С?рэх кистэлэ?э
Ангелина Николаевна Васильева
Оо, эдэр саас!
Эдэр ааптар кэпсээннэригэр к?ннээ?и олоххо ?г?ст?к к?ст?р бы?ыыны-майгыны, чугас дьон сы?ыаннарын, ки?и саныыр санаатын, омос к?рд?хх?, балачча суруллан кэлбит тиэмэлэри арыйар эрээри, хас биирдии айымньыта дири? ис хо?оонноох, аа?ааччыны долгутар уонна толкуйдатар аналлаах. Таптал таабырына, уоллаах кыыс с?рэхтэрин кистэлэ?э, олох очуругар б?д?р?йэн да баран к?н?? – бу буолла?а олохпут тутуллан турар тутула, ?йэлэргэ ахсаабат ?й уонна с?рэх м?кк??рэ, олох олорор, ки?и аналын толорор ту?угар дьулуур к?ст??тэ.
Сорох кэпсээннэр «Эдэр саас» ха?ыат «С?рэх кистэлэ?э» рубрикатыгар бэчээттэммиттэрэ.
Ангелина Данилова
С?рэх кистэлэ?э
Куобах Уос
Т?р??р дьиэ?э б?г?н атыттартан туох да уратыта суох к?нн?р? к?н. Улахан истээх, халааттаах, пижамалаах, кырааската суох сирэйдээх кыргыттар, дьахталлар болдьохторо ха?ан туоларын, «та?а?астарыттан» ха?ан босхолоноллорун кэтэ?эллэр. Палааталарга алталыы, а?ыстыы соро?ор уоннуу буолан симиллэн сыталлар. Ол ?рд?нэн баппакка, са?а киирээччилэр к?р?д??ргэ истиэнэни кыйа тардыллыбыт ороннорго сытарга к??эллэллэр. Дьоллоох Дьокуускайга дьол к?рд??? к???н кэлэр дьон элбээн, т?р??р дьиэ?э дьахталлар баппат буолбуттар.
Сарсыарда аайы а?аан, суунан-тараанан баран, у?уун-у?ун, ыстыыр ыас курдук ууна?нас бириэмэни ыыта сатаан бары да эрэйи к?р?лл?р. Ким кинигэ аа?ар, ким т?л?п??н?нэн кэпсэтэр, ким а?ыыр… Суотабай т?л?п??н дьо??о т??? да тар?анан эрэр буоллар, кэпсэтии сыаната тос курдук, онон наада?ын эрэ кэпсэтэ?ин.
Истэрин ыначчы к?т?хп?т, кус курдук и?нэ?нээн, лаппа?наан хаамар дьахталлар систэрин туттубутунан к???э хаста да т?рд?с этээ?и иилии сытар к?р?д??р? т?г?р?чч? эргийэллэр. Бэйи, сытар да сылаалаах. Барар-кэлэр сир биир к?р?д??р?нэн эрэ кэмнэнэр да буоллар, хаамыахха, хамсаныахха эмиэ наада буолла?а! Ол с?рэ?элдьээбиттии хаама сылдьан, дьахталлар аат харата да буоллар, кэпсэтэ и?эллэр.
Манна ким барыта тэ?нэ?эр. ?рд?к сололоох хотун буол, ба?ар, муоста сууйааччы да буол, оскуоланы б?тэрэ илик эдэркээн кыыстан са?алаан саа?ырбыт ыал ийэлэригэр тиийэ – бары тэ?нэр. Сотору кэминэн абытай ыарыыга эбэтэр и?и хайытар сэрэхтээх эпэрээссийэ?э тиксэр айыл?а анаабыт иэ?ин иннигэр бары биирдэр. Манна соло, дуо?унас сууйуллар, чыын-хаан сотуллар, саас да?аны суурайыллар. Ол и?ин ха?аа??ытаа?ар да?аны чэпчэкитик билси?эллэр, хомо?ойдук кистэлэ?нэр арыллаллар, ?р??б?т уос ???ллэр, хоммут уос хо?нор, ким-хайдах олохтоо?о биллэн тахсар.
Дьахтар дьыл?ата… Дохсун ардах кэнниттэн уу мустан-мустан баран, биир сиринэн то?о к?т?н ?р?скэ киирэрин курдук, дьахтар бары кэриэтэ т?р??р дьиэ н???? аа?ар. Уопсастыба баастарын, судургута суох аныгы кэм кумалаабыт араас дьыл?алаах дьахталлар олохторунан тыктаран, бу манна булан к?р???н…
Холобура, бу уон биэс саастаах нуучча кыы?а. Хап-хаты?ыр, куп-куба?ай, о?о саа?ыттан тахса илик к?р??нээх. Чачархай батта?ын аннынан ып-ыраа?ынан, к?п-к????нэн к?р?н кэби?эр. Ханна кэлбитин, туох кинини к??тэрин ситэри ?йд?? илик бадахтаах. С??рбэтин ааспыт олбуор «ба?ылыга» уолу кытта сылдьыбытын т?м?гэр бу киирэн сытта?а. Кыыс ийэлээх а?ата бытыылканы т?р?пп?т о?олоруттан ордорбуттара ырааппыт, онон а?а саастаах уол к?м?ск??-хары?ыйыа диэн эрэммитэ ханна баарый? Саа?ын ситэ илик кыы?ы кытта хоонньоспутун и?ин хаайыыга угуохтара диэн куттанан, э?этигэр Омскай уобаласка куоппут сурахтаа?а. Кыыс онтон хомойон, т??н сыттыгын илитэр, бэйэтин уонна т?р??хтээх о?отун инники олохторо хайдах салаллыан сатаан ыйда?ардыбат…
…Т??рт уонун туолбут дьахтар. Отут биэ?игэр диэри а?аардас сылдьан баран, дуруусканан икки о?олоох огдообо ки?иэхэ кэргэн тахсыбыт. Кэргэнин кытта уохтаах таптал диэни т??? да билбэтэллэр, олох олоро охсор ба?аттан, утуу-субуу икки о?оломмуттар. Бу ???с о?отун о?олоноору сылдьар. ?с о?отун ????ннэрин курдаттыы, и?ин хайытан ылбыттар. Онон биэс сыл и?игэр биэс о?олоох ыал ийэтэ буолан хаалбыт.
…А?ыста о?отун т??эртэрбит саха кыы?а. «Куоска курдукпун, ??ск?? турар, – диэн кыбыстыбакка кэпсиир. – Эмиэ да о?оломмот буолан хаалыам диэн куттанан т?р??н эрэбин, айыка, саас да ыраатта». Кэргэнэ суох.
…Икки?ин о?олоноору сылдьар уон то?ус саастаах кыыс. Кэргэннээх ки?ини кытта сылдьыбыта ырааппыт. Араастаан араара сатыыр да, бада?а, ки?итэ икки ыалынан олорорун ордорор ???. Аны ол ойо?о эмиэ бу т?р??р? сылдьар диэн сура?ы истэн, сэмээр ол дьахтар ха?ан киирэрин маныыр…
…К?р?д??ргэ турар аптамаат т?л?п??н?нэн кэргэнин кытары кэпсэтэр кыыс. Т?р??р дьиэ?э киирбитигэр кэргэнэ арыгылыы баран хаалбыт. «Эмиэ дьахтардыы сылдьа?ын дуо? – Кыыс ытыы-ытыы ха?ыытыырын ки?и барыта истэр. – Ха?ан ?йд?н???н?! Би?игини хайдах та?аара?ын?»
