Mustafa Kamal Atatürk
Edip Semih Yalçın
Edip Semih Yalçının “Mustafa Kamal Atatürk. Həyatı və əsəri” kitabında böyük liderin həyat və fəaliyyətindən, mübarizə yolundan, şəxsi həyatından, ailəsindən və son günlərindən bəhs edilir.
Edip Semih Yalçın
Mustafa Kamal Atatürk
Həyatı və Əsəri
Ön söz
Orta əsrlərdə sxolastik düşüncənin təzyiqi altında qalan Avropa içinə düşdüyü o qaranlıq dövrü zamanın hakim mədəniyyətinə sahib olan İslam aləmi ilə münasibətlər nəticəsində keçə bilib. Avropa Səlib yürüşlərilə yaranan bu münasibət sayəsində İslam mədəniyyətinin təsiri altına düşüb, bəşəriyyətə insan haqları və incəsənətlə bağlı əhəmiyyətli əsərlər bəxş edib, bundan daha da vacibi, düşüncə və vicdan azadlığı istiqamətində ciddi məsafə qət edə bilib. Qısa zaman ərzində keçilən bu yol elmi insanlığın əsas düsturu halına gətirib, biliklə əldə edilən informasiyaların tətbiqi nəticəsində ortaya mükəmməl texnologiya çıxıb.
Mustafa Kamal Atatürk bütün bu sosial və siyasi dəyişikliklərin baş verdiyi dövrdə və məkanda doğulub, modernləşə bilməyən millətlərin öz azadlıqlarını da əldə edə bilməyəcəklərini görməyi bacarıb. Onun formalaşdırdığı mühit insan haqlarının və müstəqilliyin hüquqiləşdiyi, mənimsənməyə başlandığı zamana təsadüf edir.
Hadisələri davamlı şəkildə təhlil edərək süzgəcdən keçirən Atatürk Qərbin əzici üstünlüyü qarışısında beynində yaranan sosial və siyasi reaksiyanı millətinin gələcəyi naminə modernləşmə dövrünün başlanğıcına çevirib, süqut edən Osmanlı dövlətinin əvəzinə Yeni Türk Dövlətini yaratmağı bacarıb. Bu böyük dəyişikliyi yaradan türk inqilabı isə yaxın tariximizdəki böyük qırılma nöqtəsinin nəticəsi və uğurudur.
Türk millətinin Tənzimatdan
etibarən, görməyi arzuladığı yeni insan tipini Atatürkün timsalında tapması onun reallaşdırdığı türk aydınlanması ilə də sıx bağlıdır. Bu böyük dəyişikliyi anlaya bilmək üçün əvvəlcə onun qısa, ancaq qeyri-adi hadisələrlə zəngin həyat hekayətini öyrənmək lazımdır.
Mustafa Kamal Atatürk bütün bu cəhətlərilə bərabər, öz fövqəladə şəxsiyyətilə də iyirminci əsrə təsir etmiş böyük hərbçi və dövlət xadimidir. Onun xarakterinin qeyri-adi xüsusiyyətləri türk millətini içində həbs olunduğu qaranlıqdan və bəlkə də yox olmaq təhlükəsindən qurtarıb, istiqlala qovuşduraraq çağdaş dünyanın mədəni ölkələri sırasına daxil edib.
Məlum olduğu kimi, Atatürkün ən böyük əsəri özülündə yüksək türk mədəniyyəti və türk qəhrəmanlığı duran Türkiyə Cümhuriyyətidir. Cümhuriyyətin zamanın beynəlxalq dəyərlərinə uyğunluğu, türk millətini arzu edilən mədəniyyət səviyyəsinə çatdırması Atatürkün dühası, türk millətinin müqayisə edilməz anlayış və fədakarlığı nəticəsində mümkün olub. Mustafa Kamal Atatürk ömrü bu yüksək idealın reallaşdırılması uğrunda qurban verilmiş həyatdır. Onun həyat hekayəti Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulması və inkişafı ilə demək olar ki, bütünləşib. Buna görə də Mustafa Kamalın həyatı, düşüncələri və şəxsiyyəti ilə bağlı aparılan tədqiqatlar cümhuriyyət tariximizin daha yaxşı dərk olunmasını təmin edəcək. Onun soykökü, ailəsi, təhsili, karyerası, uşaqlığından etibarən yaşadıqları, yaxın ətrafı, şəxsiyyətinin formalaşmasına təsir edən hadisə və insanlar araşdırılıb tədqiq edildikcə Atatürkü anlamaq, tanımaq daha asan olacaq.
