Санатыма дуу, ааспыты…
Евдокия Семеновна Иринцеева
?р??-хара, ?т??-м?к?, кырдьык-сымыйа, ??р??-хомолто, ?ч?гэй-ку?а?ан, сырдык-хара?а, таптал-????н, бэринии-та?нарыы… барыта бу олоххо баар, син биир БААР-СУОХ диэбиттии, бэйэ-бэйэтиттэн хардарыта тутулуктаах…
Огдо
Санатыма дуу, аспыты
Сэ?эн
Санатыма дуу, ааспыты…
Сэттэ к?н? бы?а с?рэ?элдьээбиттии, бэркэ сырала?ан самыырдаабыт халлаан, сиигин-силбигин симэлитэн, сарсыардаттан сылаас ба?айы сарда?алардаах ыраас к?н?н сатыылаппыт. Итиччэ ?л?гэрдээх уутун-уба?а?ын барытын ханна и?эринэн, хайдах угуттана охсубута буолла, айыл?а барахсан бу да сырыыга бэрт дьиктитик дьа?аммыт. Чугас эргин бадараан ба?ылла сытара эмиэ к?ст?бэт, бэ?э?ээ киэ?ээ??э диэри к?л?йэ са?а килэйэ чаалыйбыт чалбахтан туох да ордубатах.
Арай салгын биллэ ыраа?ырбыт чинчилээх. Сиик туох да сыта суох дииллэр да, э?ирийдэххэ ураты минньигэс, к?р?-к??д?й уонна дьэп-дьэ?кир туох эрэ ыраас со?отохто ты?а?ын толорор, санаа?ын к??рдэр, с?рэххин к?ннь??рдэр. Бы?ата, сонно курдары киирэн, эттиин-сиинниин тилийэ с??рэн, улугурбут бэйэ?ин чэбдигирдэн, тип-тилигирэс о?оруохча…
А?аардыыта са?ара охсубут эрээри, билигин да тулуйбахта?ыах кэри?нээх таллан эриэн сэбирдэхтэр, субу да тохтон саккыраабаталлар, сотору, тыал кыратык эмэ ?рдэр, баайсан туран туллуохтуу, тэлээрэн тиийэн сири-буору сырдатыахтарын бэркэ ба?арар курдук, сибигинэ?иэх-хобугуна?ыах айылаахтар. Ити сирилэ?эр суугуну, араа?а, сиккиэри кытта дь??рэлиэххэ с?п. Хайдах эрэ ки?ини дуу, дьону дуу, хардарыта т?с??эн омуннаахтык кэпсэтэрин санатар ити сэбирдэхтэр бу кэм кэмчи эрээри, син балачча сылаас, элбэх сарадахтаах, сэниэлээх сарда?алардаах к?н?н ти?эх к????н барытын бэйэлэригэр ыга тардынан, ону и?эринэн ордук сырдаабыкка дылылар.
Оттон к???н соччо-бачча чобооххойон дьырылаччы ыллаабат чыычаахтар дьарыйар-дьаны?ар ?лэлэрин к????рд?б?ттэр кэри?нээх. То?о эрэ, би?иги саныырбытынан, ырыалара, дьи? и?игэр са?алара буолла?а, бы?ыта-орута, ырып-чырып уонна, хайдах эрэ кыйахаммыттыы, ?с са?а буолар курдук. Ба?ар, кинилэр да би?иги курдук тыл-тылларыгар киирсибэттэрэ буолаарай? Араа?а, о?олорун к?т?тэ охсон, ?сс? да ситэри сиппэтэх чараас кынаттарынан балачча ыраах, сындал?аннаах сырыыны кыайалларыгар, хото сапсынан хоту сиртэн тэскилииргэ ти?эх ыйыыны-кэрдиини биэрэллэрэ эмиэ дьыл ыпсыытыгар тутуу былдьа?ыыта буолуо.
Ол эрээри, ханныгын да и?ин, к?????? айыл?а туспа кэрэлээх, сиэдэрэй мааны к?ст??лээх. Кыйахаммыт да чыычаах ырыатын ки?и аахайбат. Со?отохто сур гынан кутуруктара субуруйар мо?отойдор сырыылара сыыдамсыйбытын эмиэ аты?ыраабаккын. Кыстык кы?ар?ана чуга?аан, т?б?гэ ?ксээн, тус ту?угар ким да олорон турар туос иллэ?э суох. Тыа?а тахсан тирбинэр икки, дьиэ?э-уокка саа?ыланар икки, у?ун к???э б?ппэт дьа?ал, тыын кы?ал?а ыал аайы баар суол. Арай, итинник т?б?к кими дьалты хаамара буолуой?
* * *
– Дьэ диэ, к???н диэн бу ээ. К?рд?с да мэнэрий, тохтуур аата суох к?л?гээннээтэ буолбат дуо? Кэлэбин да б?тэр онон диэтэ. Хара уутун халлаантан харса суох куппута да, соннук бэйэтэ и?эриннэ?э. Сир ийэ хонно?о-быттыга билигин да туруктаах. Бэйи, мантан инньэ уу-хаар кыа?ын ылан и?иэ ээ. Тугу диигит, ханна баарый диэх курдук к?н буолбут буолбаат, – оргууй а?ай таба?ын та?ааран, б?пп?р??скэтин сототун ба?ыарбыт модороон тарбахтарынан бэркэ кичэйэн кум-хам тута-тута, «ма?а?ыын бастайааннай килийиэнэ» диэн муодунай ааттаах Аппырыыс о?онньор к??-дьаа буолла.
– Хайа-ы, оттон т??н? бы?а бу тыал с?п о?ордо буолбат дуо? Бы?а и?иирэн, сабыта ?р?тэлээн, т?нн?к ыстаабанын талыгыратан, айыы-айа, ол абынатабына а?ыйах чалба?ы ки?илиэ дуо? – дэриэбинэ биир саамай биллиилээх ки?итэ, «хоп-сип хаата» диир Морууса баабыскалара, «иэхэйбин» диэбиттии, итини сыыска т??эрбэккэ иилэ хабан ылла.
– Оннугун оннук да, сыллата халлаан уларыйан и?эрэ дьикти. Ити урут, би?иги о?о эрдэхпитинэ, о?онньоттор этэр буолаллара, эчи балысханнаах с??р?ктээх ?йэ кэлии?и, сарсын туох буоларын аны ойуун да к?р??лэнэн билиэ суо?а диэн. Ол кырдьык ээ, бы?ыыта, – таба?ын дьэ табыллан уматтан, аны наллаан кэпсээри, буолуо суо?у куолулаары, о?онньор о?о?унна.
– Чуоч-чымыйанан баран, бу да о?онньор, ойуунумсуйума хайаама. Онто да суох, ол урут, тылларын ба?ынан халлаа??а ыстанан тахсаат, таах тарыйааччылары кытта, аны ?т? к?р?р борогунуостар диэннэр бааллар. Хата, бэртэри? ый инниттэн суруйа сыталлар. Эн араадьыйаны истибэккин дуо? Сарсыарда тураат, тыллыы, дьо??о тиэрдэ охсоллор. Киэ?э сытаргар сарсы??ы к????н-ыйгын хотунан-со?уруунан б?т?нн?? этэн биэрэллэр. Кыах дьон, таах, д???рэ да суох билэллэр, – диэн Морууса, таба?ы тарпатар да, буруо быы?ыгар и?иэттэн олордо, онтон ?р куолулаата, о?онньору кыайардыы ?рд?ттэн ?гэргээтэ.
Ити аата Аппырыыстаах Морууса б?г???? к?ннэрэ, ырытар ыа?ахтара са?аланна. Саас дьыл имийэн балачча сылыйыа?ыттан ыла, к???н ыкса хойукка диэри килиэп ма?а?ыынын та?ыгар киирэ-тахса дьаарбайар кинилэр идэлэрэ. Аппырыыс ба?ас лигиир олорооччу. Морууса, онно-манна ойон-тэбэн, барбыта-кэлбитэ баар буолааччы. Ол быы?ыгар буолары-буолбаты лахсыйан у?ун к?ннэрин кылгаталлар. ??лээннээхтэрэ кинилэр ханна баалларын билбит бэйэлэрэ, сэргэхсийэ таарыйа сэлэ?э т??ээри гыммыт кырдьа?ас бу ма?а?ыыны ха?ан да бы?а ааспат. Морууса сытыы тылын-???н, Аппырыыс антах-бэттэх ахтыытын истэн, ардыгар ар-бур диэн адаарыспаталлар да, м?кк??эн, астына кэпсэтэн аа?ар идэлээхтэр.
Эмээхсин эргэрбит эрээри, сайын-кы?ын уларыппат биир былааттаа?ын ки?и барыта билэр. Кы?ын буоллар эрэ, бэргэ?этин та?ынан онтун саба баанар. Оччо?о, мааны б?т??к тараа?ын санатан, ыраахтан кытаран к?ст?р т?б?л??х Моруусаны эндэппэккэ билэ?ин.
Чараас да буоллар, бэргэ?эни та?ынан итинтикэтэ бэртээхэй хаттык буоларын эмээхсин бэйэтинэн билээхтиир. Оттон сайын куйаастан к?м?скэнэрэ, тыалтан хаххаланара эмиэ ити былаата. Ча?ылхай кы?ыл сибэккилэрдээх, ма?ан хонуулаах ып-ыраас былаатын биир сырыыга с??рэр, оччо?о тута бобуонньуктуу баанар.
Ол быы?ыгар ?ч?гэйкээн бэйэлээх, сэбиэскэй са?аттан илдьэ сылдьар, чап-чараас муос кырыбыайкатынан билигин да ситэри кырыара илик чанчыгын тараанан ылар ?гэстээх. Б?ттэр эрэ, абына-табына чараа?аабыт батта?ын сыы?ыгар, кэтэ?эр туллубат гына тугу эрэ кэтэрдибит курдук олордьу анньынан кэби?эр. Сотору-сотору онтун харбаан ылан илиитин иминэн бигиир, сатана баара сытан хаалыа диэн сэрэхэдийэр.
Саамай кылаабынайа, Морууса бобуонньуктаммыт буолла?ына, ол аата кини ханна да ыксаабатын ?т?? бэлиэтэ, Аппырыы?ыныын манна к?нн?ктээн у?уур санаалаах. Бараары гынна?ына, булгуччу кырыбыайкатын ха?ас илиитинэн харбаан к?р?нэр, у?атынан олохтоохтук анньынар уонна кичэйэн, ханан да быыс булан т?спэтин курдук, былаатын у?уктарын, сэ?ийэтинэн эргитэлээн б?к тутан, моонньугар тып курдук баанан кэби?эр. Онтон тура эккириир, у?а илиитигэр тирэнэр дьо?ус тайа?ын харбаан ылар, хастыыта да дугунан, ыйаа?ынын т??? уйуо?ун бигэргэтэн холонон к?р?р, итиэннэ моонньун у?атан, си?ин н?р?тэн баран, иннин диэки т???нэн кэби?эр.
Итини барытын килиэп ылаары уочаракка турар, атыны тугу да гынара суох дьон элбэхтик кэтээн к?р?н, уостан уоска т??эрэн, киэ?э-сарсыарда дьиэ?э-уокка кэпсииллэриттэн ки?и барыта билэр. Сылтан сыл бу уларыйбат к?ст??, мэлдьи биир с?ннь?лээх сы?ыан этэ??э олох кэрэ?итэ курдук буоларыгар тиийэр…
Килиэп лааппыта, Аппырыыс этэринии ас-та?ас тахсар сирэ, дэриэбинэ биир кытыытын эргин сыыр ?рд?гэр турар. Ма?ан оппуохата ыраахтан кылбайан к?ст?р? да астык. Онуоха эбии ки?и аймах тыыннаа?ын тухары сырдыкка тала?арыныы, ити ма?а?ыын дьиэ кылбаата дьону да угуйарга туох эрэ кистэлэ?нээх кэри?нээх. Инньэ гынан, дьу?уурунай курдук, сарсыардаа??ы чэйин ирэ-хоро и?ээт, о?онньор килиэбин лааппытыгар аа-дьуо кэлэн, таска быра?ыллыбыт куруук тохтуур мас дьаа?ыгар дь?р?лл?н олорор буолар. Б?х хомуйааччылар кытта итини билэр буолан, о?онньор дьаа?ыгын ха?ан да бырахпаттар, оннуттан да халбарыппаттар. Тулатын сиппиирдэринэн ып-ыраас гына харбаан аа?аллар. Онон Аппырыыс олбо?о тыытыллыбат сокуоннаах. Кини кэллэ да, к?н а?аара сиэбин хастан, хаалаах таба?ын та?аарар, ??р да ?р аста?ан биир сотону таба тутан оруур уонна аа-дьуо, ол-бу диэки к?р?-к?р?, кичэйэн бэлэмнэнэр. Ыксаабыт ки?и тугун бытаанай, ыл, мин уматыым диэн кыйаханыах да курдук эбит эрээри, Аппырыыс ханна бараары тиэтэйдэ?эй? К?нэ-дьыла тустаахха, киниэхэ, у?аабыта оччо. Сото кэби?эн табахтыы олорор о?онньору ыраахтан к?р?н, хойутаабыт ынах ыаччылар ча?ыны сыыспакка сирдэтэллэр. Ыксаабычча, уутугар а?аарыйбыт кыраларын м???н-такайан ?р гымматтар, туруора охсоллор:
– К?н ортотугар диэри утуйа сытар буолла?а. К?р, ити Аппырыыс кырдьа?ас былыр ?йэ?э ма?а?ыыныгар тиийбит буолбат дуо? Тур-тур, ынахтары ??рэ тарт!
– Оо, дьэ, Аппырыыска биир ынахпытын биэриэххэ эрэ… Оччо?о саатар онтун ыата?ына, бодьууста?ан бытаарда?ына, лааппытыгар хойут кэлиэ этэ буолла?а дии, – диэн ?н?р Ба?ылайаптар сиэн уоллара турумаары бууннаан, онноо?ор усулуобуйа туруорбут сурахтаа?а.
Сорох бэдиктэр Аппырыыс барахсаны итиннэ олорорун ?лэлиир дии саныыллар эбит.
– Э?ээ Аппырыыс то?о хоньокуулга дуу, эбэтэр уоппуска?а э?ин барбатый? – диэн былырыын пиэрибэйгэ киирбит о?о туо?уласпыта у?ун к?л?? буолбуттаах.
Оттон б?г?н к?н ортото буолуохча да, ким да эбии биллибэтэ, килиэптэрэ да тардылынна. Уочараттаахтар са?а мустан эрэллэриттэн сылыктаатахха, араа?а, 12 чаас чуга?Їаабыт бадахтаах.
– Хата, били би?иги Тарыысабыт б?г?н суох дуу? – Морууса чарапчыланан ыраа?ы к?р? сатаата, кэпсэтиэ?ин бу о?онньор то?о эрэ тылга тииспэтиттэн и?игэр кы?ыйа санаата.
– Эс, суох, маа?ын эрдэ били сара?ар сиппиирин с?гэн пуордун диэки баран эрэрэ… – Аппырыыс, б?пп?р??скэтин к??скэ обороот, тыастаахтык э?ирийдэ.
Ити икки ардыгар ?с б?д?? бэйэлээх уола хааннара ма?а?ыын дьиэ ха?ас ?тт?ттэн тахсан, ыллык суолу баты?ан, оол к?ст?р дьиэлэр диэки сорунуулаахтык сулбу хааман аастылар.
– Хата, бу ?ч?гэй эбит. Тарыыса тэлгэ?этин тарбаата?ына, бука, с?м?л??тэ булгуччу кэлэрэ буолуо ээ, – Морууса к?лэн кэ?ийдэ эрээри, хара?ын кырыытынан били дьону, субу аа?ан истэхтэринэ сиирэ-халты к?р?н кэби?эн, сирэйдэрин да дь??ллээн ?йд??б?кк? хаалла.
Кини барахсан бэркэ мунаарда. Кимнээх сылдьар ба?айыларай, бу ?л?гэр ардахха ха?ан кэлэ охсубут буоллахтарай диэн и?игэр т?ргэн бэйэлээхтик ырыта, санаатын ыырын лаппа ыраа?ынан анаара о?уста. Дь???ннэрин да к?рб?тэ буоллар, аты?ырыах чинчилээх ээ, бы?ыыта. То?о эрэ та?астара-саптара би?иги эргин дьонтон атын бэйэлээх. Бу ?л?гэр хомуур, быйа? са?ана хайдах буолбут эр ки?и итинник мааны бинсээктэнэн баран б????лэк устун хаамта?ай? Ити а?амсыйбыт ки?илэрэ хамы?аардыы балачча улахан бартыбыаллаахха дылы. ?р? тарааммыт хойуу батта?а с?б?гэр да сиккиэргэ омуннаахтык ?р?к?йэрин Морууса бэркэ аты?ыраата. Итинник к?п т??лээх т?б? бу эргин баарын… дьэ, чахчы мунаарда ээ. Оттон икки атына лаппа эдэр кэри?нээхтэр эрээри, ?сс? аа?а баран эттэххэ, букатын о?олор бы?ыылаах. Тутталлара-хапталлара оннук. Атыллыыллара атылыы эрээри, то?о?о курдук ?рд?к бэйэлэригэр субу са?ардыы эт туппут буолан, тобуктара хайдах эрэ у?уктаа?ынан току?на?ар курдукка дылылар. Кыанар эрэттэр бы?ыылаах эрээри, эбээ барахсан элбэ?и билбит харахтара чахчы олус эдэрдэрин эрдэттэн бэлиэтии к?рд?лэр. Бэйи эрэ, буолбутун да и?ин, дьикти айаннаах уолаттар эбит. Эмиэ дьо?ус бартыбыалга маарынныыр, туох хаппыт диэн ааттаа?а буолла, кыра чымадаанны?ыны туппуттар. Бу эргин итинник мал атыыламмытын ки?и истибэт. Баара буоллар, биирдэ эмэ к?ст?? эбитэ буолуо.
