«Кэпсиэ» кэннэ а?а?астык
Наталья Владимировна Михалева-Сайа
Хомо?ой хо?оонньут, талааннаах суруналыыс Н.В. Михалева-Сайа саха к?р??чч?т?н кутун туппут, киэ? би?ирэбилин ылбыт «Кэпсиэ» биэриитин хайдах толкуйдаан, торумнаан, айан та?аарбытын, а?ыйах кэм и?игэр биэрии хас биирдии саха ыалыгар к?нд? ыалдьыт буолбутун си?илии сэ?эргиир. Аа?ааччы к??х экран к?ндэлэс к?ст??т?н кэтэ?эр хайдах олох баарын билиэн, бу биэрии биллии-би?ирэбил му?утуур чыпчаалыгар сылдьан со?уччу то?о тохтообутун ту?унан ыйытыытыгар хоруйун мантан булуон с?п.
Кинигэ иккис ба?ыгар дьо?урдаах суруналыыс саха ча?ылхай дьонун араас ?тт?лэриттэн арыйар суруйуулара талыллан киирдилэр.
Бу киэ? аа?ааччыга анаммыт хомуурунньук тэлэбиидэнньэ суруналыыстыкатын умсугутуулаах идэтин талбыт эдэр дьо??о басты? с?бэ?ит бы?ыытынан кэрэхсэниэ.
Михалева Наталья Владимировна-Сайа
«Кэпсиэ» кэннэ а?а?астык
Аан тыл
– Сайа! Тохтоо, тохтоо! – пиибэ атыылыыр киоска аттыттан сирэйэ ыраахтан кытаран к?ст?р?ттэн сылыктаатахха, биллэ холуочуйбут, Бэйиэт диэн аатынан бэйэтин улаханнык ааттаммыт билэр ки?им далбаатаммытынан ситэн кэлбитэ: – Сайа! То?о эйигин абаа?ы к?р?лл?р?й? Эйигин 80 быры?ыан саха ки?итэ му?ура суох таптыыр, оттон 20 быры?ыан саха ки?итэ му?ура суох абаа?ы к?р?р… Таптыыр – то?о диэтэххинэ, эн дьи?нээх талаа??ын! Абаа?ы к?р?р – эмиэ талааны? и?ин! Эн мэ?эйдиигин, талаа??ынан харахтары аала?ын…
Ити к?рс???? 2004 сыллаахха этэ. Мин тугу да кыайан булан хоруйдаабата?ым, арай сирэйим ол биллэ холуочуйбут Бэйиэт буолбатах бэйиэт киэниттэн итэ?э?э суох кытаран, дьон хара?ын утары к?р?р кыа?а суох умса туттан, «Холбос» уопсайыгар икки кыыспынаан ки?и соччо ымсыырыа суохтук сир та?ааран олорор быыкаайык хо?ум диэки с??рэр-хаамар былаастаах куоппутум. Ити кэм?э мин саха тэлэбиидэнньэтигэр «Кэпсиэ» биэриини иккис сылбын та?ааран эрэр, ?лэ т?б?г?нэн уонна ?лэ ??р??т?нэн эрэ тобус-толору олохтоох ки?и этим. Бэйэм буолла?ына 40 саастаахпын, син олох а?ыытын-ньулуунун амсайбыт, оллурун-боллурун аахпыт са?а сананарым. Идэм бы?ыытынан кыайа-хото тутар, с?б?л??р эйгэбэр ыарыр?атан к?рб?кк? к?н солото суох т?б?г?рэрим. Дьон-сэргэ ол ?лэбин хайдах ылынарын-ылымматын ту?унан ?сс? улаханнык толкуйдуу барбакка, санаам хоту айан, ?лэлээн… Хо?оон суруйар курдук, бииртэн биир биэриилэри та?аартыырым: иэйэн, умсугуйан, тиритэ-хорута сырала?ан… Оттон ити соччо бодоруспатах да буоллар, билэр ки?ибиниин к?рс????… Бастакы санаам «То?о элбэ?эй! 20 быры?ыан! Абаа?ы к?р?лл?р? Туох и?ин?» диэн этэ.
Билигин 2017 сыл. «Кэпсиэ» биэрии саха экраныттан с?пп?тэ ыраатта. Уулусса?а мин диэки ыйытардыы к?рб?т хас биирдии харахха «Хайа, «Кэпсиэбит» аны тахсыа дуо?» диэн уларыйбат ыйытыыны аахпыт кэмим кэннибэр хаалла. Саха ки?итин хас быры?ыана эбитэ буолла! Аахпаппын, аа?а сатаабаппын. Ол эрээри билэбин: барыгытыгар да буолбатар, ба?ыйар ?г?ск?т?гэр баарбын биллэрбиппин, санаабынан сайбыппын, иэйиибинэн тиийбиппин, кэпсээмминэн кэрэхсэппиппин… Билэбин ол быы?ыгар: биирдиилээн ким эрэ би?ирэбилигэр киирбэтэхпин, ким эрэ сулу?ун со?уччу уоппунан су?уктуппуппун, кини ыра гыммыт ыраах чыпчаалыгар эмискэ баар буолан мэ?эйдээбиппин… ?йд??б?н, Орто дойдуга ?сс? да баарбын, ол и?ин ону барытын холкутук ылынабын: баалаабаппын, баайсыбаппын, улуутумсуйбаппын. Хай?алга, махталга хара?арбаппын, хопко, холуннарыыга ???рбэппин.
Э?иги миигин таптыыр да, абаа?ы да к?р?р бырааптааххыт, э?иги онуоха олохтон ылбыт к???ллээххит.
Ол оннугар мин э?иги са?а та?ааран да, са?арбакка да ыйыппыт биир т?гэ??итигэр бы?аарыы биэрэр бырааптаахпын, со?отох тылынан туруору хоруйдаммат уустук хардабын кэпсээ??э киллэрэн кэрэ?илиир иэстээхпин. Э?иги ы?ырыыта суох эрээри кэтэ?иилээх ыалдьыккыт буолан дьиэ?итигэр киирбит, «Кэпсиэ, сахам дьоно!» диэн сахалыы са?алаах, сайа?ас эйгэлээх и?ирэх киэ?элэринэн кэрэхсэппит кэмнэрдээ?им и?ин…
Ардыгар саныыбын, ол 2002 сыл ахсынньытыттан 2008 сыл сэтинньитигэр диэри дьон тэ?инэн арыый холкутук сылдьан ?лэлээбитим буоллар, т??? эрэ уус-уран айымньылары, ба?ар, улахан арамааны да айан-суруйан кэбиспит буолуом этэ, диэн. Ол гынан баран, оло?ум-дьыл?ам ити кэм?э то?о эрэ миигин таас дьаа?ык и?игэр олорон тыыннаах тылынан кэпсиир-кэпсэтэр аналлаабыт. Ба?ар, ол сахха ?йб?р о?орбут дьоммун, айан та?аарар олохпун ойуулуурбунаа?ар ол тыыннаах тылынан тыллыым сахам дьонугар ордук то?оостоо?о, ту?алаа?а эбитэ дуу?
Оттон айымньылар… Хо?оон мэлдьи баара, баар. Кини айар ки?и солотуттан-билэтиттэн и?нибэккэ, оло?о-дьа?а?а хайдах туруктаа?ыттан тутулуктаммакка баар буолла?ына – баар, суох буолла?ына – суох. Оттон арамаан суруйуутугар ол кэм?э арыый ситэ-хото илик буолуом. Оннук да бы?ыылаах, са?алыы-са?алыы илиис бы?а?а?ыттан, тэтэрээт а?аарыттан, файл ортотуттан тохтоон хаалбыт суруйууларым ха?ан эргиллэн кэлэрбин кэтэ?эн сыталлар, аргыый а?ай та?а?астаах сыар?ам ыараан и?эрин санаам та?ымныырынан билэр курдукпун. Онон кинилэри да эттээн-сииннээн с??к??р кэмим кэлиэ диибин. Ол иннинэ бу – оло?ум ордук ?т?? кэмин уонна ?рд?к сыратын аныы сылдьар идэм ту?унан испэр иитиэхтээбит санааларбын таспар та?аарар бото-болдьох кэлбит курдук.
Тэлэбиидэнньэ?э идэтийэн ?лэлиир суруналыыстар о?орбут биэриилэрин эргитэн, ахтыы кэпсээн о?орор ?гэстээхтэр. Мин санаабар, ол суруналыыс сыратын толуйбат сымсах ?лэ буолан тахсар. То?о диэтэххэ, экра??а к?ст?р биэриигэ эн тыл к????н толору ту?аммаккын, тыл к?ст??н? ситэрэр-хоторор эрэ ньыма бы?ыытынан туттуллар. Холобур, к?н тахсан эрэр к?ст??т?н «к?н тахсан эрэр…» диэн тылгынан этэн, кэпсээн биэрбэккин. К?р??чч? эн да бы?аарыыта суох экра??а туох буоларын эт хара?ынан к?р?н олорор буолла?а дии. Манна к?ст??н? с?пк? талыллыбыт музыка киэргэтэн биэриэ, оттон тыл олох да туттуллуо суо?ун с?п. Ол и?ин би?иги сценарийбытыгар ити т?гэн ту?унан туох да суруллубакка хаалар. Онон дьэ бу биэрии кумаа?ыга т??эр т?гэнигэр ???-талбата ?лб??р?р, ки?ини тардар к????н с?тэрэр. Аны кэпсэппит ки?и? туох диэн хоруйдаабыта суруккар киирбэккэ, биэрии и?игэр хаалар. Онтуккун хос эргитэн и?иллээн, сурукка ти?эри? мо?уоктаах да, т?б?ктээх да. Онон биэриини кэпсээ??э кубулутууга хо?уттан ол кэм?э т?нн?н, иэйиигин у?угуннаран, к??скэ т?б?г?рэн, к?ст??н? уус-уран тыл к????н кытта силбиир ньыманан ситэрэн-хоторон биэрдэххинэ эрэ аа?ааччы кэрэхсиир ?лэтэ тахсыан с?п о?оробун. Ха?ыат суруналыы?а ити т?гэ??э ордуктаах буолан тахсар: суруллубут – суоруллубат, хаалбат бэлэм ха?аастаах ха?ыат суруналыы?а диэн кини буолар.
«Кэпсиэ» хасаа?а дьэ кэмчи. Оччолорго лиэнтэ?э устар этибит, онтубутун олус кэмчилээн биэрэллэрэ. Онтон нэдиэлэ аайы барар у?ун биэриигэ туохтаах кассета тук буолуой, барыта салгы??а хаалан и?эрэ. Эбэтэр сотторо-сотторо ?рд?гэр уста?ын. Кэнники ?йд?н?н, а?ыйах т?гэни харыстаан хаалларбыппыт уонна сорох сюжет ал?аска, ханнык эрэ кассета быы?ыгар-ардыгар ордубуттарын билигин була, т?мэ сатыыбын. Ба?ар, хойутун хойут биэриилэрим дьоруойдарын саныыр-ахтар лис курдук ?лэ тахсар кыахтаах. Миигиттэн кыбартыыра? пааспара ханнаный диэтэхтэринэ дэбигис була охсон биэриэм суо?а, ол оннугар 2003 сыллаахха тахсыбыт биэриим ту?унан ыйыттахтарына, с?рдээх кичэллээхтик толоруллубут кумаа?ылары оруу охсон биэрэр кыахтаахпын. Оттон айар ки?иэхэ кыра да кэрчик сурук санаа-оноо тиллиитигэр олук буолар идэлээх.
Ол эрээри мин ити сылларга к?рд?р?р ?лэнэн ?л???йэн, тугу да суруйбата?ым диэбэппин. «К??х ньургу?ун» сэ?эн, «Аата суох сибэкки» хо?ооннор уонна кэпсээннэр хомуурунньуктарын та?ынан дьон к?рд????т?нэн хас эмэ ахтыы кинигэлэрин, кыраайы ??рэтиигэ, устуоруйа?а хабааттаах ?лэлэри к?р?н-истэн, хомуйан та?аарбытым; бэйэм аата-ахса суох ахтыылары, кэккэ кинигэлэргэ киирии тыллары, ха?ыакка ыстатыйалары, чинчийэр хайысхалаах ?лэлэри суруйбутум. Ол суруйууларым эгэлгэ та?аарыылар быыстарыгар киирэн муна-тэнэ сылдьалларын бу публицистикам бастакы хомуурунньугар эмиэ мунньан-тараан, оло?ум, айар ?лэм быстыспат сор?отун бы?ыытынан эмиэ киллэриэхтээх эбиппин.
Онон, бу кинигэм киэ? аа?ааччыга ананар, ону та?ынан тэлэбиидэнньэ суруналыы?ын судургута суох идэтин талбыт, бу эйгэ?э туох эрэ умнуллубаты о?оруом дии саныыр эдэр ки?иэхэ а?а?ас уруок курдук, эмиэ ту?алаах буолуон с?п. Ону та?ынан… хампаанньа салалтата сотору-сотору уларыйар ?гэстээх. ?кс?гэр бу эйгэни улаханнык билбэт дьон кэлэн оруо ма?ы ортотунан хамсанан бараллара баар суол. Кинилэр туох-ханнык иннинэ к?р??чч? ту?а диэн ?лэни-хамна?ы тэрийэллэрин оннугар, аІаардас ?рд?к? салалта?а с?п буолларбын диэн ?й?-санааны туту?ан, айар ?лэ бохсуллар бы?ыытын-майгытын олохтоон кэби?эр идэлээхтэр. Инньэ гынан аа?а т??эн, ордук бэриниилээх буола сатаан, к?м?л????х оннугар т?тт?р?н? о?ороллоро элбэх курдук к?р?б?н. Ол и?ин дьон былаастан тэйэр, эрэммэт, итэ?эйбэт буолар. Т?мс??х оннугар, ардыбыт ?сс? атан и?эр. Киэ?ник и?итиннэрии тэрилтэлэрэ былаас уонна норуот икки ардыгар сиэрдээх сы?ыан олохтонуутун тэрийэр иэстээхпит.
Билигин олоххо буолан ааспыт м?кк??рдээх т?гэннэр тустарынан с?р?н кыттааччылар суох буолбуттарын кэннэ ахтар-суруйар ?гэс ??скээтэ. Сорох ааптардары ол и?ин ки?и итэ?эйбэт, эрдэ маны то?о суруйбакка сылдьыбытай дии саныыгын. Оттон бу суруйууга ахтыллар дьон билигин бааллар, с?б?лэспэт т?гэннэригэр миигин кытта т??? ба?арар аахсыахтарын с?п.
Кырдьык – дьи?э кымньыы курдук,
Кытыан угар олбох курдук,
Санаа уйан чороонуттан
Кыынньан куотар кымыс курдук…
Кырдьык биэрбэт табыллыыны,
Бу дойдуга билиниини,
Олох дьолун толук ылар
Арай биэрэр – к???л?…
Бу э?иги илиигитигэр киирбит мин са?а кинигэм хо?оон тылларынан тырымныы долгуйбат: бу кинигэм киэргэтиитэ суох кэпсиир а?а?астык «Кэпсиэ» ту?унан, тус бэйэм билбит, ?й?м-с?рэ?им н???? а?арбыт оло?ум, дьонум-сэргэм ту?унан.
Ааптар
«Кэпсиэ» кэннэ а?а?астык…
1. СА?АЛАНЫЫ
Улуу дойду урусхалын ?рд?гэр са?а кэм, са?а ?йэ са?а?а арыллара. Ааспыт ?йэ т?м?кт??р т???мэ?эр эмискэ сууллубут «тимир быыс» к?т?хп?т к?пп??? дьай?аран, к???л салгы??а олус дайдаран улдьаарбыт ?й-санаа чэбдигириитэ, олох-дьа?ах сыыйа саа?ыланыыта кэлэн и?эргэ дылыта… Ону кытта мин оло?ум са?а кэрдии?э са?аланан, дьолу эрэ эрэннэрэ долгуйар Дьокуускай куоракка олохсуйа, айа, ?лэлии кэлбитим. Пааспарбар куоракка бырапыыскам суо?а (бырапыыската суох ки?ини ?лэ?э ылбаттар), ону кистээн тураммын уон сылы мэлдьи Сунтаар телестудиятын дириэктэрин бы?ыытынан аспыт-саппыт а?ай Национальнай к?рд?р?р-и?итиннэрэр хампаанньам аанынан аны «Сэргэлээх» телестудия редактора» диэн сололоох к?ннэтэ аа?ар аналламмытым. ?р?сп??б?л?кэ с?р?н ханаалын ?лэ?итэ буоларга бу иннигэр улууска хайдах ?лэлээбити? аахсыллыбат буолан тахсыбыта. Т??? да Сунтаар устуудьуйатын басты?нар кэккэлэригэр илдьэ сылдьыбыт ?т??лээхпин бу иннинэ бэйэтинэн хаста да бэлиэтээтэр, НВК оччотоо?у эдэр салайааччыта миигин урукку ?рд?к коэффициеммын му?утуур алын кэрдиискэ т??эрэн, оскуоланы б?тэрбит о?ону кытта тэ?нээх хамнаска ылбыта. Урут да?аны, билигин да?аны улуустан – «тыаттан» са?а кэлээччилэргэ итинник сы?ыан баар: хайдах эрэ туолбут оптуобуска хойутаан киирэн, туран эрэн айанныырга к??эллибит пассажиры эрдэ киирэн олбох булан олоруммут дьон кыра со?ус бэйэлэригэр тиэрдибэт санаалаах одуулуулларын курдук…
2. «КЭПСИЭ» БИЭРИИ
«Былыр Кытай императора кулуттарын кутун туой дьо??о к???р?н аллараа дойдуга илдьэ барар этэ. Билигин тойон, кыратыттан-улаханыттан тутулуга суох, бэйэтин эргимтэтин эмиэ илдьэ барар. Ардыгар аллара, ардыгар – ???э…» Бу мин бэйэм суруйбут «Кырыыстаах би?илэх» кэпсээммиттэн бы?а тардыыны киллэрдим. То?о диэтэххэ, итинник к?ст??н? и?итиннэрэр-к?рд?р?р эйгэ?э ?лэлии сылдьааччылар ордук чугастан к?р?б?т…
?р?сп??б?л?кэ са?а салалтатын кытта хампаанньа?а Харлампий Дьяконов бэрэсидьиэн (ол са?ана тэрилтэбит салайааччыта бэрэсидьиэн дэнэрэ) кэлбитэ. Сотору: «Саха тэлэбиидэнньэтэ бэйэтэ туспа ханаалланар, онно к?н?стэри-т??ннэри бэйэтэ эрэ к?рд?р?р бырааптанар ???», – диэн сурах тар?аммыта. Уруккуттан ?лэлиир дьон: «Тугунан уонна кимнээ?инэн ол ?л?гэрдээх сабардамы толороору, онноо?ор бу к?ннэтэ а?ыйах чаа?ы сатаан толорбоккобут хатылаа?ын ???э хатылаа?ын буолар дии…», – дэ?эллэрэ. Кэнники ?йд??т?хх?, ол с?пк? этэллэр эбит, оттон мин оччотоо?у санаабар хампаанньа?а туох да ба?аам ки?и ?лэлиирэ (би?иги биэс буолан улуус телестудиятын биэриилэрин нэдиэлэ?э ?стэ киэ?э хойукка диэри тэрийэн та?аарарбытынан суоттуур буолла?ым дии), с?рдээх иллэ? курдуктара, онон, сатаан аттардахха, к?н?стэри-т??ннэри да буолбатар, сабардамы балачча улаатыннарар кыах баар курдуга.
Онтон «12-с» диэн ааттаах, куорат эрэ и?игэр онуоха-маныаха диэри к?рд?р?р ханаал а?ылларын, кини кэнники сайдан ?р?сп??б?л?кэ ?рд?нэн к?рд?р??хтээ?ин ту?унан сурах кэлбитэ. С?р?н уратыта – урукку НВК-тан олох атын сирэйдээх-харахтаах, ис хо?оонноох буолуохтаах ???, «???эттэн» итинник ирдэбили туруорбуттар. Онон айар ?лэ?иттэртэн барыларыттан са?а, сонун биэриилэр бырайыактарын к?рд??б?ттэрэ. Мин улуус устуудьуйатыгар ?лэлии сылдьан ?р?сп??б?л?кэ ханаалыгар туох тиийбэтин син «идэлээх» харахпынан бэлиэтиир, санаабар са?а биэриилэри толкуйдуур этим. Бастакы бэлиэтээ?иним: тылы, саха тылын курдук модун к???? сатаан ту?анар кыахтаах ыытааччы к???ннэр диэн этэ. Иккис ба?а санаам: сахалыы кэпсэтии а?а?ас уонна аныгы долгу??а тэриллэрин к?рд?рб?н диэн этэ. Уларыта тутуу ухханыгар, 80-с сыллар б?т??лэригэр буолуо, саха экрана биир кэм?э оннук а?а?ас, к?р?рг? ордук умсул?аннаах буола сылдьыбытын ?йд??б?н. Ыытааччылартан Алексей Амбросьев тахсарын кэтэ?эн к?р?р?м.
Онон дьэ, туох эрэ са?аны киллэрэр тус бэйэбиттэн ирдэнэр кэмигэр т?бэ?э кэлбит ки?и, ??р??н? кытта т???нэн кэбистэ?им дии. «Кэпсиэ» диэн ааттаах, биир чаас устата бы?а эфиргэ барар биэрии бырайыагын, ону та?ынан ?сс? хас да?аны эмиэ са?а, урут бэлиэтэнэ илик хайысхаларга санааларбын суруйа охсубутум. Онно билигин чопчу ?йд??рб?нэн (соро?ун умнубуппун), «Са?а ырыа» диэн сылын аайы ыытыллар телевизионнай ырыа к?рэ?ин ту?унан бырайыак эмиэ баара. Ол гынан баран, ол мин бырайыакпар мелодистар, композитордар быйыл эрэ истээччи дь??л?гэр та?аарбыт са?а ырыаларын икки ардыларыгар к?рэх буолуохтаа?а. «Арай биирдэ» диэн саха к?р?н-к?л??т?н та?аарар биэрии баар буолуон с?п диэн эмиэ суруйбутум. Итиннэ Сунтаар устуудьуйатыгар «Ералаш» курдук к?рд??х жанрга табыллан ?лэлии сылдьыбыппытыгар тирэ?ирбитим. Са?а тахсар кинигэлэри, са?а суруйар дьону били?иннэрэр биэрии эмиэ баар буолуон с?пт????н ыйбытым. Хайдах астыыры-??лл??р? к?рд?р?р, ??рэтэр биэрии ол кэм?э суо?а, онон ол ту?унан эмиэ киллэрбитим. Онтон да атын санаалары эппитим, архыып ?ч?гэйдик хараллыбыт буолла?ына, ол илиинэн суруллубут сурук ханна эрэ баар буолуон с?п.
Ол са?ана ?лэ?иттэр бэйэлэрин икки ардыларыгар «бэрэсидьиэннэр уларыйаллар, арай кини уларыйбат» диэн дьаралыктаан кэпсэтэр салайааччылара Николай Иннокентьевич Петров тэлэбиидэнньэ?э дириэктэрдиир этэ. НВК бэрэсидьиэннээх, ол аннынан тэлэбиидэнньэ уонна араадьыйа дириэктэрдэрэ диэн ботуччу сололор бааллар. Кини миигин ы?ыран ылла, кэбиниэккэ киирбитим били илиинэн суруйбут кумаа?ыбын эргим-ургум тута олорор эбит уонна эттэ: «Мин бу эн суруккун ырытан баран б?ппэппин. Чахчы са?а, сонун бырайыак эйиэнэ эрэ эбит. Ол гынан баран маны дьэ хайдах олоххо киллэрэбит?» – диир. «Хайдах киллэриэхпит суо?ай?…» – мин олус уустугу суруйдум дии санаабат этим, биир ки?и санаата хоторун б?т?н тэрилтэ хайдах кыайыа суо?ай диэн саарбахтаан к?рб?кк? хоруйдаспытым.