Əlbəttə, Atatürkü yaxşı anlamaq çağdaş Türkiyənin təməlini atarkən hansı dinamika ilə hərəkət etdiyini, cümhuriyyətin hansı əsaslar üzərində inşa edildiyini də ortaya çıxarmaq üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Cümhuriyyət tariximizin hansı mərhələsində olursa-olsun, Atatürkün həyatı cümhuriyyətin quruluşunu, bu gününü və sabahını anlamaq istəyən hər kəsin bilməsi zəruri olan mərhələdir.
Tədqiqatımızda Atatürkün həyatı, düşüncələri və şəxsiyyəti doqquz bölmədə araşdırılıb. Əsərin ilk dörd bölməsi Atatürkün doğulduğu dövrdən Samsuna gəlişinə qədər olan zamanı əhatə edir. Dördüncü bölmədən səkkizinci bölməyə qədər Samsuna gəlişindən vəfatına kimi olan dövr araşdırılıb, milli mübarizə, eləcə də Türkiyə Cümhuriyyətinin quruluşu, inqilablar və o dövrdə aparılan xarici siyasət işığında “Türk aydınlanması” kimi tanınan dövr təhlil edilib. Səkkizinci bölmədə isə Atatürkün xəstəliyindən başlayıb vəfatına doğru gedən zaman araşdırılıb, vəsiyyəti və vəfatının ölkədə, həmçinin xaricdə doğurduğu əks-səda tədqiq edilib. Əsərin son hissəsi olan doqquzuncu bölmədə Atatürkün hərbçi şəxsiyyəti, dövlət xadiimi kimi keyfiyyəti və ailə həyatı araşdırılıb. Bundan başqa, kitabın sonunda izahlı “Atatürk xronologiyası”na da yer verilib.
Atatürk təkcə türk tarixində deyil, dünya tarixində də əhəmiyyətli simadır. Həyatı türk tarixindəki şanlı səhifələrdən olan bu şəxsiyyət zaman keçdikcə keçmişin səhifələri arasında yox olmayıb, öz qanunları və prinsiplərilə cümhuriyyət tariximizin hər mərhələsində dəyər qazana bilib. Buna görə də bu əsər Atatürkdən bəhs edən nə ilk, nə də son kitab olacaq.
Kitabın ilk nəşri Doktor Əli Gülər ilə birlikdə 2000-ci ildə E.Semih Yalçın – Əli Gülər, “Atatürk” (1881, Selanik – 1918, İstanbul), I cild, “Atatürk” (1919, Samsun – 1938, Dolmabaxça), II cild, “Atatürk” (“Təsiri, qanunları, şəxsiyyəti”), III cild, (“Berikan Yayınları”, Ankara, 2000) adı ilə üç cilddə dərc edilmişdir. Hazırlanan bu əsər əvvəlcə aparılan tədqiqatın ikinci nəşri kimi qəbul edilməsinə baxmayaraq, əvvəlki əsərdə yer alan və Əli Gülərə aid olan hissələr ayrılaraq onun özü tərəfindən Əli Gülər, “Atatürkün soyu Qızıloğuzlar və Konyalar”, (Ankara, 2005) adı ilə ayrıca dərc edilmişdir. Mən isə əvvəlki əsərin digər hissələrini genişləndirərək və təkmilləşdirərək yenidən nəşr olunmaq üçün hazırladım. Bir sözlə, əlinizdəki bu əsər həmin fəaliyyətin nəticəsidir.