…Олус атаах, куорат баай ыалын со?отох кыыстара. Олордуу кыламаннаах, олордуу ты?ырахтаах. У?ун синньигэс, кыра?ыабай кыыс. К?н? бы?а сиэркилэ?э сирэйин к?р?нэн тахсар. Харыстыыра, бодьууста?ара – кыламана уонна ты?ыра?а. Т??эн хаалыахтара диэн ол манабыла. Субу-субу хаппырыыстыыр, к?л?м?рдэс таастарынан киэргэтиллибит «раскладушка» т?л?п??н?н к??ч?ктээбит курдук та?ааран, кэргэнигэр «ону а?ал, маны а?ал» диэн соруйар. Атыттары ???эттэн к?р?р, то?уйдук туттар, кэпсэтэ сатаабат.
…Тохсу?ун о?олоноору сылдьар саха дьахтара. Дьоно улууска хаалбыттар. Саа?а ырааппыт, сыыстарыылаах диэн куоракка ыыппыттар. «Герой Ийэ буолбат буоллум, – диэн хомойор кини. – То?ус о?о, уон о?о – син биир ээ. О?о диэн дьол буолла?а».
Дьэ ити курдук аныгы дьахталлар мэтириэттэрин т?р??р дьиэттэн булуохха с?п.
* * *
Аанчыкка, бастакытын о?олонор буолан, барыта сонун. О?о к??тэр кэмэ чэпчэкитик ааспыта. Бастаан хотуолуур, мэйиитэ эргийэр этэ да, ол т?ргэнник тохтообута. ?лэлии-хамсыы, с??рэ-к?т? сылдьыбыт буолан, быраастарга да а?ыйахтык к?рд?рб?тэ. Ийэтэ курдары к?р?р аппараттар о?о?о ку?а?аннык дьайаллар диирин итэ?эйэн, биирдэ да к?рд?рб?т???.
Ол ?рд?нэн быраастар туох эрэ ыарыыны булан, ?с нэдиэлэ болдьо?ун иннинэ киллэрбиттэрэ. Бу курдук ха?ан да к?н?-дьылы ыыта сатаан эрэйи к?рб?т?н ?йд??б?т. Сыта сатаан дьахталлары кытары сэлэ?эр. Кэнники кэм?э и?ин т?гэ?э ыалдьар, ку?а?ан т??ллэри т??ээн, баттатан у?уктар буолла. Кини онтон улаханнык ытырыктата саныыр. ?б?гэтин хаана тардан, та?а?астаах кэмигэр бит-билгэ диэни итэ?эйэн, этин саа?а а?ыллан сылдьар бы?ыылаах. Ба?арбата?ын да и?ин, кырдьа?ас эбэтин са?атын истэр курдук: «К?ст?бэт тугу т??йэр ба?айыный?» Эбэтэ ку?а?ан т??л? т??ээтэ?инэ итинник диэччи. Аны санаабынан ку?а?аны тардан ылыам диэн куттанан, санаабат буола сатыыр.
Аанчык к?н аайы сонунун тэтэрээккэ сурунан и?эр. Оччо?о санаата саа?ыламмыкка, дуу?ата уоскуйбукка дылы буолар, бириэмэни билбэккэ а?арар.
«?ч?гэйи эрэ саныахха, ?т??н? эрэ ыралыахха! Кырдьык да, са?а, сырдык олох к??тэр! Са?а олох са?аланар! Кимиэхэ эрэ майгынныыр кырачаан ки?илэниэхпит, хас к?н аайы ??рэнэн, сайдан и?иэ, ийэлээх а?атын ??рд??! Т?р?пп?ттэрин хааннара холбоспут, кинилэри ситимниир, биир дьолу т?р?тт??р кырачаан ки?ичээн буолла?а! Т??? эрэ минньигэс, т??? эрэ кэрэчээн буолар!..»
Аанчык бу олорон ата?а инчэйэрин биллэ. Муодар?аан тураары гыммыта, атын ?л?гэрдик халыс гына т?стэ. «Са?аланна… Уум барда…» диэн сэрэйдэ. Оронугар тиийэн сытан баран, аттынаа?ы кыы?ынан сиэстэрэни ы?ыртарда. Кырааска быы?ынан тылбыччы к?рб?т сиэстэрэ кыыс балачча у?уннук к??ттэрэн, кэлэн к?рб?тэ буолаат, эмиэ с?тэн хаалла. Кэтэ?э сатаан баран, Аанчык ыксаан барда. «Уум баран, аны о?ом тыына хаайтарыа» дии санаата. Иккистээн ы?ыртарбытыгар, акушерка кэлэн к?рд?, сиэстэрэни ки?ир-ха?ыр са?арда бы?ыылаах, кыы?а кыы?ыран буугунаабытынан систиэмэ туруоран барда. Са?а-и?э суох, татыа-т?т?? хамсанар. Ыйыта сатаабытын эппиэттээбэтэ, муннун анныгар ботугураан баран тахсан барда. Туох систиэмэтин ыларын Аанчык ?йд??б?кк? да сытта. Ол икки ардыгар хааппыланан таммалаан баа?ка кураанахтанна.
Дьэ онтон бы?ыта тыытар абытай ыарыы и?ин т?гэ?иттэн хам ылан барда. Сиэстэрэ, эмиэ ы?ыртарыы к????нэн кэлэн, систиэмэтин хомуйан барда. «Туран хаама т?с, ыарыыта аа?ыа» диэн буолла.
Аанчык тии?игэ киирдэ?инэ, истиэнэттэн «туту?ан» ?кч?лл?н туран, ынчыктыы-ынчыктыы истиэнэни тарбыыр, ?р? тарбачы?ар. Онтон хантан кэлбит к???э эбитэ буолла, ?р? у?уутуу-у?уутуу тимир кырабаатын хо?у биир гына состо?уна арыый чэпчиир курдук. Бу курдук ?р со?ус соскойдо?о сырытта.
Кэмниэ кэнэ?эс акушерка кэлэн, оро??о сытыаран к?р?н баран, «т?р??р? гыммыт» диэн ыксатан, ууга-уокка т??эрэн, т?р??р хоско илтэ. Манна остуолга сытыардылар.
«Ыгы?ын!» «Тыын!» диэн хамаандаларынан, бы?ыта тыытар ыарыы тии?игинэн олох кэмнэннэ. Бу ыарыы ха?ан да б?т?? суох курдук. И?иттэн са?алаан, т?б?т?, хара?а ыалдьар, бэл хабар?ата хам тутар. Араа?а, хаанын баттаа?ына ?рдээтэ?э. Оо, барыта ха?ан б?тэр?! Ки?и да к?лэр, бу сытан Зоя Космодемьянскаяны санаата?а ???. Кинини ньиэмэстэр му?наабыттарын биир да ынчыга суох тулуйбутун о?о сылдьан с???-махтайа аахпыта. «Мин тулуйуом этэ дуо?» диэн ?г?ст?к эргитэ саныыра. Суох, тулуйуо суох буолан, са?а та?ааран ытаан, хаста да ха?ыытаан ылла. Акушерка аны и?ин баттаан киирэн барда…
?уу! Туох эрэ т?л? к?т?н тахсарын кытары чэпчээбит, сырдаабыт курдук буолла. Сибилигин а?ай бы?а кумалаабыт ыарыыта, сымыйалаабыт курдук, с?тэн хаалла, арай, кыратык н??л?йэн ыалдьар. Тула уу чуумпу буола т?стэ. Хайа? О?о то?о ытаабатый? Быраастар тугу кэпсэтэллэр?