Дьэ, диэ. Этиэх иннинэ, к?р??х бэтэрээ ?тт?гэр кими-тугу билбэтэ?э баарай. Оттон бу сырыыга Морууса баабыска аата-суола «алдьанарыгар» тиийдэ, са?ата суох барда. Били дьону хаамалларыттан-сиимэллэриттэн таайаары к?р? сатаата да – мэлийдэ. Эмээхсин биир ?кс?н онтуттан лаппа мунаарда, хайаларын да бу диэн билбэтэ. Инньэ гынан киэ? хардыылаах эрэттэри сыыры т??эн ыраатыахтарыгар диэри баты?ыннары одуулаата. Онон Аппырыыс о?онньор тохтоло суох тугу эрэ кэпсиирин, бэйэтин мучумааныгар буолан, дь??ллээн истибэтэ да?аны.
Ити икки ардыгар эмискэ, хантан да кэлбитэ биллибэккэ, ?рд?лэринэн АН-2 барахсан бу к?т?н тигинэтэн кэлэн, били Тарыыса баар сирин диэки намтаан барда. Тыа?а, бидигирээн-бидигирээн баран, т?ргэн ?л?гэрдик хам баран, со?отохто мэлис гынна.
– Бай, до?ор, тугун тиэтэйбитэй, килиэп да кэлиэн иннинэ кэлэр дьарапалаан буолла ээ. Тарыыса табаарыс, тиэргэн тойоно Тараа?ап Б?т?р??с, баччаа??а диэри тарбыыр ?лэтин б?тэрбэтэх му?а буолла?а дуу. Тугун бэрдэй, саатар кини биллиэх эбит, – диэн Аппырыыс мунаарбыттыы халлаанын мы?аата.
– О?онньор, б?л??н ол-бу ку?а?ан тахсыбыта и?иллибэтэ?э. Кэлиэхтээх кэлэн т?стэ ини. Хата, бэрт эбит диэххин, ардахха хаайтарбыттары ити аата б?г?н та?ыы?ылар, – диэн, баар бала?ыанньаны бэркэ бы?аарбыттыы туттан, Морууса ойон турда.
Оройуон кииниттэн, дьэ, сонун б??? кэлбитэ биллэр. Хоп-сип хонно?уна эргэрэр. Оттон имиллибит-тэпсиллибит этэрбэс курдук эргэ сура?ы онтон-мантан тонохто?ору Морууса сэ?ээрбэт. Са?аттан то?о матыай, ол и?ин, сорунан туран, с?м?л??т ли?кинээн кэлэн субу т?сп?т пуордугар су?аллык ыстанарга сананна. Дэриэбинэ?э тахсан и?ээччилэри аара да к?рс?н, таарыччы ылахта?ан ыйыталастар, кырдьык, син элбэ?и сомсуохтаах. Онтун барытын мунньан лааппытыгар кэлэн ы?а-то?о кэпсээтэ?инэ, саатар Аппырыыс сэ?ээрэр ини, до?ор.
Ити эрээри Морууса ту?угар мо?уок сарсыарда буолла. Тыа?а суох с?м?л??т да кэлбитэ, билбэт дьоно к?рд?рб?т?нэн к?ст?бэккэ да ааспыттара… Эмээхсин санаатыттан били билбэт ?с ки?итин к?хс? тахсан биэрбэтэ. Кини бэйэлээх итини барытын билбэккэ-к?рб?кк? хаалбыта дьиктитин аа?ан, бу т?гэ??э туох эрэ кистэлэ? баар сылыгын с?рэ?инэн таайарга дылы гынна, хаамыытын эбэн биэрдэ…
– Ээ, чэ, кытаат, Морууса, арыый сэниэлээх, эдэр ки?и эн барда?ы?. Сонуннаах кэлээр, миигин бы?а аа?аайа?ын, туохта эмит бу эргин т?л? тутан аа?аар, – Аппырыыс ?лэ?э хаалла.
– Ама дуо, эдэрим о?оккото сытта?а! Айыы-айа, бу да о?онньор ол-бу буолан, – эмээхсин чуора бэрт ээ, балачча ыраахтан хаадьыны истэн, оонньуу-к?лэ кэриэтэ хардарсан, бэйэтин холугар бэрт сэниэлээхтик хаама турда.
Аппырыыс со?ото?ун олорбута ыраатта. Эмээхсинэ баарына ити Моруусалыын бэркэ бодору?аахтыыр этэ. Оччолорго, бу билигин баабыска да дэннэр, Морууса ба?ас киниттэн эдэр буолла?а. Са?ардыы ыал буолан, сыллата кэриэтэ т?р??р мааны кыыс дьахтары ки?и бары сэ?ээрэ к?р?р?. Оттон Аппырыыстаах, о?олоро суох буолан, былыр биир уолу ииппиттэрэ, онтулара т??? эмэ улаатан баран, ыалдьан т?нн??хт??б?тэ. Инньэ гынан эмээхсинэ эрэйдээхтиин саастарын тухары иккиэйэ?ин эрэ, биири санаан баран, бэркэ ?й???н-уба?ан быр-бааччы олорбуттара.
Сэргэстэ?э тэлгэ?элээх ыаллара табыллыбатахтара. Хантан эрэ дойдулаах барахсаттар бу эргин кэлэн олохсуйбуттара бы?ыылаа?а. Т?р?т-уус суох дьоно тулаайахтарбыт дииллэрин аанньа Аппырыыстаах ха?ан да ону и?эн-то?он сураспат этилэр. К?ннээ?инэн, киирэ-тахса билсэллэрэ. Дьахтар, а?аах ба?айы, эрдэ ?лб?тэ. Эр ки?и кыы?ын кытта бэйэтэ хаалбыта. Онтон ыла Аппырыыс кинилэргэ э?ээ курдук к???н киирбитэ, кы?ал?алаахтар кытты?ан, бииргэ бур-бур буруо та?аарбыттара. ?лэ?э сылдьар ки?иэхэ оттуллубут о?о?у да маныыр ту?а ини. Ол бы?ыытынан кини, т??? да саа?ырдар, уу-хаар ?р?н, к?н?с о?ону а?атан, бэркэ дьиэ?иттээн абыраабыта ээ. Дьиэлээх ки?и к???н-саас бултуур идэлээ?э. Онон, кыра да буоллар, син кус-куобах сыллата к?ст?н и?эрэ. Кыстык кы?ал?ата кыттыспыт дьону ыраа?ынан тумнара, ньир бааччы, к??-дьаа олорбуттара…
Ону баара, кыыс хороччу улаатан, оскуолатын б?тэрэр сылыгар а?ата аны о?олго дэ?нэнэн суох буолбута. Аппырыыс итинтэн олус аймаммыта, бу ?л?гэр ?л??-с?т??, ыар дьыл?а миигин баты?ар ба?айыта дуу диэн улаханнык суламмыта. Дьон кистии-саба: «Ити аата Аппырыыс о?онньор холумтанын тардыыта бы?ыылаах», – диэн к?т?р??р-омнуолуур курдук ботугура?ара о?онньор кулгаа?ар эмиэ и?иллибитэ. Омуннаах-т?л?нн??х дьон ити тиэргэни биир кэм?э тумнуох айылаах буола сылдьыбыттара эмиэ баара.
Дьыл-хонук. Онно суохха бадаа?ын буруй т??? ?р и?ээхтиэй. О?онньор ханна баар к??дь?йб?т холумтаныгар буору тамныахтарай. Сайа?ас б???, уу чуумпу э?ээ барахсан бэйэтэ-бэйэтигэр, кими да чыычылаабакка олороохтуура. Дьон са?атын и?эн-то?он истэ сатаабата?а, хомнообото?о. Хата, ыала ки?и эрэйдээх ?л????ттэн, о?онньор аны бэйэтин, былыр ?йэ?э халдьаайыга тахсыбыта ырааппыт эмээхсинин а?ыйара ордук к????рб?тэ. Дьиэлээх ки?и, эрдэ бараахтаабыт ойо?унуун, иккиэн да эдэр дьон этилэр эбээт. Инньэ гынан, икки нэлэмэн тэлгэ?э чахчы иччитэхсийбитэ. Кыыс барахсан хайыай, кинини манаан олоруо дуо, ??рэнэ диэн ааттаан, дьол к?рд??? куораттаабыта. Аппырыыс дьонун дьиэтигэр олорбутун курдук со?ото?ун хаалбыта, ханна да к??? сатаабата?а…
Бу санаата?ына, Аппырыыс диэн аат киниэхэ и?митэ ырааппыт эбит. Араа?а, о?о ииттэн уолланан, онтулара улаатыыта бадахтаах этэ. Бука, оччолорго ?с-т??рт саастаах бэдиктэр буолуохтара ээ, уолларын кытта бииргэ оонньуур о?олор Хабырыыс Дь?г??рэбис Маппыайабы, ыык-ээх суох, бы?ата бэйэлэрин тылларыгар олордон «Аппырыыс ??рэбис Ыайап» диэн ааттаан к?л?? б??? буолбуттаа?а. Бастаан утаа Аппырыыс ??рэбис аатыран, киэ? эйгэ?э са?а биллибит ки?и, сыллар аастахтарын аайы, улам эргэрэн диэбиттии, били аата кылгаан, сыччах Аппырыы?а эрэ хаалбыта кытта быдан ыраатта?а эбээт. Билигин дьон сурукка киирэр аатын билэллэр эрэ, суох эрэ, саарбах.
Ааспыты эргитэ санаан о?онньор сылаастык, бытыгын аннынан кистээн м?ч??нээн ылла. О?олор барахсаттар аанньал тэ?э дьон буоллахтара, санаабыттара тастарыгар, к?рб?ттэрэ харахтарыгар…
– Аппыйыыс э?ээ, эйиэхэ кэлбиттэй! Байыа? ???! – хатырыктаах ма?ы туора миинэн ат гына оонньообут биэстээх бэдиктэр, Мэхээлэптэр улаханнара Миичэ уонна кинилэр аттыларыгар олорор Сиидэрэптэр Баабыллайдара ?р? к?т?к?чч??эн тиийэн кэллилэр.
– Бай, Миичэ, кимнээ?ий ол? – о?онньор туо?уласта, туруон эрдэттэн ыарыр?аата.
– Э?ээ, билбэтим ээ, онноо?ой бу биэйбит кэмпиэттэйэ хайдах эйэ, би?иэнин куйдук буолбатах. К?й эйэ, – дии-дии, хайыы-?йэ эмэн ыраатыннарбыт минньигэ?ин буордаах илиитинэн ороон, о?онньор ыты?ыгар со?отохто ууран биэрдэ, т?п-т?г?р?г?нэн кылап-халап к?рд?.
– Ээ, мин да тугун билиэмий, ас курдук ас ини, до?ор. Мэ-мэ, сиэ мантыккын, мин тии?им суох, – диэн о?онньор уолчаа??а т?тт?р? уунна, мичээрдээн эрэ кэбистэ.
Баабыллай баара Миичэтин иннигэр бы?а т?стэ, э?ээ о?онньор кыра к?рдьэх са?а кэтит баппа?айыттан ким хайа иннинэ сып гыннаран, айа?ар укта. Онтон уордайа охсубут уол, до?орун иэстэ?ээри эккирэтэн, били мас атын кымньыылаан, сыыры та?нары дьиэлэрин диэки иккиэн сырса турдулар…
* * *
Аанчык б?г?н бырааска бара сылдьан дьи?нээхтик биллэ – кини ыарахан буолбут. Кыыс олус диэн ??рдэ. Кырдьыга, маннык эмискэ хат буолуом диэн к??ппэтэ?э да, ыраламмата?а да эрээри, эдэр ба?айы быраас кыыс эмискэ:
– Мин к?р?рб?нэн, ыарахан буолбуккун, 4–5 нэдиэлэни туруорабын, чахчытын УЗИ о?ордоххо билиэхпит. Э?эрдэлиибин дуу, эрдэ диигин дуу? – диэбитигэр со?уйан олоро биэрбитэ уонна сирэйэ кып-кы?ыл буола тэтэрбитэ.
Дьахтар аймах бы?а ааспатах эрээри, ха?ан да хайгыы-с?б?л?? к?рб?т уустук-олуона остуолугар тахсарыгар маа?ын олус кыбыстыбыта билигин то?о эрэ аа?ан хаалбыта. Арай т??стэригэр, хантан кэлэ охсубута буолла, биир кэм ип-итии хаан кутуллан киирэн ?сс? эбии долгуппута. Онто сирэйигэр кытта тиийэн кыыс кып-кы?ыл буолбута. С?рэ?э битигирэччи тэппитэ, тута и?игэр туох эрэ олус к?нд?, сыаналаах та?а?астаммыт курдук санаммыта.
– Махтанабын, э?эрдэ?эр. Суох-суох, эрдэ буолбатах, саамай табыгастаах… – диэбитэ эрээри, Аанчык салгыы ситэри эппэтэ?э.
К?нт?р?к ?рд?к остуолуттан, тымныы тимир ?ктэлгэ тирэнэн, бэркэ сэрэнэн т?сп?тэ, тиэтэлинэн та?нан барбыта.
Халаатын быакаччы курдаммыт быраас кыыс бэрт ??р?йэхтик эрэ?иинэ бэрчээккилэрин тыастаахтык турута тыытан устуталаабыта, туох эрэ суурада?ыннаах и?иккэ бырахпыта, ыга хаппахтаабыта: «Ол аата ийэ буолабыт, сотору учуокка туруохпут уонна бииргэ кэтэниэхпит, кэлиэхтээх ки?ибитин к??т??хп?т», – диэн уураахтаабыта. Кини исти?ник мичээрдээбитэ уонна кумаа?ыга ийэ буолуохтаах эдэр дьахтар тугу толоруохтаа?ын, туту?уохтаа?ын си?илии суруйа олорбута.
Аанчык быраас кыыстан тугу эрэ ?ч?гэйи бэлэхтэппиттии санаан ылбыта. Ол и?ин буолуо, кумаа?ыга тиэтэллээхтик сыр-сыр тыа?ыыр уруучука т?б?т? кытта кини дьыл?атыгар кыттыгастаах курдуга. Мантан ыла кыыс со?отох бэйэтэ аны иккиэ буолбуттарын туо?улаабыт бастакы суруйуу кини уйул?атыгар итинник дири?ник хатаммыта.
К?рд?р?н тахсан, сатыы олорор уопсайын диэки хаампыта. Со?уччу сонунтан ?м?тт?б?тэ дьэ арыый аа?ан, араа?ы эргитэ санаан барбыта. Дьиктитин, кини ки?ини ?йд??р буолуо?уттан со?отох бэйэтэ сотору ба?айы иккиэ буолуохтара баар ээ. Эс, то?о иккиэ эрэ буолуой? Кини, Аанчык таптыыр уолун Толигы кытта ????лэр дии, о?олорун олус к??т??хтэрэ, таптыахтара. Кыыс буолла?ына ??т-маас Толя курдук кыра?ыабай, ыраас сэбэрэлээх буолуо. Оттон уол буоллун? Оччо?о, оччо?о… Аанчык бэйэтин курдук бэрт номо?он, ис киирбэх да буоллун ээ. Соннук, кыыс булгуччу Толя?а маарынныан наада эбит, на?аа кэрэ, нарын буола улаатта?ына, дьон бары хайгыы, с???, мичээрдии к?р??хтэрэ турда?а. Кинини куруук ??р??-к?т?? арыаллыа, дьоллоох-соргулаах эрэ дьон тулалыа. Оттон уол ийэтин курдук дь???ннээ?э саамай с?п, ки?иэхэ барытыгар харахха быра?ыллара булгуччу буолла?ай? Син биир сириллэн туора да к?р?лл?? суо?а эбээт.
Итинник баламат санаатыттан и?игэр бэйэтэ да кыбыстан, Аанчык и?ийэ-б?гэ охсон, бэйэтиттэн бэйэтэ к???н?н, салгыы тугу да ыраламмат буола сатаата. Бэйи, киэ?эни к??т??ххэ, Толя ??рэ?э б?ттэр эрэ у?уо суо?а, булгуччу кэлиэ?э. Оччо?о Аанчык сэрэнэн эрээри, эмиэ со?уччу ба?айытык бу сонунун быктарыа. Оо, т??? эрэ ??рэр, уол кинини эмиэ олус таптыырын, к?н аайы эппэтэр да, с?рэ?инэн сэрэйбитэ ыраатта. Оччотугар о?олоноллоро кинилэр иккиэннэрин дьоллоро буолла?а…
Кыыс уопсайыгар кэлэн суунна-тараанна, а?аата уонна ?лэтигэр барардыы о?о?унна. Кини бу О?о дьиэтигэр ?лэлээбитэ хайыы-?йэ сыл а?аарыттан орто. Хо?угар иккиэлэр эрээри, анараа??ы кыы?а уоппускатыгар дойдулаабыта ыраатта, сотору кэлиэхтээх. Ол кэм?э Аанчык бэйэтэ олордо. Кырдьыга, со?ото?ун буолбатах, кэлэ-бара Толик хонуктуур буолбута син ыраатта?а.