Сотору «12-с ханаалбыт» а?ыллаары хамсаа?ын б??? буолан барда. Били мин «Кэпсиэ» диэн бырайыагым киэбинэн нэдиэлэ?э т??ртэ бы?а тахсар буоллубут: икки к?н сахалыы, икки к?н нууччалыы. Сахалыыны ыытааччылар мин уонна Анатолий Гоголев, нууччалыыны ыытааччылар Альбина Данилова уонна Анатолий Сергеев этибит. Тэлэбиидэнньэ устуоруйатыгар аан ма?най аналлаах стилист ы?ыран, Алексей Семенов этэ, тас к?р??м?т?н о?ордулар. Онтубут Альбина Данилова батта?ын уот кы?ыл ???? кырааскалаан кэби?эн, к?р??чч?лэр ортолоруттан са?а-и?э, одуу-чинчи та?ыста. Аны миигин «блондинка гынан кэби?иэ» диэн куттанаммын, «только натуральный цвет» дии-диибин, т?б?б?н саба туттан олорбутум. Инньэ гынан, «натуральнайга на?аа чугас» «красное дерево» ??н?мм?т?м. Ол да буоллар стилист: «Фиолетовый бы Вам очень подошел», – диэбитэ. Дьи?э, эдэр эрдэххэ эгэлгэ да ??н?н?н, уларыйан-тэлэрийэн к?р??ххэ баар этэ буолла?а.
Устуудьуйабытыгар барнай устуойка э?ин туруоруллан, ыытааччылар к??? сылдьан олоробут, ыалдьыттарбыт биэрии устата хаста да уларыйыахтарын с?п, кинилэри кытта к???лл?к, туран эрэн кытта кэпсэтэр кыахтаахпыт. Кылгас сюжеттар, мэлдьи ?лэлиир рубрикалар кэпсэтиини ситэрэн-хоторон биэрэллэр. Ити бэйэтин кэмигэр ?р?б?л??сс?йэ?э тэ?нээх к?ст?? этэ.
Уруут-урут, Саха сиригэр к??х уот са?а к?ст?р?н са?ана, биэриилэр бары бы?а эфир бы?ыытыгар-майгытыгар барар кэмнэрэ эмиэ баара ???. Ол гынан баран кэнники, би?иги ол турунарбыт са?ана, «бы?а эфир» диэн хаалтыстаах дьон хамсаабакка олорон т?л?п??н?нэн киирэр ыйытыыларга хоруйдаа?ыннара эрэ буолар этэ диибин, онуоха ол са?анаа?ы к?р??чч?лэр бары туо?у буолуоххутун с?п. «12-с ханаал» итинник хартыынаны хамсаппыта, урукку саха тэлэбиидэнньэтин ту?унан стереотибы алдьатан, экра??а чэбдик тыал буолан сайа охсон киирбитэ, НВК уруккуга маарыннаабат «са?а, сонун» к?ст??лэнэригэр бастакы хара?аччы буолбута. Хас биирдии ыытааччы-редактор нэдиэлэ аайы са?аттан са?а тиэмэни олус ыгым кэм?э толкуйдаан та?аарара ирдэммитэ. Итинтэн Анатолий Гоголев олус долгуйарын уонна бэлэмнэнэригэр ыарыр?атарын миэхэ этэн турар.
Мин бастакы биэриибин сахалыы ааттар тиэмэлэригэр анаабытым. С?р?н ыалдьыппынан с?г?р?йэр дьоммуттан биирдэстэрэ – Багдарыын С?лбэ кэлбитэ. Кэпсэтиини куорат саахсатыгар баран устубут сюжеппыт ситэрэн-хоторон биэриэхтээ?э. Ол са?ана ?лэлээбит саахса сэбиэдиссэйэ сахалыы ааттаныыны т?рд?ттэн утарар эбит этэ: «О?о?о от-мас диэн хаалынньа? ааттары биэрэр туох ?ч?гэйдээ?ий?» – диэн мин истиэхпэр бэрдэ суох этиини о?орбута. Ону хайдах баарынан ыыппыппытын Багдарыын С?лбэ к?р?н олорон: «Омук кэскилин ту?унан туох да толкуйа суох дьон ити курдук дьэ утара, туорайда?а олороллор…» – диэн к??скэ са?арбыта. Ол са?ана ааттарын уларытан, сахалыы аат, араспаанньа суруллуутун докумуо??а киллэрэри бастакынан ситиспит дьоммут: Багдарыын С?лбэ да, Алаас От да хайдахтаах утарсыыны к?рс?б?ттэрин, тус бэйэлэрин эрэ дьулуурдарынан, итэ?эллэринэн са?а суолу солоон барбыттарын ол биэрииттэн ?йд??б?т?м.
Режиссерум Любовь Золотареваны кытта улам «амта?ыйан», бэйэ-бэйэбитин ситэрсэн ?лэлээн барбыппыт. Манна мин Сунтаар устуудьуйатыгар уонча сыл мэлдьи кэриэтэ бы?а эфиргэ олорбут ??р?йэ?им таайбыта. Оттон Любовь Васильевна с?р?н ханаалга с??рбэ сылы мэлдьи ?лэлээбит буолан аптарытыаттаа?а, киэ? уонна ?р?т ???э хоннохтоох тэрилтэ ?лэтин тэрээ?инин ымпыгын-чымпыгын ?ч?гэйдик билэринэн уонна, биллэн турар, олус айымньылаахтык ?лэлиир улахан профессионал бы?ыытынан, эрэллээх тирэ?им буолбута. Николай Иннокентьевич би?игини, омос к?рд?хх? ханан да ханыыласпыт дьону, то?о холбообута биллибэт, ол гынан баран, сыыспатах эбит диэх тустаахпын. Люба куоракка улааппыт буолан, к?нн?р? са?арарыгар саха тылын кыбытан да ылбат этэ, онон дьи?э мин бастаан «тылы билбэт ки?ини кытта сахалыы биэриини о?орор уустуктардаах буолуо, чэ, хайыахпыный» дии санаан а?арбыттаа?ым. Онтум баара, режиссерум сахалыы ?йд??р?н аа?ан, саха литературатын билэринэн, сахалыы аа?арынан-суруйарынан тэ?нээ?э суох ки?и буолан со?уппута. Кини куоракка то? нуучча эйгэтигэр да олорон, сахалыы куту с?тэриэ суохха с?п эбитин ча?ылхай холобура буолан миигин ??рд?б?тэ.
Би?иги бастакы тахсыыларбытыттан к?р??чч?лэр бол?омтолорун киинигэр киирбиппит. Интернет форумнар са?а тэриллэн эрэллэрэ, онно мо?уок са?а-и?э эмиэ тахсара да, куорат олохтоохторо ?г?стэрэ сэ?ээрбит этилэр. Кинилэр: «Айыбыын, «сахаларбыт» хайа бу туох буолан турдулар диэн со?уйдубут ээ. Олох омук тэлэбиидэнньэтин к?р?р курдук сананныбыт», – диэн хайгыыр тылларын тиэрдэр буолан барбыттара.
Ол эрээри сотору кэминэн ол са?а ханаалбыт туох эрэ докумуона биитэр ?бэ-харчыта кыаллыбакка, сабыллан хаалбыта.
Мин 2003 сыллаа?ы к???н ?лэ са?а дьыла (сезона) са?аланарыгар, «Кэпсиэ» бырайыагын ?сс? т?г?л илдьиритэн толкуйдаан баран, дириэктэрбэр киирбитим. Николай Иннокентьевич «со?ото?ун кыайыах буоллаххына» диэн туран, илиибэр былаах туттаран кэбиспитэ. Куорат и?игэр «12-с ханаал» са?алаан испитин ?р?сп??б?л?кэ ханаалыгар «Кэпсиэ» салгыыр буолбута.
НВК-?а «инициатива наказуема» диэн бэрдэ суох ?йд?б?л дири? силистэнэн-мутуктанан сириэдийбит дойдута. Урут да?аны, билигин да?аны. Ылсыбыт буоллаххына – редактор барыта бэйэ? дьулуургар. Кыайбат буоллаххына – тохтоо. Ким да эйигин итини о?ор диэн к??эйбэтэ?э… Салалта итинник а?а?астык этэр. Оттон сорохтор кэтииллэр: к?р?н и?иэхпит… Оттон экран кэннигэр дьи? ?лэни толорон т?б?г?рэ сылдьааччы ?г?с ?лэ?иттэр ханаал ?лэтэ тупсарыгар ис с?рэхтэриттэн ба?арар уонна биэриини о?орон та?аарар ?лэ кы?ал?аларын ?йд??р-билэр буолан, са?а са?алаа?ыннары сэргиир уонна туох кыалларынан к?м?л??? сатыыр ?гэстээхтэр.
Ол эрээри: «?йд??р??й, Наташа, куорат олус кыара?ас ээ, би?иги а?ыйах биллэр дьон баарын эргитэ сылдьан к?рд?р? сатыыбыт. Оттон эн биир биэриигэ дьо??о сэргэтиэх хастыы эмэ ки?ини хайдах, хантан булан ы?ырыаххыный? Нереально, эн тыаттан кэлбит буолан ?йд??б?кк?н…» – диэбит ??лээннээ?им эмиэ баара. Мин итинник этиигэ хоруйум бэлэм этэ: «Сыл а?аара ?ч?гэйдик ?лэлээтэхпинэ, биэрии ыалдьыттарын бэйэм к?рд??р?м тохтуо?а, т?тт?р? кинилэр миигин к?рд??р буолуохтара. Уонна биэрии сити?иитэ биллэр-к?ст?р эрэ ки?ини та?аарартан буолбакка, биллибэт-к?ст?бэт да дьонтон кэрэхсэбиллээ?и булан о?орортон тутулуктаах буолуохтаах…»
«То?о «Кэпсээ» буолбакка, «Кэпсиэ» диэн ааттаа?ый?» – диэн бастаан ыйытар этилэр. Мин о?о сааспар дьиэбит аана хайаан да «Кэпсиэ, туох сонун баар?», ардыгар «Туох кэпсиэ?» диэн исти? тылларынан а?ыллара. Ону кытта тэ??э дьиэ и?игэр туох эрэ олус и?ирэх, туох эрэ кэрэ, киэ? киирсэн кэлэр курдуга. Саха дьоно барахсаттар: «Миэхэ суох, оттон эйиэхэ туох баар?» – дэ?эн, кэпсээннээхтэрин, сонуннаахтарын кыккыраччы мэлдьэ?эн баран дьэ наллаан, хас эмэ чаанньык уута оргуйан бараныар диэри сал?ана турар бараммат кэпсээннээх киэ?элэрэ са?аланара… Ити ту?унан кэнники Мандар Уустуун «Кэпсиэ?э» бэркэ тапсан сэ?эргэ?эн турабыт: кэпсэтии – саха оло?угар эрэ олус на?аа сайдыбыт, оло?хо, остуоруйа тэ?э олохпутун киэргэппит туспа к?ст?? эбит; кэпсээннээх ки?и, син ырыа?ыт, оло?хо?ут кэриэтэ аатырар-суолурар, к??т??лээх ыалдьыт буолар. Дэлэ?э да саха ту?унан аан бастаан суруйбут айанньыттар ахтыыларыгар «Нуучча баа?ынайын дьиэтигэр киир эрэ: эйигиттэн ырааппыта ба?аарга ас-та?ас сыаната т??? буолбутун ыйытыахтара, оттон саха быста дьадайбыт да ыалыгар киирдэххинэ, ыраах баар дойдулар олохторугар, ыраахтаа?ылар сэриилэригэр тиийэ ыйытала?а, бэйэлэрэ хантан эрэ истибиттэрин кэпсии то?уйуохтара…» диэн бэлиэтээ?ин баар буолуо дуо… Онон да?аны саха, бастатан туран, кэпсээни эрэйэн э?эрдэлэ?эр идэлэннэ?э. Нуучча доруобуйаны, ч?л туругу ба?аран дорооболо?ор, кытай ки?итэ – б?г?н а?аабыккын-суоххун ыйытала?а то?уйар, турок эйэлээх кэлбитин этинэн н?р??н-н?рг?йэр, саха: «Кэпсиэ…» – диир.
Биэриибин ити аатынан та?аарыам иннинэ, «кэпсиэ…» диирим, ба?ар, т??лбэ тыл буолуо диэн саарбахтаан ылбытым. Онон саха оло?ун энциклопедиятын бы?ыытынан сыаналанар Амма Аччыгыйын «Сааскы кэмин» ?сс? т?г?л сыныйан аахпытым. Онуоха Бииктэр биэлсэр аан бастакы ??рэммит сахалыы тылларыттан биирдэстэрэ «кэпсиэ» буоларыттан са?алаан, арамаан усталаах-туоратын тухары «кэпсиэ» э?эрдэ тыла буола сылдьар: «Чэй ис надо, ?ч?гэй, кэпсиэ», – диир биэлсэр».
«Кэпсиэ» а?аардас э?эрдэлэ?иигэ эрэ буолбакка «Эн кэпсээ» оннугар туттулларын аны Алампа хо?оонноруттан эмиэ булабыт:
Дохсун санаа?ын,
Дор?оонноох ?йг?н
До?орум диэн,
То?о кэпсиэ даа…
(***Эн эбиккин дуу…)
Киэ? сир кэлтэгэй
Кэмсилгэнигэр кэлгиттэрэн
Кэхтибити? буолаарай?
Кэриэс до?оруом,
Кэхтибэккэ кэпсиэ.
(«К?м?с до?орум»)
Кэ?э?элээх кэпсээни?
Киэ?э-сарсыарда дьыбарга
Кэй чуор кулгаахпынан
Кэпсиэн аа?ар буолла…
(«Та?ха?ыт»)
Оттон «Ордугу булаары оло?ун алдьаппыт» кэпсээ??э Алампа дьоруойдара «кэпсээ» буолбакка, «кэпсиэ» дииллэрин хас да холобурун булуохха с?п: «Дьэ эрэ, кэпсиэ, – дии-дии, хаана ыгыстан кытарда, сиргэ сытар ма?ы ылан кыспыта буола олордо…»
Онон, биэриим аатын с?пк? тобуллум диэн (урут Сунтаарга ?лэлии сылдьан, «Сонуннары» итинник ааттаан та?аара сылдьыбыттаахпын) эрэллээхтик сананан ?лэбин са?алаабытым. Бу биир чаастаах биэрии бы?а эфир бы?ыытыгар-майгытыгар барара тэрилтэ уопсай ?лэтигэр-хамна?ыгар, ороскуотугар чэпчэтиини киллэрэр: ?ск? суруллан (бастаан устуллан, онтон та?ыллан) баран ыытыллара буоллар, икки-?с б?к элбэх ?лэлээх, элбэх ки?и кыттыылаах буолуохтаах, элбэх ороскуоттуур матырыйаал (устар кассеталар, уот-к??с туттуллуута, о.д.а.) бараныахтаах этэ. То?о диэтэххэ, ол т?гэ??э биэриигин барытын ба?а? хоту тохтото-тохтото, хас эмэ т?г?л сатаныар диэри хаттаан са?ара-са?ара у?ула?ын, онтон ону к?р???н, ордугун-хо?ун, сатамматах ?р?ттэрин бы?ан та?а?ын, т??? кыалларынан тупсара?ын, музыкалыыгын, тыастыыгын-уустуугун, онтон дьэ биирдэ эфиргэ биэрэ?ин. Эппиккэ дылы, «ньал?аарыччы тараан-тараан, о?ороон-о?орон, киэргэтэн-тупсаран» баран. Оттон бы?а эфиргэ тахсыы – туох кэлээхтиэй, биирдэ кэлэ?эйдээбити?, биирдэ с?т?лл?б?т?? хайдах баарынан к?р??чч?гэ тиийээхтиир буолла?а. Онон тэрилтэ ити ?тт?гэр с??йэр. Оттон к?р??чч?лэр иннилэригэр биир бииргэ тахсар ыытааччыттан уонна биирдэ са?араат онтун к?нн?р?р кыа?а суох майгыга у?уллар ыалдьыттан улахан бэлэми, хомуллууну, дьо?уру ирдиир.
Киин тэлэбиидэнньэ?э уонна омук хампаанньаларыгар, биллэн турар, итинник биэриилэргэ ?лэлиир ааттаах-суоллаах ыытааччылар гонорардара куйаар буолар дииллэр. Бу ыытааччыны тула ?лэ?иттэр халы? аармыйалара: продюсердар, режиссердар, кэрэспэдьиэннэр, редактордар, администратордар, стилистэр, к?ст?м??рдэр солото суох т?б?г?рэллэр.
Оттон би?иги са?алыырбытыгар НВК-?а хайдах этэй? Биир ки?и редактор, ыытааччы, кэрэспэдьиэн, администратор, ардыгар продюсер эбээ?инэстэрин со?ото?ун толороро. Сирэйи-хара?ы о?остууну, та?а?ы-сабы к?р?н??н? эмиэ бэйэтэ тобулара. Биир режиссер биэрии сюжеттарын устууну, та?ыыны, устуудьуйа?а барар ?лэни, эфир кэмигэр дирижер курдук хас да оператор, ыытааччы, аппаратнай ?лэ?иттэрин салайыыны барытын со?ото?ун толороро. Ол аата – икки ки?и. Билигин, туох кистэлэ кэлиэй, бы?а эфирдэри б?т?н хамаанданан: устуудьуйа?а иккилии ыытааччы буолан, ?сс? «салайааччы» диэн, экра??а к?ст?бэккэ сылдьан кинилэри дьа?айар-бэрийэр соло-
лоох туспа ?лэ?иттэнэн, сюжеттары устарга анал кэрэспэдьиэннэнэн, анал сы?ыарыллыбыт администраторданан, биэрии кэмигэр ыйытыылары тутааччы туспа ноутбуктаах ки?илэнэн олороллорун к?рд?хп?нэ, ??рэ да?аны уонна кыратык… ордугур?уу саныыбын. Ол ити эфир хайдах сыранан тахсарын эттээх тириибинэн билбит ки?иэхэ бааламмат ини дии саныыбын.
Билигин оччотоо?уттан ?лэлиир биир идэлээхтэрим: «Бастаан саныырбыт: «Кэпсиэ» а?ыйах олус ?ч?гэй биэриини о?орон баран тохтуо. Тиэмэлэрэ да са?аттан са?а айыллан и?иэхтэрэ суо?а уонна ?лэ?иттэр, биллэн турар, эстиэхтэрэ диэбиппит. Онтубут арай сылтан сыл баран испиккит. Хайдах эрэ билиниэх, ытыктыах санаабыт кэлбитэ», – диэн, хайдах баарынан этэр буолбуттарыттан испэр астынабын. «Хотугу сулус» телерадиокомпания салайааччыта Татьяна Гоголева: «Эн кэлэ??ин барыбытын ?р? тардыбыты?, бары биэриилэрбит хаачыстыбаларын тупсарарга кистии-саба к??скэ кы?аллан барбыппыт…» – диир.
Оттон хампаанньа салайааччыта Харлампий Дьяконов: «Ити ылбыт тэтим?итин кытаатан тута сатаа?. Э?иги, айар дьон, т????лээх-тахсыылаах буолааччыгыт, онон мин сэрэнэ саныыбын», – диэбитэ. Салайааччыттан биирдэ итинник ?й?б?лгэ маарынныыр этиини истэн турардаахпыт. Ол эрээри, билигин санаатахпына, мин биир, эмиэ да хай?аллаах гынан баран, эмиэ да бэйэм туспар охсуулаах итэ?эстээх эбиппин: ол ?лэбин барытын тус бэйэм эрэ иилиирим-са?алыырым, тэрилтэ мунньахтарыгар сылдьыбатым (соло да суох курдуга), ханнык эрэ т?гэннэри хампаанньа салалтатынан бы?аартарары ирдэспэтим. Бэркэ буолла?ына икки ыйга биирдэ тустаах дириэктэргэ киирэммин с?р?н т?гэннэри бы?аартарарым уонна барытын бэйэм ?йб?нэн-санаабынан, сырабынан солоон, инним диэки бара турарым. «Бэйэ? кыайыах буоллаххына» диэн былаах туттарбыттарын хайдах баарынан толорор ки?и буолбуппун. Инньэ гынан, салалта?а киирэн-тахсан баар-
бын биллэрбэт эбиппин, ол майгыбын салалта тула сылдьалларын с?б?л??р, «олус аатыран эрэр» Сайа?а ?т??н? санаабат дьон бэйэм утары ту?аайалларыгар тиэрдибиппин. Холобур, Са?а дьыл са?ана: «Бириэмийэ б??? ыллыгыт дуу? Итиччэ элбэх чаа?ы толорор дьо??о ботуччу биэрдэхтэрэ?» – диэн ордугур?уур хабааннаах ыйыталлар. «Ханнык бириэмийэ?..» – «Оттон ?лэ?иттэргэ сыл т?м?г?нэн бириэмийэ т??эппиттэрэ дии…» Оннук сура?ын эрэ истэн матыы элбэх этэ. Биэриим мэлдьи «Сонуннар» кэннилэриттэн киэ?э то?ус чааска тахсар. Ол и?ин са?а бырагырааманы к?р? барбакка, бы?а эфиргэ дьону ы?ыран баран, ох курдук о?остон устуудьуйабар олоробун. Арай би?игини холбооботтор. Ыйытала?ан билбитим, бырагыраама?а 22.30 чааска туруорбуттар. АСК диэн эфиргэ тахсаа?ыны хааччыйар салаа бырагырааманы эрэ билинэр. Ханнык эрэ хатылаа?ын у?ун-киэ? биэрии кэнниттэн ?лэ дьоно утуйбуттарын кэннэ били сырала?ан бэлэмнээбит са?а биэриибин дьэ та?аарабын, б?тэн баран ыалдьыттарбын атаартаан, дьиэбин т??н ???э булабын. «Холбос» уопсайыгар саатар кытаанах ба?айы вахтердар олорор этилэр, т??н 12 чаас кэнниттэн ааны аспакка элбэхтик сордообуттара…
Оннук, дуона суох курдук эрээри, биир к?дь?с к?хт??х ?лэни б?д?р?тэр, ардыгар м?лт?т? да сы?ар элбэх мо?оллор к?ст?н и?эллэрэ. Ону мин тутатына туораттарары, ирдэ?эри эмиэ ситиспэт эбиппин. «?уу, хата биэриим онтон энчирээбэккэ та?ыста ээ, этэ??э буоллубут» диэбит курдук, а?аран и?эр этим.
Мин уонча сыл Сунтаар устуудьуйатыгар ?кс?н бы?а эфиргэ олорбут уопутум, ??р?йэ?им быы?аабыта диэн эттим. Ол эрээри оннук ??р?йэх, кырдьык, хас эмит ыйынан-сылынан кэлэр дуо? Эбэтэр итиниэхэ айыл?аттан дьо?ур эмиэ баар буолар дуу?