Аанчык т??л-бит курдук сытан баран, тулатын дьэ дьэ?кэтик к?р?н кэллэ. О?отун к?р??н ба?арда да, быраастар хаан-сиин буолбут кып-кы?ыл о?ону та?аска суулаан, антах илтилэр. Букуна?алларын быы?ыгар сибигинэ?эн кэпсэтэр са?алара и?илиннэ:
– Хайа бу… Урод дии… чиччик о?о… эрэйдээх…
Бу тыллар, бириигэбэр кэриэтэ, ийэ эрэйдээх с?рэ?эр эти? буолан саалыннылар. Маны сэргэ о?о ытаан э?иэнньэхтиир са?ата и?илиннэ. «Эс, ама хайдах?! Кими этэллэрий? Сымыйа ини?! Ытыыр дии… Сымыйа буолуо!!!»
– Покажите! Покажите мне его!!! – дьахтар ха?ыытаабытынан олоро т??ээт, илиитин ууммутунан сиргэ ?ктэниэх курдук буолла. И?игэр уурбут муустаах грелкалара муоста?а т??эн ли?игирээтэ. Онуоха сиэстэрэ с??рэн кэлэн санныттан ыга баттаата.
– Хайдах буола?ын? Сыт, т?ргэнник!
– К?рд?р?? диибин, к?рд?р??! – Аанчык б?т??хт??-б?т??хт?? ытаан, устунан истиэрикэлээн барда. Кинини уоскутаары буолуо, о?ону к?т?хп?т акушерка остуолга чуга?аан кэллэ.
Аанчык, о?отун к?р??т, хара?а хара?арда, кулгаа?а чу?кунаата, ханна да барбытын билбэккэ хаалла…
* * *
Бу кэнниттэн т??л-бит курдук икки к?н ааста.
«О?о?уттан аккаастаныаххын с?п. Син биир эрэйи к?р???. О?о дьиэтигэр ылыахтара эбэтэр инбэлииттэр дьиэлэригэр биэрэн эмтиэхтэрэ. Ки?и буолбата буолуо. ?сс? да эдэргин дии, о?олонуо? буолла?а». Бу тыллар ааспакка-арахпакка т?б?т?гэр эргийэллэр. Син биир аккаастаныа диэн буолуо, о?отун киниэхэ а?албаттар.
Оронугар тиэрэ т??эн, ма?ан оппуохалаах дьиэ ?рд?н к?р? сытан, т??ннэри утуйбакка, ыарахан санааларын – субурхай су?уохтарын тарыыр.
К?н? бы?а ??т хайдах киирэрин, о?олорун хайдах аан бастаан к?рб?ттэрин, хайдах эмтэрбиттэрин, кэргэннэрэ хайдах ??рб?т?н, туох бэлэ?и о?оруохтаа?ын кэпсэтэн тахсар бииргэ сытар дьахталлара утуйбуттара ырааппыт. Кини диэки а?ыммыт, ардыгар а?а?астык сэтэрээбит да курдук к?рд?лл?р, оо, атыттар, олох атыттар, киниттэн атын-атын кытыл н????-ма?аа тураллар. Кинилэр дьоллоохтор, оттон кини – сордоох. Дьоллоох сордоо?у кытта аргыстаспат, то?о диэтэр, биирин дьол ???э ?р? к?т?тэр, тулатын барытын сырдатар, икки?ин сор аллара умса баттыыр, хара?ын б??л?? т??эн, к?н сырдыгын да?аны к?рд?рб?т.
Т??н ????н лаппа аа?ыыта туолбут ый албын сирэйэ ньал?арыйан кэлэн, т?нн?г?нэн ???й?н к?р?р. «Хайа, бу эн утуйбакка сытар эбиккин дуу?» диэбиттии ымайар, уолан хаалбыт к?м?скэтин т?гэ?иттэн у?уннук одуулуур, ол кэннэ бэйэтин былаа?ын билиммиттии, т?г?р?к бэйэтэ сабыыта суох т?нн?к ортотугар б?т?нн?? ньал?арыс гына т??эр. Кырдьык, бу ыйтан куотар кыах суох, онон бэринэригэр эрэ тиийэр. Тунаархай уота тыгарын абаа?ы к?р?н, Аанчык сирэйин куоттара сатыыр да, син биир ситэн кэлэн арыылаах тылынан сирэйин салыыр курдук.
То?о?! Туох аньыым-харам и?ин? Атын дьон о?олоро ?ч?гэйдэр дии. Оо, хайа эрэ дьоллоохтор!.. То?о миэхэ манныгый? Бу сааты-сууту! Атын дьахталлар ??рэн-к?т?н дьоллонон тахсан, аймахтарыгар о?о сууйуутун тэрийэллэр, ??р??лээх т?б?ккэ ыллараллар. Оттон мин? Сууйуу буолуохтаа?ар, дьо??о да к?рд?р?р кыбыстыылаах. Кэргэним дьоно булгу миитин буруйдуохтара. Араас са?а-и?э тар?аныа… К?н?? дуо? Эмтэнэн, ки?и ки?и курдук буолуо дуо? Хайыыбыный? Арай, кырдьык, аккаастанан кэбистэххэ? Умнуохха, барытын умнуохха! Туох да буолбата?ын курдук. ?лб?т о?о т?р??б?т дэттэриэххэ. Оччо?о олох уларыйбакка, урукку дьаалатынан устан и?иэ этэ. Ол эрээри… Ханна эрэ кини сор?ото, сордоох дуу?а, таптатар диэни билбэккэ эрэйи к?р? сырытта?ына, барытын умнуо? дуо? Санаа? чэпчэки, суоба?ы? ыраас буолуо дуо? Та?ара ??рэ?инэн маннык т?гэ??э хайдах с?п буолуой?
Бу ыйытыыларга хоруй була сатыыр да – к?ст?бэт.
Кэргэнэ быраастартан ыйытала?ан билэн баран, а?ыйах тыллаах сурук ыыппыт:
«Аккаастан. Кыайан эмтэммэт ???. Дьонум на?аа со?уйдулар. Кинилэр да инньэ дииллэр. ?сс? да о?олонуохпут буолла?а дии. Чэ, кытаатан тулуйа сатаа, чыычаах. Сыллыыбын, Стас».
Дьэ, ити. Дьонун тылыттан тахсыбат. Бэйэтэ т?б?т? суох ки?и курдук. Эттэххэ д?б?? ээ б?т?н ки?ини ылан быра?ар. То?ус ыйы бы?а илдьэ сылдьыбыт бэйэ? сор?о?ун! Илиигин ылан бы?ан бырах диэбит курдук!.. Хайдах дьыл?аланыай о?о эрэйдээх? Чугас ки?и таптала диэни билбэккэ, ??рэммэккэ, сайдыбакка, ????ллэ-??р?ллэ сылдьаахтыа буолла?а… Ол кэм?э, ону билэ-билэ, эн т??? дьоллоох буолуоххунуй?
Аанчык суруктан ньиэрбинэйдээн, бопторо-бопторо сылайыар диэри ытаабыта. Хата, кэнники к?ннэргэ ньиэрбэтэ к??рб?тэ, с?рэ?э ыалдьыбыта аа?арга дылы гыммыта.