?лэлиир сирэ ыраа?а суох, субу уопсай кэтэ?эр турар аныгылыы мааны о?о?уулаах, соторутаа??ы тутуу дьиэ. О?олоро да диэн, эрэйдээхтэр бары быыкаалар, кини б?л???р с??рбэ биэстэр. Аанчык манна к???н ?лэ?э киирэригэр ?кс?лэрэ эмиийдээх эрэ этилэр. Быра?ыллыбыт, сириллибит барахсаттары бытыылкаттан суосканан а?атар кини соруга этэ. Сууларын уларытан, сууннаран-ыраастаан, са?алыы суулаан оронноругар сытыарар. Кими эрэ эмкэ илдьэр, кими эрэ уйатын туорайыгар ыйаммыт тыа?ыыр оонньуурдарын сахсыйан саарата сатыыр. Ол икки ардыгар хайаларын эрэ эмкэ, массаж хо?угар та?ар, атыттарын т?тт?р? а?алар. Сытар о?о?о илиитэ ха?ан да ки?илии тиийбэт, биир кэм массыына курдук хаба тардан ылар – с??рэр, ылар – суутун уларытар, ылар – а?атар, ылар – эмиэ т?тт?р? сытыарар.
Эрэй диэтэ?и?, ити хас биирдии хамсаныыта, ол аата ?лэтэ, о?олор эрэйдээхтэр ытабылларынан до?у?уолланар. Ким эрэ ы?ырар, ??сэргиир, ардыгар эмиэ да кыы?ырар курдук ытыырын Аанчык аны арааран билэр буолбута. Инньэ да гыннар, хайыай? С??рбэ биэс кырачаа??а со?отох ийэ буолар на?аа уустук. Дьи?эр, этэ??этэ буоллар, хас биирдиилэрин т?р?пп?т ийэ бэйэтэ ч?к?, к?н? бы?а б??бэйдиир аналлаах этэ. Кини икки илиитэ итиччэ элбэх о?о?о, хайдах да гын, син биир тиийбэт. Кып-кыра барахсаттар тот эрэ буолалларын хааччыйар кыахтаах. Сорохтор, сууларын уларытааккын, сонно илиттэхтэринэ да, аныгыскы уочаракка, Аанчык ха?ан биир-биир барыларын б?тэриэр диэри, сыталларыгар эрэ тиийэллэр. Дьи?эр, ?лэ ирдэбилигэр этиллэринэн, барыта чаа?ынан болдьохтоох. Ол эрээри о?о робот буолла?ай, эн чааскар кы?аммат. А?аабытын сыы?ын сонно тута ииктээн баран хам аччык буола т??эр, тохтоло суох ытаан бэбээрэр эрэйдээ?и кини, т?б?г?н быы?ыгар кистээн, булгуччу эбии а?атар. А?ынара оччо. Тыынар тыыннаах эрэйдээх сыы?а-халты т?сп?тэ эн ханнык да быраабыла?ар баппат. Буолаары буолан т?р?? иликтэриттэн тулаайах хаалбыт бу о?олор…
Аанчык, о?олорун а?ынан, син биир быыкаатык да буоллар быыс булан, аа?ан и?эн сууларын анныгар илиитин батары биэрэн, илийбитин-илийбэтэ?ин бэрэбиэркэлиир. Инчэ?эй буолла?ына, тута иккистээн уларыта охсор. Оччо?о эрэ ытаан мэрбэ?нээбит сирэй, «?уу» гынан, мичээрдииргэ дылы гынар. Онуоха у?уннук ымманыйан туруо? баарай, кураанах суоскатын айа?ар угаат, кыыс салгыы с??р??нэн кэриэтэ атын дьа?алыгар ыстанна?ына эрэ барытын кэмигэр толорор, б?тэрэр кыахтанар.
Ити ?сс? кыра диэн манна баар саастаах сиэстэрэ кини кэлээтин кытта сэрэппитэ. О?олор улааталлар, хамсаан, туран-олорон бардахтарына, ирдииллэрин биллэхтэринэ, ытабыллара ?кс??р, к?р?ллэллэрэ эбии уустугурар. Ону да кыыс ?йд??б?тэ. Биирдэ эмэ илиитигэр ылан к?т?хт???нэ, и?иллээбиттии ах барар кырачааны, ама, тугу да билбэт диэ? баарай? Кимнээ?эр бэркэ илиини араараллар, кыратык да чуга?аатаргын, со?отохто хатааста, силим курдук сыста т??эллэр уонна, туох дииргин к??пп?тт??, чуумпура и?ийэллэр. Кып-кырачаан тарбахтарынан т??скэр хатана т??эллэр уонна эйэргээбиттии уу-хаар баспыт харахтарынан мичээрдээн му?наналлар. Сып-сырдык са?архайды?ы харах, соро?о к??х, соро?о хара… эрээрилэр то?о эрэ бары биирдик, к?рд???р-аатта?ар курдук к?р?рг? дылылар. Оччо?о, хайа да бэйэлээх дьахтар, бу кырачаан барахсаны халбарыччы анньар кыа?ыттан аа?ара буолуо ээ. «Эрэйдээхтэр ийэлэрин эрэйэллэр ээ, бы?ыыта» дии санаата?ына, бэйэтинэн охсон, ийэтэ суох улааппыт о?о саа?ын санаан, уйадыйан ылааччы. Ол и?ин ити ту?унан санаабат буола сатыырга кини кэнники ыйдарга син мээнэ ??рэннэ.
Манна ?ксэ ыалдьааччылар сыталлар, ол аата эмтэммэт, эбэтэр уустук ыарыылаах диэн, т?р??тт?р?н кытта кинилэртэн ийэлэрэ аккаастаммыттар. Чэгиэн ба?айы кырачааннары ардыгар и?ээччи, к??лэй дьон бырахпыт буолаллар. Сорохтору онтон-мантан булаллар. Олору кэтээн к?р?лл?р, доруобай буоллахтарына, о?ото суох ыалга ииттэрэ биэрэллэр. Онуоха халы? уочарат. Соро?ор быы?ылаан атын куораттартан, омук дьоно э?ин кытта ылаллар дииллэр. Ол то?отун, т??? уустугун, к???ллэнэрин-к???ллэммэтин Аанчык билбэт, ыйыта да сатаабат. И?игэр о?олоруттан на?аа к???н?р, кимиэхэ да биэриэн ба?арбат да, бопсор кыа?а, биллэн турар, суох. Кини тыын соруга – бу о?олору к?ннэтэ к?р??-харайыы, хаста да а?атыы. Онон б?тэр. Ытыыр-ыгылыйар буоллахха, бириэмэ?ин таах ыыттаххына, хайа эрэ о?о? аччык хаалар кутталланар буолаахтаата?а.
?лэтин кы?амньылаахтык уонна т?ргэнник толорорун и?ин кыы?ы хайгыыллар. Онноо?ор Са?а Дьылга э?эрдэни кытта бириэмийэ биэрэн турардаахтар. Эбиитин э?иил ??рэххэ киирэргэ мэктиэлиэхпит диэбиттэрэ.
Онтон Аанчык олус ??рб?тэ, бука, ити эппиттэрин хоту с?б?лэниэ да?аны. Быйыл учуутал буолбут ки?и дуу диэн таах туттарсан к?рб?тэ да, баала ситэ хапсыбата?а, кыайан киирбэтэ?э. Дьи?эр, атын дьо??о итинник кэпсиир эрээри, кини ??рэххэ киирэ сатаабыта и?э истээх этэ. Биллэн турар, т?г?р?к тулаайах кыы?ы баала да ?г??р?тэ суо?ун ?рд?нэн ылбыттара. Миэстэ кырыымчык, ба?алаах ба?аам этэ. Кини ??рэххэ киирбитин истэн, докумуонугар илии баттаан деканаттан тахсан истэ?инэ, биир ытаабыт-со?ообут, кып-кы?ыл уостаах, будьурхай баттахтаах дьахтар, араа?а, о?ото хапсыбатах бы?ыылаа?а:
– Ханнык эрэ илэчиискэлэр бырахпыт о?олоро тулаайах аатыран куонкуру?а суох бы?а киириэхтээх ???! Оттон мин о?ом, ийэлээ?ин-а?алаа?ын, ?р?? к?м?с мэтээллэммитин буруйугар «хапсыа» суохтаах!
Кини оннугар киирбит ити тулаайаххыт, к?р??р?? да истээри?, икки ыйынан итирикситтии барыа, син биир ??рэ?и ылыа суо?а, – диэбитин эт кулгаа?ынан истибитэ, иэнэ кэдэ?нээбитэ.
Кыыс, паркет муоста?а хам хатаммыт курдук, биир да хардыыны о?орор кыа?а суох туран хаалбыта. Икки хара?ыттан сып-сырдык таммахтар т?т?л? суох тохтон барбыттара. Туман быы?ынан к?рд???нэ, кинини буруйдаабыттыы одуулуур харахтар онтон-мантан, т?г?р?чч? ?тт?ттэн, «дьэ, хайыыр эбит» диэбиттии, дь?л? ??тт??ллэрэ.
– Э?иги… миигиттэн сылтаан ??рэхтэн маттыгыт дуо? Бу мантан аты??а барар кыаххыт суох?! Оччотугар мин барыам! Ылы?, киири?, ??рэни?, ки?и буолу?. Ол эрээри, миигин сэнээмэ?, илэчиискэлэр о?олоро буолбатахпын, э?иги да ??рэ?э суох син биир ки?и буолуом, – диэт, сорунуулаахтык деканакка т?тт?р? киирбитэ.
– Докумуоммун ылыы?ыбын, мин… атын сиргэ барыы?ыбын, – диэн сымыйалаан кубарыппыта.
Онуоха дьиктитэ баара, бу икки ардыгар сибилигин ??рэн-к?т?н тахсыбыт кыыс баччалаах былдьа?ыктаах миэстэттэн то?о аккаастаммытын ким да туо?ула?а барбата?а, са?ата суох т?ргэн ?л?гэрдик кумаа?ытын була охсон утары ууммуттара.
Итинтэн эмиэ со?уйбут-хоргуппут кыыс, сап-сал?алас илиилэринэн били кумаа?ылары куду харбаат, тахсар ааны былдьаспыта. Ба?ар, ким эмэ хайдах-туох буоллу? диэбитэ буоллар, санаата уларыйыа эбитэ дуу. Ханна эрэ санаатын ?гэ?эр к??тэ-эрэйэ санаабыта туолбакка, онтон ордук хомойон, синим биир диэт, иннин диэки дь?кк?йэн испитэ. Аа??а ?м??р?сп?т о?олору т??нэри к?т? сы?ан к?р?д??р устун с??рб?тэ. ?р?м??ннэнэ турар кураанах аудитория?а киирэн уйа-хайа суох ытаабыта дуорааннанан к?р?д??р н???? у?угар и?иллибитэ бы?ыылаа?а да, кыыска ким да чуга?аабата?а. Бачча тухары ата?астаммыт курдук санаммат буолара да, тыл баар эбит кы?ыылаах да, ыарыылаах да. Кимнээх буолан к?м?скэтиэй? Ханыыта суох эрэйдээ?и а?аардастыы ата?астаатахтара абатын… Кинини туора соторго хантан ылбыт бырааптарай? Кыл т?гэнигэр, хаста да ?с????х, миэстэтин туран биэриэ суох курдук санаабыта эрээри, оо, ити харахтар… Бука бары кинини тымныытык, ха?ыстык, туохтарын эрэ былдьатан ???рб?т курдук к?р?р элбэх да элбэх сып-сытыы харахтар. Хайдах итинник дьулаан харахтары кытта биэс сыл эллэ?эн, тэ??э этэ??э сылдьыахха диэтэххэ, ыарахан этэ. Ол и?ин аккаастаммыта.
Дьи?эр, ити кы?ыылаах-абаккалаах т?бэлтэ ааспытын да кэнниттэн, холкутуйаат, хайдах эрэ кэмсинээччитэ суох. Хата, туох имнэммитэ буолла, араа?а, дьыл?ата харыстаабыт дь???нэ буолаахтыа, иннигэр кинини к??тэр туох эрэ улахан ал?астан м?чч? туттаран быы?аан ылбыта буолуо дии саныыр. Кыахтаах ба?айытык атын ??рэххэ барыам да диэбитэ баара? Ки?и да к?л??х, Аанчык докумуонун туттарарыгар хас да сиргэ туттарсарга холонор алба?ы билээхтээбэтэ да?аны ээ. Букатын да мантан атын ??рэх ту?унан санаабакка сылдьыбыт кыыс толкуйа туора-маары с??рэр кыа?а суо?а.
Онон, ти?э?эр, туга да суох хаалбыт кыыс, ол к?н са?ата суох малын хомунан, абитуриеннаан б?пп?тэ. Уопсайтан тахсан, аа-дьуо хааман, хайа диэки барарын бэйэтэ да билбэккэ, оптуобус тохтобулугар тиийбитэ. Онно баар кыра киоска т?нн?г?н аттыгар, бы?ыыта, бэрт ?рд????тэ сыстыбыт, ардах-хаар ?лб?р?йэн, к?н уота тобулу к?р?н, дэлби са?аран хаалбыт биллэриигэ хара?а хатаммыта. Дьэ, онто дьыалатын барытын бэрт судургутук бы?аарбыта. Кыыс итиннэ этиллибит н??мэрдээх оптуобуска олорон, олус судургутук оруобуна «К?нчээн» О?о дьиэтигэр тиийэн кэлбитэ.
Хата, бу ?лэ?э т?бэ?э т??эн абыранна да?аны. Тулаайа?ын истэн, ?г?с кэпсэтиитэ суох тута уопсайга олохтообуттара. Бастакы кэм?э бииргэ олорор кыы?а с?бэлээн-амалаан, ?лэтин сатыар диэри ??рэтэн абыраабыта. Ха?ан да кы?ыл о?ону к?рб?т?х кыыс ма?най утаа со?уйбута сонун буолбатах. Ба?алаах барыга ??рэнэрин сиэринэн, дьахтар да буоларын бы?ыытынан, хаана оонньоото?о, о?ону к?р?р?н-б??бэйдиирин бэркэ с?б?лээбитэ. Куттанан чугу?наабакка, харса суох, этии-??рэтии хоту, с?ннь?н да сатаан кыаммат, ?ст?? эрэ киилэлээх кырачааннары б??бэйдээбитинэн, имигэс бэйэлээхтик туппутунан-хаппытынан барбыта.
Саа?ыары ити дьоно т??? эмэ бороохтуйдулар, до?ор. Аны сууламматтар, ыстаан, ырбаахы сыы?ын кэтэн баран, илиилэринэн тайма?на?ан, баты?а к?р?н, кураанах суоскаларын соппойоллорун быы?ыгар ?сс? мичээрдээн ылаллар. Тура-олоро сатааччылар да бааллар, саамай сытыылара, икки илиилэринэн тарды?ан тураат, уйаларын кэрийэ хааман му?наналлар.
Ыалдьар о?о атын эбит ээ. Сыппытын курдук сытта?а, атыттар хайдах да сайынныннар-эбинниннэр, ол эрэйдээхтэр, кыайан эргийбэттэр, т?б?л?р?н к?т?хп?тт?р, онноо?ор, ыйаа?ыннара эбиллибэккэ дылы…
Итинниктэри кытта элбэхтик кэпсэтиэххэ, бодьууста?ыахха баара диэн мунньах аайы абакка?а этинэллэр да, ?лэ?иттэр кыамматтар.
Ньээ?кэ хамна?а быыкаа, ол да и?ин у?уннук тохтоон, олохтоохтук санаатын ууран ?лэлиэн ба?алаах а?ыйах. Арай Аанчыкка табыгастаахха дылы. Ылар харчыта а?ылыгар тып курдук тиийэр. Уопсайа босхо, к?н?с ?лэтигэр чэйдиир. Быстахха кэлбиттэр эн хайдахтаах да этиигэр-??рэтиигэр кы?амматтар, а?ыйах кэм?э хамнастарын толуйдулар да, туох да иэ?э суох т?тт?р? ыстаналлар.
Ардыгар медик буолаары сылдьар устудьуоннары а?алаллар. Олор хантан ньээ?кэ буолуохтарай, ?рд?нэн-аннынан сууйан-тараан хайдах тутары-хабары билсэллэр эрэ, с?ннь?нэн ыарыыны интэриэ?иргиир буолан, сытар о?о?о ымманыйбаттар.