3. АНАЛЫ БУЛУУ
Ити ыйытыыга хоруйдаары мин 1991 сылга т?нн??хп?н ба?арабын. Т??? да дойдуга ы?ыллыы араллаана буола турдар, олох сайдыытын са?а, сонун, чэбдик тыала оччотоо?у эдэр дьон ?йд?р?н-с?рэхтэрин ?р?к?тэрэ. ?р?сп??б?л?кэ хас да улуустарыгар олохтоох тэлэбиидэнньэлэр диэн тэриллэн ?лэлээн барбыттара. Бу устуудьуйалар салалта толкуйунан буолбакка, биир-икки энтузиаст дьон кы?амньыларынан «аллараттан инициатива, к?х бы?ыытынан» тэриллибиттэрэ. Ол дьонтон ?г?стэрэ, таах да?аны, эстээри турар хомсомуол райкомугар тирэ?ирбиттэр этэ. Устуудьуйалар бастаан Мэ?э Ха?аласка, ???ээ Б?л??гэ ?лэлээбит сурахтара и?иллибитэ. ?т?р буолбата?а, Сунтаарга Василий Осипов уонна Владимир Спиридонов диэн «диплома суох инженер», «т?б?л??х» уолаттар видеокиинэлэри к?рд?р?н барбыттара, э?эрдэлэр, биллэриилэр баар буолбуттара. Олохтоохтор олус сэргээбиттэрэ, бэйэ тэлэбиидэнньэлэнэрин ту?угар харчы хомуйар т?гэ??э да, кырыымчык хамнастарын сыы?ыттан кырыйан ылан бэрсэллэрин кэрэйиэ суох курдуктара. Улуус дьа?алтата, ба?ылык Александр Петров са?а с??рээни ?й??н, са?а тэрилтэ кэскилигэр эрэнэн бастакынан тирэх буолбутун, уолаттар Москванан, Киевинэн баран аппаратура ылан кэлбиттэрин ту?унан сэргэх кэпсэтиилэр тахсаллара. Миэхэ ол салгынынан кэлэр «хартыы?ка» хайдах о?о?уллара, экра??а хайдах бэриллэрэ ?йб?р олох батан киирбэтэ, ити тэрилтэ дьоно миигиттэн олус ыраах, уустук эйгэ?э сылдьар курдуктара.
Арай биирдэ Василий Осипов анаан-минээн дьиэбэр кэлэн со?утта. «Би?иги дьи?нээх тэлэбиидэнньэ курдук ?лэлиэхпитин ба?арабыт. Аан бастаан «бы?а эфир» диэни ыытаары гынабыт. Устуудьуйа?а са?ара олорор дьон тута экра??а к?ст?лл?р, к?р??чч? кинилэргэ дьиэтиттэн телефонунан ыйытыы биэрэр. Ыалдьыттары? буолла?ына тута хоруйдууллар. Ол эрээри онно сатаан са?арар, ыытар ки?ибит суох. Эйигин хайдах эрэ кыайыа дии саныыбын…»
Миэхэ ити ы?ырыы со?уччу этэ эрээри… Ки?и, ордук айар ки?и буолуо, муунтуйбут, му?урдаммыт курдук кэмнэнэр. Т??? да мин идэбинэн култуура эйгэтигэр бэркэ ?лэлии-хамсыы, суруйааччылар ортолоругар «эдэр, талааннаах…» диэн кэрэхсэнэ сылдьар кэмим буоллар, бэйэбиттэн то?о эрэ астыммат буолбут, олохтон туох эрэ эмиэ са?аны, к??рээннээ?и к??тэ-эрэйэ сылдьыбыт кэмим бы?ыылаах. Мин, биирдэ да видеокамера диэни чугастан к?рб?т?х, устуудьуйа диэн тыл ис суолтатын билбэт, суруналыыстыка?а чуга?аан к?рб?т?х ки?и, ити этиигэ, буолаары буолан бы?а эфир ыытааччыта буоларга кэтэмэ?эйдээн к?рб?кк? с?б?лэ?эн кэбиспитим. Айыл?аттан килбик бэйэм – то?о? Билбэппиттэн эбитэ дуу эбэтэр ки?и аналын, кырдьык, с?рэ?инэн таайара дуу?
Биэриибит аата ол кэмнээ?и олох харса-хабыра суох тэтимигэр с?п т?бэ?эрэ, ол да курдук ис хо?оонноо?о: «Мииринэй оройуона Саха сириттэн ара?ыа дуо?» диэн. Ити иннинэ уопсастыбанньыктар к??стэринэн Б?л?? ?р???н к?м?ск??р хамсаа?ын тэриллэн, аан бастаан б?т?н ?р?сп??б?л?кэ ?рд?нэн экология, онтон да атын олохтоох омук кы?ал?аларын таарыйар кэпсэтиилэр а?а?астык к?т???лл?б?т кэмнэрэ этэ. Сунтаар демократия би?игэ буолан турара.
…Култуура дьиэтин иккис этээ?ин биир улахан хо?ун устар сир – устуудьуйа о?орбуттар, тимир атахтартан ки?и утары к?рб?т сырдык лаампалара тыкпыттар. Ы?ырыллыбыт ыалдьыттар: Сунтаар сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Григорьев, суруйааччы Валерий Мекумянов уонна ?сс? кимнээх эрэ, т??рт ки?и баар курдук ?йд??б?н. «Ол остуолга олоро?ун, маны к?р?н са?ара?ын» диэн эттилэр. Мин микрофоннаах остуолга олорон баран иннибэр тэлэбии?эр уурбуттарын к?рд?м. Арай ол тэлэбии?эр экраныгар олус да олус номо?он, кэрэ да диэххэ с?п, дьахтар олорор. Тугу эрэ толкуйдуур курдук, са?ата суох. ?сс? сыныйан к?рб?т?м: дьахтарым мин курдук та?астаах, мин курдук баттахтаах… мин курдук туттар… илиитин хамсатар… Бай, олох да бэйэм олорор эбиппин буолбат дуо! Мин итиннэ тэлэбиидэнньэ диэн ки?иэхэ дьиктини тосхойор остуоруйа алыптаах дойдутугар маарынныыр эйгэ эбитин со?уччу арыйбытым. Бэйэбин ха?ан да ?т?? дь???ннээхтэргэ киллэрбэтэ?им, киллэрбэппин да?аны, ол эрээри – ол мин билбэт монитор диэн тэрилбэр, лаампалар сырдык уоттарыгар сатабыллаахтык тыктарыллан олорор кэрэ дьахтарга маарыннаан ылыахха с?б?н билбитим. Кырдьык, экра??а олорор ки?и дь???нэ устуудьуйа?а уоту хайдах сатабыллаахтык туруоралларыттан тутулуктаах. Онно олорор ки?и соччото суохтук к?ст?р? – сыччах режиссер уонна уоту туруорааччы буруйдара. Ону мин ол са?ана билбэт этим.
Киирии тылы уонна биэриим ис хо?оонун арыйар ыйытыылары эрдэттэн бэлэмнэнэн кэллэ?им дии. «Са?алаа» диэн сапсыйааттарын кытта туох эрэ т?л? барбытыныы, са?ам-и?эм ч?лл?р?йэн, ?й?м-санаам а?ыллан, ха?аа??ы эрэ ?йэттэн камера иннигэр ?лэлээн кэлбит ки?илии туттан-хаптан биэриини ыытан барбыппыттан бэйэм да испэр с??? санаабытым. «Хайа, бу миэнэ эбит буолбат дуо?» диэн санаа кыыма кылам гынан ылбыта.
Сунтаарга олохтоох устуудьуйа бастакы, устуоруйа?а киирэр бы?а эфирэ ити курдук са?аланан, икки-?с чаас барбыт буолуохтаах. К?р??чч?лэр тохтоло суох ыйытыылара, ыалдьыттар сытыы кэпсээннэрэ, хоруйдара биэрии с???р?йэн к?рб?кк? ?рд?к к??рээннээхтик барарын т?стээбиттэрэ. Т?м?гэр «мииринэйдэр арахсыахтарын ба?арар буоллахтарына, бэйэлэрэ бардыннар, сирбитин хааллардыннар» диэн буолбута. Уоттар умуллубуттара. Бары остуолтан хомунан туран истэхпитинэ ??рэн ымайбыт Василий Осипов киинэ?э оонньуур курдук, илиитин сибиитирэтигэр сууралаан соттоон-соттон баран кэлэн утары ууммута: «Тэлэбиидэнньэ?э ананан т?р??б?т эбиккин».
Кэнники да син балачча хай?алы истэн кэллэ?им. Ол гынан баран ити Вася, Василий Петрович, кэнники судургу «Отец» («Отец Сунтарского телевидения») диэн ааттаммыт Василий Осипов эппит исти? сыанабыла оло?ум тухары умнуллубаттыы ?йб?р-с?рэхпэр хаалбыт. Кини «дьи?нээх тэлэбиидэнньэ курдук» ?лэлиэн ис с?рэ?иттэн ба?ата миигин кынаттаабыта. Кэнники санаан к?рд?хп?нэ, ол «диплома суох инженер», – мин бастакы салайааччым, к?рд?р?н кэпсиир ?лэ?э ирдэбилин, ыйыыларын-кэрдиилэрин, такайыытын курдугу бу тухары уонна биир эмит идэлээх да, уопуттаах да ки?иттэн истэ илик эбиппин…
Сунтаар улуу?ун култуура?а салаатын оччолорго Зинаида Яковлевна Иванова салайар этэ. Миэхэ ыйга хас эрэ к?н ?р??н айар ?лэбинэн дьарыктанарбын к???лл??р дьа?ал та?ааран с?рдээх ?ч?гэй к?м?н? о?орон эрэрин эппитэ. Бы?ыыта, тэлэбиидэнньэ?э баран хаалыа диэн сэрэммит. Ол да ?рд?нэн, сотору буолаат мин хаан-уруу култуурабыттан уурайан, хантан да ?б?лэнэрэ, хайдах да ?лэлиэхтээ?э биллибэт са?а тэрилтэ?э к???н, ?лэ ????гэр т?б?м оройунан т?сп?т?м.
Уларыта тутуу кэмин ааспыт дьон ?йд??р буоллаххыт, ол хастыы да ыйынан хамна?ы к?рб?т, олох-дьа?ах да, сиэр-майгы да сатарыйыыта тургуппут кэмнэрин. Устуудьуйа ?лэ?иттэрин хамна?ын улуус дьа?алтата култуура ?лэ?иттэригэр тэ?нээн ?б?л??р буолбута эрээри… Кэ-
тэ?иилээх хамнас кэлбит к?н?гэр тиийдэхпитинэ… докумуо??а киллэрэри умнан кэбиспиппит, онон эмиэ биир ый к??т?? диэн буолааччы. Эбэтэр б?ддь??т ?лэ?иттэрин хамнастара син ботуччу со?ус ?рдээн барбытыгар, би?иэхэ ?рдэппэт этилэр. «Э?иги тэрилтэ?ит улуус б?ддь??т?гэр киирбэт, бачча ыла сылдьаргытыгар махтаны?…»
Ол оннугар ?лэлиирбитигэр туспа ханааллаах этибит. Т??? ба?арар у?уннук тугу да к?рд?р диэбит курдук. Василий Осипов оннугар сотору мин дириэктэр буолан хаалбытым туох да со?уччута суох, буолуохтаах буолбутун курдук этэ. ?лэбитигэр ?л???йэн хойукка диэри тэрилтэ?э сылдьан хааларбыт, дьиэ-уот диэн умнуллара. Бары кэриэтэ кэргэннэрбититтэн арахсыбыппыт, онон кэргэннээх эдэр ки?ини ?лэ?э ылбат буола сатыырым – эмиэ арахсыа диэн. Улуус устуудьуйаларыттан бастакынан НВК ханаалыгар с??рбэ м?н??тэлээх биэрии о?орон та?аарбыппыт. Улуус устуудьуйаларын бастакы бэстибээлин кыайыылаахтара буолбуппут. Аан бастакынан туспа счеттаах юридическэй сирэй бы?ыытынан тэриммиппит. Айар ?лэбитинэн к?р??чч?лэрбит с?рэхтэрин туппуппут эрээри, ону-маны к?рд?рд?лэр, са?ардылар диэн ха?ыаттанар да, сууттанар да т?гэннэрдээх этибит. Ол тустаах кэмигэр с?рдээх ыарыылаах этэ да буоллар, миигин ?лэни тэрийэргэ, уустук т?гэннэртэн с?пт??х суолу тобулан тахсарга ??рэппит, бу?арбыт-хатарбыт кэм эбит. Дьэ итинник бэлэмнээх ки?и ?р?сп??б?л?кэ с?р?н ханаалыгар кэлбит эбиппин.
4. ЫАЛДЬЫТТАР
Бы?а эфир ыалдьыттартан бы?аччы тутулуктаах. «Хантан итинник ки?ини булан та?аарды??» эбэтэр «Ити ки?ини билэр курдук сананар этим да, дьэ олох атын ?тт?нэн эргитэн та?ааран со?утту? дии?» диэн с?хп?т ыйытыылары элбэхтэ истэбин.
Кырдьык, сорсуннаах булчукка дылы, суруналыыс ардыгар эмиэ «байанайдаах» сырыыланар. Ордук, «Кэпсиэ» бастакы та?аарыыларыгар бэртээхэй ыалдьыттар т?бэспиттэрэ биэриибит оннун-тойун буларыгар тирэх буолбута. Кэнники ыалдьыттары бэйэбит буолбакка, ыалдьыттар бэйэлэрэ би?игини к?рд??н булалларын, тылланан кэлэллэрин эбэтэр ким эрэ кими эрэ «сыбааттаан» биэрэрин курдук та?ым?а тиийбиппит. Ону та?ынан, ыалдьыты к?рд??ргэ мин бэйэм биир ньымалаахпын: кинигэ ма?а?ыыннарыгар сырыттахпына кэнники тахсыбыт сахалыы кинигэлэри к?р?б?н. Онно бол?омтобун ордук публицистика?а эбэтэр наука?а хабааннаах суруйууларга уурабын. Дьэ маннык кинигэлэр ааптардара тус бэйэлэрэ ураты санаалаах, дьо??о-сэргэ?э тиэрдээри иитийэхтээбит толкуйдаах буолаллар. Ол да и?ин ?лэлэрин к?н сиригэр та?аараллар буолла?а. Ону та?ынан кинилэр к?т?хп?т тиэмэлэрэ биэрии ис хо?оонун т??? ба?арар т?р?т?р: кэлэр биэрии? туохха ананыахтаа?ын таба тутта?ы? ол. Бу дьону к?рд??н булар кэбэ?эс: кинигэ тахсыбыт издательствотыгар эрийиэ? эрэ кэрэх. Аны ханнык эмит т?мс??лээх т???лгэлэргэ сырыттахпына, эмиэ «матырыйаал» к?рд??р курдукпун. Ким эрэ тугунан эрэ кэрэхсэттэ?инэ, ки?и да к?лэр, «ымсыыран» киирэн барабын уонна бэйэм тиийэммин билсэн, эмиэ биэриибэр ы?ырааччыбын.
Хомойуох и?ин, «Кэпсиэ?э» ?лэлиирим тухары ол т?мс??лээх т???лгэлэргэ т?бэ?эрим, с?б?лэ?эн тиийэрим биирдэ эмэ буолааччы. То?о диэтэххэ, ?кс?н ?р?б?лэ суох ?лэлээбитим: чэппиэргэ, бээтинсэ?э сюжеттарбытын устабыт, бу киэ?элэргэ у?уллан кэлбити мин тута к?р?н, монтажка бэлэмниибин, куорат хойукку уулуссатынан с??рэ-хаама былаастаах ?лэм – дьиэм–?лэм – дьиэм маршрутунан баран и?эн сюжеттар сценарийдарын толкуйдуубун; режиссербунаан субуота, ?р?б?л киэ?элэри монтажка аныыбыт, онон элбэх ы?ырыылартан, к?рс????лэртэн, айаннартан булгунарга к??эллэрим. Онноо?ор чугас айма?ым ?б?л??й?гэр тиийбэккэ, улаханнык сэмэлэнэн турардаахпын. Бэнидиэнньиккэ устуудьуйа?а «олоруубар» бэлэмнэнэбин (ол к?н буолар планерка-мунньахха биирин ?кс?н ол и?ин тиийинэн сылдьыбат этим), тылбын-?сп?н чочуйабын, ыалдьыттарбын кытта кэпсэтэбин, кэлэр нэдиэлэтээ?и биэриибин толкуйдуубун, тэрээ?ин ?лэтин ?м?р?тэбин. Дьахтар ?ксэ ?р?б?л к?н суунар-тараанар, о?остор буолла?ына, мин ону бэнидиэнньиккэ гынабын. Оптуорунньук сарсыарда сэриигэ баран эрэр ки?и курдук хомунан дьиэбиттэн тахсабын. К?н?с генеральнай репетиция курдук ыытааччыбыт. Бу тэрээ?ин бастаан са?алыыр сахха олус к?м?л??х буолар эбит этэ. Дьэ уонна киэ?э 21.00 чаастан бы?а эфиргэ тахсабыт, сарсыныгар, сэрэдэ?э, кыратык ?р??б?н.
«Кэпсиэ» аан бастакы биэриитин хайдах бэлэмнээбиппитин субу баар курдук ?йд??б?н. Ол биэрии са?аланыытын ??скэ?э «Сэргэлээх» устуудьуйа?а ?лэлиир кэммэр силис тарпыт эбит. Биирдэ университет медицинскэй институтун преподавателлэрэ Б?л?? куоратыгар дьону к?р?-истэ (таарыйа быыбарга ?лэлииллэр бы?ыылаах) аттанар буолбуттара, ону сырдатарга би?иги устуудьуйаттан кэрэспэдьиэн барсыахтаа?а. Мин, айаны-сырыыны таптыыр ки?и, тылланан кэриэтэ онно барыстым.
Б?л??гэ диэри университет олус нэс айаннаах оптуобу?унан айаннаан и?эбит. Бары бэйэ-бэйэлэрин ?рт?н ыла билсэр, бииргэ ?лэлии сылдьар дьон кэпсээннэрэ диэн элбэх, элэктэрэ-хаадьылара оргуйан олорор. Онно хирург Рево Захарович Алексеев: «Дьи?э, ки?и ?л?йэн ?лб?т. Сатаан ириэрэр буоллар, ?л?йэн ?лб?т ки?и ч?л?гэр т????н, бы?аччы эттэххэ, тиллиэн с?п. Холобур, тайа?ы баа?ырдан баран хара?арыар диэри кыайан сиппэккэ отуугар т?нн?н баран, сарсыныгар сарсыарда суоллаан тиийдэххинэ, ?л?н адаарыйан сытар, хайыы-?йэ?э хам то?мут буолар дии. Ол то? эти эттээн с?рэ?эр тиийдэххэ, с?рэ?э тэбэн битиргии сытар буолааччы. Ол аата – кини та?ыттан к?рд?хх? эрэ ?лб?т, дьи?э то?мут, ?л?йб?т эрэ буолла?а. Ону ити дакаастыы сатыыбын. Халлаан тымныйда да Ожоговай кии??э илиилэрэ-атахтара ?л?йэн киирэр дьону эмтиирбэр са?а ньымалары киллэрээри уопут о?орорго ?п к?рд?? сатыыбын да, онтум ?й?мм?т. Билигин ама ки?и ?л?йбэт, ол буомжалар, алкоголиктар ?л?йэн ?л?р буоллахтарына ?лл?ннэр да?аны диэх курдуктар. Хата, интернеккэ та?аарбыт матырыйаалбын Канадаттан кэрэхсээн ыйытала?ан эрэллэр…» – диэн кэпсээнэ ?йб?р т??эн хаалбыта. Былыр да ирбэт то??о тыыннаах курдук тырымнаабытынан хаалбыт ?л?ктэр тустарынан номохтор ки?и айма?ы долгуталлара, кэнники ки?ини ха?ан эрэ тилиннэрэргэ анаан то?оруу олоххо киирэн эрэр. «Бу быраа?ы биэриигэ ы?ырар буоллар, саха дьонун сэргэхситиэх да эбит», – дии санаабытым.
Сыл курдук буолан баран «Кэпсиэ» бырайыага бигэргэнэн, бастакы биэриибин толкуйдуурбар ол «ха?ааска» ууруммут санаам к??рэйэн кэлэн, Рево Захарови?ы к?рд??б?т?м. Кы?ын оройо буолан, Ожоговай кии??э кини к?н солото суох, били уопсастыба?а «ту?алыылларын ааспыт» дьонун илиилэрин-атахтарын быы?ыырга ?р? м?хс? сылдьар кэмэ этэ. «Кыра ?п к?р?лл?р? буоллар, сибиинньэни ?л?тэн баран ону быы?аан, торумнаабыт санааларбын бигэргэтиэм этэ. Сыл аайы маннык таба тириитинэн кээнчэ курдуктары тиктэрэбин ээ, то?о диэтэххэ, таба т??тэ сыыйа ириэрии температуратын с?пк? тутар… Онтум саатар с?тэн и?эр, ити дьонум кэтэн баран хаалаллар дуу, хайдах дуу…» – дьоруойум ити курдук ?лэ-хамнас ту?унан кэпсээннээх миигин к?рс?б?тэ.
Кинини та?аарарга биэрии ис хо?оонун ханнык к?ст??гэ дуу, ?йд?б?лгэ дуу аныахха с?б?й? Режиссерум Любовь Васильевнаны кытта с?бэлэ?эн, биэриибитин тымныы тиэмэтигэр аныырга бы?аарбыппыт. Оннук с?бэлэ?эн тар?аспыппыт киэ?э Киин тэлэбиидэнньэ ханаалыгар «Холод» диэн ааттаах биэрии к?ст?б?тэ! Иккиэн т?бэ?эн к?рб?т этибит уонна «идиэйэлэр салгы??а сылдьаллар, ол и?ин биир кэм?э биир санаа элбэх ки?иэхэ киирэр дииллэрэ с?пт??х эбит» дэспиппит.
С?р?н ыалдьыппыт баар буолла, ону тула бу тиэмэни арыйар, сайыннарар сюжеттар барыахтаахтар. Биэриим
«Кэпсиэ» диэн бырагыраама?а киирэр ааттаа?ын ?рд?нэн, мин хас биирдии та?аарыыбын бэйэм бэлиэтэнэрбэр ту?унан ааттаталаан и?эрим. Санаабар, ол аата табылынна?ына, биэриини бэлэмнээ?ин ордук кудурхайдык, айымньылаахтык барар курдук этэ. Холобур, ити бастакы биэриим «Тымныы: саха до?оро эбэтэр ?ст?????» диэн ис-и?игэр ааттаммыта.
Аан бастаан биэрии ис хо?оонун арыйарга т?бэ?иэх дьонтон ыйытыылары киллэрэр «опрос» ньыматынан барар рубриканы аспыппыт. Бу рубрикабыт «Кэпсиэ» ?лэлээбит биэс а?аар сылын тухары уларыйбакка сылдьыспыта, олохсуйбута. Кэлин баар буолбут бы?а эфиргэ барар биэриилэр бу ньыманы тумнубакка ту?аналлар. Манна камера объективыгар т?бэ?иэх хабыллыбыт ки?и айа?а а?ыллан кэпсэтэригэр ыйытыылар с?пт??хт?к толкуйдаммыт, туруоруллубут буолуохтаахтар. Саха дьоно ыйытыы доппуруос курдук буолбакка, кэпсэтии курдук барда?ына ордук а?ыллан кэпсииллэр бы?ыылаах. Холобур, «эн санаа?ар киин куораппыт т??? сайдар?» диэн туруору ыйытыыга, ыйытыллааччы «суох, оннук бы?ыылаах, оттон сайдар дии» диэбит курдук судургу уонна дири? ис хо?ооно суох т?бэ?иэх хоруйдары биэриэ. Оттон суруналыыс бу ки?иттэн: «Ким диэн, хайа диэкиттэн т?р?ттээх-уустаах ки?игиний? Куоракка ха?аа??ыттан олоро?унуй? Дьиэ?-уоту? ханан турарый? Эн санаа?ар, киин куораппытын сайыннарарга туох ?лэ барда?» диэн кэпсэттэ?инэ (ыйытта?ына буолбатах – кэпсэттэ?инэ) куорат олохтоо?о ыйытыы тосхолунан тугу саныырын то?о кутан биэриэн с?п. Биллэн турар, маннык кэпсэтиини аттарыы хара ?лэтэ у?ун, ньа?ай со?ус буолар (у?уннук уулусса?а устуу, ону талыы, бы?ыы-отуу ?лэтэ), ол эрээри т?м?гэ – к?р??чч?н? б?г???? кэпсэтиигэ тардар, кини эмиэ ити ыйытыыларга туох эмэ диэн хоруйдуон с?п эбитин толкуйдатар.