Туох аанньа буолуой? Аанчык бэйэтин буруйдана саныыр. Кэргэнин кытары бастаан хоонньо?оллоругар кы?ыл арыгы, сампааныскай и?эн, холуочуйан баран утуйбуттара. Ол арыгы содула буолуо дуо? Ситэ эмтэммэтэх, биллибэккэ сылдьан кэрбээн сиир инфекционнай ыарыытыттан т?р??ттээх дуу? Кэргэнигэр да баар эбит этэ. Кэлин иккиэн эмтэммиттэрэ. Киниэнэ киниэнин курдук, бастакы т??нтэн ыарахан буолан, ол иннинэ холбо?ор ту?унан санаабакка сылдьыбыт дьон ыксалынан сыбаайбалыырга к??эллибиттэрэ. Онтулара, дьэ, бу…
Онтон аны о?отун хайдах ылан та?аарарын, хайдах эмтэтэрин, туох ыарахаттар к??тэллэрин тобула сатаата.
Кэргэнин дьоно к?м?л????хтэрэ суо?а, ол чахчы. Ону аа?ан, туора к?р??, кынчарыйыы, ки?и кэннигэр хобугуна?ыы, са?арсыы баар буолуо. Хотуна кинини уолугар тэ?нээбэтин билэр. Аан бастаа??ыттан то?о эрэ с?б?лээбэтэх сурахтаа?а. Ба?ар, уолуттан т??рт сыл а?атын и?ин буолуо? Бэйэтэ бас билэр дьиэтэ-уота суох диэн дуу?! Дьи?эр, икки ?рд?к ??рэхтээх, ки?и мыыммат ?лэлээх, эр дьон уулусса?а эргиллэн к?р?р, хоп курдук дьахтар эбээт кини… Билэр дьонун ортотугар эмиэ хобугуна?ыы, а?ыммыта буолуу, ??рб?т курдук сонун о?остон атын дьо??о кэпсээ?ин, ырыты?ыы са?аланыа… О?ону дьо??о к?рд?р?р да кыбыстыылаах, дьэ иэдээн.
Араас санааларга баттатан, тулуйан-тэ?ийэн сытыа суох буолан, оронун куру?уунатын кыычыр?аппакка гына сатыы-сатыы, ыараханнык тайанан турда. Палаататыгар ?сс? ?с дьахтар сытар. К?р?д??р уотун умуруорбуттар, т?гэххэ биир эрэ лаампа симик уота кыламныыр. Ол диэки дьу?уурунай сиэстэрэлэр баар буолуохтара. Кини эргиллэн, уота суох, хара?а т?гэх диэки хааман салбырдаата. Т?нн?ккэ тиийэн, утуйбут куораты ???эттэн одуулуу турда.
Ча?ылы?нас уоттар, харах ыларынан, ыраахха диэри киирэн бара тураллар. Кымырда?ас уйатын курдук кыара?ас дьиэлэргэ араас да дьыл?алаах, олохтоох дьон утуйа сыттахтара. Дьол да?аны, сор да?аны, быстахха былдьаныы, харчыга харбыала?ыы, бэйэ к????нэн оло?у о?остуу – барыта баар эбээт дьоллоох аатырбыт Дьокуускай куоракка!
Ол онтон биир сордоох олох киниэхэ тигистэ?э. Баар буолуо дуо кини инники оло?ор дьол кыыма? Та?ара кинини то?о маннык накаастаата?! Туох буруйун и?ин?..
Ыар санаалары тулуйар кыа?ыттан тахсан, Аанчык бопторон ытыы турда. Тымныы т?нн?ккэ со?отох дьахтар к?л?гэ харааран к???ннэ.
* * *
Сарсыныгар Аанчык, тулуйбакка, о?олор ытаан бэбээрэр хосторугар барда. А?ыыр кэмнэрэ буолбут бы?ыылаах, уонунан куолас э?ээхэйдиир. Истэргэ минньигэ?э с?рдээх! Дьахтар кытааппыт, н??л?йэн ыалдьар эмиийдэрэ эмиэ тэстэн, ??тэ халаатын ?т?н тахсан, хатыччы хаппыт тумугун устун аллара с??рдэ. Ону хайыай, курун ыга тардынан баран, ата?ын т?б?т?гэр ?ктэнэн, палаата аанын диэки ??мтэ.
Хата, дьу?уурунай сиэстэрэ суох эбит. Сып-сырдык, кэ?эс со?ус хоско ?ст??к?лэ курдук дьэ?кир о?о уйалара кэчигирэспиттэр. Олорго ыгыччы сууламмыт о?олор эрэйдээхтэр кытара-кытара ытаан бэбээрэ сытаахтыыллар. М?хс? сатыыллар да?аны ту?а суох, сууламмыттара кытаана?а бэрт буолла?а.
Аанчык сэрэниин-сэрэнэн, ата?ын т?б?т?гэр ?ктэнэн, мэктиэтигэр тыыммакка да?аны, бэтэрээ ба?ыттан о?олору кэрийэ барда. Оо, араас да о?олор бааллар эбит! Саха, нуучча, эрмээн… Сорохтор кыламана, хаа?а суох кып-кы?ыл быыкаайык сирэйдээхтэр, хатырбыт уос дуомнаахтар. Толору иэдэстээх, хойуу баттахтаах, у?ун кыламаннаах о?олор эмиэ бааллар.
Эмискэ ойуччу со?ус, кытыы турар о?о уйатыгар хара?а быра?ылынна. «Оо, эрэйдээхпин туора сытыараллар эбит дии. Хайа, са?ата и?иллибэт дии. Аны… ?лб?т дуу…»
Дьахтар куттана-куттана чуга?аан кэллэ. То?о эрэ хара?ын бы?а симэн, сутуругун ыга тутан, тыыммакка да балачча турда. Онтон «чэ!» диэбиттии, тыынын та?аараат, эмискэ к?р? т?стэ.
О?о утуйбакка, ытаабакка да к?р? сытар эбит. Чээн, дь???н?нэн бэйэтин кыра эрдэ?инээ?и хаартыскатыгар маарынныыр дии. Т?г?р?к со?ус сирэйдээх, дири? кылдьыылаах киэ? со?ус хара харахтаах, хатыран хаалбыт кы?ыл тириилээх уонна… муннугар тиийэ уо?ун дуома хайдан хаалбыт… ???ээ??и миилэтэ к?ст? сылдьар. Ити эрэ буолбатах. Сууланан сытар буолан, билигин к?ст?бэт эрээри, о?о ?с атахтаах… Быраас бы?аарбытынан, икки игирэ о?о т?р??хтээ?ин, то?о эрэ биирин сайдыыта тохтоон хаалбыт уонна убайын этигэр хам сыстыбыт. Арай бу ата?а эрэ тэ??э улаатан хаалбыт… Оннук т?гэ??э эпэрээссийэлиир кутталлаах ???. Бу маннык т?бэлтэ олус сэдэх эрээри, булан-булан киниэхэ т?бэстэ?э…
Бу туран о?ону а?ынан кэллэ. Эрэйдээх, дьонтон уратытын билбит курдук, баарын биллэрэ сатаабакка, улаханнык айдааран ас к?рд??б?кк?, бу тулуйан сытта?ын.