Varlığımızı, hürriyyətimizi, müstəqilliyimizi və xoşbəxtliyimizi borclu olduğumuz bu böyük insan haqqında danışmağın çətin olduğunu bilirsiniz. Bu tədqiqatın mükəmməl iş olduğu iddiasında da deyilik. Ümid edirik, çatışmazlıqlar bundan sonra aparılacaq yeni tədqiqatlarla aradan qaldırılacaq. Millətimizin, xüsusilə də gənclərimizin Atatürkü anlamasında, az da olsa, rolumuz olarsa, özümüzü xoşbəxt hiss edərik.
Əsərin hazırlanmasında zəhmət çəkmiş Əminə Ərdoğana, Şarika Gedikliyə, İsmayıl Özərə, əsərin təshihini verən Mustafa Yücəl və Aynur Əkincikliyə təşəkkür edirəm.
Prof. dok. Edip Semih Yalçın / Keçiörən, Avqust, 2011.
I BÖLÜM
MUSTAFA KAMALIN SOYKÖKÜ VƏ AİLƏSİ
Mustafa Kamal Atatürk 1881-ci ildə (rumi, 1296) Selanikdə Qoca Qasım məhəlləsində, İslahhana küçəsində, bu gün muzey olan üçmərtəbəli bir evdə dünyaya gəlmişdir. Atası o zamanlar taxta-şalban ticarəti ilə məşğul olan Əli Rza Əfəndi, anası isə Zübeydə xanım idi. Ata tərəfindən babası ibtidai sinif müəllimi Qızıl Hafiz Əhməd Əfəndi, ana tərəfindən babası isə Sofuzadə (Sofizadə) Feyzullah Əfəndidir.
I. Rumelinin fəthi və bölgənin türkləşdirilməsi
Mustafa Kamalın həm ata, həm də ana tərəfindən nəsli Rumeli-nin fəthindən sonra bu bölgələrin türkləşdirilməsi üçün Anadoludan köçürülərək buralarda məskən salan “yörük” (yürük) və ya “türk-mənlər”dən gəlir. Rumelinin türklər tərəfindən fəthi və türkləşdirilməsində, eynilə Anadoluda olduğu kimi, dövlətin əsas-landığı əsas ünsür aşağıda göstəriləcək müxtəlif səbəblərlə yörük, yürük, türkmən və b. fərqli adlarla xatırlanan “qonarköçər” türk ünsürləri olmuşdur.
Tayyib Gökbilgin deyir: “Yürüklər, Oruc Bəyin də açıq-aydın şəkildə bildirdiyi kimi, oğuzlardandır. Əşirət, tayfa, camaat deyə göstərilən, məsələn, türkmən əşirəti, yürük tayfası və ya xüsusi isim ilə Oğulbəyli camaatı adı ilə rast gəlinən türk köçəri xalq qrupları etnik baxımdan fərqli şeylər olmayıb tək mənşədən çıxan və sonra müxtəlif qruplara ayrılaraq və ya müxtəlif qrupların birləşməsiylə yeni bir birlik yaradan eyni türk xalq parçalarıdır”
.
A.Rumelinə yerləşdirilən yörüklər
Tarixi mənbələrdə bəzən “türkmən”, bəzən “yürük” adı ilə rast gəlinən, səyahətnamələrdə bu şəkildə adı keçən türk xalqının mənşəyi etibarilə dəqiq şəkildə oğuzlardan olduğu XV əsr yazıçısı və Os-manlı dövlətinin quruluş dövrü haqqında ciddi məlumatlar verən Oruc Bəyin dəfələrlə istifadə etdiyi “… bu oğuz tayfası köçkün yü-rüklər idi” ifadəsi ilə də təsdiqlənir
.