Санаабар эбитэ дуу, кэнники дьон тыла-??? ?сс? а?ыллан кэпсэтэр курдук буолбута, ?сс? бу маннык «опроска» хабыллыбыт ки?и диэн соруйан бэлэмнэммит, к?м?л????чч?лэрим мэлдьи сылдьар ма?а?ыыннарыгар, ки?илээх сирдэригэр анаан кэлэр да дьо??о т?бэ?эр буолбуппут. Дьи?э, миигин сэрэппиттэрэ ээ: «Уулусса?а сахалар ха?ан да астык хоруйу биэрбэттэр, сатаан са?арбаттар, арыллыбаттар», – диэн…
Ол бастакы, тымныы ту?унан биэриибэр мин тус бэйэм сылдьан уулуссаттан уонна ма?а?ыыннарга киирэн: «Эн маннык тымныы сиргэ олороргунан киэн тутта?ын дуу эбэтэр арыый атын сиргэ ?б?гэлэрбит олохсуйбуттара буоллар диэн ардыгар саныыгын дуу?» – диэммин эрийэн-мо?уйан ыйыталаспытым. Бары биир ки?и курдук «киэн туттабыт» диэбэтэхтэрэ, эгэлгэ санаа дьо??о баара биллибитэ: «хотторон, ?т?р?ллэн кэлбит сир туох аанньа буолуой», «икки?ин т?р??р?м буоллар Италия э?ин курдук кэрэ айыл?алаах дойдуларга тала?ан к?р??м этэ», «Африка?а, бука сатаан олоруо суох этим, т?р??б?т сир тымныыта да к?нд?», «би?иги тымныыбытын ту?аныахтаах, онон аан дойдуга аатырыахтаах этибит», о.д.а. Ыйытыылары ыла сылдьан нэдиэлэ аайы биир к?н?м аІаардас маннык ?лэ?э ананна?ына кыаныа суохпун билиммитим.
Миэхэ опрос ыытан а?алар эбии кэрэспэдьиэни к?рб?тт?р? биллэр, онон арай устудьуоннары ту?аныахха с?п эбит диэн санаа?а кэлбитим. Саха тылыгар уонна суруналыыстыка?а ??рэнэр устудьуоннарга маннык ?лэ?э кыттыы т???л??х ??р?йэ?и, идэ?э дьи? у?уйуллууну т?ст??й? Ити санаабытым туолбута: ис санааларыттан ?лэ?ит курдук кэлэн к?м?л???р эдэр до?оттордоммутум. Кинилэр тустарынан ?сс? си?илии кэпсиэхпит.
«Тымныы: саха до?оро эбэтэр ?ст?????» биэриим бэлэмнээ?инин сиэрэ-силигэ ситэн-хотон барбыта. Биир сюжеппыт «Саха сирэ – бу баара?ай холодильник» диир университет физик учуонайдарын кытта кэпсэтиигэ оло?урбута. Тымныы – Саха сирин ?сс? да ту?а?а та?аарылла илик баайа буоларын ту?унан эдэр учуонайдар итэ?этиилээхтик кэпсээбиттэрин би?иги с?пт??х к?ст??лэринэн к????рд?б?пп?т. С?р?н ыалдьыппыт Рево Захарович «то?он ?лб?т ки?ини тилиннэриэххэ с?п» диэн этиитин бигэргэтээри, анаан-минээн то?оруллубут дьон олоххо т?нн??лэрэ к?ст?р «Амазонки XXI века» киинэ каадырдарын к?рд??н, ?г?с сырабыт барбыта (интернеккэ ол са?ана били??и курдук таптаабыккын булбат эти?). Тымныы ту?унан ?с хо?оонноро, бэйиэттэр суруйуулара ту?аныллыбыттара. Са?а бырайыак тахсан эрэрин ту?унан нэдиэлэ инниттэн анонс биэрэммит дьон сэ?ээриитин тарпыппыт. Салалтабыт биэрии ?р?б?л к?ннэргэ тахсыа?ын ба?арбыта. Ол эрээри мин бары ?тт?ттэн ыара?натан к?р?н баран, нэдиэлэ ортотугар тахсарбыт иккиэйэх ки?и ?лэбитигэр ордук табыгастаах буолуо?ун саба?алаабытым. Ардыгар буолбатах, ?кс?гэр ситэ бы?аарыллыбатах т?гэннэр баар буолаллар, ыксаллаах да бы?ыы-майгы тахсыан с?п, урут суотабай сибээс суох эрдэ?инэ ?р?б?л к???э ону бы?аартараары кими эмит булары? с?рдээх к?ч?мэ?эй буолуохтаа?а. Онон улаханнык туруорсан, бастаан сэрэдэ, онтон оптуорунньук киэ?э «Кэпсиэ» киэнэ буоларын ситиспиппит. Дьи?э, ол кэм?э чопчу болдьохтоох, к?ннээх-дьыллаах биэриилэр диэн «Сонуннар», «Сардаана», «Геван» бы?ыылаахтара. ?г?стэр биэриилэрэ биирдиилээн тахсыы буолара, бэлэмнээн б?тэрэллэринэн сайаапкалаан, бырагыраама?а туруортарар этилэр.
Дьэ онон, аналлаах чааска биэриибин: «Итии чэйдээх, и?ирэх кэпсээннээх исти? киэ?э буоллун, сахам дьоно!» – диэн са?алаабытым. Ыалдьытым Рево Захарович били балыы?атыгар эмчит сырдык к??х та?а?ын кэтэн, к?рд??хт?к са?аран кэби?э-кэби?э, сытыы-хотуу ба?айытык хааман-сиимэн сылыбырайа сылдьыбыта ханна да суох: хабар?атын кэтэ ??рэммэтэх хаалты?а хам тутар бы?ыылаах, хара?ы саатырдар сытыы уот-к??с да кинини улаханнык долгуппута, симитиннэрбитэ к?ст?р… Мин сибилигин кинини ты?ыынчанан ыалларга ы?ырыллыбатах ыалдьыт гынан сиэтэн киллэриэхтээхпин… Рево Захаровичка мин уон ?с сыл буолан баран «Сайа этиим…» биэриибэр т?нн?б?т?м, хомойуох и?ин, били этэр кы?ал?алара ?сс? да бы?аарылла илик этилэр.
5. РУБРИКАЛАР
Рубрикалары толкуйдуурбар омук да, дойду киин ханаалларын да ?лэлэрин ??р?йэ?ин ту?аммытым диэн этиэхтээхпин. Ону хайдах баарынан с??эн ылбакка, хайаатар да?аны «сахатытан», бэйэ к?р??чч?т?гэр чуга?атан тиэрдии соругун туруоруммутум. С?р?н ыытааччы бы?ыытынан устуудьуйа?а олорон кэпсэтиини салайабын, оттон рубрикаларбар атын ыытааччылары булар ордук буолуохтаах. Ол эрээри ыытааччынан ы?ырар дьоммор хамнас к?рд?р?р кыа?ым суо?ун билэбин. Онон хамнаска суоттаммакка, айымньылара, ?лэлэрэ-хамнастара экран н???? тахсыан ба?алаах эрэ дьону кытта кэпсэтэргэ тиийиэхтээ?им. Маннык т?гэ??э ханнык ба?арар ханаалга уопсастыба?а биллэр-к?ст?р дьону бэйэлэрин сатыыр эйгэлэригэр тардан, к?ст??н? сэргэхситэр идэлээхтэр. Мин онно биир ха?аас санаалаах, толкуйдаах этим.
«Амтан». Ол са?ана а?ы астаа?ы??а сы?ыаннаах биэриилэр би?иги к?р?р а?ыйах ханаалларбытыгар са?а элбээн эрэр кэмнэрэ этэ. Бу биэриилэр дьон к?ннээ?и оло?ор бы?аччы ту?аны а?алар буолан, к?р??чч?н? олус тардаллара, мин бэйэм да ха?аайка бы?ыытынан, т?гэн т?бэстэ?инэ с?б?лээн к?р?р этим. Арай саха ханаалыгар эмиэ быстыбакка нэдиэлэ аайы к?ст?р маннык биэрии баар буоллун? Ону ?сс? астыырынаа?ар ордук минньигэстик сахалыы са?арар ыытааччы к???нн?н?
Биллиилээх асчыт Иннокентий Тарбаховы атын дьон курдук эмиэ сурах хоту уонна кинигэтин н???? билэрим. Биирдэ эмит экра??а да к?рб?т?м. Ол гынан баран биэриилэр биирдии та?аарыынан то?о эрэ тохтоон хаалаллара. Кини саха дьонугар хайаан да к??т??лээх ыытааччы буолуохтаа?ын сэрэйэрим, онон «Кэпсиэ» бырайыагар биэриим Иннокентий Тарбахов ыытааччылаах «Амтан» диэн рубрикалаах буолуохтаа?ын ыйбытым.
«Ону кини с?б?лэ?эр дуо?» – дириэктэрим бастакы ыйытыыта итинник этэ. «С?б?лэ?эн…» – диэбиппин истэн эрэ хаалбытым. Ол кэнниттэн быстыам дуо, Тарбаховтыын кэпсэтэ, тылбын ылыннара «Тыгын Дархан» диэки барбытым. С?б?лэ?иэ диэн испэр б???х этим да, дириэктэрим бы?аччы ыйыппытыттан «бы?ыыта, урут ы?ыра сатаабыттарын с?б?лэспэтэх эбит…» диэн саарбахтыыр санаалар ??скээн, испин кутуйах буолан кэрбээбиттэрэ. К?р?л??р к?н?с, к?н б??? тыган турда?ына, Ленин болуоссатын устун итинник саарбах санаалардаах хааман и?эммин, эмискэ уун утары Иннокентий Тарбахов бу илэ бэйэтинэн мичээрдээн сэгэйэн и?эрин к?р? т?сп?т?м. Э?эрдэлэ?эн, бэйэбин били?иннэрэн эрдэхпинэ: «Оттон билэбин ээ…» диэн бы?а т?стэ. Толкуйбун кэпсээбиппэр бэркэ сэргэхсийдэ: «Мин эгэ эрэ буолла?а дии… Дьоммутугар-сэргэбитигэр тугу билбиппитин, сатаабыппытын тар?ата сылдьыахтаахпыт…» – диэтэ. Бастакы биэриибитин саламаат эгэлгэ к?р??нэрин астаа?ы??а аныах буолан, ??рэн-к?т?н ара?ыстыбыт. К?р, мин ол соруйан болдьоспут курдук к?рс????б?т?н «мээнэ?э буолбатах» дии санаабытым уонна ха?ан эрэ Тарбахов ту?унан кэпсиир буоллахпына, хайаан да ахтан а?арыа?ым дии санаабытым. Онтубун бу суруйа олоробун.
Иннокентий Иннокентьевич курдук ки?и к?ст?р буолбута бастатан туран, саха дьонугар с?д? бэлэх буоларын та?ынан, тэрилтэ?э эмиэ с?рдээх улахан с??й?? буолар. Кини тэрилтэ бэйэтэ дьа?айыахтаах, тэрийиэхтээх, ороскуотуруохтаах т?гэннэрин: астыыр а?ын босхо буларыттан са?алаан, ас астыырга то?оостоох о?охтоох, остуоллаах, и?иттээх-хомуостаах у?уллар муннугунан хааччыйыыга; ханна эмит кэлэр-барар буоллахха, суолу-ии?и хайыыга, массыынаны булууга тиийэ тус бэйэтэ бы?ааран, тэрийэн кэби?эр кыахтаах, онтугар эбии эрэйин ту?угар хамна?ы эрэйбэт, биир тылынан «абыраллаах» ыытааччы буола т?сп?тэ. Итини барытын хампаанньабыт бэйэтэ ха?ан да кыайан дьа?айбат, кини ?р?? харчыта суох буолар, биир эмит эрэстэрээни кытта дуогабардаста?ына да, кини рекламатын хара ньуура суох та?аарар б?р?к?тэ суох хабала?а киирэр. Оттон Иннокентий Тарбахов уонна «Тыгын Дархан» эрэстэрээн салайааччыта Мария Габышева саха тэлэбиидэнньэтин сайдыытыгар т???л???? о?орбуттарын бэйэлэрэ да билбэттэрэ буолуо.
Мин бастаан Иннокентий Иннокентьевич «Амтаны» со?ото?ун салайан ыытыа дии санаабытым, онтум баара кини биир идэлээхтэрин: о?ох аттыгар аата-суола суох айымньылаахтык ?лэлии сылдьар атын асчыттары к?рд?р?р, т???лгэ сырдыгар сиэтэн та?аарар дь?кк??рдээ?э. Ол курдук Дьокуускайга да, ардыгар, кинилиин сынньала??а тэ?нээх айаннарга сылдьан Чурапчыга, Ха?аласка ?т??кэн асчыттары устубуппут, кинилэр искусстволарын саха дьонугар к?рд?рб?пп?т. Ол сылдьан Тарбаховка асчыттар хайдахтаах с?г?р?йэллэрин, дьи?нээх гуру, мэтр бы?ыытынан билинэллэрин к?р?н итэ?эйбиппит. Тарбаховы кытта асчыт, кулинар идэтин рейтинэ ?рдээн, суолталанан и?эрэ к?ст?б?тэ диэн ким ба?арар этиэ.
Иннокентий Иннокентьевич 60 саа?ыгар аналлаах улахан биэриини устан, бэрийэн та?аарбытым. К?р??чч? «Амтаны» олус с?б?лээбитэ. Кини «Кэпсиэ?э» хара ма?найгыттан тардыстыбыт биир т?р??тэ Тарбаахаптаах «Амтан» баарыттан буоларыгар саарбахтаабаппын. Ол эрээри хастыы эмэ чаас устубут ?лэбититтэн (ардыгар ыраах айаннаан тиийэ-тиийэ) биэс м?н??тэттэн у?аабат к?ст??н? эрэ та?ан та?аарарбыттан, элбэ?и, ол и?игэр ыытааччым табыллан са?арбыт-и?эрбит да т?гэннэрин, ылан быра?арга к??эллэрбиттэн абара саныырым. Сюжеттар уонна рубрикалар ол биэс м?н??тэттэн у?аатахтарына, устуудьуйа?а ы?ырбыт ыалдьыттаргын кытта кэпсэтии? кылгаан тахсар. Бы?а эфир киэбэ эмиэ сюжет кылгас буоларын ирдиир. Дьэ ол ту?уттан, хайдах гынан кылгатары эрэ толкуйдаан т?б?н? сыспыт т?гэннэрим элбэхтэр. Ардыгар Тарбаахабы эрэ та?ааран, ас ту?унан биэриини аІаардастыы ыытар буоллар, дии санаан да ылааччыбын.
Тарбахов «Амта??а» табыллан ыыппыт уруоктарын аа?ан сиппэккин. Ол эрээри мин идэ?э кэмигэр анаабыт биэриибитин ситэрбит-хоторбут т?гэнин умнубаппын: онно кини хааны кутарга, быары туу?аан то?орорго, ха?аны, хартаны харайарга э?ин ??рэппитэ. Быы?ыгар м???тэлээн ылар: «Саха ыала туох да толкуйа суох быары к????? то?орон кэби?эр. Киллэрэн кытыытыттан кы?ан ылан сиир уонна эмиэ та?ырдьа та?аарар. Ол аайы бу быар хаачыстыбата т??эн и?эр диэни ?йд??б?т. То?о сатамматый, бу курдук порциянан, кыра-кыралаан салапаа??а эрийэн то?орор? Уурарга, харайарга да, киллэрэн остуолга уурарга да табыгастаах…»
«Онтон дьэ тиэстэ?ин охсо?ун», – диэн бурдугун кутан эрдэ?инэ далбаатааммын тохтотобун. «Хас кыраам бурдугуй, ону этиий! К?р??чч? эппэтилэр диэ дии!» – «Оо дьэ! Оттон 500 кыраам ини…» – илдьэн ыйаан к?р?р. Ыйаа?ын чопчу 500 кыраамы к?рд?р?р: «Эппэтэ?им дуо…» – диир.
«Тиэстэ 20 м?н??тэ сынньаныахтаах», – тиэстэтин сотторунан сабан баран таптайа т??эр. «Оо, оттон ону кэтэстэхпитинэ устар кэммит б?тэр дии. Биир чаа?ынан оператор атын биэриини уста барар.». Иннокентий тарбахтарынан тиэстэтин ?р?-та?нары суруйан к?р?р: «Чэ, э?иги ыксыыргытын и?иттэ бы?ыылаах. Тута дыгдас гынна. Са?алыыбыт.». Хайдах ?лэлээбиппитин ити курдук кэпсии турдахха бэйэтэ б?т?н кинигэ тахсар кыахтаах…
«Былаас вертикала» диэн к????рэр кэмигэр ?лэлээбиппит. Киинтэн Нехорошев диэн ки?и Саха тэлэбиидэнньэтин ?лэтин к?р?-истэ кэлбит диэн буолла. ?лэбитин-хамнаспытын ?р кэтээбит, онтон: «Биир эрэ биэриини ти?э?эр тиийэ к?рд?м, тылын ?йд??б?т да буолларбын («Кэпсиэни» эппит). Итинник биэриилэр то?о нууччалыы тылынан тахсыбаттарый? Онно ?сс? билэр ки?им, повар Тарбахов, астаан к?рд?р?р? баар. Кини национальнай б?л??дэлэрин нууччалыы тыллаахтар то?о к?р??-билиэ суохтаахтарый?» – диэн хабааннаах т?м?к о?орбут.
???эттэн этилиннэ да, би?иэхэ чиэс биэрэ т??эллэр, «и?иттиэм-истибэтиэм» диэх курдук буолар. Тарбахов биэриитин нууччалыы гыныахха – ол аата «Кэпсиэттэн» та?аарыахха диэн с?пс?лгэн са?аланна. Мин а?ыйа санаабытым эрээри, Иннокентий Иннокентьевич экра??а тахсар кэмэ биэс м?н??тэттэн у?уохтаа?ын, кини былаана, ба?ата ?сс? да элбэ?ин ?йд??р буоламмын, алгы?ынан атаарбытым. Уонна ити кэм?э «Кэпсиэ» к????н ылан, ханнык да рубрикалара суох барда?ына да?аны, к?р??чч?т?н с?тэрбэт та?ым?а тахсыбыт этэ. Тарбахов туспа биэриилэнэрэ ???эттэн дьа?аллыбыт буолан, «Тыгын Дархан» эрэстэрээ??э устуудьуйа-куукуна о?о?уллубута, тустаах редактор анаммыта, асчыппытыгар кэмниэ-кэнэ?эс, дуогабарынан кыра хамнас т?л?н?р буолбута. Кинилэр биэриилэрин биир бастакы ыалдьытынан миигин ы?ырбыттарыгар ??рб?т?м. Тарбахов онно: «Сайа миигин тэлэбиидэнньэ?э а?албыта» – диэн к?р??чч?лэригэр ту?аайан эппитэ. Ол са?аланарыгар биэрии нууччалыы барар этэ, онтон ити ирдэбилтэн сыыйа уонна саамай с?пк? туораабыттара: «Тарбаахаптыын астыахха» к?р??чч? к?т?ппэт биэриитэ буолбута.
Иннокентий Иннокентьевич «тэптэрэн ылыахха», «сырдьыгыната т??эбит» э?ин диэн бэрт ба?айдык са?аран кэби?ээччи. Дьи?э, кини ас астаа?ыныгар киирбит тиэрминнэри сахатытыыга ?лэлэ?эр кыахтаах эбит. «Туши гынабыт» диэни «б?ск?тэн бу?арабыт» диэччи. Ханнык да саха итини аты?ыраабат, кулгаахха с?р?-с?пк? киирэр уонна ?йд?н?р. Итинник, т?р??б?т тылбыт ис кыа?ыттан та?ааран, ас астаа?ыныгар ба?ылаан-к???лээн киирбит тыллары, ?йд?б?ллэри ыарыыта суох сахатытан кэби?иэххэ баара. Онуоха ханнык да учуонайдардаа?ар ордук та?аарыылаахтык уонна таба чулуу асчыппыт ?лэлэ?иэн с?пт??х дии саныыбын. Тарбаховтыын айар ?лэбитинэн ?сс? да алты?ар санаалаахпыт уонна ол ба?а санаа туоларыгар эрэллээхпит.
Оттон Нехорошев ?лэтин т?м?г?нэн «Кэпсиэни» сэргэ «Нескучный вечер» диэн нууччалыы тылынан бы?а эфиргэ тахсыы баар буола сылдьыбыта да, то?о эрэ у?аабата?а.
«Суруллубут – суоруллубат». Маннык ааттаах рубрикалана сылдьыбыппыт. Т??? да?аны бу кэм?э тыаттан кэлэн олохсуйуу му?утаан элбээн турдар, сахалыы тыллаах бэчээт то?о эрэ м?лт??н, аа?ааччытын ахсаана, баппыыскаттан да к?рд?хх?, быста а?ыйаан сылдьар кэмэ этэ. Ки?и сахалыы аахпат, сонуннары бэйэтин тылынан билсибэт буолла?ына, т?р??б?т тылыттан тэйиитэ быдан т?ргэтиир буолла?а. Ол и?ин мин т??? сатанарынан, сахалыы бэчээт дьонун биэриилэрбэр та?аара сатыыр этим, бэйэм «Орто дойду сонуннара» ха?ыакка биир бала?аны айан-суруйан та?аарарга ылса сылдьыбытым. Онон «Кэпсиэ» биир рубрикатыгар сахалыы бэчээккэ бу нэдиэлэ?э туох сонун суруйуу тахсыбытын сырдатыахха, дьону сахалыы аа?ыыга к???л??ххэ диэммин, «Суруллубут – суоруллубат» рубриканы киллэрбитим (босхо реклама!). Ыытааччыта да кэбэ?эстик к?ст?б?тэ. Мин Анна Варламова-Айысхаана диэн ?ч?гэйдик билсэр суруйааччылаахпын. Арай биирдэ кини дьиэтигэр тиийэн олордохпуна кыра кыы?а Виктория киирэн кэллэ. Ыал ийэтэ эбит, туспа олорор, суруналыыс идэлээх, «Ил Т?мэн» ха?ыакка ?лэлиир. Арай кыы?ым тэлэбиидэнньэ ?лэ?итэ буолар ыра санаалаа?ын кэпсээтэ. Ыра санаа эрэ буолбатах, кини ол ту?угар толкуйдаабыта элбэх эбит, онноо?ор хас да биэрии бырайыагын торумнаан, суруйбут-бичийбит. Сирэйэ-хара?а да чолбоодуйан, ?й?-санаата да арылыйан, ки?и эрэ кэрэхсиэх ыытааччыта буолуо?ун таайбытым… Мин кими да ?лэ?э ылар кыа?а, бырааба суох ки?ибин, арай…
Виктория Контоева к?р??чч? иннигэр аан бастаан ол «Суруллубут – суоруллубат» рубрика ыытааччыта буолан тахсыбыта. «Олус биллэр араспаанньалаах (ол кэм?э тустуук Контоевтар к?ннээн сылдьаллара) хайдах эрэ курдук. Ту?ана сатыыр диэхтэрэ. Онон ийэм араспаанньатынан тахсабын», – диэн кини экра??а ?р уонна олохтоохтук кэлэрин биллэрэр этиитин о?орбута, онон титргэ Виктория Варламова диэн суруйбуппут. Ол да курдук буолбута, сотору Викторияны «Сонуннар» бэлиэтии к?р?н ы?ыра охсубуттара. Онон, саха экраныгар ?сс? биир ?т??кэн ыытааччыга суол а?ан баран, «Суруллубут – суоруллубат» рубрикабыт эмиэ тохтообута.
