Amerika faciəsi
Teodor Drayzer
Dünya şöhrətli Amerika yazıçısı Teodor Drayzerin 1925-ci ildə yazdığı “Amerika faciəsi” onun şah əsəri hesab olunur.
Romanda küçə vaizlərinin oğlu olan, sıravi amerikalı Klayd Qrifitsin taleyindən danışılır. Müəllif göstərir ki, saxta idealların hökm sürdüyü bir quruluşda ruhu xilas etmək mümkün deyil. Vaizlərin oğlu valideynlərinin yolu ilə deyil, nəfs yolu ilə gedir. Əxlaqı pozulur, namuslu həyat sürən məsum Robertanı yoldan çıxarır. Cəmiyyətdəki “yüksək təbəqənin” üzvlüyünü qazanmaq istəyən Robertanı öldürməklə nəticədə özünü də məhv edir. Yazıçı bu əsəri ilə Amerikanın sosial həyatının və kapitalizmin eybəcər və dəhşətli üzünü göstərmişdir.
Bu kitabda “Amerika faciəsi”nin üç hissəsindən 2-cisi təqdim olunub.
2
TEODOR DRAYZER
AMERİKA FACİƏSİ
Roman
2-ci kitab
I FƏSİL
Likurq şəhərində (iyirmi beş min əhalisi olan bu şəhər, Utika ilə Olben arasındakı yolun ortasında, Nyu-York ştatın-da yerləşmişdir) Semyuel Qrifitsin evi. Nahar vaxtına az qal-mışdır, yavaş-yavaş bütün ailə yemək otağına toplanır. Bu gün nahar həmişəkinə nisbətən daha səliqə ilə hazırlanmaq-dadır, çünki ailənin başçısı mister Qrifits dörd günlük səfər-dən sonra şəhərə yenicə qayıtmışdır: o, Çikaqo şəhərində yaxalıq və köynək istehsal edən fabrikantların qurultayında iştirak etmişdi. Qərb ştatlarındakı fabrikantların, – bu yeni baş qaldıran rəqiblərin, qiymətləri aşağı salması, şərq ştatla-rının fabrikantlarını da öz növbələrində, qiymət barəsində bir sazişə gəlməyə məcbur etmişdi. Bu gün günortadan son-ra, Semyuel Qrifits evə telefon edib, qayıdıb gəldiyini və elə bu saat bir-baş fabrikə, kontora getdiyini, nahara qədər ora-da olacağını xəbər vermişdi.
Missis Qrifits, özünə möhkəm surətdə inanan və çox na-dir hallar istisna edilərsə, özünün hər bir mülahizəsini və qə-rarını nöqsansız və qəti hesab edən fəal təbiətli ərinin rəfta-rına çoxdan alışmışdı, buna görə bu dəfə də o, ərinin hərəkə-tinə heyrət etmədi. Əri lazım olan vaxt evə gəlib onunla gö-rüşəcəkdi.
Missis Qrifits ev işlərinə baxan, çox çirkin, lakin olduqca işgüzar bir qadın olan missis Trusdeyl ilə məsləhətləşərək, ərinin qoyun budunu bir çox başqa yeməklərdən üstün tut-duğunu bildiyi üçün, nahara quzu qızartması hazırlamasını tapşırdı. Nahara lazım olan tərəvəz və çərəz seçilib qurtar-dıqdan sonra missis Qrifits yenə də öz həmişəki fikirlərinə qərq oldu: o böyük qızı Mayranın taleyini düşünürdü, May-ra artıq bir neçə il bundan əvvəl Smitin kollecini qurtarmış, lakin bu vaxta qədər ərə getməmişdi. Missis Qrifits bunun səbəbini yaxşı anlasa da, heç vaxt etiraf etmirdi. Mayra çir-kin idi. Onun burnu çox uzun, gözləri bir-birinə çox yaxın, çənəsi, yaraşıqlı bir qız görkəminin tələb etdiyi qədər yuvar-laq deyildi. Adətən, Mayra həmişə həddindən artıq dalğın və ciddi görünür və demək olar ki, yerli cəmiyyətin həyatı ilə əsla maraqlanmırdı. O, adamlarla rəftar etməyi belə ba-carmır, üstəlik hətta bəzi çirkin qızların belə malik olduqları bir istedadın, yəni kişilərin diqqətini özünə cəlb etmək baca-rığından tamamilə məhrum idi. Anası başa düşürdü ki, Mayra çox kəskin, çox tənqidi bir zəkaya malikdir və zehni inkişafı nöqteyi-nəzərindən öz mühitindən yüksəkdə dur-maqdadır.
Mayra cah-calal içərisində böyümüş, həyatını təmin etmək üçün heç bir qayğı ilə üz-üzə gəlməmişdi, lakin onun qarşısında başqa çətin bir məsələ durmuşdu: o cəmiyyətdə özünə mövqe qazanmalı və onu sevən bir ər tapmalı idi – gözəllikdən məhrum olan bir qız üçün isə bu iki məqsədə çatmaq, bir dilənçinin milyoner olması qədər çətin bir iş idi. Budur, artıq on iki il idi ki, (yəni Mayra on dörd yaşına girdiyi zamandan bəri) o ətrafındakı gənc oğlan və qızların nə qədər şən və qayğısız yaşadıqlarını müşahidə edir, özü isə daim mütaliə və musiqi ilə məşğul olurdu, həmişə ya-raşıqlı geyinmək üçün əndişə çəkir və tanışlarını yalnız ona görə ziyarət edirdi ki, bəlkə bir gün onunla maraqlanan birisinə rast gələ bilsin: bu isə Mayranı kədərli etmiş, demək olar ki, onda bir qəddarlıq və rəhmsizlik yaratmışdı, halbuki maddi cəhətdən, onun və ailəsinin həyatı son dərəcə firavan bir həyat idi.
Mayra indicə anasının otağından keçib, dünyada hər şe-yə tamamilə laqeyd bir görkəmlə öz otağına çəkilmişdi: anası onu belə bir əhvali-ruhiyyədən çıxartmaq üçün fikirlə-şir, çarə axtararkən kiçik qızı Bella yüyürüb otağa girdi. Bel-la məktəbdən qayıdarkən zəngin qonşuları olan Fincligilə baş çəkmiş və indi oradan birbaş evlərinə qayıtmışdı.
Bella, ucaboylu, solğun simalı, əsmər bənizli bir qız olan böyük bacısına heç oxşamırdı. Bella bacısına nisbətən al-çaqboylu, lakin ondan zərif və eyni zamanda daha möhkəm idi. Bellanın demək olar ki, tamamilə qara gur saçları vardı, əsmər rəngli üzündən həmişə odlu bir qırmızılıq yağırdı, şən, qonur gözləri dünyada hər bir şeyə qarşı həris bir maraqla işıldayırdı, bədəni elastik, cəld tərpənən əlləri və ayaqları qəşəng idi. Bu qızdakı həyat qüvvəsi sanki aşıb-daşırdı. O, sadəcə ətrafındakı hər bir şeyi sevir, həyatı olduğu kimi qə-bul edib nəşələnir və buna görə də bacısından fərqli olaraq, qarşısı alınmaz bir qüvvə ilə, – kişiləri, oğlanları, qadınları, qocaları və cavanları – hamını özünə cəlb edirdi. Əlbəttə, ata-anası da bunu aydın olaraq görməkdə idilər. Bella tərəf-dən nigarançılıq çəkmək lazım gəlmirdi: vaxtında onun istə-diyi qədər nişanlı namizədləri olacaqdı. Anası bu fikirdə idi ki, elə indidən Bellanın ətrafında fırlanan bir çox gənclər və yaşlı kişilər içərisindən qızı üçün əlverişli bir ər seçmək la-zımdır. Bella çox asanlıqla, nəinki yerli cəmiyyətin qayma-ğını təşkil edən qədim və mühafizəkar ailələrin uşaqları ilə, eyni zamanda anasının çox böyük narazılığına səbəb olaraq, – cəmiyyətdə təzəcə yüksəlmiş və buna görə də az etibara malik ailələrin oğlanları və qızları ilə, məsələn, donuz qaxacı yaxud konserv bankaları və ya elektrik süpürgəsi, taxta və hörmə şeylər, yaxud yazı maşınları istehsal edən fabrikant-ların uşaqları ilə də dostlaşırdı ki, bütün bu adamlar olduqca zəngin adamlar idi. Lakin Likurq şəhərində onları “mənsəb axtaran”, layiq olmadıqları mərtəbəyə qalxan adamlar hesab edirdilər, missis Qrifitsin fikrinə görə Bella bütün bu dostları ilə həddindən artıq rəqs edir, çox tez-tez restoranlara gedir və nəzarətsiz bir halda, avtomobildə bu şəhərdən o şəhərə, o şəhərdən bu şəhərə gedirdi. Lakin bununla belə Bella öz bacısından nə qədər fərqlənirdi! Kiçik qızının fikri ana üçün nə qədər asan bir məsələ idi! Ana yalnız bir müddət, yəni Bella etibarlı bir adam tapıb kilsənin xeyir-duası ilə ərə ge-dənədək ona göz yetirmək lazım gəldiyini bildiyi üçün, qızı-nın bir çox tanışlıqları, aludəçilikləri və əyləncələrindən nəinki bir təlaş duyur, eyni zamanda bunlara qarşı etiraz edirdi: ana öz qızını qoruyurdu.
Bella yüyürüb içəri girdi, qoltuğundakı kitabları bir tə-rəfə atıb qalanmış buxarıya yaxınlaşdı, missis Qrifits başını qaldıraraq:
– Harada idin? – deyə kiçik qızından soruşdu.
Bella anasının sualına əhəmiyyət verməyərək:
– Bilirsən, nə var, ana, – deyə şən bir halda sözə baş-ladı. – Finclilər artıq Qrinvud yanındakı malikanələrindən imtina etmək istəyirlər. Onlar bu il Pay-Poynt yanındakı On ikinci gölə getməyə hazırlaşırlar, orada özləri üçün yeni yay malikanəsi tikəcəklər. Sondra deyir ki, indi onların bu yeni malikanələri köhnə malikanə kimi sudan uzaq olmayacaq, lap gölün yanında olacaq. Orada parket döşəməli böyük bir veranda tikiləcək. Qayıq saxlamaq üçün xüsusi böyük bina düzəldəcəklər, – bilirsən, mister Fincli oğlu Stüart üçün otuz fut uzunluğunda motorlu bir qayıq almaq fikrindədir. Bu lap qiyamət olacaq, yox? Sondra deyir ki, anan icazə versə, sən də oraya gəl, istəsən lap bütün yayı orada qalarsan. Qil də istəsə oraya gedə bilər. Onların malikanələri Emeri Loc ilə İst-Qeyt oteli qarşısında, gölün o biri sahilində olacaqdır. Fentlərin yay malikanəsi isə, – bilirsən hansı Fentləri deyir? Utikadan gələnləri, bir az kənarda, Şeyronun yaxınlığında olacaq. Lap qiyamətdir, deyilmi? Siz də atamla orada yay malikanəsi tiksəydiniz, çox yaxşı olardı. Məncə indi mötəbər adamlar hamısı oraya gedirlər.
Bella ara vermədən danışır, gah içərisində odun yanan buxarının, gah da evin qarşısındakı çəmənliyə açılan pəncə-rələrin yanında fırlanırdı; çəmənliyin arxasında Uikiqi-aven-yu küçəsi uzanır və indi orada qış axşamının qaranlığında, bir-birinin ardınca fənərlər alışıb yanırdı. Bella birnəfəsə ürə-yində nə qədər sözü varsa hamısını deyib qurtarmamış anası ağzını açıb bir kəlmə də olsun danışa bilmədi, nəhayət, anası dedi:
– Doğrudanmı? Belə de! Bəs Entonilər, Nikolsonlar və Teylorlar? Mən onların Qrinvud gölünü tərk edib gedəcək-ləri barədə heç bir şey eşitməmişəm.
– Əlbəttə, nə Entonilər, nə Teylorlar öz yerlərindən köçmürlər. Onlar heç yerlərindən tərpənə bilərlər? Onlar çox köhnə modalı adamlardır, başqa yerə köçən adam deyillər. Heç kəs onlardan belə bir şey gözləmir də. Ancaq fərqi yox-dur, sən özün bilirsən ki, Qrinvud gölü On ikinci gölün tayı deyil. İndi cəmiyyətdə özünə görə az-çox yer tutan hər kəs On ikinci göl yanına köçməkdədir. Sondra deyir ki, Krens-tonlar da gələn il köçəcəklər, onlar köçəndə əlbəttə Qarriet-lərdən köçəcəklər.
– Krenstonlar, Finclilər, Qarrietlər, Sondra – deyə, Bel-lanın anası həm gülümsəyərək, həm də acıqlanaraq təkrar etdi. – Mən bu günlər elə ancaq Krenstonlar haqqında, sənin haqqında, Bertina və Sondra haqqında eşidirəm.
Krenstonlar və Finclilər aşağı təbəqədən yüksəlib zən-ginləşmiş adamlar idilər. Likurq şəhərinin yüksək cəmiy-yətində bir qədər hörmət və müvəffəqiyyət qazanmışdılarsa da, eyni zamanda hər kəsdən artıq, ən bədxah dedi-qodular üçün daimi bir mövzu təşkil edirdilər. Onlar Olbenidən bu-raya “Krenston hörmə məlumat şirkətinin” – Buffalodan isə “Finclinin elektrik süpürgələri şirkətini” gətirmiş, Moqauk çayının cənub sahilində böyük fabriklər Uikiqi-avenyu kü-çəsində cah-calallı yaşayış evləri və Likurqdan iyirmi mil şi-mal-qərbdə, Qrinvud gölü yanında yay malikanələri tikdir-mişdilər. Onlar çox firavan bir həyat sürərək, hər yerdə öz-lərini irəli verirdilər, bu isə Likurqun qədim sakinləri olan yerli zənginlərin xoşuna gəlmirdi. Aşağıdan yüksəlib qalx-mış bu adamlar, son moda üzrə geyinir, avtomobil sportun-da və digər əyləncələrdə hər cür yeniliklər tədbiq edir, buna görə də daha az dövlətə sahib olan bu vaxtadək öz vəziyyə-tini, öz həyat tərzini kifayət qədər möhkəm və xoş hesab edən, bundan daha yaxşı heç bir şey arzu etməyən yerli zən-ginlər bu adamlarla yarışa girə bilmirdilər. Bir sözlə, Krens-tonlar və Finclilər həddindən artıq təkəbbür göstərirdilər. Həddindən artıq inadkar idilər, buna görə də Likurq “cə-miyyəti”nə göz dağı olmuşdular.
– Bella, sənə neçə dəfə demişəm ki, bu Bertina və onun qardaşı Letta Qarriet ilə sənin dostluğun xoşuma gəlmir. Onlar həddindən artıq ötkəmdirlər, həmişə vurnuxurlar, ağızlarını boş qoyub çox danışırlar və hər yerdə özlərini gözə soxmağı sevirlər. Sənin atan da onlara eynilə mənim kimi əlaqə bəsləyir. Sondra Fincli isə nahaq yerə elə düşünür ki, eyni zamanda hamı ilə dost olmaq mümkündür. O, Bertina ilə dostluğundan əl çəkməsə, sən ondan ayrılmalı olacaqsan. Sonra mən güman etmirəm ki, atan sənin təkba-şına bir yana getməyinə icazə versin. Sən hələ o qədər böyü-məmisən. Finclilərin On ikinci göl yanındakı yay malikanə-ləri məsələsinə gəldikdə, bilməlisən ki, biz hamımız oraya gedəcəyik, yaxud da bizdən heç kəs təkbaşına oraya getmə-yəcək.
Missis Qrifitsə, çox da dövlətli olmasa da qədimdən Li-kurqda yaşayan ailələrin həyat tərzi və adətləri, gəlmə ailələ-rin həyat tərzinə nisbətən daha çox xoş gəlirdi. İndi o öz qı-zına məzəmmət və sərzənişlə baxmırdı.
Lakin Bella anasının bu sözlərindən əsla özünü itirmə-di və əsəbiləşmədi. Bella anasını yaxşı tanıyır, anasının onu dəlicəsinə sevdiyini, qızının gözəlliyi ilə fəxr etdiyini, atası kimi, onun cəmiyyətdəki müvəffəqiyyətləri ilə öyündüyünü bilirdi: atası Bellanı, nöqsansız, kamil bir məxluq hesab edir, qızın təbəssümü qarşısında yumşalıb həmişə güzəştə gedir, Bella isə bundan çox tez-tez istifadə edirdi.