Yörüklərlə bağlı ən ciddi tədqiqatlardan birini aparmış Mehmet Erözün fikrinə görə, “yörük” sözü “yörümək” felindən düzəlib, Ana-doluya gəlib yurd salan köçəri oğuz boylarını (türkmənləri) ifadə edən bir kəlmədir… Kəlmə sifətdir, kökü də “yüyrük”dür. Bu söz sifət halında mədəni, məlumatlı, inkişaf etmiş, cins və xalis mənala-rını verir. “Yüyrük” kəlməsinin qabiliyyətli, mətanətli, cəsur mənala-rını ifadə etdiyini biz də müşahidə etdik. Bütün yörüklər bu kəlmənin “yörümək” felindən əmələ gəldiyini söyləyirlər.
Bizim fikrimizə görə, “köç” hissəsi hərəkəti, “yörümək” ümumi, bütün həyatı boyunca davam edən hərəkəti – feli göstərir. Yörük və türkmən eyni mənanı verməkdə, Anadoluya gələn köçəri oğuz türklərini ifadə etməkdədir. Bütün mənbələr bu köçərilərin Orta Asiyadan gəldiklərini göstərir… Yörük və türkmənin eyni etnik mənşəyə aid olan iki kəlmə olduğunu rahatlıqla söyləyə bilərik. Arxiv sənədlərində bu iki kəlmə sinonim, bərabər mənalı sözlər kimi istifadə edilir. Hələb türkməni, Hələb yörükanı… və s.”
.
Osmanlı dövləti quruluş, genişlənmə, böhran və tənəzzül dövrlərində siyasi, iqtisadi və sosial vəziyyətin dəyişməsindən asılı olaraq yerləşdirmə məsələsində fərqli siyasət aparmışdır. Xüsusilə ilk dövrlərdə yeni torpaqların əldə edilməsilə “qonarköçər” tayfalarıno yerlərə yerləşdirilməsi şəklində xaricə istiqamətli bir yerləşdirmə siyasətinin aparıldığı müşahidə edilməkdədir.
Osmanlının yerləşdirmə siyasəti nəticəsində 1356-cı ildə Geli-bolu yarımadasındakı Çimpe qalasının alınmasından sonra türklər sürətli şəkildə yayılmış, 1912-ci ilə qədər ara vermədən davam edən təxminən 550 illik türk hakimiyyəti dövründə Rumelinin türk-ləşdirilməsi təmin edilmişdir. Anadolununmüsəlman türklərinin Rumelinə gəlmələri əvvəlcə “Kolonizator türk dərvişləri” ilə başla-mış, bununla da “dərvişlər” hərbi fəthlərdən əvvəl yerli xalqın, xü-susilə də IX əsrdə bölgəyə gəlib yerləşən peçenek və kuman türklər-inin könüllərini qazanaraq əsl fəth hərəkatına zəmin yaratmışlar
. Ordunun ardınca və ya onlarla birlikdə hərəkət edən, müəyyən an-lamda “psixoloji hərb” və ya “kəşfiyyat” ünsürü kimi də dəyərlən-dirilə biləcək təriqət mənsubu bir çox dərvişin yol üstündə əhəm-iyyətli mövqelərdə məkan və təkkələr inşa etməsi ilə də ilk təşəb-büslər edilmiş, qurulan bu təkkə və ziyarətgahlar ilk yerləşdirmə nüvələrini təşkil etmişdir. Rumelinə bu şəkildə yerləşdirilən, “Sarı Saltuk” ilə Bursanın fəthində vacibrol oynayan “Geyikli Baba” bu məsələdə əhəmiyyətli nümunə kimi göstərilə bilər
.