«Аа?ы?, «Бичик» кинигэтэ». Дьиэ?э турар т?л?п??н уонна мобильнай т?л?п??н икки ардыларыгар сибээс ханнык к?р??э баар этэй?.. Умнубуккут дуу, пейджер диэн баар этэ. Мин ити пейджери кытта биэриибитин уонна «Бичик» кинигэ кы?атын сиэтти?иннэрэ ?йд?? сылдьабын.
Саас саа?ынан. ?лэлээн и?эн, устуудьуйа?а баар т?л?п??нтэн ураты, са?а, ол са?ана сайдыылаах сибээс к?р??э – пейджер баар буолла?ына сатанара к?ст?н тахсыбыта. Мин хос куортамна?ан олорорум, онон дьиэтээ?и т?л?п??н?м диэн суо?а. Ол ыалдьыттарбын кытта болдьо?орбор, атын да т?гэннэри бы?аарсарбар олус охсоро. Пейджер атыыла?ыахпын – быыкаайык хамна?ым арыычча аспытыгар тиийэр-тиийбэт этэ. Салалтабар этэн к?рб?пп?н, «спонсорда бул» диэбиттэрэ. Ол са?ана хампаанньа?а коммерциянан дьарыктанар салаа суо?а, редактордар биэриибит ту?угар туораттан к?м? к?рд??рб?т, буларбыт к???ллэнэрэ. Солото суох дьо??о ол эбии т?б?к этэ эрээри, «хааччахтаабаттарыгар махтал» эрэ диирбитигэр тиийэрбит.
Бы?а эфиргэ ыытар к?рэхтэрбит дьон к???н улаханнык к??ртээбиттэрэ, онуоха быстыбакка кэлэ турар туох эрэ утары уунардаах буолуохтааххын. Манныкка ?ч?гэй сахалыы кинигэ саамай с?пт??х диэн санааламмытым. Онон «Бичик» кинигэ кы?атын ту?унан толкуйдуурум элбээн барбыта. Август Васильевич Егоров – издательство эдэр салайааччыта мин этиибин булгуччу ?й???эр эрэнэн туран, кэпсэтэ киирбитим. Ол кэпсэтии т?м?г?нэн к?р??чч?лэргэ бириистэри эрэ буолбакка, били ба?алаах пейджербин ыларга харчыны кытта бы?аартарбытым уонна «Бичик» са?а кинигэлэрин ту?унан анал рубриканы а?арга илии тутуспутум. Ыытааччытынан издательство бэйэтин ?лэ?итэ буолбута. Са?а тахсыбыт кинигэлэри кэпсиир, к?рд?р?р. ??р?йэ?э суох ки?ини устар эрэйдээх буолар, ?лэ тэтимэ бытаарарыгар тиийэр. Му?наан-сордоон устубуппутун эмиэ ?с-биэс м?н??тэ?э диэри кылгатабыт.
Пейджербит олус бэркэ сулууспалаабыта. Арай Фалько-пейджи??э оптуорунньук аайы долгуйуу б???т? ???: ити к?н хайаан да сахалыы са?арар, суруйар оператор олоруохтаах; илдьит киириитэ бу к?н му?утуур элбэххэ тиийэр буолбут.
Сотору буолан баран, НВК ханаалыгар «Аа?ар бала-
?ан» диэн Наталья Харлампьева ыытар б?т?н биэриитэ баар буолан хаалбыта. Онно эмиэ «Бичик» кинигэлэрин били?иннэрии барар этэ. Би?иги ?р? тыынан бараммыт, хатыласпат ту?уттан аналлаах рубрикабытын кытта эмиэ арахсыбыппыт. Ол эрээри саныыбын: урукку ?тт?гэр, «Кэпсиэ» кэпсээнигэр тахсыар диэри, то?о да са?а кинигэлэргэ анаммыт биэрии суо?а эбитэ буолла, диэн. «Аа?ар бала?ан» эрдэттэн баара буоллар, мин итинник рубриканы толкуйдуу да сатыам суо?а этэ.
Рубрика тохтообутунан, «Бичиктэртэн» олордьу арахсыы буолбата?а, биэрии ахсын мин ойуулаах-о?уордаах маллаах и?иппиттэн бу издательство та?аарбыт бииртэн биир бэртээхэй кинигэлэрин, халандаардарын к?р??чч?лэрбэр бириис бы?ыытынан хостуурум б?тэ?иккэ диэри сал?анан барбыта.
«К?р??чч?лэргэ к?рэх». Билигин устуудьуйаттан бы?а эфиргэ барар бары биэриилэр к?р??чч?гэ ыйытыы, хо?уйууга сорудах эбэтэр таайтарыы киэбинэн к?рэхтэри ыыталлар. Маннык к?рэх ти?игин быспакка ыытыллар к?р?? бы?ыытынан утумнаахтык бастаан «Кэпсиэ?э» киирэн, салгыы сити?иилээхтик олохсуйда дии саныыбын. Кинини «рубрика» диэ?и соччо сатамньыта суох курдук, ол эрээри к?т?ппэккэ, хас биирдии тахсыыбыт аайы киллэрбит буоламмыт, кинини «Кэпсиэ» быстыспат сор?отун бы?ыытынан к?р?рб?т с?п.
Би?иги к?р??чч?лэрбит тустарыгар кинигэттэн ураты ?сс? атын, сыаналаах бириистэри буларга эмиэ кы?анар этибит, холобура, бриллианнаах о?о?ук, б?н??к?л, фотоаппарат, тии?и о?орторууга, бассей??а сылдьыыга абонеменнар э?ин курдук. Ол бириистэр барылара тустаах биэрии ис хо?оонугар с?п т?бэ?эр буолаллара.
«Кэпсиэ» биир уратытынан с??йб?т ки?ини эбэтэр кинини сирэйдээччини устуудьуйа?а ы?ыран а?ыйах тылы-
нан кэпсэтэн аа?ыы эбит. Дьэ манна сура?ан билбэтэх, т??ээн баттаппатах дьону? кэлэллэрэ ыытааччыга ту?унан кэрэхсэбиллээх буолар. Атын ?тт?ттэн – ха?ан да экра??а к?ст??м диэбэтэх ки?и устуудьуйа ыалдьыта буолан хаалара киниэхэ бэйэтигэр, чугас дьонугар, атын к?р??чч?гэ да?аны со?уччу, умнуллубат т?гэни тосхойор.
Би?иги бириистэрбит кыра хамнастаах ?лэ?ит дьо??о т?бэ?иэхтэрин олус ба?арар этибит. Олоххо оннук т?гэн ахсааннаахтык эрэ буолар эбит. Онноо?ор бриллианнаах о?о?укпутун с??йээччи университет бэрэпиэссэрэ буоларын истэн баран (бэйэм т?л?п??н?нэн кэпсэтэ туран) с??м т?сп?пп?н кистээбэтэхпин! Ол кэпсэтиибитин кэнники ?ч?гэйдик билсэр ки?им буолбут, филология билимин дуоктара Валентина Григорьевна Семенова маннык ахтар: «Арай «Кэпсиэттэн» эрийэбит, кыайыылаах буолбуккунан э?эрдэ! Хатас олохтоо?о?ун дии, туох ?лэ?иккиний?» Мин ??р??н? кытта: «Хатаска дьиэлээхпин, бэйэм университекка ?лэлиибин, саха тылын преподавателэбин!» – диибин. Туруупка анараа ?тт?гэр чочумча чуумпуран ылбыттар, онтон хомойон хаалбыт мин са?ам и?иллибит: «Оо, дьэ… Биирдэ ба?ас тыа ха?аайыстыбатын ?лэ?итигэр дуу, дьиэ сууйааччыга дуу т?бэспитэ буолуо дэспиппит…» Ки?и кэнники бэйэтэ бэйэтиттэн сонньуйар ээ, ардыгар.
Бириистэрбин хостуур, туо?унан тигиллибит, ойуулаах-о?уордаах маллаах и?иппин дьон-сэргэ билигин да умнубакка саныыр-ахтар. Ити и?ит биэрии ис хо?оонугар олус табыллан киирбит, кэпсээммитин, к?ст??б?т?н ситэрээччи-хоторооччу да буолбут эбит.
Арай биирдэ хампаанньабыт салалтата (Харлампий Назарович са?ана) Таатта улуу?ун кытта бииргэ ?лэлииргэ с?б?лэси?ии т??эрсибитин чэрчитинэн, айар ?лэ?иттэри улуус нэ?илиэктэринэн ы?ыран ыалдьыттаттылар. Би?иги б?л?хп?т Дэбдиргэ диэн ыраах дэриэбинэ?э барар буолла. Олохтоохтор олус ?ч?гэйдик к?нд?лээн-маанылаан к?рс?б?ттэрэ. Т?нн?рб?т?гэр нэ?илиэк ба?ылыга дьэрэкээн ойуулаах, улахан ба?айы маллаах и?ити к?т???н та?ааран: «Би?иги НВК сахалыы куттаах-с?рдээх биэриилэрин о?орооччуларга махталбыт бэлиэтин – бу олохтоох маастар Парасковья Матаннанова тикпит туос и?итин бэлэхтиибит. Б?л?х салайааччыта маны бэйэтэ к?р?н, тэлэбиидэнньэ ту?угар сулууспалатыа», – диэн баран, б?л?хп?т салайааччытыгар, оччотоо?уга улуус телестудияларын дирекциятын салайбыт Иннокентий Готовцевка туттаран кэбистэ.
Айаммыт у?ун. «Уазик» инники олбо?ор салайааччыбыт дьэрэкээн туос и?ити ара?аччылыы к?т???н олорор. Мин буолла?ына, бу и?ит хайдах «тэлэбиидэнньэ оло?ор, ?лэтигэр-хамна?ыгар сулууспалыан» с?б?н толкуйдуубун. Бэрэсидьиэммит кэбиниэтин киэргэтиэххэ с?п буолуо. Эбэтэр Готовцев салайааччы буолан сылдьыбыт айанын ?т?? ?йд?б?л?гэр дьиэтигэр илдьэ бардын. Эбэтэр биир эмит биэрии бэйэтин символа-бэлиэтэ курдук устуудьуйа?а туруорар мал гыныан с?п. Ол биэрии хайаан да сахалыы тыыннаах буолуохтаах. Кини кута-с?рэ бу маллаах и?ит курдук т?? былыргы ?б?гэни кытта ыкса ситимнээх, кэрээбэт кэрэ санаанан сайар, бараммат исти? кэпсээнинэн сал?анан и?эр буолуохтаах.
Оттон… «Кэпсиэ?э» туруорар соруктарым итинник буолбатахтар дуо? Ол эрээри устуудьуйам о?о?уута маллаах и?ит турарыгар барсыбат ээ. Эмискэ «Черный ящик!» диэн санаа ?йб?р охсулунна. «Поле чудес» биэриигэ Леонид Якубович: «Приз в студию!» – диэтэ?инэ, хара дьаа?ыгы к?т???н киирээччилэр дии. Ол и?игэр ба?ар, к?л?? гыммыт курдук, хаппыыста сахсаллан сытара буолуо эбэтэр дьол туругуруутун туо?ута буолан, массыына к?л???э кыайыылаахтык кылбачыйа сытара буолуо… Ыытааччы хара дьаа?ык хаппа?ын а?ыар диэри оонньооччу онно туох баарын билбэт. Оттон би?иги эмиэ оонньотобут дии… Ол эрээри онно ха?ан да хаппыыстаны угуохпут суо?а, онно хайаан да сахалыы кинигэ уонна биирдэ эмэ бриллианнаах о?о?ук курдук к?нд? маллар угуллуохтара!
– Иннокентий Иннокентьевич! Мин биллим, маллаах и?ит саха к?р??чч?т?гэр хайдах ту?алыырын! – нуктаан испит салайааччыбын сиэ?иттэн тардыалаан у?угуннарабын уонна толкуйбун кэпсээн массыына и?ин толорон кэби?эбин.
Массыына и?инээ?илэр бары с?б?лээн к?йг??рэ т??эллэр. Итинник, «Кэпсиэ» биэрии к?р??чч?лэригэр утары уунар бириистэрин харайарга ананан тигиллибит курдук, и?иттэммитэ…
«Тиктим 2003 сыл. Таатта. Матаннанова Парасковья Петровна. Дэбдиргэ» диэн и?иппит т?гэ?эр сурук баар. Дьи?э, айар ки?и кыайан тэриммэккэ хаалан, саамай элбэхтик толкуйдаабыт, и?игэр иитиэхтээбит санаатын, иэстээх курдук ?йд??б?т т?гэнин кыайан ситэрбэккэ, толорбокко хаалара баар эбит. Мин киниэхэ, Парасковья Петровна?а, ааттаан-суоллаан тиийиэхтээх, кини ту?унан кэпсиэхтээх, кинилиин кэпсэтиэхтээх этим эбээт… Ол эрээри дэбдиргэлэртэн ы?ырыыны кэтэ?эн дуу, к?н тура-тура т?б?ктэн т?б?г? ?м?р?т?? ?гэнигэр дуу ити санаа туолбакка хаалбыта. Бэйэбин «ыраа?ырда» сатаан, ардыгар саныыбын манныгы: би?иэхэ массыына биэрэн командировка?а ыытыы диэн с?рдээх сэдэх буолааччы. Арай ?рд?к? салайааччыбыт тылын биэрбит дьонун уста барарга камера да, командировка да, с?м?л??ккэ билиэт да олус кэбэ?эстик баар буола охсооччу. Мин ?кс?гэр дьон, тэрилтэ, нэ?илиэк, улуус ы?ырыыларынан баран ?лэлиир буоламмын, ы?ырааччылар бэйэлэрин к?л?л?р?нэн сылдьа сатааччыбын. Аан бастакы оннук айаммыт Томпо улуу?ун Кириэс Халдьаайытыгар этэ. Аны хонуктаах командировка?а барар т?бэлтэ?э кэлэр нэдиэлэ?э хатылаа?ыны эрэ туруораргар тиийэри?: то?о диэтэххэ, нэдиэлэттэн икки к?н к???рээтэ?инэ, са?а биэрии сюжеттарын ситэн о?оро охсубаккын. Чэ, ол эрээри ити бэйэм бэйэбин буруйдуурбуттан куотуна сатыыр толкуйдарым ааспаттар-арахпаттар диирбэр тиийэбин. Дьи?-чахчы туруммутум буоллар, Дэбдиргэ?э таксинан да айаннаан, хайаан да тиийиэхтээх этим, тиийэр иэстээх этим…
«Ноо». Саха ки?итэ сэргээбитин бигэргэтэр, кэпсээччини тэптэрэн биэрэр са?а аллайыыта. Маннык ааттаах рубрика биэриибин син у?ун кэм?э киэргэтэ сылдьыбыта. Ханнык ба?арар тиэмэни арыйарга ис хо?оону ?сс? дири?этэн, сытыыр?атан биэрэр тэттик и?итиннэриилэр баар буолаллар. Ону бэйэ? тылгар холбуу сатыы олоруохтаа?ар с?пт??х к?ст??лэринэн тиэрдэр к?р??чч? ?й?гэр-санаатыгар быдан ырылхайдык киирэр буолла?а. Холобур, харчы тиэмэтигэр анаабыт биэриибитигэр ха?ан, ханна, хайдах харчылар баар буола сылдьыбыттарын тустарынан ки?и эрэ со?уйа истиэх т?гэннэрин «Ноо!» рубрика кэпсээн кэби?эр. Сэрии ту?унан биэриибитигэр нуучча «Ураа!» ха?ыыта Петр I ыраахтаа?ы дьа?алынан, кини калмык сэриитэ кимэн киирэригэр туттар «Ураай!» ха?ыытын с?б?лээбититтэн ??скээбитин уонна калмыктар ураайдара би?иги уруйбутунуун уруулууларын ту?унан эмиэ «Ноо!» рубрика?а табыллан кэпсиигин: экра??а бастаан А?а дойду сэриитигэр атаака?а киирэн и?эр саллааттар к?ст??лэрэ, онтон былыргы калмыктар аттаах сэриилэрин ойуута, Петр I мэтириэтэ, былыргы нуучча аармыйата, онтон саха боотурдарын ??к??тэ бу кэпсээн икки м?н??тэтин сапта?ына дьайыыта ордук к??стээх буолар.
Бу рубрика?а би?иги к?р-к?л?? театрын артыыстарын кытта бэркэ тапсан ?лэлээбиппит. Кинилэр диэтэх дьон, сценарийы кэпсээти? да, айан-оонньоон, ки?и эрэ айа?ын атан олорон к?р??х т?гэннэрин туруора охсон кэби?эллэрэ. Мурун ту?унан биэриигэ мунна ха?ы?ырыыр эрин кытта эрэйи к?р?н утуйа сатыыр дьахтары, о.д.а. «Ералашка» маарынныыр устуулары сорох к?р??чч?лэр умнубатах буолуохтаахтар.
6. ТАБА ТАЙАНЫЫЛАР. ТИЭМЭЛЭР
«Хайа, толкуйдаабыт рубрикалара ?ксэ аара суолга к??р?тт?н т??эн испит холоон да биэрии эбит», – дии саныаххыт, ба?ар. Ол эрээри «Кэпсиэ» дьону тардыбыт с?р?н ньымата – кэпсэтэр тиэмэни, биэрии тосхолун таба тайанан булуута эбит. Холобур, ити «мурун ту?унан биэрии» диэтим дии. Ити тиэмэ би?иэхэ лор-быраас с?р?н ыалдьыт буола кэлэриттэн сылтаан толкуйдаммыта. Т??? да хапта?ай буоллар, бу тыыннаран-тыбыырдан сылдьар муннубут барахсан ту?унан, т??рэ ха?ан кэпсээн бардахха, бараммат сэ?эн буолуох курдуга…
Олохпут эгэлгэ к?ст??лэригэр, айыл?а?а, ки?и ки?иэхэ сы?ыаныгар, дьо?урга-талаа??а, тэрилтэлэр ?лэлэригэр, тылга-?ск?, хамныыр-харамайга, философия ?йд?б?ллэригэр, айымньыларга… туохха-туохха анаабатахпытый, би?иги биэриибит ис хо?оонун?!
Ол эрээри саха дьонун саамай долгутар, кинилэр с?рэхтэрин ыппытынан киирэр тиэмэлэр бааллар эбит этэ.
Устуудьуйа?а олорон, мэктиэтигэр, к?р??чч?лэртэн дирдиргэс с??рээн субу тиийэн кэлэрин билэргэ дылы этим. Оннук буолбута, би?иги аІаардас сылдьар, олох устун бииргэ хаамсар до?ордорун булбатах дьон кы?ал?аларын ту?унан кэпсэтиини тэрийбиппитигэр. Оннук буолбута, т??рт устуруока к?п?л??т? суруйууга б?н?iк?л бириистээх сааскы кус булдун ту?унан биэриибитигэр; оннук буолбута, Дьокуускай куоракка саха тыллаах о?о саада, оскуола элбиирин туруорсар т?р?пп?ттэр б?л?хт?р?н та?аарар биэриибитигэр; оннук буолбута, бастакы Бэрэсидьиэн Михаил Ефимович Николаевка анаммыт та?аарыыбытыгар; венгр уола Чоба кыттыылаах омуктар сахалыы са?аралларын к?рд?р?р биэриибитигэр; эбэтэр дьикти дьо?урдаах, ойуун таттарыылаах ураты ки?и со?уччу этиилэрин истэрбитигэр, ма?найгы таптал ту?унан долгуйа ахтарбытыгар… онтон да атын т?гэннэргэ.
«Аналлаа?ым ханна?ыный?». Бу биэрии итинник эрэ сити?иилэниэ дии санаабата?ым. Саатар Дьокуускайга ?лэлээн эрэр суорумньу кулуубун салайааччыта кэлиэх буолан баран, бэйэтин оннугар олох да атын, бастаан ыйыталастахха иилэн тугу да кыайан хоруйдаабат дьахтары ыыппыт этэ. Онтон санаам т??эн, эрэлим эрэ эрдэттэн о?орбут сюжеттарбар хаалбыта. Онно ?йд??рб?нэн, опрос табыллан та?ыллыбыта уонна биир суорумньу н???? холбоспут ки?ини к??стээх ирдиир (сыскной) агентствоттан итэ?э?э суох ?лэлээн буламмыт, ылбыт интервьюбут баара. Ол ки?ибит «сирэйбин к?рд?рб?т буоллаххытына» диэн ирдэбиллээх у?уллубута. Онон кинини бэйэбит кэбиниэппит т?нн?гэр туруорбуппут, уоту умулларбыппытыгар кини сирэйэ к?л?г?рб?тэ, ол оннугар т?нн?г?нэн к?ст?р кырыаны б?р?мм?т хаты?нар ордук сырдаабыттара, хайдах эрэ таайтарыылаах ба?айы к?ст?? тахсан кэлбитэ. Ол туран бу отутуттан тахсыбыт эр ки?и:
– Таптыыр кыы?ым атын уолга кэргэн тахсыбыта. Ол и?ин кыргыттар диэки к?рб?т да этим, ону билэр дьонум суорумньулаан, били??и кэргэмминиин били?иннэрбиттэрэ. Олоробут ?ч?гэй. О?олоннубут. Холку ба?айы олох, туохтан да улаханнык долгуйбаккын э?ин, – диир.
– Арай ол урукку кыы?ы? «кэл миэхэ, ал?ас эйигиттэн барбыппын» диэтин? – диибин.
Ки?ибит чочумча са?ата суох турар, онтон:
– Ким билэр… Араа?а, суох буолуо… Эрээри, ба?ар…
К?р, таптал син биир тарда турар эбит этэ.
Дьэ, ити курдук бэлэмнээх биэриибин са?алаатым. Кэпсэтиини дьон син сэ?ээриэ, тута да буолбатар, биирдиилээн да?аны эрийэн кэлиэхтэрэ диэн санаалаа?ым. Т?л?п??мм?т атын хоско турар, са?а администраторынан ?лэлээн эрэр кыыска «сюжет кэмигэр ыйытыылары киллэрэн биэрээр» диэн сорудахтаатым. Ол са?ана пейджердэнэ илик кэммит эбит.
Арай кэпсэтэ олоробут, ?гэс курдук к?рэхпин биллэрдим, опро?ум ааста, сюжетым ааста, арай к?р??чч?лэрбиттэн ыйытыы суох. Хайыахпыный, били кэлбит дьахтарбын кытта олох ту?унан у?атан-кэ?этэн кэпсэтэрбэр тиийдим. «Зал и?ин толорор музыка…» диэн ырыанан э?ин эргийэн, э?силгэннээх кэпсэтии буолар хабааннанна. Хата, ки?им айа?а син а?ылынна. ?сс? биир тойуксуттаах этим, кэргэн тахсыбатах кыыс суланар ырыатын (тылын бэйэм суруйан биэрбитим) толоруохтаа?а. Дьи?э, бастаан оннук ис хо?оонноох тойугу толоруон ба?арбата?а, онтон ??рэтэн, эрчиллэн к?р?н баран: «Толорор эбиппин, кырдьык, кэргэн тахсыбатах элбэх кыргыттар ааттарыттан ыллыыбын, норуодунай театрга оруол толоро турар курдук. Уобарас буолабын. Бэйэм иккис кэргэммэр олоробун», – диэн, к?лэ-к?лэ, с?б?лэспитэ. Эрчиллэрбитигэр олус ?ч?гэй этэ. Арай до?оор, онтум бы?а эфир кэмигэр бастаан са?алаан и?эн тылын та?ы-бы?а умнан кэбистэ. «Туох ааттаах табыллыбат киэ?эбит буолла?ай?!» – диэн испэр ыксыы саныы-саныыбын, тойуксуппун быы?аан ылла?ым дии. Кини кэнники Туймаада ы?ыа?ар ??к?? тылын этэн массыына бириис с??йэн турар. К?р?стэхпитинэ, ол биэриини саныы-саныы, к?лсээччибит.