– Hələ böyüməmisən, hələ böyüməmisən – deyə Bella məzəmmət dolu bir səslə təkrar etdi. Siz məni lap uşaq elə-misiniz, halbuki iyul ayında mənim on səkkiz yaşım tamam olur. Mən bilmək istərdim ki, siz və atam nə vaxt məni bö-yümüş hesab edəcəksiniz, nə vaxt mənim artıq dayə və baxı-cıya ehtiyacım olmadığını başa düşəcəksiniz? Nə vaxta qə-dər siz məni tək başıma heç bir yana buraxmayacaqsınız? Nə üçün axı siz bir yana gedəndə gərək mən də sizinlə gedəm, yaxud mən özüm birtərəfə getmək istədikdə gərək siz də mənimlə gedəsiniz?
– Bella! – deyə anası səsini qaldırıb qızına gözünü ağartdı. Aralığa qısa bir sükut çökdü; Bella səbirsizliklə dayanıb gözlədi. Missis Qrifits əlavə etdi: – Bəs səncə, biz nə etməliyik? Vaxt gələr sənin iyirmi bir yaxud iyirmi iki yaşın tamam olar – o vaxta qədər hələ ərə getməmiş olsan biz səni təkbaşına buraxıb-buraxmamaq haqqında düşünə bilərik. Hələlik bu barədə danışmaq da artıqdır.
Bu zaman Bella yaraşıqlı başını yuxarı qaldırıb nəyə isə qulaq verdi: aşağıda açılıb-örtülən qapının səsi eşidildi, – Qilbert ailənin, yəni Likurq şəhərində yaşayan Qrifits ailəsi-nin yeganə oğlu idi; o üzündən və bədəninin quruluşundan (ədaları və xarakteri isə tamamilə başqa idi) qərbdə yaşayan öz əmisi oğlu Klayda çox oxşayırdı.
Qilbert iyirmi üç yaşlı, bədəncə möhkəm, xudpəsənd və şöhrətsevən bir gənc idi. O, bacılarına nisbətən daha tünd və onlarla müqayisə edilməz dərəcədə bacarıqlı, işgüzar idi. O, işlə əlaqədar olan məsələlərdə fərasətli və fəal idi, bacıları isə bu sahəyə heç bir maraq göstərmirdilər. Qilbert olduqca öt-kəm və hövsələsiz idi. O, cəmiyyətdəki vəziyyətini olduqca möhkəm hesab edir və iş aləmindəki müvəffəqiyyətlərindən savayı, hər şeyə qarşı son dərəcə həqarətli bir əlaqə bəsləyir-di. Bununla belə o, yerli cəmiyyətin həyatı ilə olduqca maraqlanır, özünü və ailəsini bu cəmiyyətin ən mühüm bir hissəsi hesab edirdi. O, ailəsinin ləyaqətini və ictimai vəziy-yətini heç vaxt unutmayaraq, bütün hərəkətlərini və sözləri-ni ailəsinin mənafeyinə uyğunlaşdırır, tabe edirdi. Təsadüfi bir müşahidəçi adətən Qilbertdəki təkəbbür və sərtliyə, onun öz yaşına xas olan gənclik sevincindən tamamilə məhrum olmasına heyrət edirdi. Lakin bununla belə, o gənc, təravətli və zahirən yaraşıqlı idi, bundan əlavə kəsərli dili vardı və ara-bir söhbət arasında, çox da parlaq olmasa da hər halda məharətlə acı və kəskin bir söz işlətməyi bacarırdı. Likurq şəhərində ailəsinin və özünün tutduğu mövqe sayə-sində, o adaxlı olmağa ən parlaq namizədlərdən biri hesab edilirdi. Lakin o özündən o qədər bədgüman idi ki, və öz varlığına elə uymuşdu ki, daxili aləmində başqa bir insanı bütün incəliyilə və dərindən anlamaq onun üçün bəlkə də qeyri-mümkün bir şey idi.
Qilbertin pilləkəndən qalxıb öz otağına getdiyini eşi-dən Bella (Qilbertin otağı evin arxa hissəsində bacısının ota-ğının yanında idi) – anasının otağından çıxıb qaçdı və qarda-şının qapısını döyməyə başladı.
– Qil, sənin yanına gəlmək olarmı? – deyə, Bella onu səslədi.
– Niyə olmur?
Qilbert şən bir halda fit çala-çala görünür hara isə get-məyə hazırlaşaraq frakını geyinməkdə idi.
– Hara belə hazırlaşırsan?
– Heç yana. Nahar üçün paltarımı dəyişirəm. Axşam Vaynantgilə gedəcəyəm.
– Ax, əlbəttə, Konstansiyanı görmək istəyirsən?
– Xeyr, Konstansiyanı görmək istəmirəm. Bu hardan ağlına gəldi?
– Guya ki, mən heç bir şey bilmirəm.
– Boşla bu danışıqları. Sən mənimlə bu barədə söhbət etməyə gəlmisən?
– Heç də yox. Bilirsənmi, Fincligil gələn ay On ikinci göl yanında, lap sahildə, Fentlərin qonşuluğunda yay ma-likanəsi tikdirməyə hazırlaşırlar və mister Fincli oğlu Stüart üçün otuz fut uzunluğunda motorlu qayıq alacaqdır, qayıq saxlamaq üçün bina və bir də günəş vannası qəbul etmək üçün meydança tikdirəcəkdir. Gör nə hoqqa çıxarırlar!
– Bu nə danışıqdır, Bella! Sən bu loru ibarələrindən əl çəkməyəcəksənmi? Fabrikdə işləyən qızlar kimi danışırsan. Demək sizin məktəbdə öyrəndiyiniz yalnız bundan ibarət-dir?
– Bu barədə sən sussan daha yaxşıdır. Bəs sən özün? Məncə belə ibarələri işlədən birinci sən özünsən.
– Əvvələn, mən səndən beş yaş böyüyəm. İkincisi, mən kişiyəm. Yaxşı olardı ki, sən Mayradan örnək götü-rəsən, – gör heç bu cür danışırmı?
– Ax, Mayra: bu barədə daha bəsdir. Yaxşısı budur, sən bu dediyim məsələ barədə fikirləş, – onlar yay mali-kanəsi tikdirəcəklər, yayda vaxtlarını xoş keçirəcəklər. İs-təyirsən gəl biz də oraya gedək? Kefimiz istəsə, gedə bilə-rik… Ancaq gərək atamın və anamın razılığını alaq.
– Bilmirəm, bu doğrudanmı sən dediyin qədər gözəl bir şeydir, – deyə qardaşı cavabverdi, əslində isə bu xəbər onu son dərəcədə maraqlandırmışdı. – Yayda getmək üçün, On ikinci göldən savayı azmı yer var?
– Əlbəttə, çox yer var, amma bizim tanıdıqlarımızın hamısı oraya gedəcəklər. Sən bir de görüm, Olbeni və Uti-kanın ən yaxşı ailələri yayda haraya gedirlər? Sondra deyir ki, yüksək cəmiyyətə məxsus ən görkəmli adamlar On ikinci göl civarına gedəcəklər, gölün qərb sahilində ən yaxşı yay malikanələri olacaqdır. Hər halda Krenstonlar, Lambertlər və Qarrietlər tezliklə oraya gedəcəklər, – deyə Bella meydan oxuyaraq qəti bir ifadə ilə əlavə etdi. – Entonlar və Nikol-sonlar öz yerlərindən tərpənməsələr belə, Qrinvud gölü yanında bizim cəmiyyətə mənsub olanlardan demək olar ki, artıq heç kəs qalmayacaqdır.
– Kim dedi ki, Krenstonlar da oraya köçəcəklər? – deyə Qilbert maraqla soruşdu.
– Əlbəttə ki, Sondra.
– Bəs Sondraya kim deyib?
– Bertina.
– Bəli, bu ailələr çox şən yaşamağa başlamışlar, – deyə Qilbert qəribə bir səslə, bir həsəd hissi ilə qeyd etdi. – Tezlik-lə Likurq şəhəri onlara dar gələcək. – O, sərt bir hərəkətlə düzəldə bilmədiyi qalstukunu düyünləyib bağladı və üz-gö-zünü azacıq turşutdu – yaylığı onun boynunu sıxırdı!
Qilbert artıq atasının işində yaxından iştirak edirdi. Bir az əvvəl atasının fabrikində istehsalat üzrə baş nəzarətçi vəzifəsində işləməyə başladı və tezliklə bu müəssisənin ba-şında durmaq ümidində idi, lakin buna baxmayaraq o yenə də öz yaşıdı olan gənc Qrant Krenstona həsəd aparırdı. Çox gözəl və cismani cəhətdən yaraşıqlı bir gənc olan Qrant qızlarla rəftarında olduqca cəsarətli idi və qadınlar arasında böyük müvəffəqiyyət qazanmışdı. Görünür gənc Krenston bu fikirdə idi ki, müəssisəsində atasına göstərəcəyi köməyi eyni zamanda bir sıra əyləncələrlə birləşdirmək mümkün olan bir şeydir, – Qilbert isə bununla razı deyildi. Əslində gənc Qrifits bacarsaydı gənc Krenstonu böyük bir məmnu-niyyətlə əxlaqsızlıqda ittiham edərdi, lakin Krenston hələlik cızığından çıxmamış, heç bir ağılsız hərəkət etməmişdir. İndi “Krenston hörmə məmulat şirkəti” Likurq şəhərinin ən qa-baqcıl sənaye müəssisələrindən biri kimi durmadan inkişaf etməkdə idi.
– Bəli, – deyə Qilbert bir qədər susduqdan sonra əlavə etdi. – Onlar çox sürətlə işlərini genişləndirirdilər, mən onla-rın yerində olsaydım bir az ehtiyatlı hərəkət edərdim. Hər halda onlar dünyanın ən zəngin adamları deyillər. – Bunu söylərkən Qilbert düşündü ki, Krenstonlar nə ona nə də onun ata-anasına oxşamırlar: onlar doğrudan da daha cəsa-rətli adamlardır və deyəsən, cəmiyyətdə müvəffəqiyyət qa-zanmaq üçün heç də o qədər canfəşanlıq etmirlər. Qilbert onlara paxıllıq edirdi.
– Bilirsənmi – deyə Bella vəcd ilə yenə sözə başladı. – Fincligili bundan başqa, rəqs üçün parket döşəməli bir ve-randa da tikəcəklər. Sondra deyir ki, Stüart sənin bu yay on-larda daha çox qonaq qalmağını arzu edir.
– Yox əşi? – deyə Qilbert istehza və eyni zamanda bir qibtə hissi ilə cavab verdi. – Daha doğrusu o ümid edir ki, sən onlarda daha çox qonaq qalarsan. Mən bütün yayı məş-ğul olacağam.
– O heç vaxt belə bir şey deməmişdir. Bir də biz oraya getsək, qiyamət qopmaz. Qrinvudda, məncə artıq heç bir yaxşı şey olmayacaq. Orada qalanlar hamısı bivec adamlar olacaq.
– Belə de! Anan bu sözləri eşitsəydi yəqin ki, çox şad olardı.
– Sən isə, əlbəttə, gedib ona xəbər verəcəksən?
– Yox, demərəm, ancaq mən bu fikirdəyəm ki, biz elə birdən-birə Krenstonların və Finclilərin dalınca düşüb On ikinci gölə gedə bilmərik, hər halda bu saat bunu edə bilmə-rik. Ancaq sən istəyirsənsə və atam icazə verərsə gedib on-larda qonaq qala bilərsən.
Bu zaman aşağıda yenidən açılıb örtülən qapının səsi eşidildi və Bella qardaşı ilə apardığı mübahisəni unudub atasını qarşılamağa yüyürdü.
II FƏSİL
Likurq şəhərində yaşayan Qrifitslər nəslinin başçısı Kanzas-Siti şəhərində yaşayan Qrifitslər ailəsinin başçısına nisbətən zahirən daha görkəmli bir adam idi. Otuz ildən bəri görmədiyi, “Mərhəmət qapıları” adlı ruhani təşkilatda işlə-yən, qısaboylu, yöndəmsiz qardaşının əksinə olaraq, Sem-yuel Qrifits ucaboylu, möhkəm bədənli, şax qamətli bir adam idi. Onun nüfuz edən iti baxışları var idi, hərəkətləri və danışıq tərzi sərt idi. O özünü artıq çoxdan qeyri-adi fəra-sət sahibi və olduqca görkəmli işgüzar keyfiyyətlərə malik bir adam hesab edirdi. Həyatda əldə etdiyi müvəffəqiyyətlər onun özü haqqındakı bu fikrini sanki təsdiq edirdi. O qeyri-adi və görkəmli adandırıla bilməyən adamlara qarşı çox vaxt amansız olurdu. Belə adamlarla rəftarında o kobudluq və nəzakətsizlik etmirdi, lakin həmişə özünü sakit və etinasız, soyuqqanlı saxlamağa çalışırdı.
O bu cür rəftarına bəraət qazandıraraq həmişə öz-özünə deyirdi ki, ətrafdakı adamlar onu və həyatda müvəffəqiyyət qazanan onun kimi adamları necə qiymətləndirirlərsə o da özünü elə qiymətləndirir.
Semyuel Qrifits iyirmi beş il bundan əvvəl kiçik bir sərmayə ilə bu sərmayəsini yeni bir müəssisəyə – yaxalıq fabrikinə sərf etmək qərarı ilə köçüb Likurq şəhərində məs-kən salmışdı; onun başladığı bu iş, ümid etdiyindən daha yaxşı nəticə vermişdi. Təbiidir ki, o bununla fəxr edirdi. İndi, iyirmi beş il keçdikdən sonra o, Likurqda ən yaxşı və zövq ilə tikilmiş malikanələrdən birinin sahibi idi. Qrifitslər yerli aristokratiya içərisində görkəmli yer tuturdular. Onlar Li-kurqda ən qədim ailələrdən hesab olunmasalar da, hər halda ən hörmətli, ən mühafizəkar və firavan dolanan ailələr sıra-sında idilər. Semyuel Qrifitsin böyük qızı məlum olduğu ki-mi, cəmiyyətdən kənarda yaşayırdı, lakin onun kiçik uşaqla-rı Likurqun zəngin ailələrinə mənsub olan gənclərin məc-lisində görkəmli rol oynayırdılar və bu vaxtadək onun nüfu-zunu sarsıdan və yaxud onun nüfuzuna xələl gətirən heç bir hərəkətə yol verməmişdilər.
Fabrikin azı bir il ərzində yaxşı işləməsini və inkişafını təmin edən bir neçə saziş bağladıqdan sonra Çikaqo şəhərin-dən qayıtmış, öz evinə gəlmiş Semyuel Qrifitsin kefi bu gün çox saz idi. O həm özündən, həm də demək olar ki, bütün dünyadan olduqca razı görünürdü. Heç bir şey onun bu sə-yahətinin sevincini korlamamışdır. Burada olmadığı müd-dətdə fabrikinin işi özü burada olduğu zamanlardakı kimi çox yaxşı getmişdi. Fabrik xeyli sifariş almışdı.
Evə daxil olaraq o, ağır sakvoyajı döşəmə üzərinə atdı, modalı paltosunu əynindən çıxarıb geri dönərkən, gözlədiyi kimi, ona doğru yüyürən kiçik qızı Bellanı gördü. Əlbəttə, Bella onun sevimlisi idi. O, kiçik qızını cazibədar, nadir bir məxluq və həyatın ona bəxş etdiyi ən gözəl bir incəsənət əsəri hesab edirdi: gənclik, sağlamlıq, sevinc və şadlıq, zəka və məhəbbət – bunlar hamısı sanki onun gözəl qızının sima-sında təcəssüm etmişdi.
– Sənsən, atacan? – deyə Bella sevinc içində, mehriban bir səslə qışqırdı.
– Bəli, deyəsən, mənəm, özgəsi deyil. Mənim balaca qızımın kefi necədir? – deyə o qollarını açdı və Bella ata-sının ağuşuna tullandı.
– Gör mənim nə gözəl, möhkəm, sağlam qızım var, – deyə o məhəbbətlə qızın üzündən öpdü. – Görəsən mən ev-də olmayanda bu dəcəl qız özünü nə cür aparmışdır? Ancaq bax doğrusunu de, ha!
– Ah, atacan, mən özümü lap quzu kimi aparmışam. Kimdən istəyirsən soruş! Mən özümü lap yaxşı aparmışam.
– Anan necədir?
– Lap yaxşıdır, atacan. Yuxarıda, öz otağındadır. Yə-qin sənin içəri girdiyini eşitməyib.
– Bəs Mayra? Olbenidən qayıtmamışdırmı?
– Bəli, qayıtmışdır. Öz otağındadır. İndicə pianino ça-lırdı. Mən özüm də elə bu saat gəlmişəm.
– Ay, ay! Demək yenə evləri qonaq gəzirsən. Mən səni yaxşı tanıyıram. – Atası gülümsəyərək barmağı ilə qızını hə-dələdi, Bella isə onun qolundan asılıb, atası ilə ayaqlaşmağa çalışaraq pilləkənlə yuxarı qalxmağa başladı.