Оттон Аанчык ?лэтин на?аа с?б?л??р. Соро?ор, солбу?ар ньээ?кэ кэллэ?инэ да, тардыллан, арыый иллэ?сийбиччэ, ыалдьар о?олор хосторугар баран анаан бодьууста?ар идэлээх. Саха буоллун, нуучча буоллун, омук буоллун, наар сахалыы ту?аайан са?арар, кэпсэтэ сатыыр, ыллыыр, утуу-субуу барыларын к?т???тэлиир. Сытааччылар эрэйдээхтэр соро?ор кырдьык да билэр курдук туттаахтыыллар. Аанчык ата?ын тыа?ын истээт, ах бараллар уонна кинилэргэ тиийэрин к??тэр курдук и?ийэ т??ээхтииллэр. Оччо?о кыыс иккилии о?ону уйаларыттан ылан т????гэр ыга куу?ан т?нн?ккэ чуга?ата а?алар. Сырдык буоллун, хара?а буоллун, туох да ситимэ суох а?аар кырыытыттан и?ирдьэни-та?ырдьаны, ки?ини-с????н?, ыты-ку?у арааран кэпсээбитинэн барар…
Манна киириэ?иттэн и?игэр кистээн иитиэхтиир биир ыралаах. Ха?ан эрэ кини ??рэнэн, идэлэнэн, хамна?а ?рдээтэ?инэ, ту?унан дьиэлэниэ уонна булгуччу мантан биир эмэ эрэйдээ?и иитэ ылыа?а. Ол о?отун онноо?ор хайдах эрэ хара?ар к?р?н ыларга дылы. Эмиэ да дьиибэтэ баар, кыыс ха?ан эрэ кэргэн барыахтаа?ын ту?унан то?о санаабата?а буолла, ыал буолла?ына бэйэтэ о?олонуохтаа?ын эмиэ учуоттаабатах дии.
Аанчык итинник араа?ы эрийэн-буруйан, быстах-остох булкуйан-тэлкийэн у?уннук санаабытыттан илистэ бы?ыытыйда, оргууй ???э тыынна. Оо, санаа диэн т?гэ?э дири?иэн, сыыйыллара т?ргэниэн! Уопсайыттан ?лэтигэр диэри, омуннаатахха, баара-суо?а икки хаамыы. Ол икки ардыгар санаата ыраа?ынан да «айаннатан» оонньоколоон ылла?а ???. Барыта иэйииттэн са?аламмыта ээ. Ийэ буолар ??р??ттэн, кистэлэ? дьолтон уонна… со?отох буолбатах долгуйууттан. Ол и?ин, ха?ан эрэ ылыахтаах о?отугар ту?аайан оргууй а?ай: «Чыычаах, тохтуу т????хп?т, бастаан о?олонуохпут, онтон эйигин син биир ылыахпыт», – диэн бэйэтэ эрэ истэрин курдук сибигинэйдэ.
Кыыс ?лэтигэр кэлээт, муус ма?ан халаатын кэттэ, эмиэ оннук туналыйбыт халпаа?ын оройугар уурунна, кэтэ?эр ыга тардан баанна. Сиэркилэ?э кини иннигэр атын Аанчык турар. Уулусса?а буоллар на?аа оннук ки?и хара?ар быра?ыллыа суох эбит да, ма?ан халаат кими ба?арар олус тупсарар. Кини симиттибиттии туттубут сэмэй ба?айы ыраас сэбэрэтинээ?эр бы?ыыта-та?аата ордук уурбут-туппут курдук. Орто у?уо?ар с?р?-с?п сип-синньигэс бииллээх, к?б?с-к?н? атахтардаах. Онуоха эбии илиитинэн ?лэлиир кыыс имигэс санныларыгар дь??рэлии нарын илиилэрэ харахха чуо быра?ыллаллар. Хамсаныыта имэрийэн эрэр курдук сэрэхтээх, на?аа намчы буолан, о?о эйгэтигэр айыл?аттан сыста?ас буоларга анаммыкка дылы. К?лэн мичийдэ?инэ сирэйдиин сандаарыс гынар ис киирбэх м?сс??нэ ки?и эрэ хара?ар чуо быра?ылларын бэйэтэ сэрэйээхтээбэт…
Былырыын бачча?а дойдутугар этэ. А?ата суох буолбут кэмин саныырыгар на?аа ыарахан, ол и?ин ха?ан да о?уо суох чинчилээх баа?ы тыыппакка, мэлдьи тумна сатыыр. Ордук-хос ыйыталларын эмиэ с?б?лээбэт, судургутук: «Ийэм кырабар ?лб?тэ, бу диэн ?ч?гэйдик да ?йд??б?пп?н. Оттон а?ам былырыын о?олго бараахтаабыта, онон т?г?р?к тулаайахпын», – диэн бы?ыта биэрдэ?инэ, ким да эбии туо?ула?ааччыта суох.
Толялыын билсэллэригэр эмиэ ити курдук эппиттээх. Уол со?уйбута уонна тугу да са?арбата?а. Ол к?нтэн ыла кини кыыска сы?ыана ордук и?ирэх буолбута бы?ыылаа?а. Кинилэр Эргэ Са?а дьылы атаарар са?ана т????? кулууп ??к??т?гэр к?рс?б?ттэрэ. Аанчык онно тиийиитэ со?уччу со?у?а. Бииргэ ?лэлиир кыы?ын кытта таах сынньана таарыйа барсыбыта. Куорат сир ыччата сытыыта дэлэлээх дуо, уоллуун-кыыстыын тибийэн олороллоро. Онтон саллан кыыс муннукка турар остуолга турбаттыы сананан олорбута. Биир бытыылка суок атыыласпытын хоро? от курдук ??н??х пластик туруупканан сыпсырыйа-сыпсырыйа, киэ?эни бы?а анаан ?рдэрэр буруоларын быы?ынан ??к????ттэри одуулаабыта. Чахчы киэптэппитэ, эчикийэ хамсаналлара да э?инин, эрийэн т??эн уустугун. Ол быы?ыгар ?сс? ?р?тэ ыста?ала?ар эбиттэрэ. Бары да маарынныырдык хамсаналлара, онон, сэрэйдэххэ, саамай муодунай ??к?? ?гэнэ бы?ыылаа?а.
Арай, Аанчык ол ту?унан тугу да билбэт. Тыас-уус, дирбиэн-дарбаан ки?ини да кытта кэпсэтиннэриэ суох айылаа?а. Аргыс кыы?а Люба, Аанчыгы барыах диэн аатта?а сатаан баран, до?отторун к?рс?н бииргэ ??к??л?? ыстаммыта. Быы?ыгар кыра хаалаах суоктарын к?рг??м?нэн соппойоллор, араа?а, битийэ сырыттахха итиикэтэ да бэрт буолуо. Олорор ки?иэхэ оннук ?л?гэр сылаас буолбатах да, ??к????ттэр хамсаныыларын к???э сытта?а. Имик-самык уокка ки?и сирэйэ-хара?а дь??ллээн к?ст?бэт. Онуоха эбии ?т?р-?т?р туох эрэ буруотун саба ?рдэрэллэр, оччо?о букатын туман быы?ыгар сылдьар кэриэтэ атын турукка киирэ?ин бы?ыылаах. Ити сыттаах буруоттан тэттэн ордук кыыс аймах ??рэн ыста?ала?а т??эр, к?л??-салыы оргуйан олорор. Чахчы да куорат сир тыаттан атына манна ала-чуо к?ст?р?н с???н, Аанчык кирийиэ?инэн кирийэн, ыраахтан к?р? эрэ олорбута.
Танцпол ураты сэргэх «оло?ун» сонур?аан-дьиктиргээн, барытын сыныйан к?р? олордо?уна, аа?ан и?ээччи уолаттартан биирдэстэрэ, дьо??о ?т?р?ллэн бы?ыылаа?а, Аанчык илиитигэр кэтиллэн, и?э олорор суога остуолга со?отохто килэс гыммыта. Кыыс, со?уйан, бытыылкатын харбаан ылан олордьу уура охсубута. Ити икки ардыгар остуол сирэйиттэн саккыраан тохтубут суок дьууппатын балайда илиппитэ.
Кыыс, онтун тэллэ?ин харбаабытынан, ойон турбута. Хайыан да билбэккэ, саатар тэбэнээри дуу н?р?йб?т?гэр, арай, илиититтэн ким эрэ харбаан ылбыта. ?рд?к у?уохтаах, кип-киэ? арылыйбыт харахтаах, то?со?ор муруннаах, ???ээ уо?ун ?рд?гэр сип-синньигэс гына са?ардыы бытыгыраабыт бытыктаах, санныгар тиийэ у?ун баттахтаах, ыраас сэбэрэлээх уол о?ото илэ бэйэтинэн турара.
– Кыысчаан, бырастыы гын, ал?ас таарыйдым бы-?ыылаах, – диэн кини кулгаа?ар та?айан обургу со?устук са?арбытыгар, Аанчык долгуйан туох да диэн булбата?а.
Ол икки ардыгар уол ханна эрэ элэс гыммыта. ?р-?т?р буолбата?а, сииктээх салфетканы салыбыраппытынан субу тиийэн кэлбитэ. Онтун Аанчыкка ууммута уонна таарыччы:
– Билсэргэ бэртээхэй т?р??ттэнним бы?ыылаах, эн та?аскын буортулаабыт буруйдаах Толя диэммин, – диэбитэ.
Кыыс к?лб?тэ, букатын да буруйдуур санаата суо?ун биллэрэн эйэргээбитэ, аатын эппитэ. Салгыы сэлэ?иэ?и, ирэ-хоро кэпсэтиэ?и бэрт то?оостоох т?гэн этэ эрээри, дирбийэр-дарбыйар тыас-уус тугу да и?итиннэриэ суох курдуга. Ол сатамньыта суох бала?ыанньаттан иккиэн да саараабыттарын уол урут бэлиэтии к?р?н:
– Аня, та?ырдьа тахсабыт дуо? Манна айдаана бэрт эбит, – диэн тыл кыбыппыта.
Ити, кылгас да буоллар, олус к?нд? киэ?э этэ. Кыы?ы инчэ?эй дьууппалаах барыа? дуо, то?уо? диэн туруорсан, Толя тута таксинан уопсайыгар а?алан биэрбитэ. Сарсын, буруйун суотугар киинэ?э барсарга ы?ырбытын кыыс аккаастаабата?а.
Оо, ол т??н бытааныан, эчикийэ сарсыарданы к??тэн да биэрбитэ. С?рэ?э мип-минньигэстик ыгыта туппахтаабыта, битигир-битигир тэбиэлээбитэ, имнэрэ кэйбитэ. Аанчык хара?а?а кытта кистээн мичээрдиир диэн тугун аан бастаан билбитэ. Билбитэ да буолуо дуо, маннык эбит диэн, дьэ, ?йд??б?тэ.
К?н? бы?а с??р??нэн ?лэлээт, киэ?элик уопсайыгар тахсыытыгар, ??р??н и?ин, аанын та?ыгар Толя хайыы-?йэ хоруопкалаах кэмпиэттээх кинини к??тэн турара.
Б?ттэ?э ол, Аанчык ол к?нтэн ыла к?ннэри-т??ннэри к??тэр ки?итэ со?отох кини, Толя эрэ. Уол архитектор буолаары ??рэммитэ ???с сыла эбит. Манна куоракка ??скээтэр да, тыа?а дьоннордоох буолан, сахалыы-нууччалыы барытыгар сыста?ас, элэккэй, булугас-талыгас, турбут-олорбут, букатын сиппит эдэр ки?иэхэ маарынныыр.
Аанчык со?отохсуйбут с?рэ?э ити кэмтэн ыла иччилэммитэ, кимниин да ?ллэстиэ суох к?нд? кистэлэ?нэммитэ. Кыыс санаатыгар кини бу уолу саа?ын тухары (онтубут да, саллайбыт саа?а диэхтээн, баара эрэ 17-тэ эбээт) билэр курдуга. Хайдах эрэ оннук, орун-оннугар буолуохтаа?ын курдук, кини с?рэ?ин суос-со?отох чопчута бу уол буолбута. Кинилэр, ол да и?ин буолуо, у?аабатахтара, били билсиэхтэриттэн нэдиэлэ эрэ кэри?э буолбуттара, кыыс биир хоско олорооччута уоппуска?а бараатын кытта, киэ?э киинэ кэнниттэн Толя киниэхэ хоно хаалбыта…
Онтон ыла, ??рэ?э б?ттэр эрэ, атын наадата суох кэмигэр уол куруук кэлэр. Аараттан атыыласпыт бэчиэнньэтин, ардыгар мороженайын кыбыммытынан и?эрин к?рд???нэ, Аанчык утары тахсан к?рс?р уонна бу к?н сиригэр кини са?а дьоллоох суо?ун илэ итэ?эйэр. То?о диэтэххэ, кини Толята куруук кинини таптыырын ту?унан олус минньигэстик, элбэхтик да элбэхтик сибигинэйэр. Ардыгар бойобуой ба?айы тыллардаах, тапталга ханан да сы?ыана суох эрээри, таптыыр бэйиэттэрин хо?ооннорун т??? сатыырынан, и?нэ-и?нэ, ?й?ттэн аа?ан к?ллэртиир. Ха?ан эрэ Аанчыкка эрэ анаан дьи?нээхтик айыам диэн анда?айар. Ити таптал буолбакка? Итинник дьи?нээх нарын тапталтан иитиллэн, кини и?игэр о?о ??скээбитэ, эчи, ?ч?гэйин эриэхсит.
– Анечка, анараа иккис палаата?а са?а кырачааны а?албыттара, к?р??р эрэ, на?аа ытыыр этэ, – диэн кыыс солбуга эмискэ киирэн со?уппутугар, сиэркилэ иннигэр эргичийбэхтии турар бэйэтэ онтон ?р? ходьох гынна, санаатын ситимин со?отохто бы?а баттаата.
– Ээ, барахсаны даа, сибилигин к?р??хп?т… – диэбитинэн, хостон к?т?р кэриэтэ ойон тахсан, к?р?д??р устун чэпчэкитик дугунан хаама турда.
* * *
– Аанчык-баанчык, Анчик-бантик, к?р эрэ, тугу а?албытым буолуой? – диэбитинэн Толя киэ?э кыара?ас хоско к?т?н т?стэ.
?лэтиттэн кэлээт, хортуоппуй ы?аарылыы турбут кыыс утары кэлэн уолу моонньуттан куу?а т?стэ уонна субу ууллаары гыммыт мороженайы ыты?ынан б??л?? уолга т?тт?р? аспыта буолла, дьээбэлээхтик уун-утары к?р?н туран, оргууй а?ай сибигинэйдэ:
– Аанчык аны манныгы сиэбэ-эт, то?о буолуой?
– Бай, талиябытыгар туох ?л?гэр куттала суо?аатай, эт эрэ миэхэ ону, сибилигин… – диэн уол тэ??э оонньо?он эрдэ?инэ, кыыс кини уо?ун саба тутта:
– Талия?а куттал суох эрээри, аны б?г??рэбит бэйэтэ битэмии??э наадыйар. Ол аата дьаабылыка, апельсин, банаан уонна… уонна туох эбитэ буоллар… – кыыс хара?ын симириччи к?р?н уолга таайтара сатаата.
Биирдэрэ сатаан ?йд??б?т???ттэн мунааран, хаа?ын т?рдэ?иннэрдэ, тас та?а?ын устан хоско ааста. Аанчык таайбара?а тута таайыллыбата?ыттан хомойбото, сырылас хортуоппуйун, сэниэлээхтик булкуйбахтаат, к??х луугунан тумалаата, т?тт?р? хаппахтаата уонна:
– Толя, мин б?г?н гинекологка сырыттым. Кини этэринэн, аны… 35–36 нэдиэлэнэн мин кыып-кыра ньээньэлэнэбин! Оччо?о эн уонна мин ийэ уонна а?а буолабыт! Хайа, хайда?ый, туох диэ? этэй?
Уол, кырдьык, со?уйан эрэ хаалла. Сыы?а истибэтим ини диэн саараата:
– Мин? А?а?! Тугун… т?ргэнэй… – Толя чочумча турбахтаата, онтон к?ллэ. – Оттон бэрт буолла?а дии, Аанчык. Эн… ону с?б?л??р буоллаххына… Ол эрээри, оччо?о… ??рэ?и? хайыырый?
– Тыый, оттон ??рэниэм дии, ыксаатахпына, кэнники кэтэхтэн да к????м, – диэн, былыр ?йэ?э ити ту?унан толкуйдаабытын биллэрэн, кыыс дьо?уннаахтык хардараат, остуолун тардар аакка барда…
Хайалара да холбо?ор, ыал буолар ту?унан тыл быктарбатылар, бы?ыыта, санааларыгар да о?устарбатылар. Аанчык баары баарынан, судургутук ылынар буолан буолуо. Оттон устудьуон уол, ситэ ??рэммэккэ сылдьан кыраланнахха уустук бала?ыанньа тириэ?ин сэрэйдэ?э буолуо, ордук-хос тугу да са?арбата.
* * *
Ити итинэн ааста?а. Сааскы к?н, ча?ылыйан, сырдыга дьикти. Ыйтан ый ??ннэ?ин аайы кыра-кыралаан ыараан и?эр Аанчык халтараа??а сэрэнэн хаамар. Били??итэ, и?э оннук айылаах улааппатар да, кини сирэйдиин кытта т?г?р?йб?т курдук. Хата, доруобуйата балачча этэ??э, чэгиэн буолан ыарахан кэмин этэ??э а?арыы?ы.
?лэтигэр кинини хат диэн ?сс? ким да ?йд??н-дь??ллээн билэ илик. Бииргэ олорор кыы?а уоппускатыттан кэлбитэ. Инньэ гынан Толялыын дэ??э кэриэтэ к?рс?лл?р. Киинэ?э сылдьары кыыс сылаар?ыыр, кафе, буфет а?ылыгын аны тулуйбат буолан, урут с?б?лээн чэйдиир сирдэригэр да сылдьыбатахтара ыраатта.