?уу, дьэ, биир чааспыт кэмниэ-кэнэ?эс б?ттэ. К??эллэммин, онноо?ор «к?р??чч?лэр ыйытыылара» диэн бэйэм эрдэ бэлэмнээбит биир-икки ыйытыыбын биэрэргэ кытта тиийдим. Тэлэбиидэнньэ ?лэтигэр итинник эрдэ бэлэмнэммит ыйытыыны биэрэр албас, ньыма баар, дьи?э, ону мин туттубат буола сатааччыбын. «К?р??чч?лэр ыйытыы ал?аска да биэрбэтилэр, то?о бэрдэй?» – диэн санаалаах устуудьуйаттан тахсан т?л?п??ннээх хоско бардым. Арай администраторым к?т?х му?унан кумаа?ыны суруйбут, дэлби тиритэн, кытаран хаалан баран ?сс? да кимниин эрэ кэпсэтэ, ыйытыы ыла олорор!
– Хайа, ыйытыы б??? киирбит эбит дии, то?о киллэрэн биэрбэти??
– Оттон эрий да эрий буолаллар батта, ки?и туруупканы уурар да кыа?а суох…
Чахчы, к?р??чч?лэрим барахсаттар ха?аа??ытаа?ар да к?хт??хт?к, аналы булбакка со?отох сылдьыыны саха омук биир у?угулаан турар улахан кы?ал?атын бы?ыытынан к?р?н эгэлгэ да этиилэри эппиттэр, ыйыппыттар, туруорсубуттар этэ! Са?а ?лэлээн эрэр администратор кыыс т?л?п??нтэн хайдах да арахсар кыа?а суох биир чаас устата быыстала суох ону суруйа олорбут!
Бу биэриигэ олус уйа?астык Мииринэй, Нерюнгри куоракка олорооччу саха эдэрчи дьонуттан: дьахталлартан да, эр да дьонтон киирбит этиилэри мэлдьи саныыбын. Кинилэр ?р?сп??б?л?кэ?э олорор, 25-тэн ???э саастаах, со?отох сылдьар саха дьонун ту?унан кииннэммит биир бааны о?оруохха, суорумньуну судаарыстыба суолталаах ?лэ чэрчитигэр киллэриэххэ э?ин диэн туруорсубуттар этэ. Уонна би?иги биэриибит, чуолаан мин, со?отох дьону т?мэр хамсаа?ыны са?алаабытым курдук ылыммыттар, ?йд??б?ттэр эбит этэ: олох хойукка диэри онтон-мантан т?л?п??мм?н булан «били суорумньу ?лэлиир дуо?» диэн ыйытааччылар… Ону та?ынан, салалтабытыгар эмиэ тиийэллэр эбит. Биирдэ дириэктэрбит Николай Иннокентьевич: «То?о уонна ким мин т?л?п??мм?н суорумньу?ут н??мэрэ диэн биэрдэ? С?г?н ?лэлэтэллэрин аастылар…» – диэн к?л?? а?ардаах эппитин истибиппит.
Т??? да «к?л?? а?ардаах» диэбитим и?ин, ити биэрии дьон с?рэ?эр тиийбитэ кэргэннэнэр саастаах дьон сулумах сылдьыылара а?ыйах ахсааннаах омукка улахан кы?ал?а эрэ буолбатах, иэдээн эбитин к?рд?р?р. Ол да и?ин дьон-сэргэ ?р кэм?э кэтэспит кэпсэтиилэрэ а?а?астык тахсыбытыттан долгуйбуттар уонна туох эрэ хамсаа?ын буолан эрэр диэн эрэ?кэдийиэхтэрин ба?арбыттар…
«Саас кэллэ – кус кэллэ!» «Чэ, саха?а сааскы кустан ордук кэрэхсэтэр туох да суох», – диэбитэ саас кэлэн эрдэ?инэ биир ки?и. Кырдьык да?аны! Ол гынан баран, би?иги режиссербунаан иккиэн дьахталларбыт, булт диэн дьарыкка дь?р? чуга?аан к?рб?т?х дьоммут. Аны чуолаан булт ту?унан кэпсиир атын биэриилэртэн холобур ылыахпытын, ол са?ана булка аналлаах биэрии суох этэ. Аркадий Алексеев айан ту?унан биэриилэригэр ку?у-куоба?ы биирдэ эмит кыбытарын аахпатахха. Ол да буоллар, би?иги туруммуппут. Кэмэ-кэрдиитэ да то?оостоо?о: саас тыына биллэн уонна со?уруу ханна эрэ к?т?р ыарыыта туран, кус к???ллэнэрэ – к???ллэммэтэ, ха?ыстан са?аланара уостан т?спэт таайбара? кэриэтэ буолбут кэмэ этэ.
??р??н? кытта ы?ырыыбытын ылынан Айыл?а харыстабылын министиэристибэтин ?лэ?иттэрэ уонна охотовед идэлээх эр дьон биэриибит ыалдьыттарынан буолбуттара. К?р??чч?лэри кычыгылатар «туох эрэ» биэриибитигэр баар буолуохтаа?а. Онуоха би?иги «булт ма?а?ыыннарыгар тахсан, бириис к?рд??т?хп?т?нэ хайда?ый?» диэн санаанан умайдыбыт. Ким эрэ билэр ки?итэ «Царская охота» ма?а?ыы??а ?лэлиир буолан биэрдэ, кини би?игини ма?а?ыын салалтатын кытта ситимнээтэ. Онно дии, бирииспитигэр б?н?iк?л туран, б?т?н Саха сирэ биир киэ?эни бы?а сааскы кус ту?унан т??рт устуруокалаах к?п?л??т суруйаары ?р?к?йэн ылбыта!
Ма?а?ыын ирдэбилин бы?ыытынан, кинилэргэ баар табаардары рекламалыахтаахпыт. Мин оператордаах режиссерум баран устан кэлбиттэрин к?р?б?н: кус кэмэ чуга?аан, кырдьык, ма?а?ыы??а ки?и аалы?нас. Дьахталлар кытта бааллар. Ордук биир, дири? толкуйга т?сп?т курдук к?р??нээх атыыла?ааччы дьахтар ки?и бол?омтотун тардар. Оператор кинини чуга?ата-чуга?ата устубут. Ол са?ана бултуурга кэтэр анал та?астар са?а кэлэн, киэ?ник тар?анан эрэр кэмнэрэ этэ. Мин саныыбын: арай ма?а?ыын рекламатын эмиэ «сахатытан», оонньотон биэрдэххэ? Ити камера объективыгар бэйэтэ да билбэтинэн хабыллан хаалбыт дьахтар сирэйэ олус да элбэ?и кэпсиир… Эмискэ мин билэр-билбэт дьахталларым эрдэрэ кустуу бараары тэринэллэрин, ону кинилэр хайдах атааралларын ту?унан эмиэ да кы?ыйар, эмиэ да таптыыр арыттаах са?аралларын иститэлээбитим кулгаахпар кутуллан киирэр: «кини ол куска барар ороскуотун оннугар хас да киилэ окорочок атыыла?ан баран к??стэммитим ордук этэ», «аны ку?а?ан ол-бу та?а?ынан ойуурга барбат буолбуттар ээ, булка сылдьар толору к?ст??м киниэхэ наада», «айуу-айа… сымыйанан ??рб?тэ буолабын, биир чыркымайдаах кэллэ?инэ…» о.д. а…Ити ?йб?р киирэн кэлбит этиилэртэн, ма?а?ыын табаардарыттан уонна дьахтар дири?и толкуйдаабыт харахтарыттан та?ыллыбыт кылгас сюжет-кэпсээн тахсан кэлбитэ: дьахтар эрин кустуу барарыгар тэрийэрин ту?унан. Дьон ордук: «Баччаа??а диэри туох да ??тэлээ?и толкуйдаабатах т?б?т?гэр са?а бэргэ?э ?сс? ылабын дуо? Ханньайбыт эргэтинэн да сырыттын!.. Ол эрээри… кини эрэ эргэ бэргэ?элээх сылдьыа дуо…» – диэнтэн к?лб?ттэр этэ. Дьахтар барахсан эрин син биир са?а та?астаан-саптаан ыытарын курдук ис хо?ооннообуппут. Реклама да о?о?уллубута, к?р??чч?лэрбит с?ргэлэрин да к?т?хп?пп?т. Мин ол сюжеты биир таба тайаныым, айар булумньум курдук саныыбын.
Хо?ооммут к?рэ?игэр кыайыылаа?ы бы?аарар олус уустук этэ: ол курдук элбэх к?п?л??т киирбитэ. Биэрии кэнниттэн нэдиэлэни бы?а ыыппыттара. Онноо?ор аймахтарым, миигиттэн кытаанах бобуу баарын ?рд?нэн, тулуйбакка кыттыбыттар этэ. Хойукка диэри: «Кус ту?унан биэриигэр хо?оон суруйан ыыппытым, саатар аа?ан и?итиннэрбэтэ?и?», – диэччи дьону к?рс?б?н. Хайдах да барытын аа?ар кыах суо?а. Би?ирэбил бириистэрбитигэр ол са?ана са?а тахсан эрэр «Байанай» сурунаалы т??эппиппит. Биир к?р??чч?м на?аа ?ч?гэй тыллардаах к?п?л??т? ыыппытын ?йд??б?н: «Сыттык т??тэ… Таптал т??нэ…» диэн курдук.
Билигин к?рд?хп?нэ, биир биэрии и?игэр бэйэбитигэр гонорара уонна тэрилтэбитигэр ту?ата суох элбэх босхо рекламаны ыытар эбиппит: «Царская охота» т??? да б?н?iк?л туруорбутун и?ин, кырата суох харчыны т?л??хтээ?э буолуо, «саа тыа?а баар буоллун» диэн ?сс? спортинг ту?унан сюжет устубуппут – эмиэ тустаах федерация?а ???н? о?оруу эбит, аны булт этинэн б?л??дэлэри бэлэмниир рестораны кэпсээбиппит уонна «Байанай» сурунаалы к??скэ били?иннэрбиппит олох да бы?аччы реклама?а киирсэр буолуохтаах. Били??и эбитэ буоллар, бастаан былааннаабыт тыыннаах биэриибит санаата хампаанньа салайааччытын к???лл??р – к???ллээбэт бы?аарыытын, онтон реклама-коммерция салаата ол табаардаах тэрилтэбитин кытта торгуйда?ар унньуктаах сэриилэрин н???? аа?ан, кылаана кыларыйан, уо?а-к??рээнэ уостан, муо?а-туйа?а тостон, бобуллара бобуллан, сотуллара сотуллан сыккырыыр тыына эрэ хаалан экра??а тахсыа эбитэ буолуо. Эбэтэр олох да тахсыа суох этэ. Ол да и?ин айар ?лэ?иттэр б?р?к?рээтийэни тулуйбаппыт бы?ыылаах. Тыыннаах кыым с???р?йэрин, ?лэлиэх ба?абыт ханнан хааларын а?ыйабыт.
«С?р??н с??гэй курдук…» К?ндэ эппитинии, «с?р??н с??гэй курдук…» т?р??б?т т?р?т тылым туругуруон, саргыта салаллыан, дьыл?ата сырдыан ба?арабын. Мин эрэ буолуо дуо, ордук суверенитет, национальнай оскуола концепцията ?йб?т?н-с?рэхпитин ?р?к?пп?т с????х дьоно омук бы?ыытынан уратыбыт – ийэ тылбыт ту?угар иэспитин сытыытык ?йд??р туруктаахпыт. Ол да и?ин Дьокуускай куоракка олорор т?р?пп?ттэр (аІаардас тыаттан к???н кэлбиттэр эрэ буолбатах) 2000 сыллар са?аланыыларыгар ?р?сп??б?л?кэбит киин куоратыгар сахалыы ??рэтэр оскуолалар, о?о саадтара элбиэхтэрин ба?аран, б?л?х тэриммиттэрэ. Сорохтор о?олоро ол са?ана со?отох саха гимназията баарыгар ?рд?к ??рэххэ киирии курдук улахан тургутуу мо?олун кыайан ааспакка, нууччалыы тыллаах оскуолаларга ??рэнэн са?алаан эрэллэрэ, сорохтор о?олоро оскуола?а киирэр саастара сотору туолаары сылдьар этэ. Бу дьону «Кэпсиэ?э» та?аарбыт биэриим уратылаах этэ. Ол и?ин ?йд?? сылдьабын.
Биллэн турар, бу саханы барытын таарыйар улуу кы?ал?а ту?унан кэпсэтии к??рээннээх буолбута. К?р??чч?лэр бэйэлэрин ыйытыыларынан, этиилэринэн ыалдьыт бы?ыытынан кэлбит ??рэ?ирии министиэристибэтин, Дьокуускай куорат ??рэ?ириигэ салаатын ?лэ?иттэрин отой «к?м?н» кэбиспиттэрэ. Мин буолла?ына биэриим б?тэр болдьо?о бу кэлэн и?эр, кэпсэтиини хайа да т?гэ??э астыктык тохтотон, т?м?кт??р кыа?а суох буолуох курдукпун. АСК диэн устуудьуйабыт ???э ?тт?гэр ?ст??к?лэ т?нн?к н???? олорон биэриилэри эфиргэ та?аарары с?р?нн??р салаа баар. Онно «выпускающий режиссер» диэн эппиэттээх ки?илээхпит. Сюжет к?ст? турар кэмигэр: «Уон чааска т?м?кт??р кыахпыттан та?ыстым», – диэн илдьит ыыттым. Ол к?н мин биэриилэрбин мэлдьи с?б?лээн, хай?аан к?р?р идэлээх, эмиэ т?р??б?т тылын, култууратын ту?угар ууга-уокка киирэргэ бэлэм ?т??кэн ки?и, Таатта Баайа?атын кыы?а Моника Попова «выпускающайдыыр» этэ. Сотору буолан баран, «бырагыраама?а баар биир биэриини тохтоттубут, ?сс? чаас а?аара кэпсэтэр ???г?н» диэн илдьит кэллэ. Моникам барахсан туох эмит буолар т?гэнигэр уоту бэйэтигэр ылынар курдук, хорсуннук бы?аарыммыт этэ. Итинник, бы?а эфири ?лэ?ит бэйэтэ бы?аарыы ылынан чаас а?аардыы у?аппыт т?гэнэ урукку ?тт?гэр баара эбитэ дуу? Бука, суо?а буолуо. Дьи?э, тэлэбиидэнньэ ?лэтигэр бырагыраама сокуон буолла?а дии. Болдьоххор б?ппэтэххинэ са?аран эрэр тылы? а?аарыттан да АСК бы?а баттаан кэби?эр бырааптаах. Оннук буолуохтаах да буолла?а. Ол эрээри бу сырыыга сахабыт тылын ту?угар бары ол сокуону кэспиппит. Сарсыныгар дириэктэрбит Николай Иннокентьевич да, салайааччыбыт Харлампий Назарович да сэмэлиир биир тылы эппэтэхтэрэ.
«Бастакы Бэрэсидьиэн». Ардыгар ки?и хайдах да тумнан ааспат т?гэннэрэ баар буолаллар. Холобур, 2007 сыллаахха сэтинньи 13 к?нэ оптуорунньукка т?бэспитэ, «Кэпсиэ» тахсар к?нэ этэ. Кыбаарталлаа?ы былааммын о?оро олорон ?йд??б?т?м, бу к?н Михаил Ефимович Николаев 70 саа?ын томточчу туолар эбит. Дьи?э, улахан дьон ?б?л??йдэригэр Правительство сакаа?ынан киинэлэр да, биэриилэр да у?уллааччылар. Оннук ?лэ?э салалта?а чугас, кини итэ?элин талаанынан буолбата?ына, толоруга?ынан ылбыт суруналыыс тардыллар.
Михаил Ефимовичка сы?ыаннаах мин тугу эмит о?оруохпун ба?арар этим. Сэтинньи 13 к?н?гэр тахсар биэриибэр ытыктыыр ки?им ту?унан тугу да этэн хаалбатым эмиэ сатаммат курдук этэ. Онон, ити к?ннээ?и биэриибин Бастакы Бэрэсидьиэммитигэр аныырга санаммытым. Былааммын бигэргэтэллэригэр салалтабыттан (ол са?ана Руслан Васильев кэлбитэ) ким да, тугу да са?арбата?а: бобуохтарын туттуммуттара буолуо, сэргиэхтэрин – итини кинилэр сорудахтаабатах т?гэннэрэ этэ.
Биллэн турар, ол к?н Бастакы Бэрэсидьиэн оло?ун, ?лэтин кэпсиир, аналлаах б?л?х ?лэлээбит документальнай киинэтэ экра??а тахсыбыта. Мин биэриим ол киинэни кытта «Сонуннарынан» быысаган тахсыахтаа?а. Биэриибит ?гэс курдук, уулусса?а т?бэ?иэх дьон этиилэриттэн са?аламмыта. Онно: «Улахан, былыргы устуоруйалаах судаарыстыбалар бэрэсидьиэннэрэ 70-тан ???э саастаах дьон буолааччылар. Кыах биэрэллэрэ буоллар, мин ?р?сп??б?л?кэ салайааччытынан билигин да Михаил Ефимови?ы талыам этэ…» – диэн этиилэр кытта дуорайбыттара. Манна диэн эттэххэ, Россия?а бу кэм?э киин былаас регионнар салайааччыларын олохтоохтор бэйэлэрэ быыбардаан талар бырааптарын бы?ан, баарын ту?унан тыйыстык биллэрбит, тыыны-быары ыкпыт кэмэ этэ. Ол киэ?э дьон-сэргэ бэйэтин Бастакы Бэрэсидьиэнин, суверенитет саха оло?ор суолтатын тугунан а?а?астык уонна исти?ник кэпсэтэллэригэр кыах биэрэ сатаабытым.
«Саха сирэ омуктар харахтарынан». Билигин Дьокуускайга ??рэнэ, ?лэлии кэлбит омуктары экра??а та?аарыы сонун буолбатах, ол да ?рд?нэн, кинилэр тахсыыларын к?р?р мэлдьи сэргэх буолар. Оттон би?иги венгр уола Чоба Месаро?ы, кытай ки?итэ, «Золотой дракон» рестораны бастаан ?лэлэппит Федоры, ФЭИ-гэ преподавателлии сылдьар японканы, СГУ устудьуо?ката буолбут кореянканы, канадканы, саха тылын ??рэтэр элбэх о?олоох немец эр дьонун о?олорунаан к?рд?рт??н барбыппыт бастакы буолан, т???л??х кэрэхсэбили ??скэппитин, к?л??н?-??р??н? к??дь?пп?т?н iйд??б?н. Чоба самолету – «к?т?р аал», биэдэрэни – «солуур», ньуосканы – «хамыйах» диирэ уонна «сахалар бэйэ?ит тыллаах эрээри то?о ону ситэри туттубаккытый» диэн сэмэлиир этэ. Омуктарбытыттан т?тт?р? ??рэнэр т?гэннэрбит бааллара ки?ини с?хт?р?р.
Оттон Федор би?иги дойдубут Кытайы кытта «тымныы сэриитин» кэмигэр эдэркээн сылдьан кыраныыссаны туораабыт, Ньурба Маалыкайыгар ?р кэм?э сыылка?а олорбут, онно ыал буолбут, о?о т?р?пп?т ки?и этэ. Кытайдары тылы с?рдээх ылынымтыа омук диибит да, кини т??? эмит саха тыатыгар, саха дьонун ортотугар саха кэргэннээх олорбут да буоллар, сахалыы да, нууччалыы да олус м?лт?хт?к са?арара. Ыллыыр уонна хо?оон суруйар дьо?урдаа?ын и?ин мин кинини «дойдутун олус суохтууруттан атын тылы ылынан быстыбатах айар талааннаах ки?и эбит» дии санаабытым.
Федор икки кыыс о?олоох. Улахана фортепиано?а олус ?ч?гэйдик оонньуур, а?атынаан кытайдыы ырыаны толорон и?итиннэрбиттэрэ. Кыра кыыс «Виртуозы Якутии» скрипачката этэ, устар кэммитигэр ханна эрэ кэнсиэртии сылдьар буолан кыайан кэлбэтэ?э, а?ата онтон с?рдээ?ин хомойбута. Мин ол ки?ини ?йд??н хаалбытым ?сс? биир т?гэнтэн: кини Ленин т?р??б?т к?н?гэр т?р??б?т к?ннээх, оттон саха кэргэнэ Мао Цзедун т?р??б?т к?н?гэр саа?ын бэлиэтиир. Дьэ дьикти дии. Кэргэнэ биэриигэ у?уллубата?а.
Саас сезоммутун т?м?кт??рб?т?гэр бу дьылга к?рд?рб?т ыалдьыттарбытын илдьэ тыа?а сынньана барааччыбыт, онно Федор ас б???т?н дэлэччи тардан, сыал ытар саатын илдьэ кэлэн би?игини чэччитэргэ ?т??кэн к?м? буолан турардаах. Билигин кини Дьокуускайга к?ст?бэт, бы?ыыта, тапталлаах уонна ахтыл?аннаах дойдутугар т?нн?б?т.
Чобаны кэлин экра??а та?ааралларын т?бэ?эн к?рд?хп?нэ, бииргэ т?р??б?т суруспун к?рб?т тэ?э буолабын. Миигин кытта аан бастаан билсэригэр кини: «Сунтаарга бара сылдьыахпын ба?арабын. Онно дьи?нээх сахалар олороллор», – диэбитэ. Хайыай, сахалар тустарынан тахсыбыт бары литэрэтиирэни билсибит ки?и буолла?а: Серошевскай «Якуты» диэн ?лэтигэр дьи?нээх сахалар ханна хаалбыттарын ыйбыт этэ дии.
Кини би?иэхэ киэ?э хойут у?улла кэлэригэр олус аччыктаабыт этэ, манна а?ыыр сир баар дуо диэн ыйыппыта. Киэ?э хантан кэлиэй, буфеппыт хатаммыта ыраатта?а дии. Бы?а эфиргэ кэпсэтэ туран мин истэрбэр на?аа иэйиилээхтик: «Сакалыы ас ?ч?гээй на?аа. Арыылаах алаадьи ?ч?гээй. Ч?ч?г?йд??х чэй ?ч?гээй», – диэхтээбитэ. Кини илин э?ээр ханнык эрэ улуу?угар ыалга олорон саха тылын ??рэппит этэ, онно ити астары сiб?лээбит бы?ыылаах. Би?иги сарсыныгар дуу, ?й??н?гэр дуу киниэхэ Тарбахов астаабыт алаадьытын кэ?ии ыыппыппыт. 2015 сыллаахха Санкт-Петербурга сылдьан кинини к?рс?б?т?м. Эмиэ кэпсэтэн «Саха санаата» диэн биэриибэр устубутум. Саха тылын олох умнубатах этэ уонна, ??р??м и?ин, ол кэ?ии алаадьыны ?йд?? сылдьар эбит этэ.
«Ураты дьо?урдаах дьон». Биирдэ Баа?ынай ырыынагар сылдьаммын сахалыы харысхал бэлиэлэрин уонна туох эрэ оттору э?ин буруолатан-тараалатан атыылыы турар у?ун баттахтаах хара бараан ки?ини к?рб?т?м.