– Mən heç də qonaq gedib evləri gəzmirəm, – deyə Bella hiyləgər və mehriban bir ifadə ilə civildəyirdi. – Sən sadəcə mənə sataşmaq üçün bəhanə axtarırsan, atacan. Mən ancaq bir dəqiqəliyə Sondragilə getmişdim. Bilirsənmi, Fincligil artıq yayda Qrinvud gölünə getməyəcəkdir. Onlar On ikinci gölün sahilində, böyük və qəşəng bir yay malika-nəsi tikdirməyə hazırlaşırlar. Bundan başqa mister Finclin oğlu Stüart üçün motorlu böyük bir qayıq alacaqdır. Onlar bütün yayı, lap bəlkə may ayından oktyabr ayınadək orada yaşayacaqlar. Krenstonlar da yəqin ki, ora gedəcəklər.
Kiçik qızının kələklərinə çoxdan alışmış mister Qrifits indi bu dəqiqə, Bellanın ona təlqin etmək istədiyi şeylərə, – yəni On ikinci gölün Qrinvud gölünə nisbətən daha modalı bir yer olması, həmçinin Fincli ailəsinin əyləncə xatirəsi üçün özlərini bu cür böyük bir xərcə salmaları ilə o qədər də ma-raqlanmırdı.
Bellaya heç bir cavab vermədən o pilləkənlə qalxıb arva-dının otağına girdi. Missis Qrifitsi öpdü, Mayranın otağına baş çəkdi, Mayra isə atasını öpmək üçün qapı ağzına çıxdı, bundan sonra o, müvəffəqiyyətlə keçən səfəri haqqında da-nışmağa başladı. Onun arvadı və qızı ilə bu cür salamlaş-ması ər ilə arvad arasında tam bir həmrəylik və qarşılıqlı anlayış hökm sürdüyünü göstərirdi, doğrudur, böyük qızın xarakteri və baxışları ataya o qədər də xoş gəlmirdi, lakin buna baxmayaraq, ata öz rəftarını və mehribanlığını böyük qızından da əsirgəmirdi.
Ər ilə arvad öz aralarında söhbət edərkən missis Trüs-del içəri girib naharın hazır olduğunu xəbər verdi. Bu zaman bəzənib qurtarmış Qilbert gəldi.
– Ata, – deyə Qilbert sözə başladı. Mən sabah səhər çox maraqlı bir məsələ haqqında səninlə danışmaq istəyi-rəm. Olarmı?
– Əlbəttə, olar. Mən fabrikdə olacağam. Saat on ikidə yanıma gələrsən.
– Aşağı düşək, yoxsa nahar soyuyar, – deyə missis Qrifits xəbərdarlıq etdi və Qilbert dərhal pilləkənə doğru yönəldi. Onun arxasınca mister Qrifits Bella ilə qol-qola və missis Qrifits, elə indicə otağından çıxmış Mayra ilə bərabər, aşağı mərtəbəyə düşdülər.
Hamı stol arxasında oturduqdan sonra dərhal Likurq şəhərinin həyatına aid gündəlik mövzular ətrafında canlı söhbət başlandı. Bütün dedi-qoduların əsas mənbəyi Bella idi: çünki cəmiyyətə aid bütün yeniliklər son dərəcə böyük bir sürətlə Bellanın oxuduğu Snedeker məktəbinə gəlib çıxır və qız bütün bu dedi-qoduları sinəsinə yığırdı. İndi o bir-dən-birə sözə başlayıb dedi:
– Qulaq as, ana, gör mən Rozetta Nikolson haqqında sənə nə danışacağam. Bu qız missis Diston Nikolsonun ba-cısı qızıdır, o, keçən ay Olbeni şəhərindən buraya gəlmişdi, yadındadırmı? O hələ bizim məktəbin bayramına da gəlmiş-di… Sarısaçlı və bir qədər çəp göy gözləri var. Atasının Olbe-ni şəhərində böyük mağazası var. Hə, indi həmin bu Rozetta Utiki şəhərində yaşayan Qerbert Tikxem ilə nikahlanmışdır. Bilirsən, həmin bu Qerbert keçən yay, missis Lambertgilə qo-naq gəlmişdi. Sən onu yadından çıxartmısan, amma mənim yaxşı yadımdadır. Uca-boylu, qarasaçlı ancaq bir az yön-dəmsiz bir gəncdir. Çox solğun rəngi var, amma çox gözəl oğlandır, lap kinolardakı qəhrəmanlara oxşayır.
– Budur, diqqət verin, missis Qrifits, – deyə Qilbert acı bir istehza ilə söhbətə qarışdı. – Snedeker bacılarının Nümu-nə məktəbinin qızları bəzən gizli-gizli qaçıb kinolara gedir-lər ki, qəhrəmanlar haqqında biliklərini artırsınlar.
Bu zaman Semyuel Qrifits sözə başladı.
– Çikaqoda mənimlə maraqlı bir əhvalat baş verdi, – deyə o danışmağa başladı. Məncə bu əhvalat sizin hamınızı maraqlandıracaqdır.
İki gün əvvəl o Çikaqo şəhərində birdən-birə kiçik qardaşı Eysanın böyük oğluna rast gəlmişdi, indi mister Qri-fits bu görüş və bununla əlaqədar olaraq qəbul etdiyi qərar haqqında danışmaq istəyirdi.
– Nə olmuşdur, ata? Tez ol danış! – deyə Bella dərhal atasını tələsdirməyə başladı.
– Gətirdiyin təzə xəbərləri tez ortalığa tök görək, – de-yə Qilbert əlavə etdi: o atasının ona ürəkdən bağlı olduğu-nu bildiyi üçün həmişə atası ilə sərbəst rəftar edirdi və özü-nü onunla tay-tuş kimi aparırdı.
– Əhvalat belə oldu, – deyə mister Qrifits davam etdi: – Çikaqoda mən “Yuniyon Liq” klubunda düşmüşdüm. Ora-da bizim qohumumuz olan cavan bir oğlana rast gəldim, o sizin əminiz oğludur, uşaqlar – indi bu saat Denver şəhə-rində yaşayan qardaşım Eysanın böyük oğludur. Mən artıq otuz il olar ki, qardaşımı görməmişəm və bu vaxta qədər onun haqqında heç bir söz eşitməmişdim… – O, sanki bir tə-rəddüd içərisində fikrə gedərək susdu.
– Harada isə vaizlik edən o deyilmi? – deyə Bella atasının üzünə baxıb soruşdu.
– Özüdür ki, var. Hər halda mənim bildiyim budur ki, o evdən çıxıb gedəndən sonra bir müddət vaizlik etmişdir. Ancaq indi oğlu mənə dedi ki, atası bu peşəni buraxmışdır. İndi o Denver şəhərində nə isə bir başqa işlə məşğul olur, deyəsən, otel saxlayır.
– Oğlu nə cür oğlandır? – deyə Bella soruşdu.
Bella yalnız zahirən təmkinli görünən şıq gənclər və ki-şilərlə tanış idi, onun cəmiyyətdəki mövqeyi və ata-anasının nəzarəti yalnız bu cür adamlarla görüşməsinə icazə verirdi, buna görə də indi o, haradasa Qərbdə, otel saxlayan əmisi-nin oğlu ilə çox maraqlanmışdı.
– Əmioğlu? Onun neçə yaşı var? – deyə, Qilbert də sö-zə qarışdı, onu da, bu qohumun nə cür adam olduğu, cəmiy-yətdəki mövqeyi və bacarığının nədən ibarət olduğu ma-raqlandırırdı.
– Məncə o çox maraqlı bir gəncdir, – deyə mister Qri-fits bir qədər tərəddüdlə sözünə davam etdi, çünki əslində o hələlik Klayd haqqında müəyyən bir rəyə gələ bilməmişdi. – O zahirən çox yaraşıqlı bir gəncdir, nəzakətli və təcrübəli görünür, demək olar ki, sən yaşdadır, Qil və sənə oxşayır, özü də çox oxşayır: gözləri, ağzı, çənəsi eynilə səninki kimi-dir. – Qrifits oğluna baxdı. – O səndən azacıq hündürdür və deyəsən, səndən bir az arıqdır, bəlkə də mən səhv edirəm.
Eynilə ona oxşayan, eyni familiyanı daşıyan və bəlkə də eyni məziyyətlərə malik olan bir əmisioğlu olduğu Qilbertə o qədər də xoş gəlmədi. Bu vaxta qədər o burada, Likurq şə-hərində gələcəkdə atasının varidatının ən az üçdə birinə sa-hib olacaq və firmanın başında duracaq yeganə bir oğul ki-mi tanınmışdı. İndi isə birdən-birə cəmiyyətdə məlum olacaqdı ki, onunla yaşıd və hətta ona oxşayan bir qohumu, bir əmisi oğlu vardır… Qilbert təkcə bunu fikrinə gətirdikdə sanki bütün tükləri ürpəşdi.
O dərhal belə bir qərara gəldi ki, (və bu elə bir psixoloji reaksiya idi ki, bunu o özü belə başa düşmür və qarşısını ala bilmirdi) bu əmisi oğlundan heç xoşu gəlmir və heç vaxt da xoşu gəlməyəcəkdir.
– Bəs onun peşəsi nədir? – deyə Qilbert öz narazılığını gizlətməyə çalışaraq boğuq bir səslə soruşdu.
– Hər halda onun indiki vəziyyəti o qədər də parlaq deyil, – deyə Semyuel Qrifits gülümsəyərək cavab verdi. – O indi Çikaqoda “Yuniyon Liq” klubunda kiçik bir qulluqda-dır, lakin son dərəcə iltifatlı və tərbiyəli bir gəncə oxşayır. O mənim çox xoşuma gəldi. Mənə dedi ki, işlədiyi yerdə irəli getmək üçün heç bir imkanı yoxdur, buna görə də bir şey öyrənmək və həyatda özünə bir mövqe qazanmaq üçün daha yaxşı bir yerdə işləmək arzusundadır. Mən ona bizim fabrikə gəlməsini təklif etdim. İndi ki, istəyir, qoy burada bəxtini sınasın. Biz ona bir az kömək edə bilərik. Hər halda fərasətini və bacarığını göstərməsi üçün imkan yarada bilə-rik.
Mister Qrifits qardaşı oğlunun taleyinə ürəkdən yan-dığını o saat açıb demək istəmirdi: o hələ bir müddət göz-ləmək, Klayda aid planını arvadı və oğlu ilə bərabər mü-zakirə etmək istəyirdi. Lakin indi bu barədə danışmaq üçün əlverişli fürsət düşdüyünü görüb, məsələnin bu cür başla-masına sevindi: Klaydın Qilbertə oxşaması onu çox heyrətə salmışdı və o öz qardaşı oğluna bir az kömək etmək istəyir-di.
Qilbert atasının sözlərini əsəbi bir halda dinlədi, missis Qrifits həmişə oğlunun tərəfini saxladığı üçün indi Qilbertlə yanaşı olaraq nə qan qohumlarından, nə də yadlardan heç bir rəqib görmək istəmirdi, lakin Mayra ilə Bella dərhal ata-larının planları ilə maraqlandılar. Demək onların Qrifits familiyalı, Qilbertlə həmyaşıd, gözəl həm də atalarının dedi-yinə görə olduqca tərbiyəli və nəzakətli əmiləri oğlu vardır! Bu həm Mayranın, həm də Bellanın xoşuna gəldi. Lakin mis-sis Qrifits Qilbertin tutulduğunu görərək, bu xəbərdən çox da şad olmadı. Bu əmioğlunun zahir olması, görünür Qilber-tin xoşuna gəlməyəcək, lakin ərinin nüfuzuna və zəkasına hörmət bəslədiyi üçün ana hələlik bu barədə heç bir söz de-məyib susdu. Bella isə susa bilmədi.
– Atacan, sən onu fabrikdə işə düzəldəcəksənmi? – de-yə qız səsləndi. – Oy, bu necə yaxşı olar. Yəqin bizim başqa əmioğluların hamısından qəşəngdir.
– Bella! – deyə missis Qrifits məzəmmətlə qızına baxdı, Mayra isə bir neçə il bundan əvvəl Vermonqdan onları ziya-rətə gələn yöndəmsiz böyük əmiləri və onun oğlunu xatırla-yaraq, çox mənalı bir halda gülümsədi. Qilbert son dərəcə acıqlanıb ürəyində bütün bu plan əleyhinə bir üsyan duydu. O, atasını başa düşə bilmirdi.
– Biz onsuzda bizim fabrikdə işləyib öyrənmək istə-yən adamları heç vax rədd etmirik, – deyə o sərt bir səslə qeyd etdi.
– Yox, rədd etmişik, – deyə atası etiraz etdi, – ancaq əlbəttə ki, əmi uşaqlarını və qohumlarımızı rədd etməmişik. Bundan başqa məncə o, ağıllı oğlandır, özünə görə hissiyyatı var. Qohumlarımızdan birinə buraya gəlib öz bacarığını gös-tərməsi üçün imkan versək, bunun bizə nə ziyanı ola bilər? Başa düşmürəm, nə üçün başqaları kimi biz onu da fabriki-mizdə işə götürə bilmərik?
– Mən isə başa düşürəm, Qil istəmir ki, Likurq şəhə-rində Qrifits familiyalı və üstəlik ona oxşayan ikinci bir gənc də meydana çıxsın! – deyə Bella hiyləgərcəsinə qeyd etdi, in-di o, daima bacısını tənqid edən qardaşından heyif almağa çalışırdı.
– Bu nə cəfəngiyyatdır! – deyə Qilbert əsəbi bir halda cavab verdi. – Heç olmasa ömründə bir dəfə ağıllı bir söz da-nışaydın. Onun familiyasının, yaxud mənə oxşayıb-oxşama-dığının mənim üçün nə əhəmiyyəti var? – Qilbert artıq ciddi olaraq acıqlanmışdı.
– Qilbert! – deyə missis Qrifits məzəmmətlə səsləndi. – Sən bacınla nə cür danışırsan!
– İndi ki, onun üstündə burada ehtiraslar bu cür qı-zışır, mən o gənc üçün heç bir şey etməyəcəyəm, – deyə mis-ter Qrifits sözə qarışdı. Ancaq onun atası heç vaxt işgüzarlıq cəhətdən bacarıqlı adam olmamışdır, buna görə mən Klay-dın bir vaxt imkan tapıb həyatda özünə bir mövqe qazanaca-ğına şübhə ilə baxıram (atasının bu adı belə sadə və dostanə çəkməsi Qilberti büsbütün sarsıtdı). Mən ona buraya gəl-məsini sadəcə ona görə təklif etdim ki, həyatda ilk addım atmasına bir az kömək etmək istədim. Ancaq ondan bir şey çıxacaq və ya çıxmayacaq, bu barədə heç bir söz deyə bilmə-rəm. Bəlkə o burada işləməyi bacaracaqdır, bəlkə də işin öh-dəsindən gələ bilməyəcəkdir. İşin öhdəsindən gələ bilməsə… – mister Qrifits sözünü əllərinin hərəkəti ilə tamamladı və sanki bu hərəkəti ilə: “bacarmasa, təbiidir ki, biz ondan ya-xamızı qurtararıq” demək istədi.
– Nə eybi var, məncə bu sənin tərəfindən çox alicənab bir hərəkətdir, – deyə missis Qrifits iltifatla və diplomatik bir incəliklə qeyd etdi. – Ümid edirəm ki, o, sınaqdan müvəffə-qiyyətlə çıxacaqdır. Amma bunu da deməliyəm ki, – deyə mister Qrifits mənalı bir surətdə əlavə etdi, – o, mənim fab-rikimdə işlədiyi müddətdə, yalnız mənim qardaşım oğlu ol-duğu üçün başqa xidmətçilərdən fərqli olaraq ona xüsusi bir münasibət göstərilməsini mən heç istəmirəm. O buraya əy-lənmək üçün yox, işləmək üçün gəlir. Nə qədər ki, o burada, fabrikdə imtahan verəcək, siz onunla heç bir yaxın əlaqəyə girməməlisiniz. Buna heç bir şəkildə yol vermək olmaz. Mə-nə elə gəlir ki, o sırtıq adamlardan deyil və heç vaxt xam xəyala düşüb onu burada özümüzə tay-tuş bir adam kimi qəbul edəcəyimizi ağlına gətirməz. Bu çox axmaq bir iş olardı. Sonralar o doğrudan da ləyaqətli olduğunu, öz başını saxlamağı bacardığını, qabağa dürtülməyib öz yerini bildiyi-ni sübut etsə və onda biriniz ona bir az diqqət göstərmək is-təsə, – nə eybi var, o zaman baxarıq… Ancaq o zaman!