Дьахтар а?ынар иэйиигэ куустаран, о?ону к?т???н ылла. Анараа??ыта «ээ, бу эн эбиккин дуу» диэбиттии олус бол?ойон, ийэтин тонолуппакка одуулаата. Аанчык са?а т?р??б?т о?олор ки?ини ?йд??н к?рб?тт?р? буолуо дии саныыра. Ол сымыйа эбит. Бу о?о адьас улахан ки?и курдук к?р?р, ийэтэ кэлбитин биллэ бы?ыылаах. Ол икки ардыгар та?ас н???? ??т сытын билэн, т????н диэки ???л?йдэ, ы?ыр?аан, и?ин т?гэ?иттэн к?хс?н этитэр курдук са?а та?аарда. Дьахтар халаатын уолугун арынан, эмиийин ???л?т??х курдук буолан истэ?инэ, анараа?ыта атын ?л?гэрдик, и?сэлээх ба?айытык хабан ылла. К??скэ уобан, с?р и?сэлээхтик эмэн барыа эбит да, куобах уостаах буолан, ??тэ ???ээ??и ыыраа?ынан тохтон хаалар.
– То?о манна киирди??!. Ким к???ллээбитэй? Бар, та?ыс! – дьу?уурустубатыттан ханна да халбарыйыа суохтаах сиэстэрэ, бэйэтэ буруйдаах эрээри, суо?ур?анан, ха?ыытаабытынан киирдэ.
Аанчык, дьиги?ис гынаат, о?отун к?т?хп?т?нэн, эргиллэ т?стэ.
– Мин… аккаастаммаппын киниттэн… Бу мин о?ом, ?йд??т?г?т?!
«Маама топпот!»
Б?г?н туох эрэ ураты к?н. Сарсыардаттан ийэлээх а?алара и?ирдьэнэн-та?ырдьанан сыбыыта?аллар. Ботур-итир кэпсэтэллэр. И?ит-хомуос лы?ыгырыыр.
А?алара ты?а?астарын, Ма?аачыктарын о?отун, то?о эрэ далга баайбыт. Ону улахан уол, сэттэлээх Костя та?ырдьа тахса сылдьан к?рд?. «Ынахтар суохтар ээ, хото??о киирбиттэр. Уу, эрэйдээ?и то?о баайдахтарай, то?уо дии…».
Уол хаарга халтарыйан охто сы?а-сы?а, ты?а?аска с??рэн тиийдэ.
– Оокко, Оокко!
Ооккото к??х оту курдур?аччы сии турар эбит. Т?б?т?н ?р? к?т???н «ким кэллэ» диэбиттии к?рд?, ?гэ?инэн килиэп к?рд??н муннунан анньыалаата. Онтон «пус» гына тыынан кэби?э-кэби?э, отун сиэн киирэн барда. Ити аата «килиэбэ суох» диэн ?йд??т?. Костя санаатыгар Оокко барытын ?йд??р, арай тыла эрэ суох. Эрдэттэн анаммыт уонна ааттаабыт ки?и бы?ыытынан Костя «мин ньирэйим» диир толору бырааптаах.
* * *
Агрофирматтан ылан аан бастаан ынахтаммыт буоланнар, Ма?аачыктара т?р??р?н ?р да кэтэспиттэрэ. Биирдэ ийэлэрэ т??н? бы?а утуйбата?а, дьиэттэн хото??о, хотонтон дьиэ?э сыбыытаабыта. Онон ту?анан о?олор эмиэ утуйбакка, т??ннэри оонньоору тэринэн, м???лл?б?ттэрэ. Костик: «Ньирэй диэн кыра ынах. Муостаа?а буолуо дуо? Хантан кэлэрэ буолуой? Ийэтин и?иттэн хайдах тахсарый?» – диэн саныы сытан, утуйан хаалбыта.
Сарсыарда у?уктаат, бастакы санаата «ньирэйим!» диэн этэ.
– Маама, маа-ма, Ма?аачык т?р??б?тэ дуо?
– Т?р??н, т?р??н. Чэ, тур. Та?ын. А?аан баран тахсан к?р??р, – диэбитэ уутун хамматах ийэтэ. Костик кыл-м?лч? та?на охсоот, остуолга чуга?ыы да соруммакка, та?ырдьа элэс гыммыта. Кэнниттэн ха?ыы эрэ и?иллэн хаалбыта.
Саас этэ. Сып-сырдык ча?ылхай к?нтэн ки?и хара?а саатара. Муус-ма?ан сыа хаар сымнаан, тилэххэ сыстар буолбут этэ. Кырыы?алартан дьэ?кир муус чопчулар куоталаспыт курдук номнуо та?нары чоккураспыттар. К?н сарда?атын тутан ылан, к??х халлааны к??ннэригэр тэйитэн, муус чопчулар саас кэлбититтэн ??рэн-к?т?н, кылыгыраччы к?лсэр курдуктара. Салгын сыта, эчи, минньигэ?ин! Маннык ?ч?гэйгэ, ама, дьиэ?э хаайтаран олоруо? дуо!
Ыбыс-ыарахан ааны хара сорунан а?ан, биирдэ им балайга баар буола т?сп?тэ. Хотон ньиксик сыта саба биэрбитэ. Суох, Костик куттаммат. Б?т?н биэс саастаах ки?и хара?аттан куттана сылдьыа дуо? Ханна эрэ тыастаахтык ынах тыынара, муннукка туох эрэ ма?хайара. Уол илиитин иннин диэки ууммутунан, ийэтин улахан холуо?атын ханааба?а хаалларан кэби?э сы?а-сы?а, ол диэки барбыта.
Уп-улахан харахтаах ма?ан ньирэй ырыган атахтарыгар ?ктэнэн сал?алыы турара. Сииктээх муннунан т?бэ?иэх ???л?йэн баран, уйуттуммакка умса баран т?сп?тэ. Уолчаан кыракый с?рэ?ин дьикти иэйии хам туппута, бэйэтиттэн м?лт???, нарыны а?ыныах, к?м?скэ?иэх санаа, бэйэтигэр да биллибэтинэн, аан бастаан кинини толорбута…
Онтон ыла Оокко – Костик киэнэ. Аатын булуу уустуга суох этэ: «Мин ки?им Оокко курдук бухатыыр буолуо!». «Мин ки?им…». Оттон т??ртээх балта Катюшка киэнэ – былырыын т?р??б?т Хаарчаана. Кини диэн убайыгар эрэ ымсыыран баайданар-дуолланар буолуохтаах. О?олор ньирэйдэрин олус таптыыллар, килиэбинэн хата?алыы, имэрийэ-томоруйа сылдьаллар, сырсыакала?а оонньууллар.
* * *
Бу билигин Ооккото со?ото?ун тымныыга баайыллан турар. «Маама?а этиэххэ» диэн санаа к?л?мнээтин кытта дьиэтин диэки с??рдэ.
– Бу уол эмиэ т?б? сыгынньах с??рэ сылдьар! – ийэтэ м??? к?р?стэ.
– Маама, ити то?о Ооккону со?отохтуу баайдыгыт? То?уо дии. Паапа умнан кэбиспит дуо?
– Умнан, умнан. ?ыллыый, билигин э?иги эбэлээххэ оонньуу бараары?, с?п дуо?
– Оттон уруокпун ха?ан аа?абын?