Бу атыы?ытым кини остуолугар чуга?аабыт, тугу эрэ са?арбыт дьону улахан ба?айытык м???р эбит: «То?о ба?ыыба диигин?! Махтал диэ!» «То?о дорообо диигин?! Ити нууччалыы са?арды?!» Мин испэр к?лэ да, с??? да санаатым: «Эчии, оттон атыыластыннар эрэ этэ, то?о да кинилэр хайдах са?аралларыгар кы?алынна?» Чуга?аан к?рб?т?м, сахалыы с?пт??хт?к са?арарга (кини санаатыгар) таблицалары о?ортообут, онтун ??рэх пособиетын курдук быа?а ыйаталаабыт уонна, кырдьык, атыытыгар буолбакка, ордук кинилиин кэпсэтэр дьон тылларыгар и?нэ, бол?омтотун уура турар эбит. Мин чочумча ону кэтээн к?р?н бараммын, хайдах эрэ бу ки?ини ытыктыах санаам кэллэ: «К?р, саха тылын ту?угар к?л???н-бала?ын алла бу кы?алла турда?ын! Киниэхэ маны гын диэн ким да сорудахтаабатах, бэйэтэ ис санаатыттан ытык иэ?ин курдук саха тылын со?ото?ун да буоллар, туругурдарга туруммут!» Аны сир шарын уру?уйдаабыт, онно материктар ??т-?кч? ки?и турарын курдук к?рд?р?лл?б?ттэр. Т?б?т? – хотугу полюс. И?игэр – Кытай т?бэ?эр. Эр ки?и уу?атар уоргана – Индия акыйаа??а ?тэн киирбит тумус арыыта. Илиилээх, атахтаах. Саха сирэ буолла?ына – бу сир ки?и с?рэ?э эбит!
– Ки?и илиитэ-ата?а суох олоруон с?п. Оттон с?рэ?э тохтоото да – б?тэр! Онон аан дойду барыта би?иги Сахабыт сирэ ч?л буоларыгар кы?аныахтаах. Би?иги ?л??нэ ?р?сп?т – с?рэх хорук тымыра. Кини киртийэрэ, с???рэрэ, бохсуллара с?рэххэ хаан эргиирин бохсубукка тэ?нээх! – Харатаала ким эрэ кинини утары м?кк??эрин курдук, кыйыттан кэлэ-кэлэ, дор?оонноохтук са?арар.
– Бу этэ-са?ара тураргын тэлэбии?эргэ тахсан кэпсиэ? этэ дуу? – мин ?р со?ус тугу эрэ к?рд??? буолан туран и?иллээн бараммын, атыы?ыттан ыйытабын.
– Ээ… Ону ханна?
– Оттон мин ы?ырыахпын с?п ээ, тэлэбии?эргэ.
Итинник Харатааланы кытта билсэн турабын. Кини, Нам Хама?аттатыттан кэлэн атыылыыр, ырыынактарга к??? сылдьан турааччыбын, ха?ан ба?арар булуоххутун с?п диэбитэ.
Мин хас да ый кини тахсыан с?пт??х биэриитигэр дь??рэлэ?эр кэпсээннэри хомуйдум. Кэбээйиттэн этитиилээх батас ту?унан дьикти номохтоох дьон кэлэ сырыттылар, ол батас хаартыскатын а?албыттар. Кинилэри (учуутал уонна ??рэнээччилэр этэ) сюжекка у?уллубут. Батас ту?унан суруйан, ??рэнээччилэр ханнык эрэ конференция?а кыттыбыттар. Бу батас ту?уттан элбэх ки?и суорума суолламмыт эбит. Аны бата?ы батары анньыллан турар тиититтэн сы?арытан, атын сиргэ уурдахтарына, ол турбут сиригэр т?нн?н хаалбыт буолар ???. Дьэ, ки?и эрэ итэ?эйиэ суо?ун курдук. Ол эрээри б?т?н дэриэбинэ дьоно ол бата?ы дьиэтигэр а?албыт к??гэйэр к?н?гэр сылдьар учуутал уол тiбiт?нэн могуогурбутун, о.д.а. бата?ы кытта ситимнээх дьикти т?гэннэри мэктиэлиир эбиттэр.
?сс? биир «туохтаахпын эрэ» диир ки?и к???ннэ. Санаабар, Харатаалабын с?р?н ыалдьыт гынан ы?ырар, та?аарар кэмим то?оосто. Устудьуоннарбын ырыынакка кинини к?рд?т? ыыттым. О?олор куорат бары ырыынагын кэрийбиттэр, ханна да суох ???. Дьонтон ыйыппыттарын:
«Оннук ки?и баара да, к?ст?бэтэ?э ыраатта», – диэбиттэр. Мин ки?им олорор сирин эппитин арыычча ?йд??мм?н, Нам Хама?аттатын дьа?алтатыгар эрийдим. «Оннук ки?и баар» диэн буолла. Болдьоммут к???э Харатаала кэллэ. Ыалдьыппыт ?сс? бэйэтин кэмигэр Нам училищетын б?тэрбит идэлээх ойуу?ут эбит. Хас да этитиилээх ойууларын а?албыт, та?а?ын-сабын ойуун киэнигэр чуга?атан, о?остубут. Ити Харатаала бар дьон иннигэр бастакы киэ?ник тахсыыта этэ.
Оо, ол кини ойууларын, к?рд?р?-к?рд?р?, кэпсээбитин кэнниттэн ы?ырыа уйатын то?о таппыт курдук буолбата дуо? Били??и дьон, ыал ис туруктарыгар илдьэ сылдьар, улаханнык са?арбат кы?ал?алара хантан-туохтан т?р?ттэммиттэрин, Айыылар, ?б?гэлэр онно туох ыйыыны биэрэллэрин ту?унан тус к?р??лэрин ыалдьытым дьиэк киллэрбэттии олус итэ?этиилээхтик этитэлээн кэбистэ.
Туох кистэлэ кэлиэй, ордук араллааннаах то?ус уонус сылларга, ийэлэр ??скээбит о?о оло?ун ис и?игэр эрдэ?инэ быспыт аньыылара элбэх буолла?а. Харатаала этэринэн, бу о?олор хоргуппут куттара ???э да, аллара да барбакка, ийэлэрин буолбакка, айбыттарын булан, а?аларын и?игэр киирэн, кини кутун-с?р?н ?рэйээччи буолар эбиттэр. «?йд??? эрэ, э?иги эрдэргит ха?ан, ханнык т?гэнтэн и?эр-а?ыыр буолбуттарай, ку?а?ан дьаллыкка ылларан тосту-туора бы?ыыланан барбыттарай?!» – ыалдьытым экран н???? с?рэхтэригэр астара т?сп?т дьахталлары тобулута к?р?рг? дылы гынар.
– Оттон ол о?о?уллан хаалбыт аньыы иэстэбилэ хайдах эмит сымнатыллар, к?нн?р?ллэр кыахтаах дуо? – мин ?й булан, ыйытабын.
– Мас олордуохтаахтар. Син биир кэрдиллиэхтээх сиртэн – ордук тэлэгирээп ситимин анныгар ??мм?т мастартан биэстээх о?оттон у?уна суох ма?ы т??рэн а?алан, т??эттэриллибит о?о ахсаанынан олордуохтаахтар…
?ск? ол биэрии кэнниттэн Саха сирин ?рд?нэн мас олордуута элбээбит буолла?ына – махталлаах. Ол эрээри… Ол эрээри дииргэ тиийэбин, итинник хайысха?а ки?и олус сэрэхтээхтик сы?ыанна?ыахтаах эбит. Мин ураты дьо?урдаах дьону кинилэр хас биирдии этиилэрин, к?р??лэрин кытта с?б?лэ?эр буоламмын та?аартыыр буолбатах этим. «Бу курдук санаалаах, дьо?урдаах дьон эмиэ баар. Кинилэр санааларын би?иги истэр, оттон кинилэр бэйэлэрин к?р??лэрин кэпсиир бырааптаахтар», – диэн этэрим. Онтум баара, суруналыыс бэйэтэ да билбэтинэн, киэ?ник и?итиннэрии тэрилин н???? ?йд?р?-санаалара б???рг?? илик дьон кутугар-с?р?гэр сыы?а ?йд?б?л олохсуйарыгар к??скэ к?м?л???н кэби?иэн с?п эбит. Итэ?элбит биир с?р???э киирэ илик кэмэ буолан, Харатаала да, атын да итинник дьарыктаах дьон, айыл?алара хайдах этэринэн дьайаллар. Ону дьон олус кэбэ?эстик ылынар, эмиэ итэ?элин с?ннь?н билбэт буолан. Холобур, мин ити ы?ырыылаах ыалдьытым кэнники ?сс? сайдан, «соргу» диэн саха дьоллоох тылын, ?йд?б?л?н туттуллууттан та?аара сыста. Аны били батас ту?унан кэпсээни би?иэхэ а?аларга сы?ыаннаах ки?и кыс-хаар ортото дьиэтэ умайан, к?л-к?м?р ?рд?гэр туран хаалбытын ту?унан сурах кэлбитэ (т??? дьи?нээ?ин билбэтим).
Ол и?ин мин итэ?элбит биир с?р???э киириэн, халба?наабат тирэ?ин булуон ба?арабын. Ол ту?уттан айыл?алаах дьоммут иллээх т???лгэни т?р?ттээн, с?бэлэрин холбоон, норуоттарын ту?угар дьоллоох-соргулаах суолу арыйар ытык ??рэ?и айыахтарын, сиэри-туому бигэргэтиэхтэрин ба?арабын.
«Саха ?лэ?ит омук дуо?». Урут, сэбиэскэй са?ана, ха?ыакка, араадьыйа?а, тэлэбии?эргэ инники к????э ?лэ?ит ки?и тутуллара. Ол суруналыыстартан буолбатах, ордук ???эттэн ирдэбил, хайысха баарыттан тутулуктаах эбит. Сэбиэскэй кэм, хайда?ын да и?ин, «?лэ?ит ки?и былаа?а» диэн этэ, онтун да бы?ыытынан чэрдээх илиилээх ки?ини уруйдууру-айхаллыыры ирдиирэ. 90-с сылларга, мин суруналыыстыка аартыгар са?а ?ктэнэр кэммэр, ?лэ?ит ки?и мэтириэтин айар олус уустук буолбута. То?о диэтэххэ, дойду оло?о айгыраан, ?л?скэннээх ?лэ-хамнас мэлийбитэ, ?лэ?ит ки?и ханна эрэ сити?иилэнэрэ, ол ту?унан кэпсиэн-к?рд?р??н ба?арар санаата ??д?йэрэ отой суох буолбут кэмэ этэ. Онон, кэпсиир-к?рд?р?р тэрилтэлэр ?лэлэрин с?р?н ис хо?оонугар т?р?т култуура, спорт, искусство, социальнай кы?ал?алар то?о анньан киирбиттэрэ уонна хойукка диэри и?итиннэрии кураанахсыйбыт салгынын аІаардастыы толорбуттара.
Мин итини суруналыыстыка итэ?э?ин курдук саныырым уонна Сунтаарга да ?лэлии сылдьан, Дьокуускайга да?аны, ?лэ?ит ки?ини дьоруой гынан та?аарар т?гэн тосхойдо?уна, олус ??рэрим. Ол эрээри оннук т?гэн биирдэ эмит тосхойоро. Дьэ ити мин испэр иитийэхтии сылдьыбыт санаабын уот харахха этэр ки?и к?ст?б?тэ! Арай мобильникпар билбэт н??мэрбиттэн эрийдилэр. То?о эрэ ыллым. Сунтаардыы «ыллыыр» са?а и?иллэр:
– Ити суруналыыстар э?иги мэлдьи ырыаны-тойугу, ы?ыа?ы, ол-бу к?рэхтэ?иини к?рд?р?н тахса?ыт дии. Оттон саха ?лэлии турарын то?о биирдэ да к?рд?рб?кк?т?й?
– Оттон ыйан биэр ээ, ханна баалларый, ?лэлии турар сахалар? – кистээбэккэ эттэххэ, «дьэ эмиэ биир куолу?ут к???ннэ» дии санаабытым.
– Ону этээрибин эрийэбин дии. Н??мэргин нэ?иилэ буллум. Мин саха эдэр уолаттарын тутууга ?лэлэтэбин. Би?иги ыччаппыт ханнык да омуктан итэ?э?э суох, ?сс? ордук ?лэлиир кыахтаах…
Ити тутааччы-предприниматель Уйбаан Александров этэ. Мин биэриим былааныгар сотору кэминэн иллэ? миэстэ суох.
– Чэ, ый курдугынан эрийээри? эрэ, иккис кыбаартал былааныгар туруоруо?ум, – диэтим.
Ол курдук сайын са?аланыыта саха тутааччыларын эйгэлэригэр киирэн, кинилэр кырата суох кы?ал?аларын, ону тэ?э кырата суох сити?иилэрин ту?унан «Кэпсиэ?э» кэпсиир, к?рд?р?р кыахтаммытым. Таас тутууларга кэлии дьон ?лэлииллэрин бары к?р?-истэ сылдьабыт. Буолуохтаа?ын да курдук ылынабыт. Ол гынан баран, саха тутааччылара да?аны бу эйгэ?э т??? ба?арар ?лэлиир кыахтаммыттарыгар мин итэ?эйбитим. Арай кинилэри т?б?гэ элбэх эрээри харчыта а?ыйах ?лэлэргэ ?т?р?йбэттэрэ, «т??нэри аукционнар» т?м?ктэринэн, ?птээх-харчылаах тутуулартан матарбаттара эбитэ буоллар…
Бы?а эфиргэ тахсарбытыгар тутуу министерствотыттан ки?и кэлэрин туруорса сатаабытым. Сахалыы сатаан са?арар ки?и суо?унан элбэхтик «футболла?ан» баран, Ильин диэн ки?ини сорудахтаабыттара кэлиэх буолан баран, то?о эрэ кэлбэтэ?э. Сюжеттарым олус ?ч?гэйдик о?о?уллубуттара: эдэркээн саха уолаттара, дьээбэлээхтик кэпсэтэ-кэпсэтэ, к?хт??х ба?айытык мас дьиэни тута сылдьаллар. «Сирдээхпит буоллар, на?аа ?ч?гэй коттедж туттан бараммыт кэргэн ылыа этибит», – диэн сырдык ыралаахтар.
Иккис сюжетым «Сахалар – таас тутууга» диэн этэ. Куорат тутууларын кэрийэ сылдьан устубуппут, хас да саха тутааччыларын биригээдэлэригэр т?бэспиппит. Тутааччылар, бы?ыыта, сынньала??а олоро т??эр кэмнэригэр ону-маны кэпсэтэр буолан, тыллара сытыыламмыт, с?пт??хт?к ыйаммыт со?ус дьон эбит дии санаабытым. Ханнык ба?арар ыйытыыга са?ата суох хаалбаттар, дьээбэлээх-хооболоох да эбиттэр этэ. «Ленскэй ууга барбытыгар са?а дьиэ б???т?н туппуппут дии, быйыл Ытык К??л ууга барбытыгар то?о ким да айдаарбатый, то?о элбэх тутуу онно ыытыллыбатый?» – диэн бэйэбин доппуруостаан ыксаппыттара. «Таас тутууга ки?и ылбычча сатаабат, мындыр буолууну эрэйэр ?лэ то?о эрэ б?тэ?игэр би?иэхэ эргийэн кэлбит буолар дии. Холобур, остуолбалары туруору ууран та?аарар ?лэ. Оттон тэлгэтии э?ин курдук судургу ?лэ кэлиилэргэ тиксэр дии. То?о?» Мин ити ыйытыыларга кыайан хоруйдаабаппын билэллэр уонна соруйан итинник ыйытан тургутан к?р?н баран, бэйэлэрэ бы?ааран киирэн бараллар.
Ити кэм?э мин са?а дьиэбэр к???н олорор этим. Биир сарсыарда эрдэ ба?айы тастан кэлэн балкоммун о?орон ти?ийэн-та?ыйан барбыттарыттан у?уктан кэллим. Балкоммуттан сахалыы са?а и?иллэр, туттуу-хаптыы, тыас-уус б???. Салгыы т?рд?с этээскэ тахсыбыттарын к?рб?т?м уонна Александров «балконнары о?орууга саха уолаттара ылсан сылдьаллар» диэбитин ?йд??н кэлбитим. Тутууга ?лэ итинник ?ллэ?иллэр эбитин урут хантан билиэмий?
Мин итини то?о кэпсиибиний? Ханнык ба?арар суруналыыс т?бэ?э т??эн суруйбут, к?рд?рб?т дьоруойдардаах. Ханнык эрэ тэрилтэ кы?ал?аларын сырдаппыт, ис и?игэр киирэн кинилэр ?лэлэрин ымпыгын-чымпыгын да ??рэппитэ элбэх буолар.
Мин итини «Кэпсиэ» кэнниттэн дьоруойум оло?о са?а та?ым?а тахсыбытын и?ин суруйабын. Арай Уйбаан: «Мин оло?ум, дьи?э, олус ураты ээ. Толору кэпсиир, суруйар буоллар, элбэх ыччакка ??рэх да буолуо этэ. О?о сылдьан ?ч?гэй ??рэнээччи буолбатах этим. Ата?а суох а?абар к?м?л???н тыа ки?итин хара ?лэтигэр к??скэ эриллэн улааппытым. Ол кэммин ат с??рдээччи о?о буола сылдьыбытым с?рдээ?ин киэргэппитэ. Саха атыгар тапталбын хайдах этиэхпин, кэпсиэхпин билбэппин. Са?а ки?и-хара буолан и?эммин, биир т?гэнтэн тэ?ииркээн дьэллик баран бырадьаагалыы да сылдьыбытым. То?о эрэ култуурунай-сырдатар училище?а киирэн, кэтэхтэн ??рэнэн б?тэрбитим. Арыгыны да амсайбытым. Онтон сылгыга ?р умсугуйан ?лэлээбитим. «Элгээйи» сопхуос ы?ыллан, ?ллэстии буолбутугар санаам т?сп?тэ а?ай. Онтон хас да буолан к??сп?т?н т?мэн, коммерция суолунан д?б??н?к барбыт, Москва?а кытта ма?а?ыыннана сылдьыбыт кэмнээх этибит. Массыына с??рдэн а?алыынан эмиэ дьарыктана сылдьыбытым. Ол тухары барыта м?чч?ргэннээх сырыы, биир уол о?о ханна т?р??н ?лб?т???й, биир сымыыт ханна сытыйбата?ай, диэх курдук. Кэнники бу куоракка кэлиэхпиттэн мас тутуунан дьарыктанан бардым, санаам на?аа сытар ?лэтэ буолан, дьоллоох курдук сананабын… Эн итини кэпсээтэхпинэ суруйуо? суо?а дуо?» – диэн олох миэхэ эриллэн хаалла.
– Айыкка! Бэйэм да санааларбын, иэйиилэрбин ти?эр солом суох. Ол эн хаста милииссийэ?э т?бэспиккин суруйарбар кинилэр погоннарыттан са?алаан хаайыы и?э хайдах буоларыгар тиийэ билиэхтээхпин. Оччо?о эрэ итэ?этиилээх айымньы тахсар. ?лэтэ бэрт дии!
– Оттон мин барытын кэпсиэм ээ…
– Ээ, оттон ону бэйэ? суруйдаххына хайда?ый?
Ки?иэхэ «кыра да наада» диэн этии дири? ис хо?оонноох. Ардыгар биир этиинэн ?й-санаа уган биэрии, ки?и бэйэтигэр эрэлин у?угуннарыы олох са?а долгуна т?ллэн сайдарыгар олугу уурар. Сотору буолбата?а, Уйбаан Александров «Дьолгун туораттан к?рд??м?» диэн сэ?эн дуу, арамаан дуу са?аланыытын суруйбут тэтэрээтин туппутунан миэхэ кэлбитэ. Хайдах да кылгас кэпсээн буолбатах, 50-с сыллардаахха т?р??н, са?а ?йэ?э ?ктэнэригэр олох бары кэрдиистэрин ааспыт саха эр ки?итин оло?о т??рэ ойууланыахтаах улахан жанрга ылсыы киэбэ бэлиэтэммит этэ. Биллэн турар, грамматикатыгар да, тылы туттууга да улахан эрэдээксийэни эрэйэр ?лэ этэ эрээри, кэпсээн ис хо?ооно уонна санааны этэр истиилэ кэрэхсэбиллээхтэринэн, ки?ини умсугутар айымньы тахсыах кэри?нээ?э.
– Бу эн илиигинэн суруйбуккун ким эрэдээксийэлээн ньа?айдыы олоруой. Суруйуом диэн санаа?ын уурбут буоллаххына, компьютерга бэчээттииргэ ??рэннэххинэ табыллар… – диэбитим.
Суруйааччым олох сотору ноутбук кыбынан кэллэ, хайыы-?йэ?э бэчээттииргэ ??рэммит. Ол ноутбугун ?рд?гэр айымньы хас да ба?ын эрэдээксийэлээн биэрдим. «Мантым кинигэ буолан тахсыан ба?арабын. ?сс? мас тутуу ту?унан эмиэ кинигэ бэлэмниэхпин ба?арабын…» «Сурунаалларга илдьэн к?рд?р??хх?н, ба?ар, бэчээттиэхтэрэ», – диибин. Салгыы дьоруойум бэйэтэ суолун солонон, ха?ыаттарга, сурунаалларга ыстатыйалары уонна айымньытыттан эмиэ бэчээттэтэн барда. Айымньыта бастаан тахсарыгар мин киирии тыл суруйбутум.
Ыстатыйаларыгар тутуу эйгэтигэр баар бы?ыыны-майгыны сымната сатаабакка, хайдах баарынан суруйар, ол и?ин бастаан сонур?аан бэчээттээн и?эн, сахалыы судаарыстыбаннай биир ха?ыаттаахпыт кинини та?аарбат буолбута. «Ким эрэ бэчээттиирин – бэчээттээбэтин кэтиир эрэйэ бэрт эбит. Кырдьык, ити санааларбынан кинигэ та?аарыы?ыбын», – диэн этиилээх аны кэллэ. «Кинигэ бэлэмниир унньуктаах ?лэ уонна ол биир та?аарыынан б?тэр. Санаалары? сырыы ахсын эбиллэн и?эллэрин бы?ыытынан, сурунаал ордук буолуо», – диэтим. Ити са?ана ылсыбытын хайаан да толороругар эрэнэр буолбут кэмим.
Мин Сунтаарга компьютерга та?ыллар бастакы ха?ыаты кылаабынай редактордаан та?аара сылдьыбытым. Онно са?алыырбытыгар ха?ыат ?лэ?иттэрэ: «Бэчээт суруналыыстыката диэн тэлэбии?эргэ са?ара олорор буолбатах», – диэн мин кыайыа суохпун бы?а этэр бадахтаан элбэхтик са?арбыттара. Ол эрээри «Сунтаар сулу?а» ха?ыаппыт олус тахсыылаах буолбута, бар дьо??о бэркэ сэргэппитэ, оттон миэхэ ?лэ с??кэн ??р?йэ?ин уонна ??р??т?н бэлэхтээбитэ. Билигин да ха?ыат, бэчээт ?лэтин санаам кыайа-хото тутар. Онон Уйбаан Александровка «Тиэргэн» диэн сурунаала тахсарыгар к??с-к?м? буолбутум. Сирэйигэр «Дьиэлээх ки?и – дьоллоох ки?и» диэн этиини кынаттыыр тыл – девиз курдук суруйбуппут. Тутуу ?лэтигэр сы?ыаннаах рубрикалары толкуйдаспытым.
Ханнык ба?арар сурунаалы хаартыска тыыннаах о?орор. ?лэ-хамнас ту?унан сурунаал – килэбэчигэс тастаах сурунааллартан уратыта биллэр. Манна уотунан-к????нэн киэргэтэн устар, кэрэ к?ст??н? айар аналлаах фотограф буолбакка (кыах баар буолла?ына, оннук ки?и баара ?ч?гэй б??? этэ), ?лэ ис хо?оонун билэр, ону ымпыктаан-чымпыктаан сатаан т??эрэр фотограф ?лэлиэхтээх. Александров сурунаалыгар бэйэтэ фотографтыырыгар тиийбитэ. Кэнники ?ч?гэй хаартыскалары та?аарар буолбут.