Missis Trüsdeylin köməkçisi olan Amanda, süfrədən naharın qalıqlarını yığışdıraraq, stol üzərinə çərəz düzdü. Mister Qrifits nadir hallarda şirin yeyərdi və adətən, süfrə başında yad adam olmayanda, nahardan sonra kitabxanaya çəkilib balaca stolda mühafizə olunan bank və birja bülleten-lərini gözdən keçirərdi; bu gün də o belə etdi. Stolunu kəna-ra çəkib ayağa qalxdı. Arvadından və uşaqlarından üzr istə-yərək yemək otağı ilə bitişik olan kitabxanaya keçdi. Ai-lənin qalan üzvləri isə çərəz yeməyə başladılar.
– Mən, bizim bu əmioğlunun nə cür bir adam oldu-ğunu görmək istərdim, – deyə Mayra sözə başladı. – Sən ne-cə, ana?
– Mən də. Ümid edirəm ki, o atanızın ümidlərini doğ-rultmağa çalışacaqdır. O bunu etməsə, bu onun tərəfindən bir nankorluq olardı.
– Mən başa düşə bilmirəm, – deyə Qilbert söhbətə qa-rışdı. – Biz burada, öz yerli adamlarımıza güclə iş tapdığımız halda, nə üçün kənardan buraya işçi çağırmalıyıq. Bundan başqa onun bura gəlməmişdən əvvəl sadəcə bir otel işçisi olduğunu bilsələr görün burda nə cür söz-söhbət başlaya-caqdır.
– Hardan biləcəklər? – deyə Mayra soruşdu.
– Nə cür biləcəklər? Biz onun özü haqqında danış-mağına necə mane ola bilərik? Gərək onda biz onu xüsusi olaraq bu barədə xəbərdar edək! Ancaq onu orada görənlər-dən birisi buraya gəlib çıxa bilər. – Qilbertin gözlərində kinli bir od alışıb-yandı. – Amma mən ümid edirəm ki, o ağzını boş qoyub bu barədə danışmaz. Hər halda onun əvvəllər kim olduğu bilinsə, biz bundan heç bir yaxşı şey qazanma-yacağıq.
– Mən isə bu fikirdəyəm ki, o, Allen əminin oğlanları kimi cansıxıcı bir gənc deyildir. Məncə Allen əminin oğlan-ları dünyanın ən maraqsız gəncləridir.
– Bella, – deyə missis Qrifits yenə də qızını saxladı.
III FƏSİL
Semyuel Qrifitsin Çikaqo şəhərində “Yunion Liq” klu-bunda rast gəldiyi Klayd, artıq üç il əvvəl Kanzas-Siti şəhə-rindən baş götürüb qaçmış gənc deyildi. İndi onun iyirmi yaşı tamam olmuşdu: o daha da boy atmış, çox da olmasa, yenə də əvvəlkinə nisbətən bir qədər möhkəmlənmiş və əl-bəttə, indi daha artıq həyati təcrübə qazanmışdı. Kanzas-Si-tidəki evlərini və qulluğunu buraxıb qaçdıqdan sonra o bir çox ağır çətinliklərə rast gəlmişdi: o təhqiredici ağır işlərdə çalışmağın, yad evlərin miskin bucaqlarına sığınıb yaşama-ğın, heç bir yaxın adamın və dostun olmadan, həyatda tək-başına özünə bir gün ağlamağın nə demək olduğunu anla-mışdı. Yavaş-yavaş onda öz qüvvələrinə müəyyən inam his-si, lazım olanda adamların ürəyinə yol tapmaq və nəzakət göstərmək qabiliyyəti inkişaf etmişdi, halbuki üç il əvvəl heç kəs onun belə şeylərə qabil olduğunu söyləyə bilməzdi. İndi o, “Qrin-Devidson” otelində işlədiyi zamanlarda olduğu ki-mi şıq geyinib-kecinmirdi, lakin bunun əvəzində indi onda, dərhal gözə çarpmasa da, hər halda çox yaxşı təsir buraxan nəcib ədalar və vərdişlər əmələ gəlmişdi. Ən başlıcası bu idi ki, o daha ehtiyatlı və daha təmkinli olmuşdu. Yük vaqonun-da Kanzas-Sitidən qaçan əvvəlki Klaydı indiki Klayddan fərqləndirən məhz bu idi. O, Kanzas-Sitidən qaçaraq başını saxlamaq üçün hər cür hiylə və kələklərə əl atmağa məcbur olduğu zamandan artıq anlamışdı ki, onun gələcəyi yalnız özündən asılıdır. İndi o birdəfəlik belə bir qənaətə gəlmişdi ki, qohumları heç bir şeylə ona kömək edə bilməyəcəklər. Onlar hamısı – anası, atası və Esta – son dərəcə qeyri-işgüzar və həddindən artıq kasıb idilər.
Lakin eyni zamanda ailəsinin keçirdiyi bütün çətinliklə-rə baxmayaraq, indi o ürəkdən bağlandığı adamların, xüsu-silə anasının ta uşaqlıqdan bəri vərdiş etdiyi doğma ev həya-tının, – qardaşının, bacılarının, hətta Estanın həsrətini çəkir-di; indi Klayd yaxşı başa düşürdü ki, Esta da eynilə onun ki-mi öz iradəsindən asılı olmayan təsadüflərə qurban getmiş-dir. Tez-tez o əzab dolu ağrılar içərisində keçmişini xatırla-yırdı: anası ilə rəftarı, Kanzas-Sitidə başladığı müstəqil həya-tının necə birdən-birə alt-üst olduğunu, Qortenziya Briqsi əlindən alan taleyin ona necə amansız bir zərbə endirdiyini xəyalından keçirirdi… O zamandan bəri o nə qədər əzab və işgəncə çəkmiş və yəqin ki, anasına, həmçinin Estaya daima bir ürək dərdi olmuşdur.
Kanzas-Sitidən qaçandan iki gün sonra o Sent-Luisə gə-lib çıxmışdır; lakin yolun yarısında iki konduktor onu giz-ləndiyi yük vaqonundan atıb çıxartmışdı. Dumanlı bir qış səhərində o döyülmüş və qulaqları tutulmuş bir halda Kan-zas-Sitidən yüz mil uzaqda qar üzərində sərilib qalmışdı; konduktorlar onu döyüb bayıra atarkən, eyni zamanda qo-lundan saatını açmış, əynindən isti paltosunu çıxartmışdılar. Sent-Luisə şəhərində o, Kanzasda çıxan “Star” qəzetini alıb oxumuş və ən pis, ən qorxulu fikirlərinin bir həqarətə çev-rildiyini görmüşdü. Qəzet, birinci səhifədə böyük sərlövhə altında baş verən hadisənin müfəssəl təsvirinə sütun yarım həsr etmişdi: Kanzasda məşhur olan çox zəngin bir ailənin on bir yaşlı qızı maşın altında qalıb öldürülmüşdü (qız yıxı-lıb maşının çarxları altında əzilmiş və bir saat sonra ölmüş-dü); Sparser ilə miss Sayp isə həbs edilmişlər və indi xəstə-xanada yatırdılar, onların sağalmasını gözləyən bir polis yanlarında oturub növbə çəkirdi. Gözəl və bahalı avtomobil çox bərk xəsarətə uğramışdı, maşın sahibinin yanında xid-mət edən Sparserin atası, səfil oğlunun bu cinayətkar hərə-kətindən son dərəcə qəzəblənmiş və başını itirmişdi.
Məsələnin ən pis cəhəti o idi ki, artıq oğurluqda və adam öldürməkdə ittiham edilən bədbəxt Sparser, şübhəsiz ki, bu fəlakətdə öz günahını azaltmaq məqsədilə, nəinki bu səfərin bütün iştirakçılarının adını çəkmiş və onların hansı oteldə işlədiklərini açıb söyləmiş, eyni zamanda belə ifadə vermişdi ki, onlar hamısı baş verən hadisə üçün onunla bə-rabər eyni dərəcədə müqəssirdilər, çünki onun iradəsinin əleyhinə olaraq onlar Sparseri maşını bərkdən sürməyə məc-bur etmişlər. Klayd bu sözlərin tamamilə ədalətli olduğunu öz-özünə etiraf etdi. Oteldə isə mister Skuayrs polisə və qə-zetlərə onun əli altında xidmət edən gənclərin ata-analarının adlarını və onların ev adreslərini xəbər vermişdi.
Bu ən ağır bir zərbə idi. Sonra qəzetdə, öz oğullarının hərəkətlərindən xəbər tutan ataların necə sarsıldıqları təsvir olunmuşdu.
Tomun anası missis Reterer ağlamış və demişdi ki, onun oğlu yaxşı uşaqdır və yəqin ki, o heç bir pis şey etmək fikrində olmamışdır, – anası buna tamamilə əmindir. Öz oğ-lu Oskarı ürəkdən sevən, artıq yaşı ötmüş bir qadın olan missis Xeqland demişdi ki, onun oğlu – dünyanın ən namus-lu, ən nəcib gənclərindən biridir və yəqin ki, onu içirdib kef-ləndiriblər.
Qrifitslərin evində isə, “Star” qəzetinin yazdığına görə ananın bu xəbərdən rəngi qaçmış, o bir qorxu və pərişanlıq içərisində əllərini ovuşduraraq, yerində donub qalmış və sanki bütün bunların nə demək olduğunu ağlına sığışdıra bilməmişdi: ana oğlunun belə bir gəzintidə iştirak etdiyinə inana bilməmiş, ortalıqda nə isə bir anlaşmazlıq baş verdiyi-ni və oğlunun tezliklə evə qayıdıb, hər bir şeyi izah edəcəyi-ni söyləmişdi.
Lakin Klayd evə qayıtmamışdı. Bundan sonra o artıq bu əhvalat haqqında heç bir şey eşitmədi, çünki həm polis, həm də anası qarşısında duyduğu qorxu hissi o qədər qüvvətli idi ki, (o anasının sonsuz məyusluq dolu kədərli gözlərindən qorxurdu) o bir neçə ay evə məktub belə yazmadı. Çox sonra o bir dəfə evə məktub yazaraq, sağ-salamat olduğunu bildir-di və anasının ondan nigaran qalmamasını xahiş etdi, lakin bu məktubunda o nə öz yeni adını yazmış, nə də adresini göstərmişdi.
O, iş tapmaq üçün şəhərbəşəhər gəzirdi: Sent-Luisdə, Teoriyada Çikaqoda, Miluokidə olmuşdu. O, restoronlarda qab-qacaq yuyur, kiçik vecsiz bir aptekdə soda suyu satır, ayaqqabı mağazasında və baqqal dükanında xidmətçi və-zifəsində çalışır, bir sözlə – qabağına çıxan hər bir işdən ya-pışırdı, lakin heç bir yerdə bəxti gətirmirdi: çünki ya ona haqq hesab verib işdən çıxarırlar, yaxud özü işi xoşlamayıb çıxıb gedirdi. Bir dəfə o öz qazancından qənaət edərək, bir qədər pul yığıb, anasına on dollar – daha sonra isə beş dollar göndərdi. İl yarım keçəndən sonra o bu qərara gəldi ki, eh-timal ki, artıq onu axtarmırlar və baş verən cinayətdə onun iştirakı ya unudulmuş, yaxud da çox əhəmiyyətsiz hesab edildiyi üçün, artıq təqiblərə və axtarışlara son qoyulmuş-dur. Sonra Çikaqo şəhərində özünə iş tapıb, bir qədər yaxşı qazanmağa başladıqda, (o, evlərə mal daşıyan furqonda sü-rücü vəzifəsində çalışır və həftədə on beş dollar alırdı) o ana-sına məktub yazmağı qərara aldı: indi o yaxşı bir iş yeri tap-mağını və öz həqiqi adını gizlətsə də, artıq çoxdan özünü yaxşı apardığını anasına xəbər verə bilərdi. O, şəhərin qərb hissəsində, Polina-Strit küçəsində bir evdə çarpayı kirayə edib yaşayırdı. Klayd məhz bu zaman anasına aşağıdakı məktubu yazıb göndərdi.
“Əziz ana!
Bilmirəm, siz hələ də Kanzas-Siti şəhərində yaşayırsı-nızmı? Xahiş edirəm, indi harda və necə yaşadığınız barədə mənə məktub yazasınız. Mən sizin haqqınızda hər şeyi bil-mək və öz başıma gələnləri sizə nağıl etmək istəyirəm. And içirəm ki, ana əgər sən istəsən, mən böyük bir sevinclə həmi-şə sənə məktub yazacağam. Mən burada tamamilə tək yaşa-yıram. Lakin sən hər halda ehtiyatlı ol və mənim harada olduğumu heç kəsə açıb demə. Bunun çox pis nəticələri ola bilər, halbuki mən çoxdan bəri yeni bir həyat sürmək arzusu ilə yaşayıram və indi, təzəcə yaxşı bir işə düzəlmişəm. İnan ki, ana, mən heç bir pis iş etməmişəm, orada qəzetlər nə ya-zırsa yazsın, mən heç bir pis hərəkət etməmişəm – mən an-caq yoldaşlarıma qoşulub şəhər kənarına seyrə getmişdim. Lakin mən müqəssir olmadığım bir iş üçün cəza alacağım-dan qorxdum. O zaman mən sadəcə evə qayıda bilmədim. Mən heç müqəssir deyiləm, ancaq sənin və atamın bu barədə nə fikirləşdiyinizdən qorxdum. Məni gəzintiyə dəvət etmiş-dilər, mən də onlara qoşulub getmişdim, ancaq Sparser de-mişdir ki, guya mən ondan maşın gətirməsini xahiş etmişəm və geriyə qayıdarkən maşını bərkdən sürməyə məcbur etmi-şəm, bunlar hamısı yalandır o özü maşını gətirib bizim ha-mımızı gəzməyə dəvət etmişdi. Bəlkə də o qızı maşın altında qoyduğumuz üçün hamımız müqəssirik, lakin biz axı bunu qəsdən etməmişik. Bu hadisə birdən-birə, qəfildən baş ver-mişdi. Mən buna ürəkdən yanır, təəssüf edirəm. Mənim uc-batımdan sən nə qədər dərd çəkdin: özüdə mənim köməyi-mə möhtac olduğun bir zamanda! Bunu düşündükcə məni dəhşət alır! Lakin buna baxmayaraq, mən yenə də ümid edi-rəm ki, sən məni bağışlayacaqsan, anacan, – deyilmi? Mən sizin hamınızın necə dolandığınızı bilmək istəyirəm. Esta, Culiya, Frenk və atam necədirlər? Siz indi hardasınız və nə edirsiniz? Sən özün bilirsən ki, mən səni nə qədər sevirəm, anacan. İndi mən çox şey görüb, çox şey öyrənmişəm və bəzi şeyləri daha yaxşı başa düşürəm. Mən həyatda müvəffə-qiyyət qazanmaq, nə isə bir şeyə nail olmaq istəyirəm. Ümid edirəm ki, bəxtim gətirəcəkdir. İndi mən yaxşı bir iş tapmı-şam, doğrudur, Kanzas-Sitidəki qulluğumdan yaxşı deyil və tamamilə başqa növlü bir şeydir, lakin yenə də çox abırlı bir işdir. Lakin mən daha yaxşı bir yer tapmağa çalışıram. Artıq mehmanxanada işləmək istəmirəm. Mehmanxanalardakı iş, mənim kimi adamlar üçün əlverişli deyil. Məncə, bu qədər yuxarıya dırmaşmaq lazım deyil. Görürsənmi, indi mən ar-tıq ağıllanmışam. İşlədiyim yerdə məndən razıdırlar, lakin mən daha yaxşı bir mövqe qazanmağa çalışıram. Bundan əlavə, mən o qədər də çox qazanmıram – qazandığım ancaq ən zəruri şeylərə, otaq kirayəsinə, yeməyə və paltarıma güc-lə çatır. Buna baxmayaraq mən qənaət edib bir az pul yığma-ğa çalışıram, bir peşə öyrənmək üçün daha əlverişli iş tap-maq istəyirəm. Bizim zəmanədə hər bir adam bir peşə sahibi olmalıdır, indi mən bunu yaxşı başa düşürəm.
Anacan, mənə ətraflı məktub yaz, mən sizin necə ya-şadığınızı və nə etdiyinizi bilmək istəyirəm. Frenkə, Culiya-ya, atam və Estaya, əgər onlar hələ də sənin yanında yaşayır-larsa, – məndən salam de! Mən səni yenə əvvəlki kimi se-virəm və ümid edirəm ki, az da olsa səndə məni sevirsən. Doğrudur, məktubun altında öz həqiqi adımı yazmıram, bəl-kə bu hələlik qorxuludur (o zamandan, yəni Kanzas-Sitidən qaçdığım gündən öz həqiqi familiyamdan istifadə etməmi-şəm). Məktubu başqa adla imzalayıram, lakin ümid edirəm ki, tezliklə bu addan əl çəkərək yenə də öz həqiqi familiyamı daşıyacağam. Mən bunu elə indi etmək istərdim. Lakin hələ-lik qorxuram. Mənə məktub yazmaq istəsən, Çikaqo şəhəri-nə, poçtaya, Harri Tenetin adına göndərə bilərsən.