– Киэ?э, киэ?э, кэлэн баран, – ийэтэ туохтан эрэ хомойбут к?р??нээх, туора к?р?н олорор. Костик тугу эрэ ыйытыах курдук гынан и?эн, аралдьыйан хаалла.
Онтон балтын кытта эбэлээхтэригэр бардылар. Эбээ минньигэс алаадьытын со?о сылдьан сиэн-а?аан, тасты? бырааттара Андрейканы кытта оонньоон-к?р?лээн, к?н? билбэккэ а?ардылар. Хара?арыыта убай Миисэ дьиэлэригэр илдьэттээн биэрдэ.
Арай дьиэлэрэ ип-итии гына оттуллубут, о?оххо к??с бу?ан будулуйа турар. Буспут эт минньигэс сыта дьиэ и?ин толорбут. Ха?ас диэки салапаа??а сууйуллубут ынах и?э тэлгэммит. Ийэлэрэ остуолга хаан кута турар.
– Хайа, ?ыллыыйдар, кэллигит дуо? Чэ сыгынньахтаны?. Убаай Миисэ а?алла дуо? Эбээ тугу гына олорор?
– Эбээ буолла?ына, иистэнэй. Андйейка?а этэйбэс тигэй. Онтон миэхэ тигиэх буоллаа, – Катюшка ча?аарар. Кэм да ки?иргии о?уста?а.
– Маамуо, бу хантан бачча элбэх эт уонна хаан ыллыгыт? Хоноо?ойдоох бэристилэр дуо? – диэн Костик о?ох диэки баран, ?р? сы?а-сы?а ыйытта.
– Чэ-чэ, бу да о?ону, до?ор! Онон-манан кииримэ-тахсыма, бу ки?и солото суо?ар. Бар, уруоккун аах!
Костик ?с киирбэх остуолга кумаа?ыларын тэлгэтэн, уруогун аа?ан барда. Катюшка саала?а киирэн, оонньуур муннукка куукулаларын м???тт??н, эмиэ да ымманыйан, оонньоон айдаарда.
Костик уруок аа?ар: «УУС. САА. МАС. ААС. СУУ. УУ. УУС СААТА….». Букубаарын син аа?ан б?тэрдэ. Онтон ахсааныгар киирдэ. «?скэ эбэбит иккини…». Хаастарын т?рдэ?иннэрэн олорон, уруучукатын кирэ-кирэ, а?аар илиитин саратан, суоттуур. «Биэс. Биэстэн биири к???рэтэбит… ?с. Венера Ивановна хайаан да бэйэ?ит суоттаары? диэбитэ ээ. Иккигэ эбэбит т??рд?… Аа, а?ыс буолар эбит. Хата, б?г?н хаан сиэхпиит…».
Хантан эрэ а?алара кэллэ.
«Эн то?о илиигин сууммакка а?ыыгын? Маама? итинник диэн ??йэтэй дуо? Ээ? Ыл, то?о, то?о!.. Айакуу! Ыый-ыый… Чэ. Итиэннэ билэй буолаай, с?п дуо? С?п-с?п. Маама, аны ха?ан да гыныам суо?а! Ыы, о?ом барахсан, чэ, маладьыас…» – н???? хостон Катюшка са?ата айманар.
Костик ???э тыынар уонна эмиэ тэтэрээтигэр б?к т??эр. «Алтаттан к???рэтэбит ???. Буолар… буолар – ?с. Биэскэ эбэбит ???… Уу, то?о ыараханай!».
– Катюшка, калькуляторбын ханна гынны?? Манна сыппыта дии, булан биэр!
– Олох да мин ылбата?ым! Остуолга сыппыта дии! – Катюшка эппиэтэ бэлэм.
Остуолга ы?ыллыбыт кумаа?ылар т??рэ ха?ыллаллар. Киэ? айдаан тардыллар. Ти?э?эр, дьыбаан анныттан булуллан, куоскаларын о?ото балыллар. Костик уон та?ынан эбэри билбэт буолла?ына, калькуляторынан хайдах туттары ба?ас сатыыр. Компьютерынан оонньууга кылаа?ын о?олорун ыраа?ынан хааллартыыр.
А?алара кэлэн, саала?а телевизор холбоото. Уолчаан кы?аллан суоттуу сатыыр да, аралдьыйан хаалар. «И нежная бархатная пена… Камей-натюрель… и идеальная поверхность Лок-эвэй… Чэ байы к?н?т?к туттан олойдубут эрэ! Билигин уйуокпутун са?алыыбыт… Ментос – свежее решение! Мэниктээмэ?! О?олоой, мин тугу эйэ кэпсиэм… Тайд – чистота, чисто – Тайд…».
Барыта булкуллар. Ти?э?эр Костик сылайар, ситэри суоттаабакка, оскуола а?ан ньиргийэн олорор балтыгар оонньуу барар. Биирдэстэрэ учуутал, биирдэстэрэ дириэктэр буолан бэркэ оонньоотулар. Онтон сасы?а оонньоон и?ирдьэнэн-та?ырдьанан сырсыакала?ан ийэлэриттэн м???л?нн?лэр.
Костик к??лэ?э то? отон ыла та?ыста. Ото??о с??гэй, к??рчэх кутан баран, «мороженай» дии-дии балтынаан с?б?лээн сиэччилэр. К??лэ муннугар туох эрэ ?р?? сытарын к?р?н а?арда. Бастаан кы?аммата, онтон дьиктиргээн, ???й?н к?р?н баран, отонноо?ун эрэ, туохтаа?ын барытын умнан, дьиэ?э с??рэн киирдэ. К????н хоторо турар ийэтин иннигэр тиийэн хорус гынна.
– Тыый, бу туох буоллу?, нохоо? Та?ырдьа мээнэ сыгынньах тахсыма диэн эппэтэ?им дуо?
Туох эрэ кытаанах кэлэн к??мэйигэр турарга дылы гынна, ону ыйыста сатыы туран, хара?ын уута сарт т?стэ.
– Маама… Ооккону… э?иги дуо? Итиннэ… дуо?!!
– ?ыллыый, бээ, тохтоо. Хайдах…
Э?иги… ?л?рб?ттэр, биллэр ба?айы! Маама и?сэлээх ба?айы!.. И?сэлээхтэр!.. Сиэ?! Сиэ? бэйэ?ит!.. – уол сарылыы-сарылыы дабды?наата, остуол кытыытыгар турар к?ст?р??лэлээх к???? ал?ас то?о садьыйда. И?ит-хомуос мас муоста?а сууллан ла?кынаа?ына, о?о сарылаа?ына – улахан айдаан буолла. Хостон с??рэн тахсыбыт Катюшка убайын а?ынан эмиэ ытаан барда. Тугун-ханныгын бы?аарсыбатар да, убайын ?т?ктэн: «Маама топпот!» – диэн хатылыы турда…
* * *
Элбэх сыллар аа?ыахтара. Ол эрэн бу к?н о?олор ?йд?р?гэр-санааларыгар ха?ан да с?ппэттик хатанан хаалыа?а. О?о уйан дуу?атын биир кэбирэх быата бы?а баран, олоххо биир бастакы охсууну к?р?стэ?э. Ытаа, Костик, ытаа – у?уун-у?ун олоххор бииртэн биир, улахан да, кыра да охсуулар баар буолуохтара. Ким билиэй, ба?ар, кииллийэн, охсууттан охсууга кытаатан, ки?и бэрдэ буолуо?. Ол эрэн ити бы?а барбыт быа эн дуу?а?ар ханнык ?т?? ?р?ттэргин симэлиппитэ биллибэт эбээт.