Бу сурунаал тахсыыта мин базальт собуотун дириэктэрэ, Ил Т?мэн дьокутаата, тыйыс тымныылаах дойдуга сылаас дьиэ тутуутун туругурда сылдьыбыт Егор Петрович Жирковка ?лэни-хамна?ы сырдатар сурунаалланыаххытын с?п диэн этии киллэрэрбэр т?р??т буолбута. «Сылаас дьиэ» сурунаалы бэйэм редактордаан та?аарбытым, ба?ам хоту саха ?лэ?ит омук буоларын бигэргэтэр ?т?? дьыала?а кыттыспытым. «Тиэргэн» да?аны, «Сылаас дьиэ» да?аны тутуу эйгэтигэр биллэр, бар дьо??о ту?алаахтарынан би?ирэнэр, ситими быспакка бэчээт ырыынагар тахса турар сурунааллар буола сылдьыбыттара. «Тиэргэн» тохтуу-тохтуу билигин да тахсар.
2013 сыллаах сайын Ил Т?мэн дьокутааттарын быыбарыгар Уйбаан Александров Сунтаардаа?ы биир мандааттаах уокуруктан дьокутаакка хандьыдаат бы?ыытынан туран, миигин ?сс? т?г?л со?уппута. Итинник дьон бэлиитикэ?э чуга?ыыллара с?п, хайаан да бэйэлэрэ дьокутаат эбэтэр чунуобунньук буолан барбаталлар, ол дьон эйгэлэригэр киирэн, санааларын, толкуйдарын тиэрдэр кыахтаналлара би?иги олохпут салаллыытыгар ?ч?гэйтэн атыны а?албатыгар эрэнэбин. Билигин кини к?т??т буолан олорор Намыгар уонна т?р??б?т-??скээбит Элгээйитигэр о?уруот а?ын ??ннэрэр б?д?? ха?аайыстыбалары салайар, ?лэ холобурун, ?лэ умсул?анын ??нэр ыччакка и?эрэр, сатабылын тиэрдэр сурунаалы, кинигэни бэйэтэ к?р?н-истэн та?аарар. Кини онтон да атын былаана элбэх: ат с??рдээччи уол ту?унан киинэ у?уллуута, саха сылгытын ту?унан сокуону байытыы, «Дьолгун туораттан к?рд??м?» арамааны б?тэрии…
«К?л?к ???». «Дьолу туораттан к?рд??р» дьон бааллар ээ. Би?иги бастакы биэриилэрбититтэн биирдэстэрэ дьол ту?унан ?йд?б?лгэ анаммыта. Дьон ?ксэ дьол ту?унан туох санаалаа?а биллэр. Ол и?ин дьон санаатын ыйытала?а (опрос) барар эдэр до?отторбор (ол к?н миэхэ Марианна Тарасова к?м?л?сп?т?н чопчу ?йд??б?н): «Туймаада» ма?а?ыын та?ыгар на?аа элбэх саха буомжалара сылдьаллар. Олортон кытаатан ыйыта сатаа? эрэ. Бука, дьол ту?унан атыны ол дьон этиэхтэрэ…» – диэбитим. Дьэ до?оор, сирэйэ-хара?а буорайбыт биир ки?и эдэр кыыс ыйытыытыгар: «Биэс солкуобайда а?ал эрэ. Оччо?о мин дьоллонуом…» – диэбит. Ол ки?ибитин туох да киэргэтиитэ суох хайдах баарынан биэриибитигэр киллэрбиппит.
Ити кэнниттэн мин хаста да ол олох к?л?к ?тт?гэр сылдьааччылары биэриим далыгар киллэрэн, к?рд?рб?т?м. Кинилэр бэйэлэрин тустарынан эрэйдээх-буруйдаах кэпсээннэрэ, олохторугар билбит бары иэдээннэрэ дири?ник «бэчээттэнэн» хаалбыт сирэйдэрэ мин ?йб?р-санаабар билигин да д?р?н-д?р?н к??рэйэн кэлэллэр. Биир «о?обун ыраахтан уоран к?р??чч?б?н, киниэхэ ийэ? ?лб?тэ диэн эппиттэрэ», – диир дьахтар баара; биир английскай тыл учуутала, кыбартыыраны кытта ситимнээх аферистарга т?бэ?эн ?с хостоох таас дьиэтиттэн уулусса?а ??р?лл?б?т дьахтар баара; биир сахата да – омуга да, тыллаа?а да – тыла суо?а да, ?йд???? да – ?й? суо?а да биллибэт, са?а та?ааран и?итиннэрбэккэ ньимийэн баран сылдьар эмээхсин баара…
Биир эдэрчи ки?и мин кэпсээбэтэхпинэ ким кэпсиэй диэбиттии о?остон олорон «тыа?а ?лэ суох, ?лэ баара буоллар, бачча элбэх ки?и маннык сылдьыа суох этэ» диэн ис хо?оонноон чобуо ба?айытык тыл эппитэ, ыйытыыларбытыгар хоруйдаабыта. Арай ол интервьюну к?рд?рб?пп?т сарсыныгар дьэллик сылдьааччылар быстах хонон аа?ар дьиэлэрин дириэктэрэ эрийэр:
– К?р, били э?иэхэ кэпсээбит ки?ибитин милииссийэлэр кэлэн тутан бардылар. Икки сыл к?рд?б?лгэ сылдьыбыт ки?и эбит. Улахан уорууга кыттыгастаах ???…
– Оо, – диибин, – милииссийэлэр эмиэ тэлэбии?эр к?р?лл?р эбит дуу? Оттон ол уорбутуттан тугу да и?эриммитэ к?ст?бэт этэ дии…
– Оннук ээ. Ки?и буруйу о?орбутугар хоруйдуохтаах эрээри, хайдах эрэ бэйэм хоно?ом буолан дуу, а?ына санаатым ээ, – дириэктэр, ?кч? мин ол т?гэ??э тугу саныы турарбын бигэргэппиттии, этэр.
Оннук буолар ээ. Хайдах эрэ эн биэриигэр ыалдьыттаан ааспыт ки?и хайаан да ?ч?гэй буолуон ба?ара?ын. Туохха эмэ т?бэспит сура?а и?илиннэ?инэ, курутуйа саныыгын…
«Ньургу?ун ы?ыа?а». Тэлэбиидэнньэ уонна араадьыйа дьиэтэ урут т??? да ?с эрэ этээстэннэр, быттыга-хонно?о ордук элбэх, ылбычча ки?и муммакка, мунаарбакка санаабыт сиригэр тиийбэт дьиэтэ этэ. Би?игини, «кэпсиэлэри», араадьыйа дьиэтигэр туоруур холло?о?у, «кы?ы??ы саады» аа?а баран, у?уннук т??эн-тахсан тиийэр ыраах ба?айы т?гэх хоско олохтообуттара. Омос санаатахха, «атах-бытах» ?лэ?ит оннук хоспоххо тиксиэхтээх курдук. «Ку?а?аннык санаабат инигит? Бу урукку телерадиокомитет эрдэхпитинэ му?утуур тойоммут-хотуммут олорон ааспыт кэбиниэттэрэ этэ. Улаханнык толлон, бэйэ бодобутун тардынан киирэр хоспут этэ», – диэбитэ Николай Иннокентьевич. Ол эрээри ити кэбиниэппит миэхэ олус табыгастаах хос буолбутун бэлиэтиэхтээхпин.
«Кэпсиэ» экра??а тахсан, к?р??чч?гэ би?ирэтэн истэ?ин аайы, миигин кытта билсиэхтэрин, тугу эмэ кэпсиэхтэрин ба?алаахтар олус элбээн барбыттара. Хас биирдиилэрин кытта кэпсэттэхпинэ, миэхэ ?лэлиирбэр чаас да хаалыа суох курдук этэ. Ити, бастакы к?р??гэ, оннук улахан мо?уок буолбатах курдук эрээри, ?лэ?ит ки?иэхэ син биир и?э истээх кы?ал?а буолар. Ол кы?ал?аттан би?иги хоспутугар тиийэр суол мунаа?а быы?аабыт эбит. Дьон ыйдара-ыйдара кэлэн и?эн син биир булбакка, т?нн?н хаалбыт т?гэннэрэ элбэ?ин кэнники хас да оннук кэпсээннээх дьо??о «тутулламмын» билэбин. Кэбиниэппит оннук чиэски сиргэ турарынан ту?анан, ардыгар мин онно хоно хаалааччыбын… Ол са?ана дьиэм диэн «Холбос» уопсайын биир хо?о, онно кыргыттарбын кытта ????н олоробут, утуйарбытыгар кыара?аспыт. Мин «К??х ньургу?ун» сэ?эммин оннук, ?лэбэр утуйа сылдьан суруйан б?тэрбитим. Олус солото суох буолан, дьиэм суо?уттан улаханнык санаар?аабакка да ол кэми а?арбыт эбиппин. Хайдах эрэ к?л??лээх-оонньуулаах, м?чч?ргэннээх т?гэ??э т?бэ?эн сылдьардыы, к??рээннээхтик уонна ??рэ-к?т? олорбутум.
Саас этэ. Ньургу?ун ту?унан биэрии бэлэмниибин. Ырыа?ыт, хо?оонньут ыалдьыттардаахпын, «Хара сир устун…» ырыа ааптардарын кытта мыраа??а у?уллубут сюжеттаахпын, устуудьуйа?а остуолбар биир и?иккэ ара?ас ньургу?ун дь?рб?т?, биир и?иккэ Сунтаартан с?м?л??т?нэн кэлиэхтээх к??х ньургу?ун дь?рб?т? туруохтаахтар. Барыта бэлэм курдук да, туох эрэ сиппэтэ?ин с?рэ?им таайар: ньургу?ун ту?унан ?сс? туох эрэ дьикти, ураты кэпсээн баар буолуохтаах… Дьэ оннук сиппэтэх санаалаах олордохпуна, ааны то?суйдулар. Тыый, ким булан кэллэ?эй? Арай биир эдэр дьахтар киирэн кэллэ: «Уо, дьэ буллум ээ! Эрэйинэн ки?и булан кэлэр сиригэр олорор эбиккит… К?р, быйыл мыраа??а ха?аа??ытаа?ар да элбэх ньургу?ун ??мм?т. Дьонум Хаты? ?рэххэ олороллор: ийэм саа?ыран баран холбоспут кэргэниниин. Ол кэргэнэ уус идэлээх. Ньургу?ун маннык хойуутук ??мм?т?н бэлиэтээн ыалларын ы?ыран «Ньургу?ун ы?ыа?а» диэни тэрийэн ыыттылар…»
– Эн эрэ миэхэ итэ?эс эти?…
– ???
– Эн курдук ки?ини кэтэ?эн олорбутум ээ, – к?лэбин.
Итини то?о суруйарым буолла? Хайдах эрэ ?йб?р хаа-
лан хаалбыт: хоспут, ньургу?ун, со?уччу киирэн кэлбит эдэр дьахтар уонна Хаты? ?рэх мыраанын б?р?йэ ??мм?т ара?ас ньургу?ун тыалтан долгу?наан ылар намчы к?б??рэ, саа?ыран и?эн дьоллорун булбут эр ки?илээх дьахтар оло?у уруйдаан ыспыт ураты ы?ыахтара…
«К?????? ки?и к?лб?т?нэн». Айар талаан диэн айымньыны эрэ айар к??с буолбатах. Олоххо к?рс?р атын да т?гэннэргэ ол ис кыаххар угуллубут к??ск?н у?угуннарарга, туттарга тиийэр т?гэннэри? баар буолаллар.
Биирдэ миэхэ тиис о?орооччулар кэллилэр. Кинилэр тыа улуу?уттан куоракка са?ардыы кэлбиттэр, ол да буоллар син кэбиниэт тэринэн, ?лэлээн эрэр эбиттэр. Тиис о?орорго са?а, Америка?а о?о?уллубут матырыйаалы туттар буолан эрэллэрин, ону дьо??о кэпсээн к?рд?р??хтэрин ба?аралларын эттилэр. Мин то?о эрэ бу дьо??о к?м?л????хп?н ба?ардым. Бы?аччы стоматология ту?унан кэпсээтэхпитинэ, биллэн турар, «реклама» диэн бохсуллабыт. Са?а ата?ар тура сатыыр тэрилтэ кырата суох харчыны т?л??р?гэр тиийэр. Мин буолла?ына к?м?л????хп?н ба?арбытым диэтим дии.
Толкуйдуубун. Тиис. Тиис бы?аччы толорор ту?атыттан ураты, ки?и сэбэрэтин киэргэтэр аналлаах. ?ч?гэй тиистээх ки?и мичээрдээн сандаарыс гынарыттан ордук кэрэ к?ст?? туох баар ???, бу олоххо? Оччо?о тиис мичээри кытта биир ситим ?йд?б?л буолар. Аны мичээри, стоматологияны уонна би?иги биэриибитин ситимниир тугу эрэ булан, айан та?аарбыт ки?и… Саха?а мичээр ту?унан киэ?ник биллэр туох эмит этии дуу, ырыа-хо?оон дуу баар буолуохтаах. Кэбиниэппит т?нн?г?нэн ???й?н турар хаты?нар са?арбыт сэбирдэхтэрэ мэник тыал таарыйбытыгар к?н уотугар оонньоон к?л?м?рдэ?эн ыллылар… К?????? ки?и к?лб?т?нэн! Бу сырыыга уулусса?а ыйытыыларбытыгар дьону доппуруостаабат эбиппит: бу сырыыга мин устудьуоннарым кинилэри мичээрдээн к?рд?р?лл?р?гэр к?рд???р эбиттэр! Биэрии са?аланыытыгар «К?????? ки?и к?лб?т?нэн!» диэн к?рэх о?орор эбиппит. Ол к?рэххэ у?уллубут дьоммутун биэрии ортотугар ?сс? биирдэ хатылаан к?рд?р?б?т уонна т?м?ккэ саамай исти?, кэрэ мичээрдээх ки?ини бы?аарабыт уонна бирии?ин – тии?и эмтэтэргэ толуон бэлэхтиибит.
Итинник мичээр к?рэ?ин идиэйэтэ ??скээн, стоматологиябытын ол быы?ыгар «кистээн» олус табыллыбыт биэриини бэлэмнээн турабыт. «Кэпсиэ?э» ыалдьыттаабыт дьоммун эбэтэр ханнык эрэ биэрии ??скээбит т?р??т?н ардыгар итинник биир-биир ис с?рэхпиттэн исти?ник ахтан-санаан кэлэбин… Ардыгар, кырдьык да, «Когда б вы знали, из какого сора Растут стихи, не ведая стыда…» диэн тыллардаах Анна Ахматова хо?оонун бигэргэтэр курдук буоларбыт. Арай «стихи» оннугар «передачи» диэхпит эбитэ буолуо.
«Кэпсиэ» сырдаппыт элбиих-элбэх хайысхаларыттан ахтыл?ан курдук кылгастык санатан а?ардахха, итинник.
7. О?ОЛОРДУУН КЭПСЭТИИ – УУСТУК СОРУК
Ки?и «тылын с??рэргэ», «хоммут уо?ун хо?норорго» биир эрэллээх алба?ынан кини о?о саа?ын ту?унан, о?о сылдьан ханнык оонньуулары оонньообутун, ким буолуон ба?арбытын ту?унан ыйытыы буолар. Дьэ, бу ыйытыыны биэрдэххэ, ыалдьыт киниэхэ ту?аайыллыбыт камералары умнар, долгуйбута аа?арга дылы буолар. Элбэх ки?ини кытта кэпсэтэн ааспыт буоламмын, ки?и о?о сылдьан кырдьык, улаатта?ына ким буолуохтаа?ын оонньуур эбит дуу, диэн т?м?ккэ кэлэн сылдьабын. Холобур, Ил Т?мэн хас да т?г?ллээх дьокутаата, Судаарыстыбаннай Мунньах солбуйааччы бэрэссэдээтэлэ буола сылдьыбыт норуот суруйааччыта Андрей Кривошапкин о?о сылдьан ?р?с таастарын дьон о?ортоон, кэккэлэччи олордуталаан, мэлдьи «мунньахтатан» тахсар эбит. Артыыс аналламмыт дьон ?кс?гэр та?ас быыгы сцена быыга о?остон, онтуларын а?ар-сабар эбиттэр, со?ото?ун да сылдьан ?йд?р?гэр баар «к?р??чч?лэригэр» анаан ыллыыр-туойар эбиттэр. Биир медик ыалдьытым уулаах испирии?инэн куукуланы укуоллуу сатаан баран, сыттыгы ки?и этигэр маарыннатан «укуоллаан» ийэтиттэн м???ллэрин кэпсээн к?ллэрбитэ.
«Опрос» рубрикабытыгар о?олору соруйан са?арда сатыыр этибит. Дьэ, кинилэр ки?и ??йбэтэх тылларынан биэриини сэргэхсиппит т?гэннэрэ элбэх. Холобур, «Ханнык ырыаны уонна ырыа?ыты с?б?л??г?н?» диэн ыйытыыны к?м?л????чч?лэрим оскуолаларыттан дьиэлээн и?эр хороччу улаатан эрэр уолаттар б?л?хт?р?н тохтотон биэрбиттэр этэ. О?олор биллэн турар, Джида ырыаларын с?б?л??ллэрин ту?унан эппиттэр. Онтон: «Бэйэ?ит ыллааччыгыт дуо? Биир эмэ ырыата ыллаан и?итиннэри? эрэ…» – диэн буолбут. Биир ордук сытыы уол: «Бэйэм кыайан ыллаабаппын. Оол Баххан сатаан ыллыыр. Баххан, кэл, кэл! Тэлэбии?эргэ ыллаан биэр!» диэн ханна эрэ, камера кэннигэр сылдьар уолу илиитинэн далбаатаан ы?ыра сатыыр. Баххан буолла?ына кэмчиэрийэн объектив иннигэр к?ст????н олох ба?арбата. Били уол: «Ыллаарыый доо, эн?! Ханна наадата суохха ыллаа да ыллаа буолуо?у?, оттон ханна наадалаахха ыллаабаккын!» – диэн кырдьык да ис с?рэ?иттэн кы?ыйан, уо?а чорбойо-чорбойо ата?ын аатта?а, дьа?ырыйа турбута билигин да харахпар бу баар. Ити т?гэни би?иги хайдах баарынан быспакка эрээри эфиргэ ыыппыппыт. Мин устуудьуйа?а олорон ты?ыынчанан саха дьоно ол о?олор са?аларыттан тэбис-тэ??э к?лэн са?ыгырыы т?сп?ттэрин илэ к?р?рг? дылы гыммытым.
Кириэс Халдьаайы оскуолата 100 сылын туолуутугар «Кэпсиэ» аналлаах биэриитэ тахсыбыта. Кэлэр-барар ороскуоппутун оскуола бэйэтэ уйунан, са?а сири, са?а дьону к?р?р дьолломмутум. Онно, дьээбэ?э, ма?найгы кылаас о?олоро дойдуларын ту?унан тугу этиэхтэрин с?п эбитий, диэн санааттан: «О?олоор, Кириэс Халдьаайыга саамай ?ч?гэй туох баарый?» – диэн ыйыппытым. О?олор былдьасы?а-былдьасы?а: «Ма?а?ыын! Кулууп! Оскуола! Детсад!» диэбиттэрэ. Арай биир о?о: «Дьоруой!» – диэбитэ миигин олус астыннарбыта. Кырдьык, оскуола Герой-снайпер Федор Охлопков аатын с?гэр. Дьоруой пааматынньыга о?олору оскуола тэлгэ?этигэр уруйдуу к?рс?р. Дьоруой бастаан олорбут дьиэтэ музей буолан турар. Са?а дьиэтэ б????лэк ортотугар турар. Кини уон о?олоруттан удьуор-утум дьон «дьоруойдар» диэн ааттаналлар. Онон «дьоруой» диэн, ки?и к?н аайы туттубат тыла манна уостан т?спэт эбит уонна, биллэн турар, ити «дьоруой» Кириэс Халдьаайыны атын дэриэбинэлэртэн ураты тыынныыр, килбиэннээх ааттыыр буолла?а эбээт!
Элгээйи нэ?илиэгин ?б?л??й?гэр эмиэ олохтоох дьа?алта ы?ыран, ?б?лээн, аналлаах биэриини та?аарбыппыт. Онно «Домисольки» диэн кырачаан о?олор ансаамбыллара хас да ырыаны ыллаабыттарын устубуппут. «О?олор, э?иги ?сс? ханна баран, ханнык фестивалга ыллыаххытын ба?ара?ытый?» – диэн ыйыппытым (Дьокуускайга, «Хотугу сулус» к?рэххэ диэхтэрэ диэн санааттан). Дьонум: «Москва?а!» – диэн ха?ыыта?а т??эн со?уттулар. Кырдьык, бу о?олор Москва?а тиийэн о?о Евровидениетигэр барааччылары с??мэрдиир кэнсиэркэ олус ча?ылхайдык кыттыбыттарын саха дьоно Россия бары олохтоохторун кытта тэ??э тэлэбии?эргэ к?р?н астыммыт т?гэннээхпит. «Домисолькалар» ол кыттыыларын ту?унан кэпсээн «Кэпсиэ?э» ?сс? биирдэ тахсыбыттара.
О?ону устар ха?ан ба?арар уустук. Ыллыы-туойа, туох эрэ сити?иитин ту?унан кэпсии турар о?ону да с?рдээх бол?омтолоохтук устуохтааххын. Хомойуох и?ин, Орто дойду оло?о о?о?о эрэ барытыгар былыта суох ыраас халлааны, ойор-тэбэр орой-мэник к?ннэри т?стээбэт. Мин хаста да балыы?а?а сылдьан, ыарахан ыарыыга ылларбыт о?олор тустарынан устан турардаахпын. Кинилэри кытта суруналыыс хайдах кэпсэтиэн с?б?й? Туох да буолбата?ыныы, о?о сарсын ойон туран с??рэн хаалыахтаа?ыныы ?р? к?т???ллэн кэпсэтии – табыга?а суох. Кини эйигин итэ?эйиэ суо?а. А?ыммыттыы – сатаммат. Онон, о?о хайдах бы?ыыга-майгыга баарын и?иттэн билэн, кини дьыл?атын, ыарыытын тэ??э с?ксэн олорон, инникигэ эрэли са?ар хабааннаах кэпсэтэри? с?пт??х бы?ыылаах. Мин о?о сылдьан биирдэ сыл а?аара курдук балыы?а?а эмтэнэн турардаахпын. Онно мин «бастакы хо?оонум» диир хо?ооммун суруйбутум. Ону та?ынан балыы?а у?ун к?ннэригэр тугу гыныахпытый, илиибитинэн ону-маны о?орор, о?орорго ??рэнэр, уру?уйдуур этибит. Онон, суруналыыс бы?ыытынан о?о балыы?атыгар сылдьарбар «хайа, тугу дьарыгыра?ын? Тугу эмэ уру?уйдууру?, о?орору? буолуо?» диэнтэн кэпсэтиибин са?алыыбын. Оччо?о о?о хайаан да туумбатын а?ан тугу эмэ, бэйэтин о?о?угун хостоон к?рд?р?р. «Бу кимиэхэ анаабыккыный? Маны о?орорго ким ??рэппитэй? Хайыы, бу хайаларай?» – диэн ыйытыыттан-сэ?ээрииттэн кэпсэтии аана а?ыллан барар, о?о эйигин кытта кэпсэтэриттэн толлубат курдук буолар.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=36053835) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.