Tezliklə səndən cavab gözləyirəm. Məktubu bu adla imzalayıram ki, nə sizin nə də özümün başıma yeni bir bəla açmayım, yəqin ki, məni başa düşürsən? Lakin elə ki, bu əh-valatın bitib qurtarmış olduğuna əmin oldum, onda, əlbəttə yenə də öz həqiqi adımı və familiyamı daşıyacağam.
Səni sevən oğlun”.
İmza əvəzinə o bir cızıq çəkib altından “Kim olduğumu sən özün bilirsən” sözlərini yazaraq məktubu yola saldı.
Anası oğlunun harada olduğunu bilməyərək, bütün bu müddət ərzində onun nigarançılığını çəkdiyi üçün Klayd tezliklə ondan cavab aldı; konvertin üzərində Denver şəhəri poçtasının möhürünü görərək Klayd çox heyrət etdi. Çünki o anasının hələ də Kanzas-Siti şəhərində yaşadığını güman edirdi.
“Əziz oğlum!
Səndən məktub alıb sağ-salamat olduğunu öyrəndikdə çox heyrət etdim və hədsiz dərəcədə sevindim. Mən daima həm ümid edir, həm də dua edirdim ki, sən Allahın qoydu-ğu düz və doğru yola gəlib çıxasan, – bu səni müvəffəqiyyə-tə, səadətə aparıb çıxara bilən yeganə yoldur. Mənim arzum yalnız bu idi ki, Allahın köməkliyi ilə səndən bir xəbər tu-taydım, sənin sağ-salamat olduğunu, namusla işləyib, na-musla yaşadığını öyrənəydim. İndi budur, Allah mənim dualarımı eşitdi. Mən bilirdim ki, o mənim dualarımı eşidə-cəkdir. Çox şükür olsun Allaha, o qadir və adildir.
Mən sənin başına gələn o dəhşətli bədbəxtlik üçün özü-nü və bizi bu qədər iztirab və rüsvayçılıq içində qoyduğun üçün təkcə sənin özünü günahlı saymıram, çünki çox yaxşı bilirəm ki, iblis bizim hamımızı Allahın bütün fağır bəndələ-rini, xüsusilə sənin kimi tifil uşaqları tez yoldan çıxarıb az-dırır. Oğlum, əgər sən bilsəydin ki, iblisin toruna düşmə-mək üçün nə qədər özünü gözləməli və ehtiyatlı olmalısan! Axı sənin qarşında uzun bir həyat yolu durmuşdur. Sən mə-nim nəsihətlərimi yadında saxlayacaqsanmı, əziz uşaqları-mın ağlına və ürəklərinə həkk etməyə çalışdığım xilaskarı-mız həzrəti İsanın təliminə sadiq qalacaqsanmı? Daima sayıq və ehtiyatlı olacaqsanmı? Sən ayaq saxlayıb daima bizimlə bərabər olan, bizi ağır və daşlıq yollardan keçirərək göylər-dəki səltənətə doğru aparan, yerdəki bu fani həyatımızda tə-səvvür edə bildiyimizdən daha gözəl bir aləmə doğru çağı-ran tanrımızın səsinə qulaq verəcəksənmi? Mənə söz ver ki, oğlum, sən daima uşaqlıqda aldığın tərbiyəyə və təlimə uy-ğun olaraq hərəkət edəcəksən və daima yadında saxlayacaq-san ki, qüvvət yalnız ədalətdədir. Mənim əziz oğlum, heç vaxt heç bir zaman, kim sənə təklif edərsə etsin, şəraba yaxın düşmə! İblis məhz burada, bu məsələdə öz hökmünü gös-tərir və həmişə məhz bu sahədə zəif insanlara qalib gəlir. Tez-tez sənə dediyim bu sözləri daima yadında saxla: “şə-rab – aldadıcıdır, içmək – dəliliyə qapılmaq deməkdir, kim aldanarsa – demək o aqil deyildir”. İndi mən ən hərarətli du-alarımda yalnız bunu arzu edirəm ki, hər dəfə nəfsin səni yoldan çıxartdıqda bu sözlər qulaqlarında səslənsin, çünki mən bu qənaətdəyəm ki, o dəhşətli bədbəxtliyin həqiqi baisi yalnız şərab olmuşdur.
O zaman mən sənin üstündə çox iztirab çəkdim, Klayd, və bütün bunlar, mən Estaya görə ağır, müsibətli günlər ke-çirdiyim bir zamanda baş verdi. Mən az qaldım Estanı həmi-şəlik itirim. O, olduqca pis vəziyyətdə idi. Yazıq qız, işlətdiyi günah ona çox baha tamam oldu. Biz çoxlu borca düşdük, sonra isə borclarımızı ödəmək üçün uzun zaman işləməyə məcbur olduq. Lakin indi, nəhayət, biz borclarımızı verib qurtarmışıq və işlərimiz də əvvəlki kimi o qədər də pis deyil.
Məktubdan gördüyün kimi indi biz Denver şəhərində yaşayırıq. Burada bizim xüsusi missiyamız var: bu missiya böyük bir evdə yerləşir, belə ki, burada bizim hamımıza yer çatışır, və biz bir neçə otağı kirayəyə veririk, – bu işlə Esta məşğul olur. Yeri gəlmişkən deyim ki, indi onun familiyası Niksondur. Onun çox qəşəng balaca bir oğlu var, mən və atan ona baxanda sənin körpəliyini xatırlayırıq. Uşaq öz də-cəllikləri ilə sənə o qədər oxşayır ki, elə bil sən yenidən kör-pə bir uşaq olub bizim yanımıza qayıtmısan. Bu bizə bir qə-dər təskinlik verir.
Frenk ilə Culiya çox böyümüşlər və indi mənə yaxşı kö-mək edirlər. Frenk evlərə qəzet paylayır və bir qədər qaza-nır, bu da bizə bir köməkdir. Esta istəyir ki, onlar hər ikisi, nə qədər ki, qüvvəmiz çatır, məktəbdə oxumağa davam et-sinlər.
Atan özünü çox da yaxşı hiss etmir, lakin bu təbiidir, axı o artıq gənc deyildir. Buna baxmayaraq o da əlindən gələni etməkdədir.
Mən çox şadam ki, Klayd, sən həyatda özün üçün yaxşı bir mövqe qazanmağa çalışırsan. Dünən axşam biz atanla bərabər yenə də sənin Likurq şəhərində yaşayan əmin Sem-yuel Qrifits haqqında danışırdıq: o çox zəngin adamdır, sən ona məktub yazıb sənə bir iş verməsini xahiş etsəydin, bir peşə öyrənmək üçün ondan iş istəsəydin, məncə o sənə kö-mək etməkdən boyun qaçırmazdı. Axı necə olsa sən onun doğma qardaşı oğlusan. Özün bilirsən ki, onun Likurq şəhə-rində yaxalıq hazırlayan böyük fabriki vardır və deyilənə görə çox zəngin adamdır. Nə üçün sən ona məktub yazıb kö-mək istəmirsən? Mənə elə gəlir ki, o sənin üçün bir iş düzəl-də bilər və belə olduqda sən gələcəkdə daha da artıq yüksələ bilərsən. Ona məktub yazsan nə cavab aldığını mənə xəbər ver.
Klayd, mən istəyirəm ki, sən özün barədə bizə tez-tez yazasan. Xahiş edirəm, necə dolandığın haqqında ətraflı məktub yazasan. Mən səndən məktub gözləyəcəyəm. Biz ha-mımız, əlbəttə, səni əvvəlki kimi sevirik və həmişə öz məs-ləhətlərimizlə sənə kömək etməyə hazırıq. Biz hamımız sənə ürəkdən müvəffəqiyyətlər arzu edirik, həmçinin arzu edirik ki, sən həmişə yaxşı bir oğlan olasan, namuslu və təmiz bir həyat sürəsən. Həmişə yadında saxla, oğlum: insan öz ruhu-nu məhv etdikdən sonra bütün dünyaya sahib olsa belə bu-nun heç bir faydası yoxdur.
Mənə məktub yaz, Klayd və yadında saxla ki, ananın məhəbbəti həmişə səninlədir, həmişə sənə rəhbərlik edir və Allahın naminə həmişə həqiqi yola hidayət edir.
Səni sevən anan”.
Beləliklə, Klayd hələ əmisi Semyuel ilə görüşməzdən çox əvvəl, əmisi və onun fabriki haqqında düşünməyə baş-ladı. Eyni zamanda o, ailəsinin artıq keçmişdəki kimi böyük ehtiyac içərisində olmadığını və indi daha yaxşı yaşadığını öyrənib ürəyində böyük bir yüngüllük hiss etdi: görünür bu yeni missiya, nə isə otel kimi bir şeylə və yaxud kirayəyə ve-rilən mebelli otaqlarla bağlıdır.
Anasından məktub aldığı gündən iki ay keçmişdi və Klayd hər gün öz-özünə dərhal nə isə bir şey etmək lazım gəldiyini söyləyirdi. Bir dəfə o xidmət etdiyi mağazadan, Cekson bulvarındakı “Yunion Liq” klubunda düşmüş gəlmə bir adama, içində qalstuk və cib dəsmalları olan bir bağlama aparmalı oldu.
Klayd kluba girərkən birdən-birə klub xidmətçisi for-ması geymiş Reterer ilə üz-üzə gəldi. Retererin buradakı və-zifəsi kluba gələn adamlara məlumat vermək və baqajı qəbul etməkdən ibarət idi. İlk anlar onlar bir-birini tanıya bilmə-dilər. Nəhayət, birinci olaraq Reterer özünə gəldi.
– Klayd! – deyə o yoldaşının qolundan tutub qışqırdı və dərhal ehtiyat gözləyib səsini alçaldaraq sevinclə əlavə etdi. – İşə bax! Gör necə görüşdük. Bağlamanı buraya qoy! Sən hardan gəlib buraya çıxdın?
Yoldaşından az həyəcanlanmamış Klayd dedi:
– Gör kimi görürəm! Tom, sənsənmi? İşlərin necədir? Sən burada işləyirsən?
Bu dəqiqə Klayd kimi Reterer də, onları bir-birinə bağ-layan o ələmli sirri unudaraq əlavə etdi:
– Elədir, burada işləyirəm. Demək olar ki, bir ildir, bur-dayam. – Sonra o, dərhal Klaydın qolundan dartaraq, ona susmasını işarə etdi və bir az əvvəl Klayd içəri girərkən söh-bət etdiyi oğlanın bu danışığı eşitməməsi üçün tələsik dostu-nu kənara çəkdi.
– Şş… Yavaş! – deyə o, sözünə davam etdi. Mən bura-da öz familiyamla işləyirəm, lakin heç kəs mənim Kanzas-Sitidən olduğumu bilməməlidi, başa düşürsənmi? Hamı elə bilir ki, mən Klivlenddən gəlmişəm.
Reterer bir daha səmimiyyətlə Klaydın əlini sıxdı və dostunu başdan-ayağa gözdən keçirdi. Hələ də həyəcan ke-çirən Klayd dedi:
– Bəli, əlbəttə. Başa düşürəm belə yaxşıdır. Mən çox şa-dam ki, sən məni tanıdın.
Mənim adım isə indi Tenetdir. Harri Tenet, yadında saxla! – İndi onlar keçmişi xatırlayaraq sevinc içində gülüm-səyirdilər. Bu zaman Reterer Klaydın əynində evlərə mal da-şıyan xidmətçi paltarını gördü.
– Evlərə mal daşıyırsan? – deyə o soruşdu. – Çox məzə-lidir. Klayd – o furqon sürücüsü! İşə bir bax! Yox, bu məni lap birtəhər elədi. Nə üçün sən belə bir işdən yapışmısan? – Lakin o dərhal Klaydın üzünə baxıb, hazırkı vəziyyəti haq-qında bu söhbətin dostu üçün nə qədər ağır olduğunuanla-dı.
Klayd qısaca cavab verdi: “Mənim özümün bu işə ürə-yim yatmır”. Reterer əlavə etdi:
– Qulaq as, Klayd, biz görüşməli və hər barədə ətraflı danışmalıyıq. Sən harada işləyirsən? (Klayd öz adresini ver-di). Çox yaxşı. Mən saat altıda işdən azad oluram, sən işini qurtarandan sonra gələrəm yanına. İstəyirsən gəl belə edək… Yaxşısı budur Rendolf-Strit küçəsindəki “Enriçi” kafesində görüşək. Yaxşımı? Saat yeddidə gələ bilərsənmi? Mən saat altıda işdən azad oluram, istəsən saat yeddidə oraya gələ bi-lərəm.
Klayd razılıq işarəsi olaraq şad bir halda başını tərpət-di: o Retererə rast gəldiyi üçün böyük bir sevinc içində idi.
Sonra o, furqonun qozlasında oturaraq yenə malları da-şımağa başladı, lakin günün axırınadək yalnız axşamkı gö-rüşü düşündü. Saat altının yarısında o furqonu gətirib töv-lədə açdı, sonra şəhərin qərb hissəsindəki pansionlu, ucuz qiymətli mebelli otağına gəldi, istirahət günlərinə məxsus kostyumunu geyinib cəld “Enriçi” kafesinə doğru yönəldi. O, tində dayanıb bir dəqiqə gözləməli idi, Reterer gəlib çıxdı; çox şad və mehriban görünürdü və əvvəlkinə nisbətən daha yaxşı geyinmişdi.
– Bilsən səni gördüyüm üçün nə qədər şadam, dos-tum, – deyə Reterer sözə başladı. – Bilirsənmi, Kanzas-Si-tidən qaçdığım o gündən bəri bizim dəstədən rast gəldiyim ilk adam sənsən. Gör iş necə gətirdi. Bacın mənə kağız yaz-mışdı ki, heç kəs, nə Xiqbi nə Xeqland və nə də sənin barən-də heç bir şey bilmir. Sparserə isə bir il həbs kəsmişlər, eşit-misənmi? Çox pis əhvalatdır. Özü də qızı maşın altında qo-yub öldürdüyündən çox o biri məsələyə görə, – özgənin ma-şınını götürüb sürücü hüququ olmadan maşını sürdüyünə və polisin fitini eşidib maşını saxlamadığına görə ona belə bir cəza veriblər. Bilirsənmi, (burada Reterer çox mənalı bir halda səsini aşağı saldı), əgər ələ keçsəydik, bizim hamımı-zın başına belə bir iş gələcəkdi. Amma o vaxt mən yaman qorxuya düşmüşdüm. O saat oradan çıxıb getdim. Lap da-banıma tüpürüb qaçdım! – Reterer yenə də gülürdü, lakin bu dəfə o artıq bir qədər əsəbi bir gülüşlə gülürdü. – Yadın-dadırmı, biz Sparseri öz qızı ilə bərabər maşında qoyub qaç-dıq, çox pis əhvalat idi! Ancaq biz nə edə bilərdik? Gözümüz görə-görə özümüzü polisin çəngəlinə verə bilməzdik ki? Hə, o qızın adı nə idi?… yadıma düşdü, Lora Sayp. Sən elə tez aradan əkilmişdin ki, mən heç xəbər tutmadım. Sənin gəz-diyin o qız, Briqs də, çox tez yox olmuşdu. Yoxsa sən onu evlərinə ötürməyə getmişdin?
Klayd başını buladı.
– Yox, mən onu ötürmədim, – deyə o etiraf etdi.
– Bəs sən hara yox olmuşdun? – deyə Reterer soruş-du. Klayd izahat verdi. O, başına gələnlərin hamısını bütün təfsilatı ilə nağıl etdikdən sonra Reterer yenidən danışmağa başladı.
– Demək sən bilmirsən ki, həmən Qortenziya Briqs, o hadisədən sonra bir oğlana qoşulub Nyu-Yorka əkilmişdir? Luizanın dediyinə görə onun qoşulub qaçdığı oğlan tütün mağazasında satıcı vəzifəsində işləyirmiş. Qortenziya yola düşməmişdən əvvəl Luiza onu təzə xəz jaketində və başqa bəzək-düzək içərisində görmüşdür. (Klayd sanki bir ağrı duyaraq üz-gözünü turşutdu). Ancaq sən yaman axmaq idin. O qızın dalından əl çəkmirdin. O sənin haqqında heç düşünmürdü, ümumiyyətlə o heç kim haqqında düşünmür-dü. Sən isə, məncə ona, yaman bənd olmuşdun, elədirmi? – Reterer məzəli bir şəkildə üz-gözünü qırışdıraraq köhnə vər-dişi üzrə Klayda sataşıb, dirsəyilə onu dürtmələdi.
