, сонно т?нн?н, к??х ба?аарга тэбиммиттэрэ. Онно сиэх бы?а?ас ырбаахылаах, килэрийбит-молоруйбут грузин дуу, армян дуу ки?ититтэн с??рбэ биэс солкуобайга к?т?х му?унан сибэкки атыыласпыттара. Грузин уол о?о т?р??б?т?н истэн: «О, багатырь будэт!» – дии-дии сы?алаан туран, элбэх сибэккини биэрбитэ. Дина т?р??т???нэ, сэниэ киллэрэригэр наада буолуо диэн, барыта толуонунан хаарчахтаммыт кэм?э Ксенья эрдэттэн Дьараа?ынтан к?рд???н, куурусса этэ булларан ха?ааммытын, холодильнигыттан та?ааран мииннээбитэ, уулаах отонтон муорус о?орбута, эбии фрукта атыыласпыттара.
Итинник о?остон, т?р??р дьиэ?э иккистээн тиийбиттэрэ. Кинилэр уруйдаан-айхаллаан, э?эрдэлээн, Дина?а, о?отугар бары ?т??н? ба?аран, к?л?м?рдэс аккырыыкка?а суруйбуттарын кэнниттэн, кумаа?ы лоскуйугар харда кэлбитэ: «Махтанабын, э?игини эмиэ э?эрдэлиибин. О?ом на?аа улахан буолан, кыайан т?р??б?кк? эрэйдээн баран, хата, этэ??э быы?анныбыт, билигин иккиэммит туруга ?ч?гэй, туох да мэ?эйдэспэтэ?инэ, балыы?аттан кэмигэр тахсарбыт буолуо».
Арыгы эмиэ толуо??а эрэ к?ст?р?нэн, Бэргэн таайыттан к?рд???н, биир бытыылка кы?ылы а?алан, дьиэлэригэр иккиэн бэлиэтээбиттэрэ. Бэргэн сотору-сотору: «Уол т?р??т?, дьэ бу дьол, хоту дойду булда-а?а дэлэй, улаатта?ына мин баты?ыннара сылдьыам, иккиэн бултуохпут», – диэмэхтиирэ.
– Ким диэн ааттыыбыт? – диэн Ксенья ыйыппыта.
– Саха айма?ы т?р?ттээбит ытык кырдьа?ас Эллэй аатын бириэххэ диэн мин уруккуттан ыраланабын.
И?иттэрин-хомуостарын хомуйан баран, илиилэрин хардары-таары санныларыгар ууран куусту?ан, т?нн?г?нэн одуула?ан олорбуттара. Ыаллара Дьараа?ын эмиэ тугу эрэ суумкатыгар ыадаччы с?гэн кэлэн, дьиэтигэр киирбитэ.
– Кымырда?ас курдук ?лэ?ит ки?и ээ, – диэбитэ Ксенья, хай?ыыра-сирэрэ биллибэттик.
– Оттон ол и?ин кэм сэниэлээхтик олорон эрдэ?э, – Бэргэ??э б?г?н ки?и барыта олус ?ч?гэй, туох барыта сырдык эрэ сыдьаайынан сандаарыйан к?ст?р.
Дьараа?ынтан ураты тэлгэ?э и?игэр тыынар тыыннаах биллибэт этэ, арай барабыайдар сирилэ?эн кэлэн, ы?ылла т??эн, хадьымал т?рд?ттэн а?ылык к?рд??н туора-маары сырсан догдо?носпуттара, ки?и ити чыычаахтары баардылаабат, хамсыыр харамай эрэ бы?ыытынан сыаналыыр, оттон кинилэри – дьону эмиэ ???эттэн аллара к?р?р улуу ?рд?к? к??с ки?киниир киэ? халлаа??а баара буолуо дуо? Улуу ?й дуу, к??с дуу баар буолла?ына, то?о бу кинилэри о?олонор дьолтон матарда? Туох буруйу о?орбуттарын и?ин? Чэ, ону к?нн?р?р кыах суох, ол и?ин биир эрэ н?р??н-н?рг?йэн к?рд???? баар – к?н анныгар б?г?н кэлбит о?олорун а?ыннын, харыстаатын… Эбэтэр Та?ара сиргэ баар хас да миллиард ки?и кы?ал?атын биирдиилээн кыайан ситэн к?рб?т? дуу, оччо?о итэ?эйээччилэр бука бары то?о к?ннэтэ малыыппа аа?алларый? Араа?а, антах олох атын кээмэй, ким ба?арар к?рд????т?н арааран истэр албас, сирдээ?и к?нн?р? ки?и т?б?т?гэр сатаан батан киирбэт улууканнаах билии-к?р?? баар буолан эрдэ?э…
…???р?к куйаастар аа?аннар, салгын с?р??д?йэн эрэрэ эрээри, к?н уотуттан туох барыта к?ндээрэ сырдаабыт к?нэ ??мм?тэ. Уоппуска кэмэ, дьон даачаларыгар, тыа?а эбэтэр со?уруу сынньана сылдьар буолан, куорат дьоно-сэргэтэ арыый аччаан, оптуобустарга ?т?р????-хабыры?ыы кэм ама, арай сотору ??рэх са?аланаары, кэлиилээх-барыылаах болуоссаттарга тэнийбит оскуола дьаарба?каларыгар ийэлэрин баты?а сылдьар о?о аймах са?ата салгы??а эймэ?ийэн олороро.
Диналаах балыы?аттан тахсар к?ннэрэ ??мм?т?гэр, Бэргэннээх балыы?а?а такси ?лэ?эн тиийбиттэрэ. Динаны баты?ыннаран, о?ону к?т???н а?албыт сиэстэрэ?э бытыылкалаах шампанскайы кытта хоруопкалаах кэмпиэти биэрбиттэригэр, к?лэ-к?лэ эппитэ:
– Уолгут б?д??? с?рдээх, бэйэтэ хааман бардын.