Ону аа?ан сааскынан уол, бэйэтэ этэринэн, ??рэ?эр а?ара ыктарда, биир ?кс?н курсовойа, реферата ситэ-хото о?о?уллан и?иэхтээ?э кыайда. Кини итинник кы?амньытынан кыыс киэн туттар, э?иил бэйэтэ эмиэ олус кы?аллан ??рэниэ турда?а. ?лэлиир буолан ха?ан чу?куйуой, куруук т?б?к ?рд?гэр сылдьар уонна бэйэтэ кырачаан ки?илэнээри к?н-т??н долгуйа к??тэр ураты туругунан ?л???йэн кыраны аахсыбат. Онуоха эбии Толятын таптыыра бэрт, кини ту?угар тугу ба?арар тулуйуох этэ.
Аанчык, быыс буллар эрэ, аттынаа?ы сквергэ бэркэ с?б?лээн дьаарбайар. Онно саас буолуо?уттан а?алар, кэлээскэлээх кырачааннарын ?тэн, ?р?б?л к?н элбииллэр. Атын к?ннэргэ ийэлэр бэйэлэрэ сылдьар буолаллар. Итини к?р?-к?р?, кыыс мичээрдиир, кинилэр Толялыын эмиэ о?олорун кы?анан к?р??хтэрин санаан олус долгуйа астынар.
Биир к?н кыыс ма?а?ыыннары кэрийэргэ былааннанна. Санаатыгар, са?а кэлиэхтээх ки?итигэр тугу ылыахха с?б?н эрдэттэн суоттанаары уонна иллэ?сийбиччэ атыыны-эргиэни к?р?н сэргэхсийээри.
Толя биллибэтэ?э ???с нэдиэлэтигэр барда. Бука, ??рэ?эр ыктарда?а, сааскы сессия субу ыган чуга?аата?а. Онон, хата, ??н??х сап атыыла?ан, быыска-арыкка кыра быысыпка анньарга с?б? дуу…
Оргууй сыыйыллан, турар бэйэ?ин бэйэтэ к??гэччи к?т???н ???э мэндиэмэ??э илдьэр кирилиэстээх улахан ма?а?ыы??а, ?лэ кэмэ буолан, ки?итэ а?ыйах эбит. Аанчык, биэс мэндиэмэн тухары бииртэн-биир лааппылары кэрийэн, балай эмэ илистэ бы?ыытыйда. Б?тэ?иккэ тиийбэккэ сананна, ол и?ин бэттэх со?ус сып-сырдыгынан сандаарар биир дьо?ус павильону к?рб?тэ, сыбаайба та?а?а-саба, киэргэлэ аа??а тиийэ анньыллыбыт. Итинник эгэлгэ киниэхэ ?т?р?нэн наадата суо?ун бы?ыытынан, т?тт?р? эргийиэх буолан эрдэ?инэ, хайдах эрэ на?аа билэр куола?а хантан эрэ:
– Заночка, маны к?р??й, бу фата эйиэхэ ордук барсыа дии. Мантын ыла??ын сирэйгэр саба т??эринэ?ин, оттон бу кэннэ ууп-у?ун… ыраахха диэри со?уллар. Оруобуна эн би?икки олохпут курдук эмиэ у?ун да у?ун буолуохтаах, оннук буолбат дуо, чыычаах? – диэтэ.
Аанчык эргиллэн к?рб?тэ – ким да суох. «?уу» гыныан саарыы турда?ына, ?ст??к?лэ аан анараа ?тт?гэр и?ирдьэ олус билэр к?хс? к???ннэ. Ону кытта кини иннигэр, уп-у?ун фатаны субуруппутунан, ?рд?к бэйэлээх кэрэ куо хааман наскылдьыйар уонна нарын да нарын куола?ынан чуораан курдук лы?кыныыр:
– Толи-ик, ама дуу… на?аа старомоднай буолбатах дуо? Мещанскай со?ус диэбэккин дуо? А не лучше ли, если тут прикрепить коротенькую фату, а? Что скажешь, будущий мой архитектор? Короче, эн дизайнер хара?ы? суох эбит диэн ?сс? биирдэ этэбин… Мне тут не нравится, пошли в другой салон, – кыыс о?ото били субуруппутун со?отохто э?э быра?ан, туохтан эрэ ???ргэммиттии туттан-хаптан, то?о?о курдук сип-синньигэс хобулуктарынан то?угураан, муннун анныгар ?с са?а са?алаах субу тахсан кэллэ. Кэнниттэн кини с?б?лээбитэ с?б? суох аатырбыт Толя, то?о эрэ ??т?н тохпут о?олуу туттан, баты?ан и?эр… Аанчык, к?рб?т?н итэ?эйбэккэ, т??нэри хайыста, битириинэни одууласпыта буолан дьон быы?ыгар кирийэ сатаата… Хара?ыттан сарк гыммыт сылаас таммахтар тохтоло суох иэдэ?инэн с??рд?лэр. Билигин да туох буолбутун т?б?т?гэр ситэ тиэрдибэтэ эрээри, с?рэ?э хайыы-?йэ сэрэйэн, туох эрэ олус суолталаах б?тэрэ б?пп?т?н биллэрэн ыарыылаахтык ыгыта туппахтаата. Мэйиитэ маннык т?гэни ылыныан ба?арбат бы?ыылаах, то?о эрэ Толяны к?м?скэ?иэх курдук гынна. Сибилигин эккирэтэн тиийэн ити кы?ал?аны билбэтэх, атаах, мааны кыы?ы эргилиннэри тардан: «Толя саамай с?пк? этэр. У?ун фата у?ун дьоллоох олох кэрэ?итэ. Туох да мещанскайа суох, олус кэрэ к?ст??лээх буолбат дуо?» – диэн м?кк????х, ?йд?т??х санаатыттан бэйэтэ да со?уйда.
Мух-мах баран, барыах-кэлиэх сирин булумуна, били т??нэри хайыспытынан туран хаалла. Аа?ан и?ээччи тугу эрэ к?р? турар диэ эбитэ буолуо да, кыыс хара?а туманынан б?р?ллэн тугу да к?рб?т. Ити аата… тугуй? Толя ту?унан кыыстаах, атын олохтоох? Хайдах ба?айыный? То?о да эппэтэ?эй? Аанчык булгу ?йд??х этэ дии, кырдьыгынан кэпсиирэ кыаллыбатах му?ай… Аата, кэргэн ылыах кыы?а хамсыыр хартыына курдук кэрэтиэн, куола?а минньигэ?ин, нарынын? Оо… Аанчыкка чахчы ханан да холооно суох мааны к?р??нээх, имилдьигэс бы?ыылаах-та?аалаах. Аны… уруккуттан до?ордуу дьо??о кини туораттан булкуспут бэйэтэ дуу, оччотугар Толя туох буруйдаах буолуой…
Итинник булкуур санаа?а ыктаран, са?ата суох ытыы турар ыарахан кыы?ы битириинэ анараа ?тт?ттэн атыы?ыт дьахтар к?р?н тахсан кэллэ:
– Кыысчааныам, туох буоллу?, к?м? наада дуо? – диэн а?ыммыт ба?айы куола?ынан сэрэнэн туо?уласта.
Аанчык, тугу да хардарбакка, ыараан хаалбыт атахтарын нэ?иилэ сы?арыталаан, халты хаамта. Маа?ын сып-сырдыгынан угуйбут салон, санаатыгар, б?д?к-бадык, имик-самык уоттарынан атаара хаалла… Эчи да… туох ааттаах, элбэх ки?и сылдьарыгар табыга?а суох к?р?д??р?й, хара?а со?ус дуу диэн аралдьытыныах санаа баара да…
Биирдэ ?йд?мм?тэ, тула ыгылыйбыт дьахталлар ньамала?аллар, кини сирэйин-хара?ын одуула?аллар. Ким эрэ уу и?эрдэ сатыыр, ким эрэ, ханна эбитэ буолла, т?л?п??нн??р. Кинини ханна эрэ олоппоско киллэрэн олорпуттар. Ээ, атыы?ыттар эбит…
– Хайа, тоойуом, бэттэх кэлли? дуо? Ааты? кимий? Са?ар эрэ, – эмиэ ???й?н к?р?н ыйыттылар.
– Анябын… Туох буоллугут? – туох да диэн булбакка кини т?тт?р?т?н бэйэлэриттэн ыйытта, т?б?т? то?о эрэ ды? курдук. Ити икки ардыгар туох буолбутун ситэн ?йд??б?т?. Арай, на?аа сылайбыкка, утуйуон ба?арарга дылы турук кинини нухарытан, сотору-сотору туймаарытар бы?ыылаах.
– Суох, суох, Анечка, мэ-мэ, бу диэки к?р эрэ! Кыргыттар, т?ргэнник су?ал к?м?н? ы?ыра охсу?, эмиэ охтоору гынна, – ити кэннэ кыыс, чахчы утуктаабыт курдук сананан, уу чуумпутук т?б?т?н хо?куччу т??эрэн кэбистэ…
«Бу иэдээни?! Пахай да, манна кэлэн аны у?ан охто оонньообут… Ки?и кыбыстыах». Аанчык су?ал к?м? быраа?а тугу диирин аанньа истибэккэ, биир кэм ыыты? диэн к?рд?ст?, мэктиэтигэр ытаата, ти?э?эр, т?л? к?т?н кэриэтэ, бу кыара?ас ма?а?ыынтан тахса ойдо.
«С?р?н ба?а?ын, туох абаа?ыта булла?ай, барыта этэ??э курдуга, ээ, арба да… Толяны к?рб?тэ этэ дуу. Кырдьык да оннук эбит, кини Толята манна кэрэчээн бэйэлээх кыыстыын сыбаайба та?а?ын сыымайдыыллар бы?ыылаа?а»…
– Оттон эмиэ да с?п дии, – Аанчык бэйэтин уоскутуна сатаата. – Мин диэн… ??рэх да суох, баай-дуол, дьиэ-уот эмиэ мэлигир, кэрэчээн кэргэн буолар кыыска туохпунан маарынныамый, – эмиэ бычалыйа охсубут хара?ын уутун а?арынаары хара к????нэн мичээрдии сатаата.
Кини ма?а?ыынтан тахсан уопсайын диэки сатыылаата. Син тэйиччи сири маа?ын оптуобу?унан кэлбитэ, оттон билигин маннык ытаан-со?оон, дьону толору тиэммит к?л??? туох диэн киирээхтиэй?
«Ол эрээри… ол эрээри, мин Толяны таптыырым бэрт буолла?а. Кини кэннэ миэхэ бу орто дойдуга кимим да суох. Арай ийэм, а?ам бааллара буоллар ньии, мин да син атыттар курдук кыанан, талбыппынан кэтэр та?астаах, сирэ-тала хонор сирдээх буолуом эбитэ ээ. Билбэт куораппар муммут кус о?отун курдук со?ото?ун сылдьыам суох этэ. Хата, Толя мин ыарахан кэммэр аттыбар баар буолан элбэхтэн быы?аата?а, олохпун уларытта?а. Дьи?эр, ис санаатын барытын эппитэ буоллар дуу… Мин син биир ?йд??м этэ. Миигин туох да диэн албыннаабатах буолла?а дии. Эйигин кэргэн ылыам диэн баран, ол тылын кэспитэ буоллар, кырдьык, хомойуохха т?р??т тахсыах эбит. Ону баара, кырдьыгынан, кини тугу да эрэннэрбэтэ?э, мин эмиэ ыйыппата?ым, к?рд?сп?т???м. Букатын да сыбаайба ту?унан санаабатахпыт буолбаат? Чэ, хайыамый, буолар буолбут. Ытаан да диэн. Мин курдук элбэхтик ытаабыт кыыс суо?а буолуо. Бу да сырыыга тулуйаа инибин. Бэйэм буруйдаахпын. Ээ, то?о, туохха буруйдаахпыный? Толя атын кыы?ы таптаабытыгар дуо? Ол… кини к???лэ буолла?а, бобор суох. Хата, мин таптыыр ки?ибиттэн о?олонуом, би?иги хайдах эмэ гынан иккиэн олоруохпут. Мин хайаан да ??рэниэм, ?лэм уопсайыгар олоруохпут, кэнники, ба?ар, ?сс? дьиэлэниэхпит, б?ттэ?э дии. О?обун таптыам да таптыам, син биир Толяны курдук к??скэ таптыам. Икки ки?и оннугар со?отох о?обун таптыам, хайаан да… дьоллоох буолуохпут. К?р??р да истээр, би?игини ата?астаммыттар курдук ким да к?р?? суо?а». Аанчык эрэйдээх хара?аран эрэр сааскы киэ?э, сырдык лаампалардаах уулуссанан хааман и?эн, уйа-хайа суох ытаата.
Элбэ?и эргитэ санаата, уруккуну-хойуккуну тэ??э ытыйда, ардыгар ки?и а?ыйах сиригэр б?т??хт??р диэри т?л? биэрэн, соруйан тыынын та?аарда. Ол быы?ыгар «билигин дьиэбэр тиийэрбэр уоскуйуохтаахпын, мин тус кы?ал?абын кимиэхэ да биллэриэм суо?а» диэн и?игэр кытаанахтык сананна.
* * *
Ити киэ?э кини эрдэ сыппытын к?р?н, смената б?пп?т аттынаа?ы кыы?а сыбдыйан киирэн сэмээр чэйдээтэ, остуол лаампатын холбоон тугу эрэ ?р аахта, онтон устунан сыппытынан утуйда. Аанчык с?рэ?э маа?ын тэбэн кэбиспит тэтимин то?о эрэ намыраппат, биир кэм битигириир. Ол и?ин бы?ыылаах, уута кэлбэт, сыта сатаан баран туран уопсай к?р?д??ргэ та?ыста.
Сибэкки б??? силигилии ??мм?т дьо?ус саалатыгар икки дьыбаан турар. Сынньанааччылар манна телевизор к?р?лл?р, сээкэйи сэлэ?эллэр. Т??н ыраатан, ким кэлиэй, имик-самык уот барбах а?ыйах сиргэ холбоммут. Кыыс баран дьыбаа??а олордо. Санныгар бырахпыт саал былаатынан б?р?нэ сатаата. Ким да суо?унан ту?анан курастыйбыт дуу?атын ыарыылаах хомолтотуттан ыгыллар хара?ын уутун эмиэ к???л ыытта…
Дойдутугар, эчикийэ, оннук чугас дь??гэтэ да суо?а.
Кимниин да иирсибэтэ, бэйэтэ-бэйэтигэр мэлдьи с?р?-с?п сылдьааччы. ??рэ?эр да орто?уор буолан соччо-бачча ким да бол?омтотун тардааччыта суох. Билигин дьикти ?йэ диэн дьон бары бэлиэтиир. Хас биирдии ки?и тус кистэлэ? сыаллаах, онтун сити?ээри туохха ба?арар тии?эр. Оттон халы? айма?а, билсиитэ-к?рс??тэ суох буоллаххына, эйигинниин куодары?а оонньооччу суох буолар. Саатар ??рэ?эр у?улуччу буолан Аанчык атыттары сабырыйар кыа?а суо?а абаккалаах. Оччо?о, ба?ар кими эмэ ?м?т?ннэрэн тумнарыа эбитэ буолуо дуу… Биир ?тт?ттэн к?рд?хх?, ол эмиэ да?аны туохха наадалаах буолуой?
– Анютка, бу б?г?н то?о арбы-сарбыгыный? Туох буоллу?? – уурайбыт вахтер уол оннугар кэлбит эбэтэ, на?аа намыын майгылаах Марыына эмээхсин, таапачыкалаах ата?ынан сыр-сыр ?ктэнэн, ханна эрэ аа?ан и?эн киниэхэ халыйда.
– Ээ, суох, таах… – хара?ын уутун кистээн т??нэри хайыспыт кыы?ы эмээхсин сэ?ийэтиттэн ылан бэйэтигэр эргилиннэри тарта.
– Хотуой, ол-бу буолума, миигин кырдьа?ас ки?ини албынныа? суо?а. Хат сылдьа?ын буолбат дуо?
Ити Толя уолтан диэ? Тугуй, албыннаата дуо, этэ тарт, к?н сарсын мин кинини ?ч?гэй а?айдык… – Марыынаны ситэ са?арпакка Аанчык кини айа?ын саба тутта:
– Толя туох да буруйа суох, кими да албыннаабата. Мин онтон ытаабаппын… – диэтэ.
– Оччо?о? – эмээхсин кыыс илиитин туора садьый-да. – Бай, хат кыыс уонна туохтан итинник айманыахтаа?ый? Эр ки?и эппит тылыттан туораата?ына буолбакка?!
– Эбээ… оннук буолбатах. Мин тулаайахпын, кыраттан да ытыырым кэмнээх буолуо дуо… – титирэстэс куолас, т??? да кистээбит, онон-манан аралдьыппыт и?ин, син биир т?л? к?т?н тахсан, б?г?н к?н? бы?а илистибит кыы?ы эбии ытатта.
Марыына эмээхсин кыы?ы дэллэритэн илдьэн кэбиниэт дэнэр быыкаа холлороон курдук хо?угар киллэрдэ. Итии м??ттээх чэйи буруолаппытынан сибэкки ойуулаах чааскыга толору кутан кэри-куру кыыс иннигэр ууран биэрдэ. Остуолун тардарыттан ы?ык гынар суухаратын кытта хас да кэмпиэти та?ааран кыракый б?л???э?э ??р?йэх ба?айытык тэлгэтэ о?уста. Бэйэтэ ха?ан да арахсыбат, таба ойуулаах дьо?ус ч??к?й?н хойуу ??ттээх чэйинэн толороот, сонно и?нэрэн, муус ма?ан б?л???э?э ыы-быччары кута охсон, сойута уурунна.