Sonra Reterer dostuna öz başına gələnləri danışdı. Onun başına gələnlər, Klaydın gördüklərindən fərqli ola-raq, macəralarla dolu deyildi; o keçirdiyi həyəcan və tale-yindən artıq, göstərdyi inad və cəsarətdən, öz səadət və ba-carığına bəslədiyi inam hissindən danışırdı. Nəhayət, Rete-rer indiki işini “çəngəlinə keçirmişdi”, çünki onun işlətdiyi ibarəyə görə, Çikaqo şəhərində həmişə bir şey ələ keçirmək mümkündür.
Beləliklə, o indi burada “quzu kimi sakit” yaşayır və heç kəs onu heç bir şeydə günahlandırıb məzəmmət edə bilməz.
Reterer dərhal izah etməyə başladı ki, indi bu saat “Yu-nion-Liq”də işləməyə yer yoxdur, lakin Klayd istəyirsə, o, klubun işlər müdiri mister Xeyli ilə danışa bilər, bəlkə mister Xeyli harada boş yer olduğunu öyrənə bildi, o zaman Klayd daha yaxşı bir yer tapıb işə düzələ bilər.
– Özü də bu qədər məyus olmaq lazım deyil.
Reterer söhbətin axırında Klayda ürək-dirək verdi.
– Bundan heç bir şey çıxmaz.
Klaydı ruhlandıran bu söhbətdən sonra, Klayd hələ öz qulluğundan çıxıb əsl familiyası ilə buradakı otellərin birin-də işə girmək barəsində fikirləşərkən “Yunion Liq” klubun-da işləyən xidmətçilərdən biri ona evə kiçik bir məktub gətirdi. Məktubda yazılmışdı: “Sabah səhər “Böyük Şimal” otelinə gedib, orada mister Laytol ilə danışarsan. Orada boş yer var. Hərçənd ki, çox da yaxşı bir yer deyil, amma sonra daha yaxşı bir yer tapmaq asan olacaqdır”.
Klayd məktubu oxuyan kimi telefon edib öz rəisinə xə-bər verdi ki, xəstələnmişdir, ona görə bu gün işə çıxa bil-məyəcəkdir; sonra ən yaxşı kostyumunu geyib məktubda göstərilən otelə getdi. Burada o təqdim etdiyi tövsiyənamə-lər haqqında işə qəbul olundu. Öz həqiqi familiyası ilə işə girdiyi üçün ürəyində böyük bir yüngüllük hiss etdi. O, ay-da iyirmi beş dollar maaş alacağı və bundan əlavə oteldə ha-vayı nahar edəcəyi üçün təzə işindən xüsusilə razı idi. Doğ-rudur, xəbər tutub öyrəndiyinə görə burada çay pulları həf-tədə on dollardan artıq olmayacaqdı, lakin bununla belə o özünə təskinlik verirdi ki, yemək-içməyini də hesablasa bu-rada, bu vaxtadək aldığından daha çox qazanacaqdır. Belə bir yerdə işləmək furqon sürməkdən asan idi. Klaydı nara-hat edən yalnız bu idi ki, o yenə də otellərdə xidmət etməyə başlayırdı. Onu tanıyıb həbs edə bilərdilər.
Lakin bir az sonra, yəni üç ay sonra “Yunion-Liq” klu-bunda boş yer açıldı. Reterer bu zaman vəzifəsində yüksəlib, otelin işçilərinə rəhbərlik edən rəisin köməkçisi təyin edil-mişdi, o indi öz müdiri ilə yaxşı əlaqədə idi, buna görə də boş yerə çox münasib bir adam tövsiyə edə biləcəyini dedi: bu, Klayd Qrifits adlı bir şəxs idi, indi “Böyük Şimal” ote-lində xidmət edirdi. Sonra Reterer Klaydı çağırıb, yeni rəisə nə cür təqdim olunacağını və onunla nə cür danışacağını dostuna ətraflı başa saldı və Klayd klubda işə girdi.
Klayd dərhal bu müəssisənin “Böyük Şimal” otelinə və hətta “Qrin-Devidson” otelinə nisbətən daha yüksək dərəcə-də bir yer olduğunu və çox zəngin adamlara, görkəmli ictimai mövqeyi olan şəxslərə xidmət etdiyni gördü; burada Klayd yenə də tərs kimi onun ruhundakı şöhrətpərəstlik tel-lərini oynadan və onun tez yüksəlib görkəmli bir mövqe tut-maq arzularına təkan verən başqa bir həyat quruluşunu ya-xından müşahidə etmək üçün imkan əldə etdi. Bu kluba aramsız olaraq onun heç vaxt təsadüf etmədiyi adamlar gə-lib-gedirdilər. Görünür bunlar yüksək cəmiyyətin hər cəhət-dən görkəmli olan seçmə nümayəndələri idilər. Klayda elə gəlirdi ki, nəinki onun doğma ölkəsinin hər bir guşəsindən, eyni zamanda bütün ölkələrdən və bütün qitələrdən ən seç-mə, ən yaxşı adamlar buraya toplanmaqdadır. Bu kluba dü-şənlər içərisində şimaldan və cənubdan, şərqdən və qərb-dən gələn Amerika siyasi xadimlərinə, görkəmli siyasətçilərə və iş adamlarına, həmçinin, nəinki Amerikanın bəlkə bütün dünyanın alimlərinə, cərrahlarına, məşhur doktorlarına, generallarına, ədiblərinə və ictimai xadimlərinə rast gəlmək mümkün idi.
Klaydı bir şey də son dərəcə heyrətə salmışdı. O bir ma-raq və hətta ehtiramlı bir heyrət hissi ilə, buradakı mühitdə, “Qrin-Devidson” və bir az əvvəl işlədiyi “Böyük Şimal” otel-lərinin həyatına hakim kəsilmiş o şəhvanilik havasından əsər belə olmadığını görürdü. Doğrudan da, onun işlədiyi bütün o otellərdə, müşahidə etdiyi hər bir şeydə, az qala bü-tün hadisələrin əsasında həmişə bir şəhvət və cinsiyyət ün-sürü hiss olunurdu. Burada isə əsla belə deyildi. Qadınlar ümumiyyətlə bu kluba buraxılmırdılar. Bütün bu görkəmli şəxsiyyətlər bir qayda olaraq, buraya tək gəlir və tək də çıxıb gedirdilər, onlar heç bir səs-küyə yol vermirdilər, onlarda müstəsna müvəffəqiyyət qazanmış adamlara xas olan bir təmkin və enerji hiss olunurdu. Adətən onlar təklikdə nahar edir, ikilikdə ya üçlükdə bir yerə yığılıb yavaşdan söhbət edir, öz qəzet və kitablarını oxuyur, yaxud sürətli maşınlar-da şəhəri gəzirdilər, elə bil onlar ehtirasın nə demək oldu-ğundan tamamilə bixəbər idilər, hər halda, görünür, bu hiss onlara təsir göstərmirdi, halbuki Klaydın hələ yetkin olma-yan ağlına bu hiss – onun kimi adi adamların həyatında hər bir şeyi hərəkətə gətirən, hər şeyi alt-üst edən bir amil kimi görünürdü.
Yəqin ki, bu gözəl dünyada görkəmli bir mövqe tut-maq və belə bir mövqeni əldə saxlamaq üçün yalnız qadına qarşı laqeyd olmaq, bu qəbahətli ehtirasdan azad olmaq lazım idi. Klayd düşünürdü ki, elə buna görə belə adamların hüzurunda, onların gözləri qabağında özünü elə aparmalıdır ki, guya bəzən onun müvazinətini sarsıdan bu fikirlər, heç onun ağlına belə gəlmir.
Beləliklə, burada qısa bir müddət işlədikdən sonra bu müəssisənin və onu ziyarət edən müxtəlif adamların təsiri altında Klayd zahirən əsl bir centlmen olmuşdu. Klub divar-ları arasında o özünü tamamilə başqa bir adam kimi, daha təmkinli, daha işgüzar və bacarıqlı hiss edir, həddindən ar-tıq romantikaya qapılmırdı. O, indi yenə öz qüvvələrini sına-maq istəyirdi: ona elə gəlirdi ki, yetkin ağıllı bu adamları təqlid edərək və yalnız onlardan nümunə götürərək gün-lərin bir günündə istədiyinə nail ola bilər. Bəlkə bu o qədər də baş gicəlləndirici bir müvəffəqiyyət olmayacaq, lakin hər halda indiyədək nail olduqlarından daha böyük bir şey ola-caqdır. Axı nə üçün də belə olmasın? Əgər o inadla işləsə yalnız yaxşı adamlarla tanış olub, özünü çox ehtiyatla apar-sa, kim bilir, bəlkə bu klubu ziyarət edən görkəmli adamlar-dan biri, onunla maraqlanıb ona yaxşı bir iş yeri təklif edə-cək və bu vaxtadək qapıları üzünə bağlı olan cəmiyyətin səviyyəsinə qalxması üçün ona kömək edəcəkdir.
Həqiqəti demək lazımdır ki, Klayd öz xarakteri etiba-rilə heç vaxt tamamilə yetkin bir adam olmağa qadir deyildi. O hələ aydın təfəkkür tərzinə və daxili bir məqsədəuyğun-luq hissinə malik deyildi. Halbuki bunlar insanların əksəriy-yətinə mənsub olan keyfiyyətlərdir və onlara həyatın bütün yolları içərisində özləri üçün ən əlverişli bir yol seçməyə im-kan verir.
IV FƏSİL
Lakin Klayd özü, həyatdakı bütün müvəffəqiyyətsiz-liklərini az təhsil alması ilə izah edirdi. O, hələ kiçik ikən ai-ləsinin fasiləsiz olaraq bir şəhərdən o biri şəhərə köçməsi onun məktəbdə oxumasına və beləliklə bu “Yunion-Liq” klubunu ziyarət edənlərin yüksək cəmiyyətinin üzvü olma-sına, hər hansı bir sahədə müəyyən praktiki bilik əldə etmə-sinə mane olmuşdu. Halbuki o, bütün varlığı ilə adamların arasında durmağa can atırdı. Bu centlmenlər gözəl evlərdə yaşayır, cah-calallı otellərdə qalır, Skuayrs və yaxud bura-dakı xidmətçi gənclərin rəisi kimi adamlar isə onlara xidmət edir, onların rahatlığının qeydinə qalırlar. Klayd isə yalnız adi, xırda bir işçidən başqa heç bir şey deyildir. Halbuki indi o, artıq iyirmi bir yaşına girmişdi. Bəzən bu fikir onu olduq-ca məyus edirdi. O, yüksəlmək və mənsəb qazanmaq üçün ona imkan verə bilən başqa bir iş tapmaq həsrətində idi. Axı o bütün ömrüboyu belə bir vəzifədə qala biməzdi, belə bir aqibəti gözü qabağına gətirdiyi dəqiqələr onu bir dəhşət alır-dı.
Bu nəticəyə gəldikdən sonra o öz gələcəyini təmin et-mək haqqında uzun-uzadı fikirləşməyə başladı və elə bu za-man onun əmisi Semyuel Qrifits Çikaqo şəhərinə gəldi. Mis-ter Qrifitsin burada bir çox tanışları vardı, buna görə də ilti-fat edib ona klubda qalması üçün xüsusi vərəqə təqdim et-dilər və o, klubda düşərək bir neçə gün öz xüsusi işlərilə məşğul oldu. O, hər gün yanına söhbətə gələn bir çox adam-larla görüşür, yaxud maşına minib şəhərə çıxır, lazım bildiyi müxtəlif adamları və firmaları ziyarət edib danışıq aparırdı.
O, gələndən bir saat keçməmiş, kluba gələnlərin qeydə alınmasını idarə edən və elə indicə vestibüldəki lövhədə “Qrifits” familiyasını yazmış olan Reterer Klaydı yanına ça-ğırdı:
– Qulaq as, Klayd, sən, deyəsən, deyirdin ki, Qrifits fa-miliyalı bir qohumun və yaxud əmin vardır, o, yaxalıq hazır-layan fabrikin sahibidir, haradasa Nyu-York ştatında olur?!
– Elədir, – deyə Klayd cavab verdi. – Onun adı Sem-yuel Qrifitsdir. Likurq şəhərindəyaxalıq hazırlayan böyük fabriki var. Bütün qəzetlərdə çap olunan bu elanlar onun elanlarıdır. Sən yəqin ki, onun Miçiqan-avenyu küçəsindəki işıqlı reklamını görmüsən.
– İndi sən onu görsən tanıya bilərsənmi? – deyə Rete-rer soruşdu.
– Yox, mən onu hələ bir dəfə də olsun görməmişəm.
– Mərc gəlirəm ki, bu sənin əmindir, deyə Reterer kiçik qeyd dəftərçəsinə gözyetirərək əlavə etdi – budur, özün bax: “Semyuel Qrifits, Likurq şəhəri, Nyu-York ştatı”. Yəqin özü-dür ki, var, düzdürmü?
Yəqin ki, odur, – deyə Klayd dostunun sözünü təsdiq etdi, o həmin bu əmisi ilə çoxdan görüşməyi arzu etdiyi üçün bu xəbər onu olduqca maraqlandırmırş və hətta həyə-cana gətirmişdi.
– O, bu saat yuxarı çıxdı, – deyə Reterer sözünə da-vam edirdi. – Devid onun çamadanlarını yuxarı apardı. Çox görkəmli kişidir. Sən gözdə-qulaqda ol, o buraya aşağıya düşərkən diqqətlə bax. Bəlkə elə doğrudan da o sənin əmin-dir. O, ortaboylu, arıq bir kişidir, balaca çal bığları və açıq boz rəngli şlyapası var. Çox xoşsifət kişidir. Mən onu sənə göstərərəm. Əgər doğrudan da sənin əmindirsə sən onun xo-şuna gəlməyə çalış! Bəlkə o sənin üçün bir şey etdi… Məsə-lən, sənə bir cüt yaxalıq bağışladı, – deyə Reterer gülərək əlavə etdi.
Klayd da, sanki yerinə düşmüş bu zarafatı qiymətlən-dirərək güldü, lakin işin əslindəo çox böyük bir həyəcan keçirirdi. Demək, indi onun əmisi Semyuel burada, klubda idi. Onunla tanış olmaq üçün bu nə qədər əlverişli fürsət idi. Axı hələ buraya işə girməmişdən əvvəl Klayd ona məktub yazmaq istəyirdi, indi isə əmisi özü buraya gəlmişdi və onunla danışmaq üçün hər cür imkan var idi.
Lakin dayan, səbir elə! Klayd özü onunla danışmağa cə-sarət etsə əmisi onun haqqında nə düşünə bilər? Bu klubda vəzifəsi yalnız şey daşımaqdan ibarət olan qardaşıoğluna o nə cür yanaşar? Ümumiyyətlə, görəsən, əmisi, şeydaşıyan xidmətçi gənclərə, xüsusilə Klayd yaşlı bir gəncin belə bir vəzifədə işləməsinə, nə cür baxacaqdır? Axı Klayd artıq iyir-mi bir yaşına girmişdir. Əlbəttə, adam bütün ömrünü belə bir işdə keçirmək istəmirsə, “şeydaşıyan oğlan üçün” bu qədər yaş çox deyilmi? Semyuel Qrifits kimi zəngin və yük-sək mənsəbli bir adam oteldə şeydaşıyan vəzifəsini, xüsusilə öz qohumunun bu vəzifədə işləməsini özü üçün bir əskiklik saya bilərdi. Çox ehtimal ki, o belə bir qohumdan geri qaça-caqdır, hətta onunla danışmaq belə istəməyəcəkdir… Klayd bütün gününü bu cür şübhələr içərisində keçirdi…
Lakin ertəsi gün Klayd artıq əmisini azı altı dəfə görmə-yə müvəffəq olmuş və əmisi ona çox xoş bir təsir bağışla-mışdı: canlı, çevik, işgüzar əmisi öz qardaşına – Klaydın ata-sına heç oxşamırdı. O nə qədər zəngin idi, hamı ona nə qə-dər hörmət və ehtiram göstərirdi!… Klayd isə bir qorxu içəri-sində öz-özünə sual edirdi ki, görəsən o indi belə bir fürsə-tidəmi əlindən qaçıracaqdır? Axı əmisi ona heç də bədxah bir adam təsiri bağışlamırdı, əksinə çox mehriban və iltifatlı bir görkəmi vardı, bir dəfə Klayd Retererin məsləhəti ilə, yo-la salınacaq bir məktubu götürmək üçün əmisinin otağına girdikdə, əmisi demək olar ki, heç onun üzünə belə baxma-dı, lakin məktubla bərabər ona yarım dollar pul verdi.
– Göz-qulaq olun ki, məktubu göndərsinlər, pulları isə özünüzə götürün – deyə əmisi ona tapşırıq verdi.
Bu dəqiqə Klayd elə böyük bir həyəcan içərisində idi ki, əmisinin nə üçün öz qardaşı oğlunu tanıya bilmədiyinə heyrət etdi… Lakin mister Qrifits, doğrudan da heç bir şey sezmir və anlamırdı. Buna görə Klayd əmisinin yanından bir qədər məyus olaraq çıxıb getdi.