О?ону бэйэтин да, киртиппит сууларын да сууйарга бэлэм уулаах-хаардаах сир диэн, эмиэ сайы??ы уоппускаларыгар тыа?а барбыт Бэргэн таайын аах дьиэлэригэр а?албыттара. Дина ма?най утаа о?отун эмтэрэн, кинилэри кытта олорбута. Са?а ийэлээх а?а сонуннарыгар о?олорун былдьа?а-былдьа?а к?т???лл?р?, уолчаан соччо-бачча ытаабат этэ, тиэрэ к?т?хт?р? сылдьан, ыас хара харахтарынан с?р боччумнаахтык дьиэ ?рд?н одуула?арын к?р?-к?р? ??рэллэрэ:
– Оок-сиэ, хайдах ?р?м??н ыытыахха с?б?й диэн толкуйдуур бы?ыылаах, – сып-сымна?ас сирэйиттэн сырылаччы сыллыыллара, дьикти сытыттан мэйиилэрэ туймаары?ныыра, «дьэ бу дьол» диэн саныыллара.
Дина сыыйа эмиийиттэн арааран, уолчааны гре-кефир диэн анал о?о ??т?нэн а?атар буолбуттара. Бэргэн к?ннэтэ ??т куукунатыгар баран уочараттыыра, кефир и?итигэр баата б??лээх а?ылыгы а?албытын бытыылка?а кутан, суосканан и?эрдэллэрин уоллара с?р омуннаахтык эмэн чомур?атарын к?р?-к?р? ??рсэллэрэ. Дина эмтэрбэт буолуо?уттан эмиийин ??т киирбэт гына былаатынан тууна баанан кэбиспитэ уонна кинилэртэн барбыта, ити тухары о?отуттан матарыттан хомойор курдук биир да тылы быктарбата?а. Бэргэннээх маннык к?нд? бэйэлээ?и, ма?найгы о?отун туох да са?ата-и?этэ суох, а?ыйбакка-хары?ыйбакка биэрбит Динаттан с??? да, махтана да санаабыттара да, тастарыгар биллэрбэтэхтэрэ.
Дьэ ити курдук о?олоро арыый бороохтуйан, ??рэх са?аланыытын куоттара сы?ан, анаппыт хоту оройуоннарыгар тиийбиттэрэ. Кинилэри к??тэн олороллоро, с?рдээх ?ч?гэйдик к?рс?н, тута дьиэнэн-уотунан хааччыйбыттара. О?олоро ити хоту кыраайга борбуйун к?т?хп?тэ, кини аан ма?най сыыла?хайдыыр буолуута, онтон оронтон, дьыбаантан туту?ан хааман барыыта, тута дьаа?ыла, о?о саадын ки?итэ буолуута туспа ??р?? этэ.
Кинилэр хоту к???н барыахтарыттан куоракка хаалбыт Дина биирдэ да кинилэри кытта билси?э сатаабата?а, онтон Ксенья ??рэрэ эрэ – Эллээйчик кинилэр о?олоро, атын ким да быдьа?ар бырааба суох, онон т?р?пп?т ийэтэ адьас чуга?аабат буолла?ына – олус ?ч?гэй! Кинилэргэ Дина ту?унан сурах-садьык син тиийэрэ, ол и?ин кыыс о?ото уран м?сс??н?нэн умсугутан, баай ки?ини булбутун, байбытын-к?мм?т?н, араас ?рд?к сололоохтор ортолоругар эргичийэ сылдьарын истэллэрэ.
Ол эрээри сылтан сыл хоту олорорго улам кытаатан барбыта – судаарыстыба ма?а?ыыннара эстэннэр, туох барыта чаа?ынай атыы?ыттар илиилэрин и?игэр киирэн, ас-та?ас сыаната сиэрэ суох ыарыырын аа?ан, аны аанньа тиэллэн тиийбэт буолбута. Хас биирдии кэппиэйкэни аа?а-суоттуу сылдьар атыы?ыттарга дьоно хойуутунан, сырыыта-айана судургутунан Дьокуускайга эбэтэр киин улуустарга эргинэллэрэ быдан барыстаа?а. А?ы-та?а?ы ыраах тиэйэн илдьэн атыылыыллара ночооттоох буолан, ыраах улуустарга бара да сатаабат этилэрэ, арай хотуттан т?р?ттээх-уустаах бэйэлэрин ыччаттара эрэ бар дьонноругар к?м?л??? сатаан, табаары а?аларга сырала?аллара.
Бэргэннээх ма?най хоту тиийэллэригэр, уларыта тутуу дьалхаана са?а тиийэн эрэрэ, онон соторутаа??а диэри ньиргийэн олорбут промышленнай б????лэктэри баттаспыттара. Бу б????лэктэргэ ки?и б???т? то?уоруйан, сылаас-тымныы уулаах, ванналаах-туалеттаах толору хааччыллыылаах дьиэлэргэ к?ннээн-к??нэхтээн, астарын-??ллэрин, та?астарын-саптарын, ханна да суох Дьоппуон табаарыгар тиийэ хоту муоранан бы?а а?алына олорбуттар.
Та?ыттан ааны а?ан киирээти кытта тилэри сиэркилэлэринэн к?л?м?рдээбит у?ун эркиннэрдээх, халы? к?б??рдэр тэлгэммиттэринэн к??гэлдьиччи хааман, араас о?уор-бичик ойуулаах фойенан хас да с??с ки?и киирэр саалатыгар сымна?ас кириэ?илэлэргэ тиэрэ т??эн олорон, кэнсиэр, киинэ к?р?р Дьокуускайга да сэдэх култуура Дыбарыа?а баара.
Онтон эмискэ, таарымта киирбитинии, уларыта тутуу диэн ааттанар т?птэ-т?р?л??н саба б?р??кээн, ?п-харчы биирдэ мэлийэн, харчыта суох хаалбыт ?лэ?иттэр, с?ннь?нэн, к?ннээх Украина дьоно, дойдуларыгар к???р айдааныгар т?сп?ттэрэ. Дьиэ-уот бары к?р??тэ-харайыыта суох быра?ыллан, сэрии буолан ааспытын курдук сада?аланан, дьиэтин тэрилэ мэлийэн, т?нн?ктэрэ-??лэстэрэ а?а?ан тураллара, Дыбарыас к?р??хтэн с??рг? буолан, кириэ?илэлэрэ тононон, сиэркилэлэрэ урусхалланан, дьардьамата эрэ хаалбыта, хаар-тыал сирилиир хосторунан быралгы ыттар ??рд??эн т?тт?р?-таары сырсыаккала?аллара, бэл кинилэр да тыалга-кууска а?а?ас хосторго уйаланыахтарын ба?арбаттара.