Итиэннэ, ийэ эрэ сатыыр алба?ынан буолуо, муунтуйбут кыы?ы дэлби ааттаан, ыраахтан таайтаран, устунан уоскутан олус и?ирэхтик, исти?ник кэпсэттэ. Саа?ыгар кими да кытта маннык наллаан, ирэ-хоро сэлэспэтэх Аанчык бастаан кистэнэн кумуччу туттубута сыыйа ааста бы?ыылаа?а. Кинини бэркэ ?йд??р, курдары к?р?р кэриэтэ санаатын сыы?ын на?аа чопчу бы?ааран кэби?эр, оло?у олорбут, араа?ы билбит эбээ барахса??а кыыс о?о ту?уй с?рэ?ин дьол икки, та?нарыы икки сытыытык кэйиэлиир кистэлэ?ин сыы?ын барытын то?о с??кээтэ…
– Мин Толяны буруйдуох санаам кэлбэт… Кини олус ?ч?гэй, ки?и да бы?ыытынан миэхэ саамай к?нд?м, мин кинини син биир таптыыбын… таптыам да?аны, – Аанчык эрэйдээх букатын о?олуу, туох да ситимэ суох булкуур бы?аарыыта итинник.
О?о барахсан, хата, итиччэ этиннэ?э диэн эмээхсин к?л?гэр имнэннэ. Та?нардылар диэн та?настар суолга киирэр толкуйа суо?уттан кини ??рдэ да?аны, т?р?пп?т кыы?ын, сиэнин кэриэтэ олус а?ынна да?аны.
Таптаабыта буруй буолбата?ын, о?о кэлэрэ дьыл?а бэлэ?э дэнэрин эмээхсин боростуойдук, ылыннарыылаахтык ?йд?тт?. Ытыыр-со?уур, ку?а?аны саныыр, ыраланар сыы?атын, ол барыта ки?и буолан кэлиэхтээх о?о т???н эрдэттэн сатарытыа, айгыратыа диэн, куттаабакка, кырдьыгынан ууран биэрдэ. «Кыыс о?олонуохтаа?ын билэн, уол, ба?ар, кинини харыстаан, атын кыы?ы кэргэн ыларын а?а?астык эппэтэх буолуон эмиэ с?п» диэн ?йд??х баабыска бала?ыанньаны бары ?тт?ттэн бы?аарыста, ???э-аллара ыара?натта. Кими да сэмэлээбэккэ, буруйдаа?ы ирдээбэккэ, буолбут бала?ыанньа хайа диэки ?т??нэн салаллыахтаа?ын ту?унан бэйэтин санаатын эттэ.
Инньэ гынан эмээхсиннээх кыыс иккиэн эрэ билэр тыын кистэлэ?нэрин кимниин да ?ллэстиэхпит суо?а диэн с?бэлэстилэр. Ти?э?эр Марыына:
– Анютка, эн, кырдьык да, с?пк? гына?ын, тоойуом. О?о? а?ата то?о ку?а?ан санаалаах, т?тт?р? кэмэлдьилээх, ыраас кыы?ы албыннаабыт дэниэхтээ?ий? Биллэн турар, т?р??хтээх о?ону эрдэттэн хомотор сыы?а. Кини а?ата эн таптыыр ки?и?, к?н сиригэр саамай со?отох к?нд? диэн эн талла?ы? эбээт! Онон о?о?ун да оннук иитиэхтээххин. Чэ, кытаат, тоойуом, сарсыарда буолара субу кэллэ. Бар, утуйа тарт! ??нэр к?н саргылаах санааны салайдын, – диэн бы?а кутугунатан, сып-сылаастык сыллаан-уураан, санаа?а баттаппыта са?ардыы ???лл??хчэ кыы?ы хо?угар утута ??рдэ…
Аанчык му?наа?ы, аата, ким да итинник ийэлии имэрийбэтэ?э эчи ырааппытыан! Марыына эбээ илиитэ сымна?а?а, са?ата намыына, экчи ийэ эрэ о?отун ити курдук таптыа буолуо. Ол эрээри Аанчык итинник сы?ыаны сэрэйэр эрэ.
Кини ?йд??р?н тухары а?атыныын бииргэ этилэр. Эр ки?илии модун к?р??нээх а?ата, тардына да буоллар, дэ?-ду? ??рэн к??-дьаа буолара. Оччо?о, бэйэтиттэн к???мм?т курдук, су?ал ?л?гэрдик кыы?ын с????ттэн «?ык» гына сыллаан ылара, т?б?т?ттэн имэрийэрэ. Онтон ордук исти? сы?ыаны билбэккэ улааппыт кыыс соччо-бачча туорха?ыйбата.
А?атын хара?ар куруук да?аны курус к?л?гэ ха?ан да арахсыбаттыы олохсуйбут бы?ыылаа?а. Омуннаах оонньуу да кэнниттэн Аанчык, биирдэ эмэ ал?а?атан, к?лэн-салан к?йг??рб?т?нэн дьиэтигэр киирэригэр аантан били курус дьикти ыар тыына илгийэ т??эрэ. Ийэтэ суох олох, кырдьыга да?аны, ??р??-к?т?? сырдык ара?атын мэлдьи к?л?кт?? т??эр бы?ыылаа?а. Ону улаатан эрэр кыыс син сотору ?йд??б?тэ. Ытаан-со?оон а?атын аймаабат буола сатыыра, бэйэтин к?ннээ?и кы?ал?атын кистэнэргэ, хороччу улаатар ки?ичээн т?б?г?н сатаан дьа?анарга т?ргэнник ??рэммитэ бы?ыылаа?а.
Онон Аанчык атаах о?олуу буолбакка, судургутук, араа?а, эр ки?илии со?устук улааппыт эбит. Ордук-хос тугу да к?рд?пп?т, туруорсубат, баары баарынан, суо?у суо?унан ылынан, со?отохсуйбут а?а боростуой оскуолатын ааспыта.
Итини барытын эргитэ саныы сытан Аанчык утуйан хаалла.
Арай т??ээтэ?инэ, ?рд?к да ?рд?к хайа?а ытта сатыыр. И?э улааппыт а?ай, ол и?ин сэрэнэр курдук, таах дабайа сатаабат, хайата ?рд?г?ттэн эмиэ да саллар. ???э диэки к?р? сатыыр, ол быы?ыгар то?о ити хайа?а ыттар ба?алаа?ын ?йд?? сатыыр. Суох, ыттыахтаах бы?ыылаах да… мэ?эйэ элбэ?э бэрт. Ыарахан дии, хайдах со?ото?ун ыттыай? Онтон т??эригэр хайдах буолуой, ким кэлэн к?м?л????й? Ити икки ардыгар хайа ?рд?гэр Толя турарын к?р?р уонна, туох баар хос санаатын илгээт, иннин диэки дь?кк?йэр… Тиритэ-хорута били тыаллаах чыпчаалга тарбачы?ан тиийбитэ, аны ким да суох. Хайдах ба?айыный? Сибилигин баара дии? «Суо-ох, Толя маа?ын т?сп?тэ-э, эн хойутаабыккы-ын…» – диэн тыал сипсийэргэ дылы. «Чэ, буоллун, сотору, сынньанан баран, бэйэм да т????м буолла?а. Толя, бука, тиэтэйдэ?э. Мин да киниэхэ ыттарбын эппэтэх буолла?ым дии». И?игэр итинник саныы-саныы, сэрэнэн-сэрэнэн сыыртан т??э сатыыр. На?аа туруору сиргэ кэллэ?инэ олоро биэрэр, онтон ата?ын иминэн дугунан, и?ин к??йэ туттубутунан, т??э сатыыр да, хайа тэллэ?э чуга?аан да бэрт…
У?уктан кэлбитэ, хайыы-?йэ сарсыардаа??ы к?н ча?ылыйбыт. Хата, мучумааннаах сырыыта т??л буолбутуттан ??рэн, Аанчык санныттан с?гэ?эри т??эрбит курдук сананна. Ону-маны эргитэ саныы барбакка, куолутунан к?ннээ?и т?б?гэр т?стэ…
Марыына эбээ аныгыскы сырыыбар сэ?эргэ?иэхпит диэбитин ?йд??н, эмээхсин дьу?уурунайдыыр к?н?гэр Аанчык к?н?с халаачык астаата. Онтун итиитинэ саахары уулларан ?рд?гэр саба кутан ордук минньигэс гынна. Эбээни к?нд?лээтэ?инэ т??? эрэ ??р??н санаан кыыс мичээрдээн ылла. Ол эйэ?эс т?гэни с?рэ?инэн ба?аран бэйэтэ биири да ылан амсайбата, б?тэйдии билэр, син биир с?б?л???э. Маннык халаачыгы астаата?ына, Толята на?аа хай?ааччы. Ааспыкка онноо?ор: «Бу кэннэ миэхэ атын туох да а?ылык наадата суох», – диэмэхтээбитэ, куу?ан туран исти?ник да исти?ник уураабыта. Ол астыныы бэлиэтэ хай?абыл буолбакка, тугуй? Кыыс бэркэ к?ннь??рэн а?ын тэриэлкэ?э тэлгэтэ ууран сойутта уонна, киэ?э нам-нум буолары к??тэ таарыйа, сээкэйин гына сырытта.
Марыына эбээ бу киэ?э сэ?эргэ?ии ис хо?оонун эрдэттэн толкуйдаабыт кэри?нээх. Аанчык о?олонуохтаа?ын уонна хайа ба?арар т?р??р-уу?уур аналлаах ту?уй дьахтар тугу билиэхтээ?ин, туохтан сэрэниэхтээ?ин быраабыла курдук наардаан, оргууй а?ай кэпсээбитинэн барда. Эбээ барахсан ??рэтэрдии такайара олус сатанар, бэйэтигэр на?аа барсар. Кырдьык да, биэнсийэ?э барыар диэри саа?ын тухары учууталлаабыта чуо к?ст?р, куола?а с?рдээх намыын, исти? уонна ылыннарыылаах.
Инньэ гынан Аанчык, ийэ-а?а ??рэ?ин ситэри ааспатах дьыл?алаах кыыс да буоллар, манна диэн эттэххэ, хата сорох-сорохтортон орто да бы?ыылаах. Эбээ Марыына кы?амньылаах ??рэ?э хайдахтаах да энциклопедия?а суруллубуттаа?ар ырылхайа, астыга уонна, хайа, ?йд?н?р? судургута сытта?а. Ийэлэр бары да кыыс о?олорун, эбээ Марыына курдук иннилэригэр тутан олорон, маннык такайбыттара сэрэйиллибэт. Бу олус уустук уонна тустаахха да к???ппэтэх ?тт?ттэн со?уччу сонуну дьахтар эрэ барыта о?отугар кыайан кэпсээбэт буолуохтаах…
– Дьэ, тоойуом, эппэтэ?э диэйэ?ин, тулуйа ??рэммиккинэн са?ата суох барытын искэр хаайа сылдьаайа?ын? Ки?и тутула чараас, туох ба?арар буолуон с?п. Хайа да т?гэ??э, эттэргин эрэ барыны учуоттааччылар, билээччилэр ити быраастар ананаллар. Кинилэр эбээ?инэстэрэ эбээт. Онон харса суох мунаарбыккын этинэ сырыт, билбэккин ыйыталас. Эн оннугар ким да ону о?орботун билэ?ин. Хайа, уонна о?о? ту?угар барыта этэ??э буолуохтаах, – Марыына б?г???? уруогун мас-таас курдук т?м?ктээтэ.
– Кыра аайы улахан дьону, быраастары кутугунатарым сыы?а буолбатах дуо? – Аанчык саарыыр.
– Хотуой, ол кыратын-улаханын ха?ан т?р??н-уу?аан эн биллэххиний? ?йд??, хайдахтаах да улуу дьыала, ?т??тэ-м?к?тэ барыта быыкааттан са?аланар. Дьолу? эмиэ оннук, ?л??? кытта соннук буолааччы. Биэбэйим сыы?а, араа?ы са?арда??ын, бу да кыыс. Ки?и тылын ылын, ч?мч?к???р хатаа уонна м?кк???мэ. Илдьэ сылдьар о?о?ор эппиэттээх со?отох эн буолбаккын дуо? – эмээхсин, к?лэ-к?лэ, б?л???элээх чэйин ?рд?гэр т?стэ, сырылаччы ?рэн кэби?э-кэби?э, минньигэс бэйэлээхтик сыпсырыйан барда.
– О?ом хотоку, хата, бу асчыт б??? ки?и са?а сылдьар эбиккин дии? Минньигэ?ин эриэхсит, – эбээ халаачыгы хай?аан, Аанчык имэ тэтэрэ кыыста.
Кини ити халаачыгын кыратыттан бу?ара ??р?йэх. Биирдэ а?ата лааппыга остуорастыыр эмээхсини дьиэтигэр анаан-минээн ы?ыран ылан кыы?ын алаадьылыырга ??рэттэрбитэ. Аанчык ки?илээбэтэ?э, улгумнук ??рэ?и ылыммыта. Ол ??р??т?гэр эмээхсин сиэннэрин к?нд?л??р халаачыгын хайдах о?орору биирдэ эрэ к?рд?рб?ттээх. Онтон ыла кыыс ?р?б?л?н аайы, бурдук б????? булкуллан, халаачыктыыр айдааннаммыта. Кэнники туттара-хаптара т?ргэтээн, улам саа?ыланан, наада буолла?ына, к?р??х бэтэрээ ?тт?гэр астыыр буолбута.
– Аанчык, бар, утуй. Кыра-кыратык, иллэ?сийдэргин эрэ сытан ылар буол. Онту? о?о?о наада. Киэ?э ба?ас на?аа у?аама, ол-бу ку?а?ан т??лгэ тиксээри… Эрдэ сытар ки?и т??ээбэт ба?айы. Оттон ону-маны ?л?г?нэйбэккэ утуйдаххына, ол аата с?рэхтиин-быардыын налыйа?ын, астыктык сынньана?ын, – Марыына куолута б?ппэт, и?итин дьа?айарын быы?ыгар, суо?ур?аммыта буолан, Аанчыгын эмиэ утута ??рдэ…
Толик биллибэтэ?э ыраатта. Били сыбаайба салонугар ал?ас к?рс?? (к?рс?? буолаахтаан… кыыс бэйэтэ т?бэ?э т?стэ?э эбээт) кэнниттэн Аанчык биллэн турар с?рэхтиин-быардыын аймаммыта. Ол эрээри онтун та?ыгар биллэрбэтэ?э. Ити Марыына эбээттэн ураты кини ытабылын-со?обулун к?рб?т суох.
?лэтинэн аралдьыйа сатыы сылдьар кыыс тугу эмэ тобулар кыа?а да суо?а. Арай биир киэ?э эмиэ сынньанар хоско дьыбаа??а олорон телевизорынан кэнсиэр к?р?р ба?алаа?а баара, нухарыйан ылбыт бы?ыылаа?а. Марыына баабыска аттыгар кэлэн ч?к?лл?б?т?н билиминэ да хаалбыта. Дьи?эр ити киэ?э эмээхсин ?лэтин к?нэ буолбатах этэ.
– Аанчык, ити… Туолук дьонун мин кыы?ым аах билэллэр эбит ээ. Кырдьык, Уля диэн куорат биир мааны кыы?ын ылан эрэр дииллэр. Сыбаайба?а ы?ырыллыбыттар. Ол хаартыскатын к?р?н со?уйдум. Кыыс, сура?а, ??рэ?иттэн уоппуска ылбыт курдук, ыарахана эбитэ эрэ, билбэтим. Эдэрдэр сыбаайба кэнниттэн аны сайын со?уруу к??лэйдии барыахтара ???. Истэ?ин дуо?
– Истэбин, эбээ, – Аанчык, т??? да кыатаннар, хара?ын уута субурус гынна.
Эмээхсин кыы?ы кууста, кэтэ?иттэн сыллаата уонна:
– Эн аналы? буолбата?ыттан хомойума. Олоххо араас буолааччы. Биири санаа. Мин Туолуктуун… бу кэпсэтэн баран и?эбин. Толкуйа суох, тураах мэйиилээх уол эбит. Биитэр мин сатаан ?йд??б?т?м дуу, Уля ханна эрэ кыраныысса та?ыгар баран ??рэниэ?ин кэргэнэ итээбит, ол и?ин ылабын диэх курдук эттэ дуу, хайа ??дэн… Бэйэм да бутуллан хааллым. Эйиэхэ кэлэ сылдьыам диир, – диэн истэ?инэ, кыыс эмээхсин илиитин т?л? к?т?н тилигирии т?стэ:
– Кэлбэтин хайаабатын… Мин… мин сурук суруйуом, эбээ, эн ону тиэрдиэ? буолбат дуо? – кыыс уулаах-хаардаах харахтарынан к?рд???рд?? к?рд?.
– Сэгэриэм, биэриминэ, к?н сарсын да биэриэм.
Эн уоскуй, суруй уонна миэхэ а?ал, тиксэриэм, – Марыына оргууй намылытта, ?р? тиргиллибит кыы?ы оннугар олорто.