Bir müddət sonra Semyuel Qrifitsin adına bir neçə mək-tub gəldi və Reterer Klaydın diqqətini bu məktublara cəlb et-di.
– Əgər istəyirsənsə, budur əminin yanına getmək üçün yenə bəhanə var, – deyə Reterer məktubları Klayda göstərdi. – Bu məktubları aparıb ona ver. Məncə bu saat o öz otağın-dadır.
Klayd bir qədər tərəddüddən sonra məktubları götü-rüb əmisinin otağına getdi. Mister Semyuel stol arxasında oturub, nə isə yazırdı, Klayd qapını döyərkən içəridən qış-qırdı:
– Buyurun! Klayd içəri girdi və müəmmalı bir təbəs-sümlə dedi:
– Sizə məktub var, mister Qrifits.
– Çox sağ olun, oğlum, – deyə əmisi cavab verdi və Klayda pul vermək üçün əlini jaketinin cibinə saldı. Lakin Klayd fürsətdən istifadə edərək dedi:
– Yox, yox, mənə heç bir şey lazım deyil! – əmisi ona pul vermək üçün əlini irəli uzadıb qalmışdı, lakin o bir söz deməyə macal tapmamış, Klayd əlavə etdi: – deyəsən, mən sizin qohumunuzam, mister Qrifits. Siz Likurq şəhərindəki yaxalıq fabrikinin sahibi Semyuel Qrifts deyilsinizmi?
– Bəli, deyəsən, mənim o fabrikə bir qədər dəxlim var. Bəs siz kimsiniz? – deyə əmisi Klaydı diqqətlə gözdən keçi-rərək soruşdu.
– Mənim adım Klayd Qrifitsdir, mən Eysa Qrifitsin oğ-luyam. O, deyəsən, axı sizin qardaşınızdır?
Ailədə ən zavallı və bəxti qara hesab olunan bu qarda-şın adı çəkilərkən Semyuel Qrifitsin üzü bir qədər tutuldu. O, uzun illərdən bəri qardaşı Eysanı görməmişdi və indi heç bir sevinc hissi duymadan kiçik qardaşının qısaboylu za-vallı görkəmini xəyalına gətirdi; o, qardaşı təqribən Klayd yaşında olarkən onu son dəfə Vermond ştatında Bertuika ya-nında öz ataları evində görmüşdü. Lakin ata ilə oğul arasın-da nə qədər böyük fərq vardı! Klaydın atası o zaman şişman, yöndəmsiz, həm cismən, həm də zehni cəhətdən süst, ölü-vay bir gənc idi, onun sulu göy gözləri, qıvrım saçları var idi. Qardaşıoğlu isə, əksinə çox səliqəli, canlı, nəzakət gözlə-yən yaraşıqlı bir gənc idi və görünür ağılsız deyildi. (mister Qrifits otellərdə işləyən gənc oğlanların ümumiyyətlə çox fərasətli olduqlarına fikir vermişdi). Beləliklə, qardaşıoğlu onun xoşuna gəldi.
Atası kiçik oğlunu sevmədiyinə görə öz böyük qardaşı Allen ilə bərabər atasının bütün varidatına sahib çıxan Sem-yuel Qrifits, kiçik qardaşı Eysanın ədalətsizliyə qurban get-diyini həmişə hiss edirdi. Atası, Eysanın bir qədər fərasətsiz və əməli fəaliyyət sahəsində bacarıqsız olduğunu gördük-dən sonra əvvəlcə Eysanı işləməyə məcbur etmək istəmiş, sonra isə sadəcə kiçik oğlundan əlini üzmüş və nəhayət, Ey-sa Klayd yaşında ikən onu evdən qovmuşdur; sonralar isə ata bütün varidatını, yəni otuz min dollara yaxın bir məbləği iki böyük oğlu arasında tən bölmüş, Eysaya isə min dollar miqdarında vecsiz bir pay ayırmışdı.
İndi bütün bu xatirələr, Semyuel Qrifitsi böyük bir ma-raq ilə Klaydı gözdən keçirməyə məcbur edirdi. O, qardaşı-oğlunun illərlə bundan əvvəl ata evindən qovulmuş kiçik qardaşına oxşamadığını görürdü. Klayd onun öz oğlu Qil-bertə daha çox oxşayırdı, indi o bu oxşayışı açıq-aydın gö-rürdü. Bundan başqa Klaydın keçirdiyi qorxulara baxmaya-raq, onun belə zinətli bir klubda şeydaşıyan vəzifəsində çalışması belə, Semyuel Qrifitsə yaxşı təsir bağışlamışdı. Fəaliyyət sahəsi yalnız Likurq şəhəri və Likurq cəmiyyəti ilə məhdudlaşan Semyuel Qrifitsə, xüsusi mövqe və xarakteri olan bu klub ehtiram hissi təlqin edirdi. Belə müəssisələrdə xidmət edən gənclər adətən çox zirək və təvazökar olurlar. Buna görə də o, xeyirxah bir ifadə ilə qardaşıoğluna xeyli baxdı, Klayd isə öz qara iş kostyumunda, səliqəli və şax bir görkəmlə, son dərəcə yaxşı tərbiyə almış bir gənc təvazökar-lığı ilə əmisinin qarşısında dayanmışdı.
– Nə danışırsınız! – deyə əmisi səsləndi. Demək siz Ey-sanın oğlusunuz? Qəribə işdir! Çox qəribə təsadüfdür! Axı mən sizin atanızı azı iyirmi beş ildir ki, görməmişəm və onun haqqında heç bir şey eşitməmişəm. Axırıncı dəfə on-dan xəbər tutanda, səhv etmirəmsə, o Miçiqan ştatında, Qrend Repidsdə yaşayırdı. İndi o hardadır? Burada Çikaqo-da olurmu?
– Xeyr, ser, – deyə Klayd cavab verdi, o əmisinin bu sualına mənfi cavab verə bildiyi üçün şad idi. – Mənim ailəm Denver şəhərində yaşayır. Mən burada təkəm.
– Ümidvaram ki, atan və anan sağdırlar?
– Bəli, ser, ikisi də sağdır.
– Atan isə əvvəlki kimi… yenə vaizlik edirmi?
– Bəli, ser, – deyə Klayd bir az duruxaraq cavab verdi. O hələdə bu əqidədə idi ki,bütün mümkün olan fəaliyyət növləri içərisində atasının məşğuliyyəti cəmiyyətin gözündə ən miskin və ən faydasız bir məşğuliyyətdir. – Ancaq indi – deyə, Klayd sözünə davam edirdi, – atamın missiyası, me-belli otaqlarla əlaqədardır, missiya yerləşən evdə, deyəsən, qırxa qədər otaq vardır. Atam və anam həm bu otaqları kira-yəyə verirlər, həm də missiyaya rəhbərlik edirlər.
– Aha, başa düşürəm.
Klayd əmisində yaxşı təsir buraxmaq üçün atasının və-ziyyətini təsvir edərkən özündən bəzi şeylər artırıb onun və-ziyyətini bir az bəzəyib-düzədi.
Klaydın zəiflik və eyni zamanda qüvvət ifadə edən za-hiri görkəmindən getdikcə daha artıq xoşlanan Semyuel Qrifits:
– Mən çox şadam ki, onlar həyatlarını bu cür yaxşı qu-ra bilmişlər, – deyə sözünə davam etdi. Siz necə, buradakı işinizdən razısınızmı?
– O qədər də yox… xeyr, mister Qrifits, mən buradakı işimdən narazıyam, – deyə bu sualdan sevinmiş Klayd tələ-sik cavab verdi. – Əlbəttə, burada mənim maaşım pis deyil-dir. Lakin bu yol ilə pul qazanmaq xoşuma gəlmir. Mən ta-mamilə başqa bir şey istərdim. Ancaq heç bir ixtisas almağa imkan olmadığı və irəli getməyə imkan verəcək bir iş tapa bilmədiyim üçün mən çarəsizlikdən buraya işləməyə girdim. Anam məsləhət gördü ki, sizə məktub yazıb fabrikinizdə mənim üçün iş olub-olmadığını soruşum. Ancaq mən qorx-dum ki, bu sizin xoşunuza gəlməz, ona görə də məktub yaz-madım.
Klayd gülümsəyərək susdu. Lakin onun sualedici ba-xışları əmisinə dikilmişdi.
Semyuel Qrifits bir dəqiqə ciddi bir ifadə ilə Klayda baxdı. Klaydın üzünün ifadəsi və onun öz xahişini şərh et-mək ədası əminin xoşuna gəldi.
– Bəli, sizin arzunuz haqlı bir arzudur, – deyə o sözə başladı. Əlbəttə, siz gərək bubarədə mənə yazaydınız…
Qrifits bu sözləri deyib birdən susdu, çünki o apardığı bütün işgüzar danışıqlarda həmişə ehtiyatlı olmağa adət et-mişdi. Klayd əmisinin ona ümid verməyə cəsarət etmədiyini görərək bir az gözlədikdən sonra açıq soruşdu:
– Bəlkə sizin fabrikinizdə mənim üçün bir iş tapıldı?
Semyuel Qrifits fikirli bir halda qardaşıoğluna baxırdı. Belə açıq bir xahiş onun həm xoşuna gəlirdi, həm də xoşuna gəlmirdi. Bununla belə Klayd ona çox münasib bir adam kimi görünürdü. Yəqin ki, Klayd da, onun oğlu Qilbert kimi, bacarıqlı və şöhrətsevən bir gənc idi. İndi onun fabrikində is-tehsalat prosesilə tanış olduqdan sonra Qilbertin rəhbərliyi altında, fabrikdəki sexlərin birinin müdiri ya müdir müavini kimi işləyə bilərdi. Hər halda ona özünü göstərməsi üçün vaxt və imkan vermək olardı. Burada qorxulu bir şey yox-dur. Bundan başqa, axı bu Eysanın, kiçik qardaşının oğlu-dur, həm Semyuelin, həm də böyük qardaş Allenin, hələ və-rəsəlik hüququnu bərpa etmək məsələsi bir kənara qalsa be-lə, yenə də öz kiçik qardaşları qarşısında müəyyən vəzifə və borcları vardır.
– Məsələ belədir, – deyə Semyuel bir dəqiqə susduq-dan sonra sözə başladı. – Mən bu məsələ haqqında bir az fikirləşməliyəm. Elə bu saat birdən-birə, bizdə əlverişli bir iş olub-olmadığını deyə bilmərəm. Söhbəti elə bundan başla-yaq ki, biz sizə burada aldığınız qədər maaş verə bilməyə-cəyik, – deyə əmisi Klayda xəbərdarlıq etdi.
– Əlbəttə, – Klayd səsləndi, onu alacağı maaşdan artıq əmisinin fabrikində işləmək şirnikdirməkdə idi. – Mən, layiq olmadan, artıq maaş almaq fikrində deyiləm.
– Bundan başqa, ola bilər ki, bizim müəssisədəki iş si-zin xoşunuza gəlməz və yaxud biz sizin işə yaramadığınızı müşahidə edə bilərik. Demək lazımdır ki, hər adamda belə bir iş üçün bacarıq olmur.
– Nə eybi var, yaramasam, siz məni işdən çıxardarsı-nız, – deyə Klayd cavab verdi. – Ancaq mən həmişə bu fikir-də olmuşam ki, sizin müəssisənizdə işləyə bilərəm, hələ lap ilk vaxtlar, sizin özünüz və böyük müəssisəniz haqqında tə-zə eşitdikdə mən belə bir qənaətə gəlmişdim.
Klaydın bu son sözləri Semyuel Qrifitsin heysiyyətini oxşadı. Görünür həm o özü, həm də onun əldə etdiyi mü-vəffəqiyyətlər bu gənc üçün bir ideal idi.
– Çox yaxşı, – deyə əmisi cavab verdi. – Bu saat mən artıq sizinlə məşğul ola bilmərəm. Lakin mən hələ iki gün burada qalacağam və bu məsələni ətraflı düşünərəm. Bəlkə də mən sizin üçün bir şey edə bildim. Hələlik heç bir söz de-yə bilmərəm.
Bunu deyərək, Semyuel Qrifits yenə də məktub yazma-ğa başladı.
Klayd hazırkı şəraitdə mümkün ola biləcək qədər yaxşı təsir bağışladığını hiss edərək və bunun yaxşı nəticə verəcə-yinə ümid bağlayaraq hərarətlə əmisinə təşəkkür edib tələsik otaqdan çıxdı.
Ertəsi gün hər şeyi ətraflı düşünərək, Klaydın öz fəra-sət və zirəkliyi sayəsində, fabrikdə hər hansı başqa bir ada-ma nisbətən heç də az faydalı olmayacağını və həmçinin be-lə bir addımın ailəsi üçün əhəmiyyətini ətraflı sürətdə gö-tür-qoy etdikdən sonra, Semyuel Qrifits Klayda bildirdi ki, fabrikində boş yer açılan kimi o dərhal qardaşı oğluna xəbər göndərəcəkdir. Lakin o belə bir imkanın tez ələ düşəcəyini vəd edə bilmir. Klayd hələlik gözləməlidir.
Beləliklə, Klayd, əmisinin fabrikində onun üçün tezliklə bir yer düzəldəcəyi və ümumiyyətlə bu işin baş tutub-tutma-yacağı haqqında uzun müddət həyəcanla düşünməyə məh-kum olundu.
Semyuel Qrifits Likurqa qayıtdı və oğlu ilə məsləhətlə-şərək bu qərara gəldi ki, Klayd fabrikdəki işi lap əsasından, hər halda fabrikin zirzəmisindən başlayaraq öyrənməlidir: fabrikin zirzəmisində yaxalıq hazırlamaq üçün işlənən par-çalar qaynadılırdı. İstehsalat texnikasını bütünlüklə öyrən-mək istəyən yeni işçilər əvvəlcə məhz bu zirzəmidə işləməli olurdular. Lakin Klayd yalnız öz qazancı ilə başını saxlamalı olduğu üçün, həm də onun çox korluq çəkməməsi üçün, (Klaydın pis yaşaması, Qrifitslər ailəsinin Likurq şəhərində tutduğu mövqe ilə uyuşmayan bir hadisə ola bilərdi) ona da-ha yüksək bir maaş, yəni ilk vaxt üçün həftədə on beş dollar təyin etdilər.
Əlbəttə, həm Semyuel Qrifits, həm də onun oğlu Qil-bert, belə bir maaşın çox da böyük bir şey olmadığını başa düşürdülər (adi şagird üçün bu bəlkə də az deyildir, ancaq bir qohum kimi Klayd üçün çox cüzi maaş idi) lakin hər iki-si, onlar üçün işləyənlərə qarşı, xeyriyyəçiliyə əsla meyil et-məyən, sırf əməli təbiətə malik adam olduqları üçün belə gü-man edirdilər ki, fabriklərində işə girən hər bir yeni adam ehtiyac və mərhumiyyət içində nə qədər əziyyət çəksə o qə-dər yaxşıdır. Həm ata, həm də oğul kapitalist istismarı haq-qında sosialist nəzəriyyələrinə son dərəcə mənfi münasibət bəsləyirdilər. Hər iki ictimai pilləkənin mövcudiyyətini zə-ruri hesab edirdilər ki, aşağı siniflərdən çıxmış adamlar bu pilləkənin pillələri ilə yuxarı qalxmağa can atsinlar. Zümrə-lərin mövcudiyyəti onlara labüd bir şey kimi görünürdü. Hər hansı bir adama, hətta öz qohumlarına belə həddindən artıq yardım göstərməyə cəhd etmək cəmiyyətin bünövrə-sini, əsaslarını dəlicəsinə sarsıtmaq deməkdir. İctimai və maddi cəhətdən səndən aşağıda duran şəxsiyyətlər və sinif-lərlə üz-üzə gəldikdə, onlarla, vərdiş etdikləri standartlara müvafiq olaraq rəftar etməlisən. Bu standartlar içərisində isə ən yaxşıları, aşağıda duranlara pul qazanmağın nə qədər çə-tin olduğunu aydın başa salmaq və Qrifitslərin nöqteyinə-zərincə yeganə mühüm olan bir işdə, yəni maddi nemətlər istehsalı kimi bir işdə iştirak edən hər bir adam üçün bu is-tehsalatın texnikası ilə müfəssəl və əməli tanışlığın nə qədər zəruri olduğunu anlatmaq idi. Bunu anladıqdan sonra, işə girişən adamlar özlərini məhdud, dar çərçivəli işgüzar bir ömür sürməyə alışdırmalıdırlar. Bu, onların xarakterinə müsbət və faydalı bir təsir göstərəcəkdir. İctimai pilləkənin pillələri ilə yuxarı qalxmağa müvəffəq olan adamların ağıl-ları və ürəkləri məhz bu cür bərkiyir. Bunu bacarmayanlar, bunu etməyə qadir olmayanlar isə öz əvvəlki yerində, həya-tın dibində qalmalıdırlar.