Дьон бултаан-балыктаан эрэ хара та?аарынан олорор курдук бала?ыанньалара ??скээбитэ, ол и?ин хоту сиргэ чугас айма?а-уруута суох Бэргэннээх куораты былдьа?арга бы?аарыммыттара, хайа уонна Эллээйчиктэрэ сотору оскуоланы б?тэриэ дии, оччо?о ыраах хоту олорон, хайдах ??рэттэриэхтэрэй?
Олох уларыйбата?а буоллар, Ксенья туох да и?ин хотуттан кэлиэ суох этэ, бииринэн, кини хоту сир к?н?, судургу уонна алама?ай дьонун-сэргэтин с?б?лээбитэ, икки?инэн, куоракка тиийдэхпитинэ, Дина – билигин кыа?ырбыт хотун – о?отун былдьа?ан да турда?ына к???лэ диэнтэн куттанара. О?олоро эрэйдээх кинилэр т?р?пп?т ийэлээх а?ата буолбатахтарын сэрэйбэтэ, дьолго, кинилэр устуоруйаларын билэр ки?и бу дойдуга суо?а абырыыра. Куоракка биир куттал онно баара – ким эмэ кистэлэ?и арыйан, олус ыарыылаах кырдьыгы этэн кэби?иэ диэн. Ку?а?аны эрэ к?рд?? сатыыр, онтон ??рэр-к?т?р кэдэрги кэмэлдьилээхтэр орто дойдуга ха?ан ба?арар бааллар эбээт…
Бу олорон Ксенья Бэргэнигэр махтана санаата – кини о?олонор кыа?а суо?а биллибитин кэнниттэн арахсан, т?р??р-уу?уур атын да дьахтары булбута буоллар, туох диэн буруйдуо? этэй? Оттон кини бэрт эрэллээхтик биир бур?алдьыны сосу?а сылдьар уонна Эллээйчиккэ хара ааныттан олох ылларан, билигин хайаларын да киирэр-тахсар к?ннэрэ уолчааннара эрэ.
О?олоро да с?рдээх толкуйдаах, лоп бааччы этэ, ма?найгы кылаастан са?алаан наар «биэс» сыаналарынан ??рэнэн, атыттарга холобур буолбута, т?р?пп?ттэр мунньахтарыгар Эллээйчик хай?анна?ын аайы Ксенья ис-и?иттэн дьоллоноро, киэн тутта атын т?р?пп?ттэри кылап гына к?р?р?, дьэ онно бааллара о?олоро ку?а?аннык ??рэнэн, бэрээдэги кэ?эн, мэлдьи сэмэлэнэр буолан, сири-буору кымыстыы олорор ийэлэр, оттон сорохторо сирэйдэрэ-харахтара холлон, синнэригэр т??эн, дьор?ооттук туттан, учууталлары кытта м?кк??эн, к?рг?йдэ?эн да тураллара.
Ксенья хас т?р?пп?ттэр мунньахтарын кэнниттэн дьиэтигэр ??рэн-к?т?н кэлэрэ, уруогун аа?а эбэтэр остуолга оонньуу олорор Эллээйчигин кэтэ?иттэн сыллаан ылара, киэ?э утуйаары сытан, учууталлар о?олорун хайдах хай?аабыттарын, туох диэбиттэрин Бэргэ??э эгэ-дьа?а си?илии кэпсиирэ, онтон олус астынан, иккиэн ыга куусту?ан нус-хас утуйан хаалаллара.
Эллээйчик кинилэри арай биирдэ ыксата сылдьыбыттаа?а, ол куоракка к????хтэрин эрэ иннинэ хоту улуус оскуолатыгар ??рэнэ сырытта?ына этэ. Биирдэ к?н?с балыы?аттан о?отун а?атаары кэлбитэ, уола салба?ырбыт сирэйдээх-харахтаах к?рс?б?тэ, ?рд?нэн ?р?? чыычаах к?пп?т?н?? атаахтык ??скээбит буолан, дьонуттан толлубата, ол и?ин ийэтэ киирэрин кытта ?с са?а малтаччы ыйытан ча?ылыннарбыта:
– Ийээ, мин а?ам атын ки?и дуо?
Ксенья олус со?уйан, тутан киирбит суумкатын муоста?а т?л? ы?ыктан кэбиспитэ, атахтарын та?а?ын олорон эрэ уларытталларыгар аналлаах, киирэр аа??а туруорбут олоппо?угар лах гыммыта:
– Туох даа?!
– Сордо? Вовка: «Эн нууччалыы дь???ннээххин, оттон ийэлээх а?а? мас сахалар, ол аата, эн дьи?нээх а?а? нуучча бы?ыылаах», – диир.
Ийэтэ ону истэн ?р? тыыммыта, хата иитиэх о?о буоларын ту?унан тугу да эппэтэхтэр эбит.
– Сордо? Вова диэн кимий?