Оттон улахан дьон ситэри ?ч?гэйдик ?йд??б?кк?, со?уйан, ?м?ттэн, далла?ан турдулар.
1998 сыл
Сэт
Саас кэлэр сибикитэ эрдэттэн биллибитэ.
Биир т??н бэркэ билэр атастара – тыал обургу «уhукту-уу-у?» диэбиттии уhуннук улуйбута, мастар к?мн?х хаардарын сиргэ тэбээбитэ. Халы? хаарга баттатан, утуйан-улугуран, чуумпуран турбут тыа иhэ со?отохто сэргэхсийэ т?сп?тэ. К???йб?т систэрин к?нн?р?н, мастар халы? са?ынньахтарын киэр илгистибиттэрэ.
Сотору салгын сылыйан, к?н сарда?ата сытыырхайан, лабаалары быы?ылаан киирэн, туохха да бэриниэ суохтук дьапталлан сыппыт халы? хаары тэ?итэ сиэн барбыта. Сылаас суор?ан хаар оннук харса суох кимэн киириини тулуйбакка, бэрт сотору иинэн-хатан, ууллан барбыта. Муус чопчулар лы?кынаспыттара, ?р?ччэлэр кылыгыраспыттара, харах уутунуу дьэп-дьэ?кир чалбахтар онно-манна мэндээриччи к?рб?ттэрэ. Ыраас уу, кылыгыраччы к?лэ-к?лэ, бэйэтин былаа?ын билинэн, субу эрэ кэм?э му?утуур соругун толорон, саас алгы?ын, олох илдьитин тиэрдэн, ойуурдарга, сы?ыыларга сырсымахтаан, оонньоомохтоон хаалбыта. Ууллубут хаар, ыраас уу, ирэн эрэр сир сыта, туохха да маарыннаабат к?нд? сыт – саас сыта салгы??а тар?аммыта. Со?урууттан к?т?рд?р кэлэн, ахтыл?аннарын та?ааран, к?м?с дор?оон кутуллубута. Ойуур и?э, хонуулар, к??ллэр б?т?нн?? ??р??нэн, кэрэни эрэ кэтэ?иинэн, уруйунан-айхалынан туоларга дылы буолбуттара.
Ойуур ???э тыынан ыларга дылы гыммыта. Сир анныгар силистэр т?ллэ?нэ?эн ылбыттара. Хара буор сирэйдэннэллэр да, к?т?рдэр, сырдык, сылаас кэм эргийэрин син билэ, кэтэ?э сыталлар эбит ээ! Чэ? муус билиэнтэн босхолоноот, утаппыттыы ыраас ууну ыймахтаан барбыттара, онтон умнас устун ???э утаарбыттара. Ону кытта ?ллэн, ты?аан турбут ?н?гэстэр а?ыллан, нарыын-нарын к??х сэбирдэхтэрин сэрэнэн тэнитэн барбыттара. Мутукча к???э, о?уор курдук сайбаччы симэнэн, лабаа ахсын сандааран турара к?р??ххэ кэрэ да буолла?а!
Титирик Уол бу сааскы уруйдаах к?рт?н матымаары, кылгас, синньигэс силистэрин буорга дири?ник ыыта сатаабыта. Кини аттыгар баара?ай тиит халлаа??а харба?ан, к?н?-ыйы сабардаан, б?д?? б?лл?р?ттэ?эс силистэринэн дири?ник хара буору уобан, ха?ан да хамсыа-сууллуо суохтук сымарыттан турара. Кини к?л?гэр т?бэспит буруйдаах буолан, Титирик эрэйдээххэ сырдык, к?н уота ба?алаах буолара, уу-хаар, ас да тиийбэтэ. Модьу силистэр эрийэ куу?аннар, и?эмтэлээх а?ы барытын оборон ылаллара. Сабарай Тиит кыра?а ымыттыбат идэлээ?э, эгэ быыкаа, са?а быга сатыыр титириктэргэ кы?аныа дуо? Арай ханна эрэ аньыылаах дуу?а ?л?н, ала буркун буолан кыланан, ытаан-со?оон ааста?ына, к??стээх тыалтан идэмэрдээхтик кыычыгырыыра ынчык курдук и?иллэрэ. Сабарай Тиит тугу санаан, ахтан, туохтан ??рэн-хомойон турарын ким да билбэт. Халлаан диэки модун лабааларын ?р? ?тэн, бу сиргэ букатыннаахтык кэлбиттии сананан улуутуйан турара.
Сабарай Тиит бу сиргэ билбит ??р??тэ – со?отох до?оро Дэгиэ Ты?ырах этэ. Ол обургу саас эрдэ, тымныы са?а у?арыйан эрдэ?инэ, до?орун кэлэн билсэн барара. Сабарай Тиит ону эрдэттэн билэн, хаарын б?т?нн?? тэбэнэн к?рс?р?. Ты?ырахтаах к?т?р чы?ыр?ас са?атын и?иттэ?инэ, б?т?н бэйэтэ дьиги?ийэн, илгистэн ылара. Б?т?нн?? сэгэйэн, били сымарыттыбыта ханна да суох буола т??эрэ. Кырдьа?ас мас бу курдук уларыйарын кыракый титириктэр олус муодар?ыы, с??? к?р?лл?р?.
Дэгиэ Ты?ырах кырдьа?ас до?орун уруйдаан, са?аран чы?ыр?аабытынан, модун кынаттарынан сапсыммытынан, к??стээх атахтарынан тиит лабааларыгар хатана т??эрэ. Кини наар биир с?б?лээн олорор сирдээ?э. Ол лабаата ыарахан к?т?р олороруттан хатырыга сулламмыт этэ. Дэгиэ Ты?ырах бу олорон тугу к?рб?т?н-билбитин кэпсиирэ. Онон хата аттынаа?ы мастар таарыччы аан дойду сонунун барытын истэн-билэн хаалаллара.
* * *
Ойуур и?ин нус-хас оло?ун аймыах айылаах ки?и-с???? чуга?ынан суох этэ. Ол и?ин кэм, к?н хаамыыта дьыл эргиириттэн тутулуктанан, сылтан сыл биир к?дь?с бара турара. Арай хам-т?м да буоллар, тайах атаралаан аа?ара. Оттон кыра кыыл-с??л, к?т?р-с??рэр ханна барыай…
Биирдэ тор?он э?э Му?ур Тиит хатырыгын хайыта тыыппыта. К?т?р, сииктээх буору то?ута тирэнэн, кыра оту-ма?ы ибилитэ тэпсэн, часкыйа-часкыйа олуонатык хамсаммыта ынырыга бэрдэ. Му?ур Тиит эрэйдээх тута дьэ?кир сымаланан ытаан барбыта. Дири? баа?ын о?оруна сатаабыта эрээри, ол кэмтэн иинэн-хатан барбыта, ?р?тт?бэтэ?э. Билигин т?б?т?гэр эрэ барбах к??х бытыгыраан баран, хайыта хатан, буорайан тураахтыыр.