* * *
– Ульзана, уоскуй, ити таах ээ, таах к?нн?р?… табаары?ым кыы?ын суруга дии… Тиэрдиэхтээхпин умнубуппун… – бобулла-бобулла, кыл т?гэ??э туох диэ?ин бэлэмнэнэ сатыы-сатыы, Толя т?л?тэ биэрдэ.
– Ничего себе, эн миэхэ свадьбабар подарогы? бу что-ли?! Ты итак никто, бедный студент с переулка, спасибо, что я подбираю тебя, женю на себе, а ты… – мап-мааны, куба ньаарсын т??т?н санатан к?нд? куру?убанан бэрт дэлэгэйдик симэммит ??т ма?ан былааччыйалаах, ?рд?к б?р?ч??скэтигэр и?иннэриллибит кылгас дьэ?кир фаталаах кэрэчээн кыысчаан уостара толлойбут, кип-киэ? харахтара ууламмыт, куола?а титирэстээбит.
– Чыычаах… – уол аатта?ар тылыгар тугу да хардарбакка кыыс, кылгас фататын салгы??а чэпчэкитик к?т?тэн, т??нэри хайы?ар, куттаан, а?ала сатаан санныларын ыгда?натар.
А?а?ас аанынан барыта и?иллэн турар бы?ыылаах. Эмиэ маанытык та?ныбыт, туттубут-хаптыбыт хотун хаан хобулугунан то?угураан киирэн эдэрдэр сирэйдэрин-харахтарын одууласта уонна туох да буолбата?ын курдук холкутук:
– Бу ?л?гэрдээх ыксалга холку со?устук бы?аарсы? эрэ. Ыалдьыттарбыт мусталлара чуга?аата, – диэтэ.
– Мамочка, ты как всегда, в первую очередь твои гости! Оттон со?отох кыы?ы? судьбата мало кого интересует. Толика ты, да-да, ты сама выбирала. Все уши прожужжала: «Перспективалаах, талантливай студент, честнай гражданин, не пьет, к тому же курить вообще не умеет. Дьоно дьада?ылар эрээри, порядочнайдар. Надежная стена тебе, то есть мне, с моими запросами кстати, очень кстати. Ха-ха! Господи, как я устала от вас? Ну и вот, что и предполагалось ожидать! Смотри, с кем он переписывается. Поди, собирался жениться на другой?! Чужого жениха арканить слабо мне?! В общем, я отказываюсь от него! Не пойду замуж! – ты?-ты? диэбит курдук лы?кынас куола?а биир кэм ты?кынаан, тыла тылыбыраан кыыс о?ото.
– Ульзана! Не время рассуждать! Я категорически против твоих истерик! Хватит! Всему есть объяснение, что случилось? – ийэтэ кыйаханна, тии?ин быы?ынан чуумпутук эрээри, кытаанахтык бы?ыта баттаталаан, кыы?ын саба са?арда.
Кэргэн барарыттан кини са?а дьоллоох суо?ун курдук сарсыарданы бы?а сиэркилэ иннигэр уру?уйдана оонньообут кыыс, аны, ?ст??хт?р?н кытта киирсэргэ бэлэм куосканы санатан, с????н аннынан к?рд?, мэктиэтигэр к?хс? кытта курдьугунуурга дылы буолла. Лаахтаах у?ун ты?ырахтарыгар кыбытан хантан эрэ кумаа?ы сыы?ын ойутан та?аарда уонна ийэтин диэки элээртэ.
Дьахтар т?ргэн ?л?гэрдик суруллубуту ?рд?нэн-аннынан с??рэлэттэ уонна:
– Ну и что? Бу тугуй? Манна ки?и айманара туох баарый? – ыйытардыы кыы?ын диэки к?рд?.
– Мин… эмиэ инньэ диибин ээ, Розалия Аманатовна, ити… мин табаарыспар до?ор кыы?а ыыппыт суругун тиэрдибэккэ сылдьабын. Ону Улечка булан ылан миэхэ к?т?р??р… – Толя сирэйэ-хара?а турдар да, ымыр да гыммакка, ?р?с??э со?ус кыбытан биэрдэ.
– Я тебе не Улечка! О, сколько можно, а? Дурак! Меня зовут Ульзана-а… аа-аа… – аны кыыстара кыра о?олуу маккыраччы ытаата.
– Зана! Слышишь, успокойся! Иначе я вынуждена буду действительно прекратить этот базар! – ийэтэ куола?ын ?рдэттэ.
Кыыс а?ыннарыахтыы сы?сыйбытынан киниэхэ кэлэн саба т?стэ да, бу сырыыга то?о эрэ оннук айылаах ис киирбэхтик буолбакка, к?нт?р?к со?устук та?ыста бы?ыылаах. Онтуттан абарбыттыы кыыс иэ?эс-куо?ас охсуллаамахтаата. Дьахтар да о?отугар олус уулла-тохто ымманыйбата. К?т??тэ буолан эрэр уолга уордайбыт к?р??э ханан да суох, кыы?ын кэмэлдьититтэн хайа сах сылайбыттыы тутунна уонна нэ?иилэ тардына со?ус:
– Доченька, ну, хватит. Все невесты перед свадьбой находят повод, чтобы поплакаться. Толя завтра же отнесет это письмо по адресу. Это вас не касается же? Ну, все, успокойся, моя хорошая, – т??? да итиччэлээх сылаас тыллары (кини буолан сатаан эрдэ?э) бэрт ха?ыстык, тымныы со?устук эттэр, дьахтар санаатын ситтэ, тылын ылыннарда.
Уля, Ульзана, Зана диэн араастаан эриллэр-этиллэр таптал ааттардаах кыыс о?ото ?р буолбата, сибилигин аймаммытын мэлдьэспитинэн к?л?м аллайда. Ытыы-ытылла охсон, бэйэтэ да т?р?к?ттэн киэ? харахтарын чалбах курдугунан к?р?н, суунан-тараанан диэбит курдук, ыраастана о?уста. Инньэ гыммытыгар тупса?ай кырааскалаах кэрэчээн харахтара ?сс? тупсубукка дылы буолбуттар. Та?а?ын к?нн?рд?, батта?ын сахсатынна, к??кэгэр моонньун хо?кук гыннаран фататын кэннин диэки эстэ, ?рд?к т??стэрин эргин аатыгар эрэ онон-манан тэбэннэ, синньигэс биилин имэриннэ. Аны, омуна бэрт ээ, икки илиитинэн сара?ар бэйэлээх былаачыйатын тэллэ?ин ??р?йэхтик хомуна тарта, ?рд?к хобулуктаах, чупчугур тумустаах мааны т??пп?лэтигэр чэпчэкитик дугунан, бэрт тэбэнэттээхтик ?р? ыстана т?стэ, бэтиэхэлээх бэйэлээхтик ырым-тырым к?р?-к?р?, Толикка баран с?р?нн?. Уол бу да сырыыга маннык туттууттан-хаптыыттан то?о эрэ со?уйбата, оргууй а?ай кыы?ы биилиттэн харбаан ылан иннигэр туруорда уонна:
– Ульзана, эн миигин кырдьык таптыыгын дуо? – диэн ыйытта.
– Если честно, сама даже не знаю… – кыыс ?ч?гэйкээн бэйэлээх сэбэрэтэ сырдыы т?стэ, эмиэ ??ннээх ба?айытык харахтарын, кыламаннарынан оонньоон, сабыччы к?р?-к?р?, ?р? тэрбэтэн та?ааран, уос-тиис о?остон, моонньун куо?а?натан, к?ллэ-салла. – Но нет, не дождешься, дорогой, я тебя никуда не отпущу! Вот! Син биир таптыыр буолан с?б?лэннэ?им дии, или ты не просил моей руки, а?
– Просил?! Руки?! – уол со?уйбута буолла да?аны, сонно кистэннэ, устунан сонньуйда.
Ити икки ардыгар:
– Чэйи? эрэ, эдэрдэр, ханна?ытый? Массыына бэлэм. Оттон э?иги барарга бэлэм?ит дуо? – диэбитинэн кураанах бакаал тутуурдаах а?амсыйбыт ки?и к????к?чч?йэн киирэн кэллэ.
– Ух ты, моя ласточка, ну-ка, повернись к папе! Ульзана, ты краше всех, впрочем как всегда, – Томмот Савельевич на?аа астыммыт ки?и бы?ыытынан, икки илиитин саратан, кыы?ын кэлэн сыллаата-уураата.
Бэрт сыыдам туттунуулаах-хаптыныылаах ки?и суонугар букатын мэ?эйдэппэт. Имигэс-имигэстик эргичи?нии охсор, тыастаах со?устук а?ылыырын быы?ыгар балачча эбиллибит мо?о?о илибирээн ылар. К?т??т уол диэки бу ки?и хара?ын кырыытынан да к?рб?т?. Толя эмиэ а?а кылына буолан эрэр тойонтон эйэргэ?иини кэтэспэтэ, са?ата суох кыыстаах а?а м??м?кэйдэ?эллэрин к?р?н эрэ турда…
Сыбаайба сылаалаах этэ. Дьокуускай куорат саамай киинигэр турар улахан ресторан бу сырыыга ба?ас, дьэ, кырдьык, киэптэппитэ бы?ыылаах. Мааны бэйэлээхтик киэргэммит киэ? сааланы ыы-быччары ыалдьыт мустубутун Толя то?о эрэ аты?ыраабыта. Дьон быы?ыгар нэ?иилэ а?ыйах билэр ки?итин ыраахтан к?р?н то?хох гынан дорооболоспута. Хара?ын далыгар балта кыыс то?о эрэ быра?ыллыбатыттан сэрэхэдийэ бы?ыытыйбыта уонна куруук кытыы сири кы?анан тутуспуттуу, бу киэ?ээ??и эйгэттэн халты со?ус, хайдах эрэ тэйиччи сылдьар ийэлээх а?атын муодар?ыы к?рб?тэ. Ити то?отун уол бэйэтэ эрэ билэрэ. Кини ийэлээх а?атын иннигэр и?игэр олус диэн буруйдаммыттыы санаммыта…
Тыл этээччи тойоттор, кинилэри хартыына курдук арыаллааччы хотуттар у?уннук да э?эрдэлээн эккэлэспиттэрэ. Дь??л?н-дьаабытын арааран ?йд?? сатаабыт да ки?и бу к??гээ??э, ньамала?ыыга чуо маннык эбит диэн этиини-тыыныыны иилэ хабан ?йд??р?гэр уустук курдуга. Ки?и тугу да сатаан доло?ойугар тиэрпэтин хатылаан да биэрдилэр. Тара?ай буолара чуга?аабыт, чолбодуйбут кытаанах харахтаах тамада тулуйбакка тиэтэтиитэ, устунан кыйахана сы?ыыта да лаппа итийбит-кутуйбут э?эрдэлээччилэри тохтоппото?о.
?ксэ ??р?? ?р?г?йд??х тыллара, саа?ыламматах нууччалыы-сахалыы омуннаах со?ус тойук барыта Ульзана?а уонна кини т?р?пп?ттэригэр ананна. Кыы?ы хайгыыртан быыс булбатах дьон булгуччу уура?ар сокуоннаахтарыттан Толя да сал?а бы?ыытыйда. Бакаал тутуурдаах ыалдьыттар бэлэхтэрин, ба?аам ?л?гэр бакыаттаах ?птэрин кэлэ-кэлэ, кэтит остуолу н????лээн, тардыллыбыт а?ы то?о к?т??хт?? тарбачы?ан, кыыс нарын илиитигэр куду анньаллар. Зана-Заночка ону барытын ата?ын анныгар кумаа?ы суумка?а уга олорор. Ол тухары к?нн?? сырдык мичээрэ кини сирэйигэр кыра да т?гэ??э уостубат. Сотору-сотору кыыс ата?ын иминэн били суумканы бигээн к?р?р т?б?ктээх, онтон эмиэ да сандаарыс гына т??ээт, Толя?а эргиллэн чап-чараастык лы?кыныыр:
– Толик, свадебнай путешествиебытыгар туттуохтаах долларбыт суумкабытын толороору гынна дии. ?сс? биэрдэхтэринэ, эн сиэпкэр угуом, с?п дуо? Онтон кэнники ылыам буолла?а дии, – ки?и эрэ таптыахтык эйэргээн, араастаан кылап-халап к?р?н, минньигэс-минньигэстик мускулла?наан, Заночка барахсан эппитин толортороо ини.
Туораттан к?р??чч?лэр таптал уотугар умайан баран билигин да умулла, уоскуйа илик кэрэчээн кыы?ы манньыйа одуулууллар. Дьол диэн ити буолла?а дии саныыллар. К?т??т уол чахчы дуоспуруннаах дииллэрэ кырдьык бы?ыылаах, солуута суох са?арбыта да и?иллибэт, биирдэ ал?ас м?ч?к гынан ылбакка, араа?а, са?а аймахтарын, олор сибээстэрин и?игэр «бу?ара» олордо?о диэн дьон бы?алыы тойонноон кэбистилэр.
Ити тухары Толя атыны саныы олорбута. Киниэхэ с?б? суох эйгэ?э к??с ?тт?нэн буолбакка, бэйэтин к???л?нэн киирдэ?э. Киирдэ?э да диэн, киирэн биэрдэ?э эбээт. Ульзананы билбитэ ?с сыл буолла бадахтаах. Ха?ан эрэ, ханнатын ?йд??б?т, биир быстах хампаанньа?а билсибиттэрэ. Кини ха?ан да бу кыы?ы сэ?ээрбэтэ ээ. Олус атаа?ын, ону аа?ан кыратык акаары со?устук бы?ыыланарын сонньуйа к?р?р?.
Дьэ, быстахха былдьатыы диэн Толя ту?угар то?уйан туран тосхойоохтообута. Сура?а, уол а?ата Ульзана ийэтиниин урут бырайыактыыр институкка бииргэ ?лэлээбиттэрэ ???. Биирдэ ол ?л?? т?бэлтэлээх, ал?ас биллэн, и?иллэн ааспыттаах.
Былырыын этэ. Розалия Аманатовна, кэм да т?бэ?иэх быатыгар диэ, тобус-толору суумкалары туппутунан, куттаммыт тугут о?отун курдук к?рб?т?нэн, халтараа??а охтумаары нэ?иилэ чирэстэ?эн и?эрин к?р?н, уол дьиэтигэр тиэрдибитэ.
Ааны Зана аспыта. Куолутунан омуннуран-т?л?нн?рэн, чыычаах курдук чыбыгыраан, аара к?рс? биэрбит «аанньалы» – Толяны, маамата барахса??а к??стээх илиитин ууммут дьи?нээх «джентльмены» уруйдаан-айхаллаан саала?а а?ара охсубута. Чэйдии олорон кэпсэтиигэ уруккуттан ??лээннээхтэр о?олоро буолаллара биллибитэ. Толя а?атын Розалия Аманатовна олус хай?аабыта, элбэ?и да элбэ?и кэпсээбитэ. «Дьи?нээх сахалыы ?йд??х, букатын президент буолар ки?и этэ» диэн ?сс? омуннурбута. Онтон уолу ыйытала?ан, токкооло?он, Толя да ??рэ?эр ой-бото бэрдин истэн сэ?ээрбитэ, харахтара дьиктитик оонньоон ылбыттара.
Онуоха ыал а?ата Томмот Савельевич дьо?уннана-дьо?уннана к?хс?н этиппитэ, ол-бу политика, уларыйыы, харчы-хамнас ту?унан кэпсэтии та?аарда?а буолан, а?аардастыы куолулаабыта. Онтуттан бэйэтэ да астыммыта, утарыла?ааччыларын лаппа сабырыйбыт курдук и?игэр санаммыта бы?ыылаа?а.
Толя бу ыалга уонна сылдьыбата?а, Заночканы да сэ?ээрэн ыйыталаспата?а. Ону баара, быстахха былдьатыы? кыл т?гэнэ ээ… Эмиэ биир киэ?э, кулуупка сынньала? кэнниттэн хантан кэлбитэ биллибэккэ эрэ, Заночка баар буолан хаалбыт этэ. Киэ?эни бы?а ??к??лээн, эккирээн сылайбыт уолаттар кыратык эбиммит утахтарыттан илистэ бы?ыытыйбыттара, утуйар аакка барбыттара. Ким ханна олорбутунан, дьыбаа??а, кириэ?илэ?э, остуолга охтубуттара. Толя киэ?эни бы?а хамсаабакка олорбут кириэ?илэтиттэн сы?арыйбата?а, оннук нухарыйбыта.
Ол эрээри сарсыарда кини дьиэлээх табаары?ын дьонун мааны оронугар Заночка батта?ын быы?ыгар у?укта биэрбитэ. Дьалкы?нас т?б? тугу да тобулбата?а, туох буолбутун букатын кыайан ?йд??б?т???. Б?ттэхпит ол. Ды? курдук т?б?т?н и?игэр аатыгар эрэ баар дуу, суох дуу, толкуйа туран хаалбыт, ки?и ту?аммат буолбут мэйиитэ чабыр?айынан тахсыах айылаа?а:
– Толюш, Толик, мин эн этиигэр с?б?лэнэбин. Эйиэхэ кэргэн буолабын. Айа, т??н? бы?а к?рд?ст?? дии, так что прими мое согласие… Хотя, понимаешь, мы уже муж и жена, раз спим в одной постели, да, милый? – Зана чуораанныы лы?кынаабыта, к?м?скэтиэх курдук к?р?тэлээбитэ уолу харааччы булкуйан кэбиспитэ.