– Оттон ити… Щукин Вова…
– Эллээйчик, бииргэ ??рэнэр табаарыскын хос ааттыыры? ку?а?ан. Оттон а?а? би?икки т?р?ттэрбитигэр сахалартан ураты араас омуктар бааллара ??? – нуучча казактара, поляк сыылынайдара, олохтоох эбэ?килэр. Онон эйиэхэ европейскай хааны?, ?б?гэлэри? дь???ннэрэ-бодолоро хас да к?л??нэ кэнниттэн эргийэн кэллэ?э дии, ити уустук боппуруос, улааттаххына ??рэтиэ?-билиэ?, оттон Щукин Вованы кытта аны оонньоомо, кини били??иттэн о?орон к?р?-к?р? сымыйа хобу-сиби тар?атара олус ку?а?ан, биирдэ баран эттэххэ, кини сиртэн да быга илик о?очоос дии, онно тугун дьыалатай?! – олус кыы?ыран-кыйаханан, тугу да эбии булан эппэккэ, хо?угар киирэн хаалбыта. Уолун уоскуппута курдук буолла да, дьи?эр ыллахха бэйэтэ сымыйалаата, ол эрээри Эллээйчиккэ «эн ийэ?-а?а? атыттар» диири син биир тыыннаах этиттэн быстарар кэриэтэ ыарыылаахтык саныыра.
Ол киэ?э Бэргэн ?лэтиттэн кэлбитигэр, о?ото мо?уоктаах ыйытыытын ту?унан ботур-итир кэпсээбитэ.
– Уо?угар уо?а?а куурбакка сылдьан, хобу-сиби тар?атар туох буолбут о?онуй – ол Щукин Вова?! Дьэ ити буолла?ына, мин сарсын оскуола дириэктэригэр барда?ым! – кэргэнэ кыы?ырбыта.
Кырдьык, дириэктэри кытта Бэргэн кэпсэтиэ?иттэн араас уорбалаа?ынынан ким да о?олорун сирэй-харах анньыбат буолбута. Ол да буоллар, дьэбиннээх тимир ??рбэ кэлэн с?рэхтэрин ыарыылаахтык таппыт бы?ыылаа?а, ха?ан эрэ кырдьыгынан кэпсиэхтээхпит диэн санааттан иккиэн да олус саллаллара, «с?гэ т????р диэри д?л?? сынньанар» диэбиттии, ол ту?угар олус ыарахан, хобдох т?гэни у?ата-кэ?этэ сатыыллара, син биир ки?и ?л?р ?л?? киниэхэ кэлиэхтээ?ин санаабакка кы?алларын курдук…
Ксенья ?р? тыынан баран, эрки??э ыйаммыт хаартыска?а о?олор ортолоругар турар Эллээйчигин сыллаан ылла уонна уотун умулларан, хостон тахсан, Бэргэнигэр чуга?аата. Эрэ киниэхэ кы?аллыбакка, бэркэ тартаран кинигэтин аа?ар, онуоха Ксенья «Сириус» эргэ радиолатын холбоон, Моцарт «Реквиемын» пластинкатын туруорда. Сонно санньыар музыка кутуллубутугар, Бэргэн кинигэтин ?рд?нэн к?р? т?стэ.
– ?йд??г?н дуо, Бэргээн, аан ма?най билсибит к?мм?т?н, ити музыканы истэ, эн таайы? аах дьиэлэригэр иккиэйэ?ин олорбуппутун?
– ?йд??б?н, хайдах ?йд??б?т буолуомуй…
Та?ырдьа ыас хара?а, оттон манна, кыара?ас хоско, ча?ыл сырдык, ыар н??эр музыка дь?р???йэр, дь?р???йэр…
12
Итинтэн ыла эмиэ сэттэ-а?ыс сыл ааста. Уларыта тутуу т??-та? быра?аттаа?ына арыый аматыйан, олох кэм с?ннь?н булуох курдук буолбута. Ханна кистэнэ сыппыта буолла – ма?а?ыыннарга да, ырыынактарга да эт-ас, табаар араа?а биирдэ то?о тардыллыбыта. Харчылаах буоллу? да талбыт омук массыынатыттан са?алаан, дыбарыа?ыгар тиийэ тугу ба?арар атыыла?ыаххын с?б?. Ол и?ин дьо??о-норуокка ??эр Та?аралара харчы буолбута, ханна да хачыгырас кумаа?ылаах быраап, ?птээх ???э сылдьар оло?о кэлбитэ. Социализм?а дьулу?ар сырдык идеаллар умнуллубуттара, оччотоо?у кэми кими да тыыннарбакка ыга баттаа?ын, диктатура, репрессия ?йэтэ этэ, оттон Сталины палач, Ленин да киниттэн ордуга суох хаанымса?а диэн ?л?гэрдээхтик ??хсэр буолбуттара, социализм сити?иилэрэ саба тэпсиллибиттэрэ, урукку олох б?т?нн?? хара кыраасканан ньа?айдаммыта, ол оннугар ?т?мэн ?б? ??г?лэтээччилэр – араас олигархтар, бэрик ылан к?мм?ттэр ?р?г?йд??б?ттэрэ.
Дойду ?рд?нэн балкыырдаах хамсаа?ыннарга с?п т?бэ?иннэрэн, Уйбаныаптар олохторугар, хата, сити?ии ?тт?гэр иэ?эр уларыйыылар тахсыбыттара. Бэргэн университекка ??рэппит профессорын булан, кини мэктиэтинэн уонна салайыытынан, кэтэхтэн аспирантура?а ??рэнэн, мунна-уо?а кэрдиллибит ки?и сиэринэн, уталыппакка кандидатскай диссертациятын к?м?скээбитэ, Сэбиэскэй кэм?э холоотоххо, учуонай буолуу арыый судургутуйбут буолан абыраабыта. Онон, эрэйэ суох а?алара диссертацияны к?м?скээ?инэ дьиэ кэргэ??э улахан ??р??н? а?албыта. Хайа му?ун, аны бастара ханна батарынан, харабыл э?ин курдук ??тэтэ суох ?лэнэн хамнастанан сордоно сатыыллара уурайда?а, а?алара учуонай буолуута олохторун уйгута тупсарыгар инники диэки дьо?уннаах хардыынан буолбута – Бэргэн хайа дьыалаларын институтугар научнай ?лэ?итинэн киирэн, дьиэтэ суо?ун, учууталлар уопсайдарыгар олорорун учуоттаан уонна кэргэннээх, о?олоох ки?и бы?ыытынан аахсан, хайа эрэ улахан учуонай са?а тутуллубут дьиэ?э к?сп?т?гэр, кини панельнай дьиэ?э эргэ ?с хостоох квартиратын ыла?ыт дуо диэбиттэрин, ??рэ-к?т? ытыстарын ?рд?гэр т??эрбиттэрэ.