Ол са?ана Титирик Уол са?ардыы сиртэн сэрбэйэн, нарын к??х мутукчанан сайбаччы симэнэн, киэргэнэн турара. Э?э к?т?р кинини м?чч?-хаччы ?ктээн ааспыта. Аттыгар тэ??э улааппыт до?орун, Хатырык Ата?ы, силистэри т??рэн, ибили хайыта тыыппыта. Оо, онно истибитэ, хаарыаннаах к?н сырдыгыттан матан эрэр, ?л?р ?л??ттэн куттанар аймал?аны! Хатырык Атах сип-синньигэстик, к?т?р-с??рэр истибэтинэн, салгыны хамсатан ытыыра. Аан дойдутун кытары бырастыыла?ар, ситэ олох олорбото?ун кэмсинэр этэ ол ытыырыгар. Титирик Уол тугу да уларытар, сатаан к?м?л???р кыа?а суо?уттан тэ??э ытаспыта. До?оро икки к?н ытаан ты?кынаан баран, и?иллибэт буолбута, чээл к??х мутукчата тохтон т?сп?тэ, бэйэтэ хаппыт амынньыарга кубулуйбута.
Му?ур Тиит ыалдьа илигинэ, соро?ор ону-маны кэпсээн суугунуур буолара. Былыыр-былыр, кини эдэр, чиргэл эрдэ?инэ, бэрт дьикти харамайдар охсуллан ааспыттар. К?т?рг? да, с??рэргэ да майгыннаабат, ыыр-дьаар а?ыы сыттаах ???лэр. Т??тэ суох хапта?ай сирэйдээхтэр, нэс табалары миинэ сылдьаллар, соро?ор т??эн, икки атахтарынан хаамаллар. Хатырыктара буолла?ына сымна?ас, ыы?аммыт а?ыы сыт уонна таба сыттаахтара ???. Дьэ ол а?ыы сыттаах Кы?ыл Тылтан ойуур олохтоохторо ?л?рд?? куттаналлара. Т??? да Кы?ыл Тыл салыыр абытайдаах уот ыарыытын бэйэлэринэн билбэтэллэр, ?б?гэлэрин ?йэлээх кутталлара хас биирдиилэригэр туораахтан сиэмэ?э бэриллэн, дири?ник и?эн сылдьара.
Мастар кинилэр ?йэлээх чуумпуларын ?рэйбит биллибэт харамайдары сэрэхтээхтик ???эттэн та?нары одуулаабыттар… Сэрэйбит сэрэх, бэрт сотору Кы?ыл Тыл эккэлээн эрэрдии ??рэ-к?т? чачыгыраабыт, хаппыт амынньыардары омуннаахтык салаабыт. А?ыы буруо ойуур и?ин толорбут. Мастар уолуйан, суугуна?ан ылбыттар. Ол гынан баран, табалаах дьон ??нэн турар ма?ы то?уппакка, хаппыт амынньыардары хомуйан Кы?ыл Тылларын а?аппыттара. Улахан суолу-ии?и хаалларбакка, табаларыгар олороот, кэлбиттэрин курдук т?ргэнник элэс гынан хаалбыттар.
Му?ур Тиит этэринэн, оннук харамайдар бу Ойуур б?тэр у?угар элбэхтэр ???. Дьолго, били??э диэри бу т?? тай?аны таба хаампакка, мастар ?йэлээх чуумпуларын уйгуурдубакка сырыттахтара.
* * *
Быйыл саас Сабарай Тиит туохтан эрэ дьаахханыах санаата кэллэ. Кини мутукчатын иннэлэрин барытын ???э, Куйаар диэки, саратан турара. Куйаарга э?ин араас ииччэх-бааччах санаалар к?т? сылдьалларыттан, сорохторун иннэлэрин т?б?л?р?нэн илимнээн тутан ылара. Онон соро?ор буолуон иннинээ?ини ?т? к?р?н билэрэ.
…Быйыл Куйаарга туох эрэ уларыйбыт. Туох эрэ иэдээн имэ биллэр курдуга. Онтон куттанан иэнэ кэдэ?нээбитигэр, с????нэн чэгиэн иннэлэрэ хатан, бытары?ан т?сп?ттэрэ… К?нтэн к?н ол иэдээнэ чуга?аан и?эрин билэн, дьиппинийэн, ты?аан турбута.
Оттон Титирик Уол онно эрэ кы?аммата. Кини улаата охсон, ба?алаах сырдыгар тиийэн, ойуур ?рд?ттэн тулатын к?р?н??н ба?арара. Сура?а, ойуур ха?ан да б?ппэт, бардар бара турар ???. Оттон ???ии-???э кылайан к?ст?р сырдык, к???рд?р к???р?н, кэ?ээтэр кэ?ээн, букатын му?ура суох дииллэр. Оо, ол к??ххэ чуга?ыыра буоллар ньии! Сып-сылаа?ынан угуттуур, олох илгэтин бэлэхтиир Сырдык К?н уотун дуо?уйа и?эринэрэ буоллар! ???эттэн, ?рд?ктэн ыраа?ы, атыны, дьиктини к?р?р? буоллар ньии! Кини билэр, сэрэйэр, иннигэр туох эрэ улахан, дьикти, ураты к??тэрин. Ол туоларын ту?угар т?ргэнник улаата охсуохха наада. Атын мастары куотан, у?улуччу ?рд??ххэ, сонуохха, чорбойуохха наада. Оччо?о Сабарай Тиит курдук Орто дойду очумаа?а, ?рд?к халлаан ????тэ буолан, олох ?т??т?н сомсон ылыах, туох эрэ уратыны билиэх-к?р??х, дьиктини о?оруох этэ!
Ол ыра санаата туоларын ту?угар оччугуй бэйэтэ к???э-кыа?а тиийэринэн сыалын чуга?ата сатыахтаах, хас чаас, хас м?н??тэ аайы к??с-уох эбиниэхтээх.
Бу олоххо сыал диэн баар – оло?у хамсатар к??с, тугу эрэ сити?эргэ бастакы ?ктэл. Ол сыалга араас ыра санаа кыттыста?ына, туох барыта кыаллар то?оостоох.
* * *
Сабарай Тиит били сибикилиир, б?тэйдии куттанар т?гэнэ чуга?аатар чуга?аан испитэ. Бастаан дэбигис арааран и?иллибэт туох эрэ дьикти тыас ыраахтан, мастар т?б?л?р?нэн куугунаан и?иллибитэ. Онтон улам улааттар улаатан, чуга?аан испитэ. Мастар, т??? да Сабарай Тиит курдук эрдэттэн сибикилээн билбэтэллэр, туох эрэ атын, биллибэт, ону сэргэ кутталлаах и?эрин сэрэйэн, суугуна?ан барбыттара. Бары ити туох тыа?а буоларын, то?о чуга?аан и?эрин таайа сатаабыттара. Мээнэ айдааран, устунан эти?эн барыах курдук буолбуттарыгар, Сабарай Тиит ?р??б?т уо?ун ???лэн, хоммут уо?ун хо?норон, дьэ са?аран барбыта:
– Мин ку?а?ан битим тарпыта ыраатта… Туох эрэ атын, биллибэт к??с и?эр. Би?иэхэ ол тугунан дьаа?ыйыа биллибэт. Тимир ча?ыр?ас тыа?ын истэбин. ?ч?гэйинэн аа?наабат бы?ыылаах. Би?игиттэн туох да тутулуга суох. Чэ, о?олоор, туох с?бэ-соргу баарый, с?бэлэ?эн к?р?????! Элбэх ?й тугу эмэ тобулуо.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=36054115) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.