Ити аата туохпутуй? Хайдах-хайда?ый? Т??л ини, до?оор? Пахай, суох, ба?арбата?ы? да и?ин илэтин билинэргэ тиийэ?ин. Зана-Ульзана кини аттыгар илэ сытара. Муус ма?ан сыгынньах т??стэрин, с?р??кэтэр бы?ыыта эбитэ дуу, хара солко бырастыынанан сабыта охсо-охсо, чахчы соругун сиппит кыыстыы, кыратык да кыбыстан ымыттыбакка, тиэрэ т??эн сыппыта. ?сс? ??рэр дуу, ??рэтэр дуу икки ардынан:
– Толя, би?иги Дьокуускайга олоруохпут суо?а, с?п? Я бы хотела в Москве или вообще… где-нибудь подальше еще… Эн устроишься в престижную компанию, ?лэлиэ?. А я куплю себе машинку экстра-класса и… буду светской львицей. Или же… хотя вариантов много. Толя, а, Толя? Тугу толкуйдуугунуй, а? Вроде городскойгун эрээри, то?о на?аа деребаскыный?! – Зана эмиэ атаах, абыла?наах куола?ынан уолу сэ?ийэтиттэн ылан бэйэтигэр эргилиннэри тарпыта.
– Ульзана, уоскуй. Приземлись. То, что случилось, если оно и было… не по моей вине и воле. Я тебя знать не хочу. Уймись, а? Бара тур, я тебе никто, тем более не жених, понятно? – ата?астаммыт, туохха эрэ муокаска балыллыбыт абаккатыгар уол куоска курдук эриллэ?нэс, онтугар с?п т?бэ?эр ньаа?ынас кыы?ы куруубайдык киэр анньыбыта.
Анараа??ыта хара?ын уута бэлэмэ да бэрт, тута ытаан барбыта, сып-сап хомунаат, та?ырдьа тилигир гыммыта. Толя б?л??н туох буолбутун уолаттарыттан ыйытан да ту?аммата?а, ким да, тугу да билбэккэ хаалбыт. Ээ, дьэ, буолла?а, ити аата Зана кыыс «за ночь» тугу-тугу бы?аарбытын бэйэтэ билэн эрдэ?э…
Биир киэ?э дьоно кэри-куру кэпсэтиигэ куорат мааны ыалын со?отох кыы?ын албыннаабытын, ата?астаабытын этэн а?арбыттара. Кэргэн ылбат т?гэнигэр инники дьыл?атын туора сотуом диэн кыыс таайа ки?и сааммытын, кинилэргэ кэлэ сылдьыбытын кэпсээтилэр. Толя со?уйан тылыттан маппыта. Баччаа??а диэри ханна кэлэрин-барарын, кимниин билсэрин-к?рс?р?н ийэлээх а?атыгар кэпсээбэт бэйэтэ били тусовка кэнниттэн саарбах т??н?н кырдьыгынан ууран биэрбитэ.
– Ол аата тугуй, соруйан о?орууга маарынныыр, – а?ата илиитин нэлэ?нэппитэ, ийэтэ санаа?а т?сп?тэ.
– Би?иги туохпутугар ымсыыран мааны кыыс санаатын эйиэхэ уурда?ай, ба?ар, кырдьык таптаабыта буолаарай? Сы?ыаннаах буоллаххытына… – ийэтэ саба?алыырын уол с?б?лээбэтэ?э.
– Ийээ, би?иги икки ардыбытыгар туох да сы?ыан суо?а эбээт. Туохха эрэ т?бэстим, ?сс? сааныылаах буола-буола…
Инньэ гынан, кыы?ы к?рс?н сирэй кэпсэтэргэ сананан Толя биир киэ?э Заналаахха тиийбитэ. Чыбыгырыы ыллаабыт кыыс о?ото, киирэн и?эр уолга моонньугар иилистэ т??ээт, туох да буолбата?ын курдук и?ирдьэ дэллэриппитэ.
– Мамочка, папочка, а вот и он, мой жених Толя! – диэбитигэр саала?а телевизор к?р? олорор мааны дьон туран кэлбиттэрэ.
Тардына со?ус дорооболо?оотторун кытта, Зана аны уолу бэйэтин хо?угар дэллэриппитэ. Кип-киэ?, сып-сырдык хос ортотугар с??нэ улахан ма?ан сабыылаах орон мин а?ай бу баарбын диэбиттии киэптээн а?ай турара. Тула хас да кириэ?илэ?э сымна?ас сыттыктар к??дэл курдук быра?ыллыбыттар. Олорго с??рэн тиийэн лах гына олоро т??ээт, синньигэс илиилэрин далла?натан, кыыс уолу бэйэтигэр ы?ыра олорбута.
– Зана, мин ки?илии кэпсэтээри кэллим. Мин эйигин кэргэн ылыах буолбата?ым, оннук кэпсэтии суо?а…
– Тыый, Толя, тугун бэрдэй, оттон «чыычаах» дии-дии ким миигин уураабытай-сыллаабытай, ?сс? «таптыыбын» диэбитэй?! – Зана харахтара кэ?ээбиттэрэ, икки уо?а тэллэйэн, ытаары мэрбэ?нээбитэ.
– Суох, ол эйигин эппэтэх буолуохтаахпын…
– Эн уонна мин эрэ баарбыт ол т??н, Толя! Атын ким да суо?а буолбат дуо? Неужели эн миигинниин утуйбуккун мэлдьэ?ээри гына?ын?!
– Суох, мэлдьэспэппин эрээри… мин утуйбатах буолуохтаахпын… – уол булкулла сыспыта, сатала суох кэпсэтии тахсан эрэрин сэрэйбитэ.
– Заночка, доченька, тебе вредно нервничать, – диэбитинэн, туох да то?суура да, ыйытыыта да суох Розалия Аманатовна мичээрдээбитинэн субу устан киирбитэ. Сиэдэрэй сибэкки ойуулаах ма?ан солко халаата тэлээрбитинэн кыы?ыгар тиийбитэ. К?б?с-к?н? кыргыылаах кылгас батта?а или??и дойду кырасаабыссатын санатарын бэркэ билинэр бы?ыылаах, онуоха с?п т?бэ?эрдик туттан-хаптан кыы?ын имигэстик куу?ан ылбыта:
– Толя, будь мужчиной, потерпи маленькие капризы своей невесты. Она ведь в «марьяжном интересе», – диэбитэ уонна эмиэ кубус-кураана?ынан мичээрдээн ылбыта. – Хотя, ты уже доказал, что ты настоящий мужчина и уже преуспел в интимном плане… что весьма похвально. Зана, Толя?а этти? дуо, что ресторан заказан?
– Суо-ох, кини миигин таптаабат, маама! – Зана «чыычаах» ытыы олорбута.
– Толя, я буду конкретна. ?ск?т?н Зана аата алдьанна?ына, кэргэнэ суох т?р??т???нэ, тебе не видать ни учебы, ни карьеры, ни жизни. Повсюду наши связи, ни одна душа тебя не подпустит хоть к какой-то работе. ?лэтэ суох хайдах ки?и буолуо?уй, тоойуом? Раз ситуацию решила ваша юная кровь, придется породниться с вами и воспитывать своих внуков. ?йд??т??? – Розалия Аманатовна, тимир-тамыр этээт, уол диэки кытаанахтык к?рб?тэ.
Итиннэ туох ?йд?мм?т? баарый? Акаары да буолан абыранар ээ. Араа?а, ол т??н, Ульзана барахсанныын утуйа оонньоон, оло?ун тиэрэ эргиппит со?отох кини, бэйэтэ. Кэргэн ылар ту?унан ха?ан да оройдоппот бэйэтэ, дьэ, т?бэстэ?э.
Аанчык, оо, Аанчык, эрэйдээхпин даа… Чахчы ата?астаммыт, хата, Аанчык буолла. Олус сэмэй, килбик, ыраас санаалаах, чараас дуу?алаах кыыс эбээт.
Хайдах бу бала?ыанньатын киниэхэ этиэй?! Толя Аанчыкка убаммыта оччото, кинилиин куруук чэпчэки, холку буолааччы. Олус таптыыбын диэ?ин, эмиэ да омуннаах, уохтаах буолбатахха дылы… К?нн?р?, на?аа исти?ник сана?ар буолан, бэйэ-бэйэлэригэр ??рэнэн хаалбыт курдуктар. Аанчык ха?ан да кинини туохха да к?т?рээбэт, м???тт?бэт. Уол барда?ына барар, кэллэ?инэ кэлэр. Кулуупка бардым диэтэ?инэ, биирдэ буойсубутун, сыттаах кэллэ?инэ, с?б?лээбэтэ?ин биллэрбэтэх Аанчык эмиэ да Толя бэйэтин ийэтин санатара. Кинини курдаттыы таайарын, к?р??т да тута ?йд??р?н билэр буолан, ардыгар Толя онуоха эрэнэн, ситэри эппэккэ, кыратык тумнан, албыннаан, быстах сырыыта да ханна барыай. Онтуката ити Ульзана?а улдьаарарга тиэртэ?э…
Хайыах ба?айыный? Куорат сиргэ кыахтаахпын дэнэр ки?иэхэ сибээс барыны бы?аарар буолбута сонун ????. ?ст?йб?т дьон, аймахтаспатах абалаахтар, эппиттэрин толорторо ??рэммиттэр, санааларын хоту салаллыбатахха, арааска да тиийиэхтэрэ. Оччо?о? Ааты алдьаппыт, мааны кыы?ы «мо?уоктаабыт» акаарыны ким харыстыай? Дьи? и?игэр, аа?ыстахха, хата кинини муокастаатахтара эбээт… Ону ол дииллэрэ биллибэт. ??рэ?ин ситэри б?тэрбэтэ?инэ б?ттэ?э. Архитектор идэтэ хонтуора аайы к?ст?бэтэ эмиэ ?йд?н?р. Атын сиргэ ханна к?рэниэй? Саарбах. Ол аата, ыт сиэтин, Ульзананы, итиччэ ба?алаах кырасаабыссаны ойох ылан эрдин, о?олоннун да?аны дии санаата. Онтон… кыыс бэйэтэ да Толяны ?р тулуйар ????, арахсаа ини. Толяны билбэ-эт, кини таптаабат дьахтарыгар на?аа сы?аланыа суо?а, оччо?о кыыс т?ргэнник бэйэтэ да салгыа, арахсабын диэн айманыа. Оччотугар Толя туох да буруйа суох хаалыа, инники оло?ун (кини ирээтэ диэн баар ини, до?оор?!) о?остуо… Оттон Аанчык? Киниэхэ, т??? да кыбы?ыннар, буруйданнар, олус эрэнэ саныыр, барытын ?йд??… Толя мэлдьи к?м?л????, ханна да быра?ан кэби?иэ суо?а…
– ?йд?н?-?р, – чочумча буолаат, санаатыгар аралдьыйан олорон, са?а аллайбытын уол ?йд??б?кк? да хаалла.
– Чэ, бэрт. Айдаан б?ттэ. Барыта дьэ?кэ. Толя, дьо??ун кытта сарсын киэ?э кэлээри?, к??тэбит, – Розалия Аманатовна эргичис гынна, солконон суугунаан тахсан барда.
– Ульзана, то?о миэхэ кэргэн тахсыаххын ба?ара?ыный? – Толя уларыйан хаалбыт куола?ынан ыйытта.
– Как это то?о? – кыыс мэндээриччи к?рд?. Хайыы-?йэ уоскуйбут бы?ыынан итинник туруору ыйытыыттан со?уйбут к?р??нэннэ. – Оттон… хотя бы, чтобы выехать за пределы? Допустим, в Лондон хочу… онно кэргэнэ суох кыргыттарга виза биэрбэттэр буолбат дуо? А мне нужна языковая стажировка, хотя бы… на год, на два и более…
«Тууй-сиэ, дьэ, чахчы да акаары бы?ыылаах» диэн уол кэлэйдэ да?аны…
Ыал буолуу араастаах. Онон Толя ту?угар бур-бур буруо та?аарар бэрээдэк бэйэтэ салаллыбыта. Биир эрэ ситэ ?йд?мм?т курдуга, бэйэ дьыл?атыгар бэйэ орооспото хайдах эбитэй? Бы?ата, бу бала?ыанньа?а бэринэн кэбиспит уол барытыгар дьонунан салай-тарыыга с?б?лэ?эн испитэ. Ол и?ин ити Ульзана дьонунуун урууластылар, силистээх-мутуктаах сибээскэ силим курдук сы?ыннылар бы?ыылаах. Кылаабынайа, ким да кими да чыычылаабат. Таптал уота кинини таарыйбат. Ба?ар, Зананы дэ??э ?р? салаан аа?ара буолуо да…
Уол с?рэ?ин т?гэ?эр ханна эрэ ыраах Аанчык баар. Ону санаата?ына, т???э ыарыылаахтык хам тутарын и?ин хара к????нэн ахтыбат буола сатыыр. Кыыс иннигэр буруйдаах, чахчы албын эрэли иитиэхтээн, тулаайах эрэйдээ?и ту?аммыт сидьи? эн диэтэхтэринэ, с?б?лэ?иэх кэри?нээх.
Ба?ар-ба?арыма, Зана куруук кини аттыгар. Ол бэйэлээ?ин биирдэ эмэ халты к?рд? да, мааны кыыс кэтэ?эр Аанчык к?рс?? м?сс??нэ к?ст?н аа?ар. Иннигэр турар куорат хартыыната кыыстан букатын атын. Холку бэйэлээх, номо?он сирэйдээх, уурбут-туппут курдук та?аалаах, олус нарын туттуулаах. Ол сып-сылаа?ынан илгийэр мэтириэт у?аабат, элэкис гынан аа?ар. Тапталым диэ?ин, Аанчык киниэхэ на?аа чугас до?ору, бэйэ ки?итин санатар. Эбэтэр итинник буолуохтаа?а эбитэ дуу…
Толя куттас ки?и бы?ыылаах. То?о эрэ ирэ-хоро «о?ортообут дьыалаларын» ки?илии дьа?айбата. Олортон саамай хомолтолоо?о – Аанчыкка бэйэтэ бара сылдьан кэпсэппэтэ?э. Дьулайбыта оччо. Кинилиин арахсар санаата суох, аты??а аралдьыйбакка сылдьан Зананы ойох ылабын диэн хайдах бы?аарыахтаах этэй? Баарынан кэпсиэн… бастаан кыбыстыбыта. Аанчыгы «к?м???м, чыычаа?ым» дии сылдьан атын кыыстыын хоонньостум дииригэр хайдах да кыа?а тиийиэ суох курдуга. Ол и?ин и?ийбитэ, туох буолан и?иэн кэм к?рд?р?? диэн найыламмыта. Эппитэ да буоллар, ким итэ?эйиэй, барыта да наар аанньа буолбута буолбаат? Ол и?ин Марыына баабыска кинини ирдээн кэлэ сылдьыбытыгар да туолкалаа?ы тугу да булан бы?аарбата?а. Онтон ити бэ?э?ээ эмээхсин Аанчык суругун биэрбитэ. Уолу буруйдуур, хомуруйар биир да тыл суо?а. Олоххун о?о?ун, мин туспар долгуйума, барыта этэ??э буолуо диэн, ким эрэ кикпитин курдук, олус холкутук с?бэлээн, с?б?лэспитин биллэрэрдии, судургутук суруйбут этэ. Ханан да аат да, араспаанньа да суох, ким кимиэхэ тугу ту?аайбыта, суругу ыыппыта ?йд?мм?т?. Ол да и?ин, к?рд?р?н туран дуолу туттарарга, сымыйалыырга бэрт т?р??т буолбута. Аанчыкка айдаан тахсыан сэрэйбит курдук сэрэхтээх суругу ыыппытыгар махтана санаабытыттан бэйэтэ да бэрки?ээбитэ, «дьаабыланан, аны туос сымыйаччы буоларым итэ?эс эбит» диэн и?игэр бэйэтин бэйэтэ м???тт?б?тэ.
Ульзанатыныын туох оло?у олоруон билбэт, кырдьыга, билэ да сатаабат. Бу кыыс и?э истээ?ин син сэрэйэрэ ээ. Аймахтары кытта билси?иигэ, к?р?дь??с ба?айы, кыыс «олоххо бы?аарыныылаа?ын, дьа?аллаа?ын» бэлиэтээн кэпсээбиттэрэ. Дьэ, ким билэр, дьа?ала диэхтээн туга кэлбит ???, оттон бы?аарыныыта диэн эппитин толорторо ??рэммит хаппырыыс, атаах диэтэххэ, оруннаах буолуо дии саныыр Толя. Т?р??б?т?гэр Ульяна диэн с?рэхтээбиттэрин улаатарыгар абаа?ы к?р?н, пааспарын ыларыгар Ульзана диэн уларыттарбыт. Инньэ гынан докумуона барыта Ульзана аатыгар толоруллубут. Тыа?а баар аймахтара эрэ, эбэтэ-э?этэ буоланнар «Уля, Уула» диэн ы?ырдахтарына, тымтан тырыттар да, хайыай, т?р??б?т аата этэ буолла?а. Ону улахан туох эрэ дьо?ун сити?иитин курдук кэпсииллэриттэн Толя «?ык» гыммыттаах.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=36053863) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.