Судаарыстыбаттан босхо дьиэ?э кинилэр б?тэ?игинэн тии?инэн хаалбыттар эбит, онтон ыла квартиралар наар атыыланар айдааннара ??скээн, дьоннор ипотека?а киирэллэр, субсидия ылаллар, тыа?а сопхуостар ы?ылланнар, ки?и аайы ?лэ к?ст?бэт буолан, дьиэлэрин, массыыналарын э?ин атыылыы-атыылыы куоракка дьиэ атыыла?ан киирии хойдубута. Онон Бэргэннээх куорат та?ынаа?ы дэриэбинэттэн куоракка к?сп?ттэрэ, Ксеньяны дьиэлэрин аттыларынаа?ы поликлиника?а сиэстэрэнэн ылыбыттара. Уоллара Эллээйчик ?рд?к у?уохтаах, имигэс бы?ыылаах-та?аалаах, хоту дойду ки?итэ Русланы батан баа?ынайдыы ыраас хааннаах, долгулдьуйар куудара баттахтаах, номо?он дь???ннээх уол буолбута. Кыра сылдьан, уларыта сылдьан араас секцияларга к????н холонон к?рб?тэ – мэ?эйдээх сирдэргэ с??р??нэн (ориентированиенан), футболунан, чэпчэки атлетиканан, тустуунан. Итилэргэ ?р буолабакка, быра?ан и?эрэ, кэлин дьэ бэйэтэ с?б?л??р идэтин булбута – оскуоланы б?тэриэр диэри боксанан дьарыктаммыта. Ийэтэ со?отох о?отун эчэтиэхтэрэ диэн тохтото, бобо-хаайа сатаабытын, Бэргэн уолун ?й??н турбута:
– Эр ки?и бэйэтин к?м?скэнэр буолуохтаах, ха?аа??а диэри дьууппа?ынан хаххалаан илдьэ сылдьаары гына?ын?
Уоллара биирдэ о?олорго куорат «Спартагар» бириистээх миэстэ?э тиксэн, ??рэн-к?т?н грамоталаах кэлиэ?иттэн ыла, Ксенья уолун буойбат буолбута: «Тэ?нээхтэриттэн хаалсыбат буолла?ына ?ч?гэй, би?иги, ийэлээх а?ата, ?йэбит тухары ара?аччылыы сылдьыбаппыт чахчы, онон бэйэтэ кы?ал?аттан тахсарга, уустук боппуруостары кимэхэ да сэлээннээбэккэ бы?аарса ??рэннин», – дии санаабыта.
Ону сэргэ, били т?р?? илигинэ, ийэтин и?игэр сырытта?ына, Дина т?р??р? сытан Левитан альбомун к?р??т?н сабыдыала эбит дуу – олус ?ч?гэйдик уру?уйдуура. Онон, оскуоланы б?тэрэригэр спортивнайга дуу, худуо?унньук ??рэ?эр киирэрэ дуу диэбиттэрэ: «Мин а?ам курдук геолог буолабын», – диэн бэйэтэ бы?ааран, университекка геологтары ??рэтэр хайа дьыалатын салаатыгар сити?иилээхик туттарсан, устудьуоннаан бастакы кууру?у б?тэрэн эрэрэ.
Онон, кинилэр куоракка бигэтик олохсуйдулар, са?а атастар-до?оттор да баар буоллулар, арай ма?най кэлэн биирдэ со?уччу ыалдьыттыахтарыттан ыла, Диналарын кытта та?ыччы с?тэрсибиттэрэ. Эрэ Карп б??с-б?т?нн?? бизнескэ баран, аата-суола олох и?иллибэт буолбута, ???-таамах курдук, «омук сиригэр сылаас муора кытыытыгар сынньаналлар, Москва?а квартира атыыласпыттар, байан-тайан с?рдэммиттэр» э?ин диэн кэпсээн тар?анара. Оттон ис дьи?ин ким да билбэтэ – ити дьону? норуот оло?о ыараханын к?р? сылдьан, «эргиэн кистэлэ?э» диэн ааттаан, ?лэлэрин, сити?иилэрин кэпсии-ипсии сылдьыбаттар, кинилэри сырдаталларын, дьо??о-сэргэ?э баайдарын-дуолларын биллэрэри, онон ??н?лл?р?н абаа?ы к?р?лл?р. Сура?ын и?иттэххэ, Карп Москва?а к????ххэ диирин Дината с?б?лэспэт ???, то?о диэтэххэ, урукку дь??гэлэрэ Дина уопсастыба?а суолталанар дьыалаларынан дьарыктанан, киэ?ник биллэн барбыта, ха?ыаттарга сотору-сотору тахсара, араадьыйаттан-тэлэбиисэртэн т?спэт буолбута.
Оттон Эллээйчик тэлэбиисэргэ элэ?ниир дьахтар кини ийэтэ буоларын букатын сэрэйбэккэ, ??рэ?ин т?б?г?ттэн ордубата, онтон ураты биир суолга с?рэхтиин-быардыын ыллара сылдьара – ха?ан да, ханна да, кими да?аны м?чч? т??эрбэтэх таптал таарымтатыгар ылларбыта.
???э баар ?рд?к Айыылар дьээбэлэнэллэрэ дуу эбэтэр кинилэр дьиэ кэргэ??э итинник ньыманан билси?эр суолу тобулбута дуу – с??рбэччэ сыллаа?ыта а?ата Бэргэн Ксеньялыын к?рс?б?т?н курдук, эмиэ куорат пааркатыгар ол кыы?ы аан ма?най к?рб?тэ.
Университекка киириэ?иттэн Эллэй бииргэ ??рэнэр уола, Ньурбаттан т?р?ттээх-уустаах, азербайджан уонна саха омуктар булкада?ыктара буолан с?рдээх сытыы-хотуу, хайыы-?йэ бэйэтэ бас билэр, эргэ да буоллар, «Мицубиси Диамант» массыыналаах Рафиктыын до?ордо?оллоро, ханна ба?арар бииргэ сылдьаллара.