Beləliklə, təqribən bir həftə sonra Klayda məhz nə cür bir iş təklif etmək məsələsi qət olundu və Semyuel Qrifits şəxsən özü Çikaqo şəhərinə məktub göndərərək Klayda bil-dirdi ki, əgər istəyirsə, bu yaxın həftələrdə Likurq şəhərinə gələ bilər. Lakin Klayd əvvəlcədən on gün qabaq öz gəlişini məktub vasitəsilə xəbər verməlidir ki, o gələnədək hər şey vaxtlı-vaxtında hazırlanmış olsun. Likurq şəhərinə gəldik-dən sonra o fabrikə gedib mister Qilbert Qrifitsə müraciət et-məli idi, Qilbert nə lazımdırsa edəcəkdir.
Bu məktub Klaydı çox həyəcana gətirdi və o dərhal ana-sına məktub yazdı ki, əmisinin fabrikində onun üçün yer dü-zəlmişdir, buna görə də o Likurq şəhərinə yola düşür. İndi o artıq müvəffəqiyyət qazanmaq, istədiyinə nail olmaq üçün əlindən gələni edəcəkdir. Anası buna uzun bir cavab gön-dərərək öz hərəkətlərinə fikir verməyi və xüsusilə özünə dost seçməkdə çox ehtiyatlı, olduqca ehtiyatlı olmağı xahiş etdi. O yazırdı ki, Klayd kimi şöhrətsevən gənclərin səhv yo-la düşməsinə və büdrəməsinə demək olar ki, həmişə pis ta-nışlar səbəb olurlar. İndi Klayd yelbeyin, əxlaqı pozğun oğ-lanların və qızların cəmiyyətindən gen gəzsə hər şey öz qay-dasında olar. Klayd kimi zahiri görkəmə və xarakterə malik bir gənc əxlaqsız bir qadının təsiri altında çox tez və asanlıq-la pis yola düşə bilər. Kanzas-Sitidə başına nələr gəldiyini o özü görmüşdü. Halbuki o hələ gəncdir, indi zəngin və nü-fuzlu bir adamın yanında işləməyə hazırlaşır, bu adam isə, əgər istəsə, onun üçün çox şey edə bilər. Qoy Klayd yeni hə-yatını necə qura bildiyi haqqında anasına tez-tez məktub yazsın. Əmisinin xahiş etdiyi kimi, əvvəlcədən ona xəbər göndərərək, Klayd, nəhayət, Likurq şəhərinə yola düşdü. Lakin şəhərə gələn kimi, o dərhal fabrikə getmədi, çünki əmisi nə vaxt, hansı saatda fabrikə gəlməsini deməmişdi, bu-na görə o şəhərin yeganə böyük oteli olan “Otel Likurq”da özü üçün nömrə tutdu. O böyük səbirsizlik içərisində ya-şayacağı və işləyəcəyi bu şəhərin nə cür şəhər olduğunu gör-mək və əmisinin bu şəhərdə nə cür bir mövqe tutduğunu öyrənmək istəyirdi. Hələlik kifayət qədər boş vaxtı olduğu üçün (işə girdikdən sonra, yəqin ki, tezliklə əlinə belə bir für-sət keçməyəcəkdir) o çıxıb şəhəri dolaşmaq qərarına gəldi. Aşağı düşüb Sentral-avenyu küçəsinə çıxdı, bu küçə Likurq şəhərinin döyünən ürəyi və şah damarı idi. Onu bir neçə, ən çox izdihamlı və hərəkətli küçələr kəsirdi; bu kvartallar şə-hərin işgüzar, ticarət mərkəzini təşkil edirdilər: Likurq şəhə-rinin bütün həyatı və bütün əyləncələri yalnız burada cəm olmuşdu.
V FƏSİL
Lakin bu küçə ilə keçərkən Klayd dərhal bütün bun-ların son zamanlar alışmış olduğu aləmə heç oxşamadığını gördü. Burada hər bir şey xeyli kiçik miqyasda idi. Yarım saat əvvəl içindən keçib gəldiyi vağzal kiçik və cansıxıcı bina idi, o saat bilinirdi ki, bu vağzalın rahatlığını çox da böyük hərəkət və gediş-gəliş pozmur. Moqauk çayının o biri sahi-lində, şəhərin mərkəzi hissəsinin qarşısında yerləşən fabrik rayonu sadəcə qırmızı və boz binalar yığınından ibarət idi. Bu binalar üzərində bəzi yerlərdə fabrik boruları yüksəlirdi. Bu rayon iki körpü vasitəsilə şəhərlə birləşir və bu körpüləri beş-altı kvartaldan ibarət bir məsafə bir-birindən ayırırdı; körpülərdən biri vağzalın lap yanında idi, bunun üzərində böyük və qızğın hərəkət gözə çarpırdı – tramvay xətti də bu-radan keçir, sonra Sentral-avenyu küçəsinin bütün dolama-ları ilə uzanıb gedirdi. Yüksək evləri və orda-burda gözə çarpan mağazaları olan Sentral-avenyu küçəsi isə piyada və avtomobillərlə dolu çox izdihamlı və hərəkətli bir küçə idi. Oteldən çəpəki istiqamətdə otelin geniş aynabənd pəncərə-ləri Sentral-avenyu küçəsinə baxır, bu pəncərələr arxasında isə palma ağacları, sütunlar və bunların arasında kreslolar gözə çarpırdı, ağ kərpicdən tikilmiş yüz fut uzunluğunda, dörd mərtəbəli, görkəmli bir bina olan “Stark və K
” şir-kətinin böyük manufaktur mağazası yüksəlir və mağazanın gur işıqlandırılmış sərgilərindən ən yeni şeylər nümayiş etdirilirdi. Sonra küçəboyu digər böyük mağazalar, daha bir otel, avtomobil sərgisi və kinematoqraf binası yan-yana dü-zülmüşdü.
Klayd baş alıb yoluna davam edirdi. Birdən o şəhərin ti-carət mərkəzindən kənarda, ağaclar əkilmiş geniş bir küçə-yə çıxdı. Küçənin hər iki tərəfində gözəl malikanələr sıraya düzülmüşdü, bu malikanələrdən hər biri, Klaydın bu vaxta qədər gördüyü evlərdən daha geniş, daha rahat, daha sakit və hətta möhtəşəm idi. Bir sözlə, o elə ilk baxışda başa düş-dü ki, bu kiçik bir şəhərin küçəsi olsa da, xüsusi bir küçədir – zənginlik və hətta cah-calal küçəsidir. Burada nə qədər möhkəm dəmir hasarlar, çiçəklərlə haşiyələnmiş cığırlar, cərgə ilə əkilmiş ağaclar və kollar vardır! Evlərin qarşısında nə qədər bahalı, gözəl avtomobillər dayanıb gözləyir, yaxud küçə ilə uçub gedirdi!
Sentral-avenyu küçəsinə yaxın olan və ticarət kvartalla-rından başlanan bu geniş və qəşəng küçədəki mağazalarda isə sərgidə elə bahalı və qiymətli şeylər düzülmüşdü ki, bunları şəksiz, yalnız incə zövqlü, varlı adamlar ala bilərdi-lər: burada avtomobil, qiymətli daş-qaş, incə parçadan alt paltarları, dəri məmulatı və mebel satılmaqda idi.
Görəsən əmisi və əmisinin ailəsi harada yaşayırlar? Hansı küçədə olurlar? Hansı evdə yaşayırlar? Bəlkə əmisinin evi bu evlərdən daha qəşəng və daha böyükdür.
Klayd dərhal geri dönüb əmisinin yanına getməyi qə-rara aldı. Vaxtı itirmədən fabriki tapmaq lazım idi, yəqin fabrik çayın o biri sahilində, şəhərin o biri hissəsindədir. İndi o özünü nə cür aparmalı və nə etməli idi? Görəsən, əmisi ona nə cür iş verəcəkdir? Əmisi məktubunda oğlu Qilbertin adını çəkirdi. Görəsən, əmisi oğlu bu Qilbert nə cür adam-dır? O Klayd haqqında nə düşünəcəkdir?
Klayd dönüb Sentral-avenyu küçəsinə qayıtdı, vağza-ladək gəldi və tezliklə Semyuel Qrifitsin fabrikini tapdı. Bu, qırmızı kərpicdən tikilmiş, böyük bir bina idi. Bütün bina az qala başdan ayağa pəncərədən ibarət idi, hər halda yaxalıq istehsalı üçün sonradan tikilən hissəsi başdan ayağa pəncə-rələrdən ibarət idi. Binanın köhnə hissəsi, Klaydın sonralar öyrəndiyinə görə təzə hissə ilə bir neçə üstüörtülü keçidlə birləşirdi. Hər iki binanın cənub divarları, Moqauk çayının sahilinə baxırdı. Bu tərəfdən, River-Strit küçəsi boyu təqri-bən hər yüz fut məsafədən sonra bir qapı vardı və hər qapı ağzında xüsusi iş paltarı olan bir gözətçi dayanmışdı. Bina-nın içərisinə açılan bütün qapılar nömrələnmişdi, birinci, ikinci və üçüncü nömrələr altında yazılmışdı: “Yalnız xid-mətçilər üçün”, dördüncü nömrə altında isə “Kontor” yazıl-mışdı, beşinci və altıncı qapılar isə görünür mal qəbul etmək və mal çıxartmaq üçün idi.
Klayd kontora açılan qapıya yaxınlaşdı, burada heç kəs onun qabağını saxlamadı, o iki fırlanan qapıdan keçdikdən sonra, bir sürahi qarşısına çıxdı, sürahinin o biri tərəfində yəqin baş kontora açılan, kiçik bir qapı yanında, alçaqboylu, otuz beş yaşlı, kök və çirkin qadın olan telefonçu oturmuş-du.
– Sizə nə lazımdır? – deyə o Klayddan soruşdu.
– Mən mister Qilbert Qrifitsi görmək istəyirəm, – deyə Klayd azacıq əsəbi bir halda sözə başladı.
– Nə üçün?
– Mən onun əmisi oğluyam. Mənim adım Klayd Qri-fitsdir. Məndə əmim mister Semyuel Qrifitsin məktubu var. Qilbert yəqin ki, məni qəbul edər. – Klayd əlindəki məktu-bu qadına uzatdı və elə o dəqiqə qadının sərt və tamamilə laqeyd olan üzünün dərhal dəyişildiyini, hər halda iltifatlı olmasa da, daha ehtiramlı bir ifadə aldığını müşahidə etdi. Klaydın nəinki sözləri, eyni zamanda zahiri görkəmi də qa-dına öz təsirini göstərdi və o altdan-altdan qarşısındakı gən-ci maraqla gözdən keçirməyə başladı.
– Bu saat öyrənərəm, görüm burdadırmı, – deyə qa-dın daha nəzakətli bir səslə cavab verdi və telefonu götürüb mister Qilbert Qrifitsin kabinetinə zəng etdi. Görünür, tele-fonda ona cavab verdilər ki, mister Qilbert Qrifits bu dəqiqə məşğuldur, onu narahat etmək olmaz, çünki qadın cavabın-da belə dedi: mister Qilbertin əmisi oğlu mister Klayd Qrifits burada gözləyir. Onun əlində mister Semyuel Qrifitsdən məktub var. Sonra qadın Klayda müraciət edərək əlavə etdi:
– Xahiş edirəm, əyləşəsiniz. Yəqin mister Qilbert Qri-fits sizi bir dəqiqə sonra qəbul edəcəkdir. Bu saat o məşğul-dur.
Qadının onunla bu qədər ehtiramla danışdığını görüb Klayd qəribə bir həyəcan keçirdi. Bu vaxta qədər bütün ömrüboyu heç kəs onunla bu cür ehtiramla danışmamışdı. İşə bir bax, demək o bu qədər zəngin və böyük nüfuz sahibi olan bir ailənin yaxın qohumudur! Gör bu nə qədər böyük bir fabrikdir, nə qədər böyük binadır – altı mərtəbədən iba-rətdir! Elə indicə çayın o biri sahililə gələrkən, o açıq pəncə-rələrdən bu böyük binanın içərisini və orada başları işə qa-rışmış çoxlu qadınları görmüşdü. İndi qeyri-ixtiyari onun ürəyini bir həyəcan qapladı. Binanın yüksək kərpic divarları sanki böyük bir qüvvənin və həqiqi maddi bir müvəffəqiy-yətin mücəssəməsi idi. Klaydın gözlərində bu, bəlkə də ən yüksək bir müvəffəqiyyət idi.
O qəbul otağının boz rəngli suvaqlı divarlarına və içəri açılan qapı üzərindəki yazıya baxdı. Qapıda belə yazılmışdı: “Yaxalıq və köynək hazırlayan Qrifitslərin səhmdarlar cə-miyyəti. Sədr, Semyuel Qrifits, katib Qilbert Qrifits”. O indi öz-özünə sual edirdi ki, bu qapı arxasında nələr görəcəkdir, bu Qilbert Qrifits, görəsən, necə adamdır, onu nə cür qəbul edəcəkdir – Klaydı soyuq yaxud mehribanlıqla, dostanə ya-xud düşməncəsinə qarşılayacaqdır?
O oturub bu cür fikirləşərkən birdən telefonçu qadın ona yenidən müraciət etdi:
– İndi içəri girə bilərsiniz. Mister Qilbert Qrifitsin kabi-neti bu mərtəbənin lap axırında, çaya baxan tərəfdədir. Xid-mətçilərin hansından soruşsanız sizə göstərə bilər.
Qadın ayağa qalxaraq sanki qapını onun üçün açmaq is-tədi, lakin Klayd tələsik onu qabaqlayıb qapını özü açdı.
– Təşəkkür edirəm, zəhmət çəkməyin! – deyə o ürək-dən qadına təşəkkür etdi və aynabənd qapını açıb böyük bir zala girdi. Burada yüzdən artıq xidmətçi var idi, – onların əksəriyyəti gənc oğlanlar və gənc qadınlar idi, hamısı qarşı-larındakı kağızlar ilə məşğul idilər. Bir çoxlarının gözləri üzərinə, alınlarına yaşıl qalpaqlar bağlanmışdı. Kişilər sətin-dən qısa iş köynəkləri geymiş, yaxud köynəklərinin qollarını qorumaq üçün qolçaq keçirmişdilər. Demək olar ki, gənc qa-dınların hamısı ucuz parçadan tikilmiş səliqəli və qəşəng paltarlar, yaxud xalat geymişdi. Hər iki tərəfdə, zalın mər-kəzi hissəsində arakəsmələrlə ayrılmış bir çox kabinetlər var idi, bu kabinetlər firmanın müxtəlif vəzifə sahiblərinə məx-sus idi və qapılara bənd edilmiş kiçik lövhələrdə onların ad-ları yazılmışdı: mister Smilli, mister Letç, mister Qetboy, mister Berki.
Telefonçu qadın, mister Qrifitsin kabinetinin binanın axırında olduğunu söylədiyi üçün Klayd birbaşa bütün zal-dan keçərək, lap axırda yarıaçıq bir qapı gördü, onun üzərin-dəki kiçik lövhədə: “katib Qilbert Qrifits” sözləri yazılmışdı. O bir dəqiqə dayanıb içəri girməyə cəsarət etmədi, sonra ya-vaşdan qapını döydü. Dərhal içəridən kəskin və cır bir səs eşidildi: “buyurun”. Klayd içəri girib boyca ondan bir az al-çaq, yaşca ondan bir az böyük olan və şübhəsiz, ona nisbə-tən daha təmkinli və dərrakəli görünən bir gənc ilə üz-üzə gəldi; bir sözlə Klayd özü məhz belə bir gənc olmaq həsrətilə yaşayırdı: bu öz işini bilən ixtiyar sahibi və fəal təbiətli bir oğlan idi. Yaza yaxın olduğu üçün, Klaydın dərhal müşahi-də etdiyi kimi o, zolaqlı açıq-boz rəngli bir kostyum gey-mişdi. Onun işıldayan saçları Klaydınkına nisbətən daha açıq rəngdə idi və arxaya doğru hamar daranmışdı. Klayd içəri girən kimi onun açıq rəngli qonur göy gözləri Klaydın üzünə zilləndi. Qilbertin gözlərində sümük çərçivəli çeşmək vardı. Bu çeşməyi o yalnız iş zamanı gözlərinə taxırdı. İndi çeşməyin dəyirmi şüşələri arxasından iti və diqqətli nəzərlə Klaydı başdan-ayağa, ayaqqabısından tutmuş əlində saxladı-ğı qəhvəyi rəngli fetr şlyapasınadək gözdən keçirib hər bir şeyə diqqət yetirdi.
Klayd otağın ortasında dayandı. Qilbert dodaqlarında xəfif və istehzalı bir təbəssümlə, son dərəcə soyuq bir səslə:
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68475022) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.