Бастакы кууру?у б?тэрбиттэрин кэнниттэн Рафик эттэ:
– Эллэй, ??рэх б?ттэ, аны сынньана т????ххэ, паарка?а бара сылдьыахха, кыыс эрэ онно кыйма курдук элбэх, иккиэн биир эмэ паараны булан хайытыахпыт уонна, ба?ар, тыа?а тахсан шашлыктыахпыт эбэтэр куоракка хааталыахпыт, табаарыстарым – дьиэлээх уолаттар элбэхтэр, массыынанан ханна ба?арар тиийиэхпит.
Эллэй биир тылы утары эппэккэ с?б?лэспитэ.
Куйаас к?н этэ, сайы??ы паарка?а са?а тыллыбыт мутукча дабаххай сытыныын холбо?он, уратытык дыргыйара. Араас хачыалларга, ???эттэн анаарар иигэ эбэтэр дьон «абаа?ы к?л???этэ» диэн ааттааччыларыгар, «к?т?р тэриэлкэ?э» дьон уочараттаан тураллара. Сиэх бы?а?ас ырбаахыны кытта джинсынан сылдьар Эллэйдээх Рафик т??стэрин м?т?т?н, тула аалы?на?ар кыргыттарга адьас да кы?аллыбат курдук асфальт суолунан ма?ан ??н??х «Адидас» кроссовкаларынан сиртэн-буортан тэйиэхтии чэпчэкитик хааман, аллея устун к?т?н-м???н и?эллэр. Ол кэм?э:
– Рафик! – диэн со?умар ха?ыыны кытта кыргыттар б?л?хт?р?ттэн эмиэ джинсылаах, са?архай куоптатыгар батта?ын ы?ан кэбиспит орто у?уохтаах этиргэн кыыс ойон тахсан, кы?ыл к?м?с б???хт??х мото?оно курдук суон харыларынан Рафик моонньугар иилистибитэ, уола быдан ?рд?к буолан, ыйаастан турара уонна ата?ын т?б?т?гэр тура-тура иэдэ?иттэн уураан чобур?атта.
– Оо, Катя-Катерина! – Рафик да ??рдэ бы?ыылаах, хардары уураан ылла. – Хайа бу хантан к???нн??? Питергэ ??рэнэр эти? буолбат дуо?
– Бу уол да?аны! Б?т?н сылы бы?а к?рс?бэтэхпит уонна ити баар! Адьас бэ?э?ээ арахсыбыт курдук, арахсыахтан б?т?н сыл ааста, сайын буолла дии, каникул диэн баар ээ!
– Ээ, суох, со?уйбучча эттим, – Рафик кулук-халык буолла, онтон аргы?ын к?р?н, быы?анар сирим бу баар эбит диэбиттии, даллах гынна, – оттон бу – Эллэй, бииргэ ??рэнэбит, Эллэй, билис – оскуола?а биирэ ??рэммит кыы?ым Катя.
– Олус ?ч?гэй, – дии т?стэ онуоха кыыс, – ээ, арба, би?иги эмиэ иккиэбит, бу мин Питергэ бииргэ ??рэнэр дь??гэм Алена.
Уолаттар онно эрэ кулу?ун курдук к?б?с-к?н?, от к???э былаачыйатын а?а?ас уолугунан ма?ан эмиийин куо?ахтара к?ст?р, ?р?мм?т хара су?уо?ун т????гэр намылыппыт, саха кыы?ыгар ?рд?к у?уохтаах кыыс кыргыттартан арыый бэттэх турарын к?р? т?ст?лэр. Алена аатын истэн, кинилэр диэки атыллаата уонна с?г?р?с гынна, эмпэрэ хара харахтар Эллэйгэ хатанан аастылар, толлойбут уо?ун сэгэтэн, м?ч?к гынан ылла.
Оок-сиэ, до?оттоор! Ма?най к?р??ттэн таптал баар дииллэрэ чахчы эбит! Бу иннинэ Эллэй кыргыттарга с?б?лэтэрин билэрэ, быраа?ынньыктарга араас эрийсии, сымнаабыт-сылаанньыйбыт кыргыттардыын муннукка-ханныкка туту?уу-хабы?ыы, уура?ыы-сылла?ыы да ханна барыай?! Ол и?ин, аахайбат курдук Рафиктаах к?рс????лэрин, ??рэллэрин-к?т?лл?р?н одуула?а туран, бу сэмэйдик туттар Алена биир к?р??т?ттэн со?отохто с?рэ?э м?хс? т?стэ. Хайдахтаах ?ч?гэй кыы?ый! Муода к?рд?р??чч? кыра?аабысса кыргыттар хаамар ?рдэллэриттэн т??эн кэлбиттии, дьылыгырас бы?ыылаах-та?аалаах, оройунан саастаан ньал?аарыччы тарааммыт батта?а чанчыгар намылыйбытын аннынан ыас хара харахтарынан бол?омтолоохтук уонна таайтарыылаахтык одуула?ара, кырааска сыстыбатах уо?а-тии?э, сэмэйдик уонна дьо?уннук туттара ?ч?гэйин!
– Чэ эрэ, до?оттоор, ма?най аттракцио??а сылдьыа?ы?, – Рафик хамандыыр киэбин ылыммыт чинчилээх.
– Уой, мин ??р??н? кытта! – дии о?уста Катя, итиэннэ булгуччулаах бы?аарыыны ылыммыт ки?и сиэринэн, Рафик то?оло?уттан тутуста, – бардыбыт!
Ол курдук хоннохторун анныттан ылсан бастаатылар, оттон Эллэйдээх Алена кинилэр кэннилэриттэн сэргэстэ?э хаамыстылар. Уол бу остуоруйаттан т??эн кэлбиттии дьикти ?ч?гэй кыыстыын тэ??э ?ктээн и?эриттэн долгуйан, бэлэ?э хатта, с?рэ?э м?хс?н хара?а ирим-дьирим буолла. И?игэр маннык кэрэ барахсанныын бииргэ барар кыа?ы биэрбит Катя?а махтана санаата, ол эрээри Катя?а Рафиктан атын ким да наадата суох бы?ыылаах, т?б?т?н уол санныгар нуо?атан, бокуойа суох кэпсиир-ипсиир.
Эллэй к?хс?н этитэн, к??мэйин ч?лл?р?ттэ уонна кэмниэ-кэнэ?эс кыыстан ыйытан, титирэс са?атын бэйэтэ арыычча и?иттэ:
– Хайа, Питергэ т??? ?ч?гэйий?
Хата кыы?а и?нэн-толлон турбакка кэпсэтэр ки?и буолла:
– Халлаана уустук. Сайынын наар ардыыр, оттон кы?ын инчэ?эй хаар быыстала суох т??эр, ол салгытар, оттон дьоно-сэргэтэ судургулар, москвичтар курдук киэбирбэттэр. Олус с?б?лээн ??рэнэбин.
– Ханныкка ??рэнэ?ин?
– Профсоюз университетыгар.
– Оттон факультеты??
– Юридическай.
– Оо, с?рдээх наадалаах идэ?э ??рэнэр эбикккин дии, – Эллэй кэм уоскуйан, ону-маны арааран ?йд??р буолла, онон кыы?ы хайгыыр т?гэни м?чч? т?спэтэ, – билигин сокуону билбэт ки?и сатаан олорбот ?йэтэ.
– Оннук буолуо да, юристар уонна экономистар на?аа элбээннэр, са?а б?тэрбиттэр Дьокуускайга ханна да сатаан ?лэ булбакка сылдьаллар, оттон эн тугу гына?ын – ?лэлиигин дуу, ??рэнэ?ин дуу?
– ??рэнэбин, маннаа?ы университекка геологическайга.
– Тыый! Хата, эйиэнэ на?аа кэскиллээх идэ эбит дии, Саха сирин били??итэ да, кэскилэ да геологияттан тутулуктаах, республика ?б?н-а?ын б?т?нн??т?н кэриэтэ хааччыйар саамай улахан хампаанньаны АЛРОСА-ны да ылан к?р.
Кыыс кини ??рэ?ин хай?аабытыттан Эллэй эгди буолла, ол и?ин эгэ-дьа?а хоруйдаата:
– Оок-сиэ, юрист диэх курдук, барытын билэ?ин.
– Итиннэ ки?и билэ сатыыра туох баарый? АЛРОСА республика?а суолтатын ту?унан к?н аайы кэпсииллэр дии, – диэн кыыс хайдах эрэ с?б?лээбэтэхтии эппитигэр, Эллэй ыксаата: «Сатаан кэпсэтимээри гынным, хай?алым к?л?? гыммыт курдук буолан та?ыста дуу тугуй?» Ол кэм?э инники и?ээччилэрэ «абаа?ы к?л???этин» аттыгар тохтоотулар.
– Мантан са?алыыбыт дуо? – диэн Катя ыйытта.
– Ма?най куораппытын ???эттэн дуо?уйа-астына к?р?????, – Рафик ким да хоруйдуон икки ардыгар билиэттэри ыла охсон, иккитин Эллэйдээххэ биэрдэ уонна кый халлаанынан эргийэр улахан ии ыскамыайкалара аллара намтаан, субу?ан аа?алларыттан бииригэр Катятынаан сиэтти?эн киирэ о?устулар.
Эллэй ?рд?ккэ тахсарын о?о эрдэ?иттэн абаа?ы к?р?р?, мэйиитэ эргийэрэ, у?уо?а кыйыттара, ?лт? т????ххэ дылыта, «синим биир!» диэн баран аллара ыстанан кэби?иэн саныыра. Ол эрээри бу сырыыга кэрэ кыыс иннигэр хайдах м?лт?х ки?и курдук к?ст??й? Атын ыскамыайка хачайдана кыыкырдатан кэлбитигэр, Аленалыын утарыта олорунан кэбистилэр. Дьэ дьикти! ?рд?ктэн салыбырас буолуор дылы саллар бэйэтэ куттал диэни туура умунна, ???эттэн аллара сири к?рб?т да?аны, хара?ар Алена эрэ алыптаах кэрэ м?сс??нэ, ма?ан эмиийдэрин куо?аахтара к?ст?р толору т????гэр т??эрбит су?уо?а м?хс?р?, сэгэспит уостарын быы?ынан хоруо?ка к?м?с тиистэрэ к?л?м?рдэ?э, ыас хара харахтара тырымна?а, аллара паарка и?ин, куорат дьиэлэрин сонур?уу умсугуйа одуула?ара… Алена барахсан иннигэр мичээрдии, ??рэ-к?т? олордун, Эллэй ?йэтин да тухары бу халлаа??а харба?а-харба?а сыыйа намтыыр иигэ эргичийэргэ бэлэм!
– Эс, хайдах эрэ астыга суох, «к?т?р тэриэлкэ?э» барыа?ы?, – диэтэ Рафиктара ииттэн б?пп?ттэригэр, – дьэ онно жестко к?т?т???э.
Уонча ки?и киирэн, кыара?ас т?г?р?к «тэриэлкэни» кыйа сэргэстэ?э олордулар, атына эбитэ буоллар, кый-бырах тамнаан кэби?иэххэ айылаах тэйбэ?нииригэр эпсэн, иирбиттии кулахачытар тэрилгэ Эллэй туох да и?ин олоруо суох этэ, оттон кыбычыын «тэриэлкэ?э» Алена у?а илиитин ?рд?гэр ыты?ын уурар, иккис илиитинэн кинини куу?ан олорон ??рэн тугу барытын умунна – маннык синньигэс биили ыбылы тутан олоруу кэнниттэн орто дойду оло?уттан ууратабыт да диэтэхтэринэ, с?б?лэ?иэх курдук туруктаа?а.
Кыыс эдэр эрчимнээх тыгынас этин-сиинин куу?ан олорон, Эллэй хаста эргийбиттэрин, т??? ???э-аллара тэйбэ?нээбиттэрин билбэт, с?рэ?э дьоллонуу иэйиититтэн дьып-дьырылас, с?????э м???р, салгын тиийбэт курдук барыта ип-итиинэн сырайбахтыыр. «Тэриэлкэттэн» тахсалларыгар уол мэйиитэ эргийэн ыларыттан эрэ кини курдук ?рд?ктэн, к??скэ хамсаныыттан саллар ки?и алдьархайдаах к?т??гэ, эргичитиигэ киирэн тахсыбытын ?йд??т?, ол эрээри ону барытын ба?ыйа Аленаны «миэнэ эрэ» диирдии кууспут ??р??т?н ?йд?б?лэ саба халыйда.
Рафиктара «жесткай» аттракцион кэнниттэн атын хачыал э?ин курдук м?лт?хт?рг? барыан ба?арбата бы?ыылаах, бастаан хааман и?эн кинилэргэ хайыста:
– Чэ, аттракцион программата б?тт?н, атын этии баар – билигин хааталыаххайы?, ??к??л??хп?т, пиибэлиэхпит. Вороной конек паарка айа?ар кэтэ?эн турар, хаатаны да булуохпут.
– Конечно! Бачча ?ч?гэйгэ дьаарбайан, оонньоон-к?р?лээн хаалыа?ы?! – ким хайа иннинэ Катя бу этиини би?ирээтэ. – Оннук дии, Алена?
Алена хардарбата, арай са?ата суох Эллэй диэки к?р?н кэбиспитигэр, биирдэрэ на?аа ?р?к?нэйэн маннык сэмэй кыы?ы куттуом, ???ргэтиэм дуо диэн, бы?аарыыта суох э?ээриттэ:
– С?п буолуо.
Паарка иннигэр хара лаа?ынан килбэчийэр «Волга» курдук багдайбыт улахан «Мицубисига» киирэн олордулар, Эллэй Аленаны кытта кэлин олбоххо. К?н уотуттан асфальт иэнэ килэрийэр, ?р?б?л к?н буолан дуу – массыына сэдэх со?ус, онон иччитэх кэриэтэ уулуссанан массыына чэпчэкитик с??рэн сырылатта, аара ас ма?а?ыыныгар тохтоотулар, Рафик та?ыста, спортивнай суумканы быатыттан санныгар иилинэ быра?ынна:
– Кыргыттар, э?иги олору?, табаарыспынаан ас ылыахпыт, – ону истээт, Эллэй та?ырдьа баар буола о?уста.
Киирэн, ?р??-кы?ыл арыгыны, пиибэни, халба?ыыны, фруктаны э?ин ыла сылдьан Рафик ки?инэйдэ:
– Чэ, бэркэ ити кыргыттарга т?бэстибит. Катялыын оскуола?а сылдьыахтан олох чугаспыт, онон, сахалар этэллэринии – ?т?хп?н хаардыыр буоллум. Эн да олох туормастаныма, Аленаны харса суох атаакалаа, кыргыттар оннугу с?б?л??ллэр – шашки наголо и вперед! Со?уруу дойдуга ??рэнэр барахсаттар таптал дьыалатыгар эн би?иккиттэн элбэ?и билэллэрэ буолуо.
Ити тыллар Эллэй тириитин та?ынан киирдилэр да, тугу да са?арбата. Кырдьык, бу иннинэ да кыргыттары кытта к?р-к?л?? курдук билсэрэ эрээри, ол барыта мэниктээ?ин, туох да ку?а?ан содула суох оонньо?уу эрэ этэ. Оттон Аленаны? Кэбиис-кэбис, хайдах итинник са?арар табыллыай? Ааттыын остуоруйа кыы?а буолла?а, маннык кэрэчээни «шашки наголо» дии сылдьан ?рг?тэн-хоргутан куоттаран кэбистэ?инэ, ?йэтин тухары бэйэтин бырастыы гыныа суо?а. Ити кэм?э сотовай т?л?п??нэ тырылыы т?стэ. Арыйбыта – ийэтин н??мэрэ сырдыыр.
– Тоойуом, хайа ха?ан дьиэ?эр кэлэ?ин?
– Би?иги кууру?унан ??рэх б?пп?т?н бэлиэтиибит, – диэтэ Эллэй, ийэтэ Рафигы и?игэр киллэрбэтин билэр буолан, кинилиин сылдьабыт диэ?ин кэрэйдэ. – Эн долгуйума, куттаныма, хойутаан да тиийиэ?им.
– Квартира?а быраа?ынньыктыыгыт дуо?
– Ээ.
– Т??н сатыы кэлэ сатаама, к?л?гээттэргэ т?бэ?иэ?, таксита ылаар.
– Ийээ, барыта ?ч?гэй буолуо, манна бииргэ ??рэнэр о?олорум элбэхпит ээ.
– Чэ, кытаат, сыллыай, олох хойутаатаххына хоно хаалаар, т??н со?ото?ун эрэ сылдьыма.
– С?п-с?п, ийээ.
Т?л?п??н?н куругар иилинэ сылдьар хаатыгар угарыгар т??н т??? ба?арар хойукка диэри быраа?ынньыктыырга к???л ыллым уонна кыргыттары кытта бииргэ сырыттахпытына буолбакка, туспа сылдьар кэммэр ийэм эрийдэ ээ диэн астына сатаата. Ити кэпсэтиини истибиттэрэ буоллар, ийэтин к?р??т?ттэн-харайыытыттан тахса илик «маама о?ото» диэн саныахтар этэ.
Атыыласпыттарын кумаа?ы дьаа?ыкка хаалаан, ма?а?ыынтан та?ыстылар. Инники а?а?ас т?нн?г?нэн Катя мичээрдиир, оттон кэнникинэн Алена «туох-туох дьо??о т?бэстим?» диирдии, с?р боччумнаахтык одууласпыт. Дьаа?ыктарын массыына багажнигар уктулар уонна киирэн олороллорун кытта Рафик са?ата дьабаарыйда:
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=36057091) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.