Quruluş dövründə qonarköçər türk əşirətləri yeni alınan bölgə-lərin türkləşdirilməsində istifadə edilən ən vacib ünsürlər idi. Döyüşçü xarakterləri, nümunəvi nizam-intizamları və təşkilatlanmaq məharətləri ilə ön plana çıxan qonarköçərlərin bölgəyə “köçürülüb” yerləşdirilməsinə Rumeli fatihi Süleyman Paşanın zamanında baş-lanılmışdır. Bundan başqa, əşirətlərin bölgənin türkləşdirilməsi məqsədilə I Bəyazid dövründə də daha böyük kütlələr halında Rumelinə köçürüldükləri görülməkdədir. Türk toplumları Rumelinə köçürülmələri ərəfəsində dövlət tərəfindən özlərinə “yurdluq”, “torpaq”,”tumar” kimi imtiyazlar alaraq mühacirətə təşviq edilmişlər. Bu vəziyyət “fəth”i təşviq etmək məqsədi daşıdığı kimi, fəth edilən əra-zilərin türkləşdirilməsi və ölkənin iqtisadi-sosial baxımdan inkişaf etdirilməsi məqsədinə də xidmət edirdi.
I Bəyazid dövrünə aid olan ilk köçürülmə qeydi 1400-1401-ci il-lərdə Mənəmən ovasında qışlayan və “duz qadağası”nı qəbul etmə-yən “Köçərevlilər”ə aiddir. Bu əşirət Filibe tərəflərə sürgün edilmiş-dir. Oğlu Çələbi Mehmet zamanında isə üsyanları Yörgüç Paşa tərə-findən yatırılan tatarlar Dobruca istiqamətində yerləşdirilmişlər. Əşirətlərin Anadoludan Rumelinə köçürülməsi II Bəyazidin haki-miyyətinin sonuna qədər davam etmişdir
.
Osmanlı dövlətinin Balkan yarımadasında irəliləməsi və yayıl-ması ilə paralel olaraq yörük qruplarının sayı artmış və daha sonra da ortaya bunları hərbi bir təşkilatla əlaqələndirmək, özlərinə məx-sus nizam və qanunlarını yaratmaq ehtiyacı çıxmışdır.
Rumelinə ard-arda köçən və müxtəlif məntəqələrdə yerləşdiri-lən yörük qrupları XV əsrin ortalarından etibarən hərbi və strateji vəzifələrdə bəlli rollar almağa başlamış, onların arasından bu işləri görə biləcək insanlar müəyyən edilmiş, qeydiyyatları (sayları, siya-hıya alınmaları) aparılmış, hərbi fəaliyyətə cəlb edilmələri, mü-kəl-ləfiyyətləri və fəaliyyətləri bəlli qaydalarla tənzimlənmişdir. Beləcə, XVI əsrin ortalarında artıq ordu xidmətində, dövlət işlərində yer və vəzifə alan xüsusi əsgər sinfi meydana çıxmışdır
.
XVII əsrdə Rumelindəki bu yörük təşkilatları dağılmağa başla-mış, yörük yazılanlar azalmış, onların əhəmiyyətli bir hissəsi “qonar-köçərlik”dən çıxaraq oturaq həyat tərzinə keçmişdir. Səfər zamanlarında onlara verilən vəzifələri yerinə yetirmədikləri, nizam-intizamlarının qismən pozulduğu üçün bu qruplar yenidən təşkilat-landırılmışlar. 1691-ci ildə yörük qrupları padşahın “humayun xətti” ilə “Evladi-Fathan” (fəthlər övladı) adı altında və Rumelinin “sağ, sol və orta qolu”nda olmaqla yenidən siyahıya alındılar. Beləcə, təş-kilat həm adını, həm də zamanın tələblərinə görə hərbi və iqtisadi quruluşunu ciddi mənada dəyişdirdi
.
Mənbələrdə olan məlumatlar dəyərləndirildiyində Rumelinə yerləşən türk qruplarının üç vacib ad altında toplandığı görünür: konyarlar, yörüklər (yürüklər) və tatarlar. Atatürkün ana tərəfindən nəsli olan və özləri də bir yörük qrupu olmasına baxmayaraq Anadoludan gəldikləri yerin (Konya-Qaraman) adı ilə tanınan “kon-yarlar” da daxil olmaqla bütün yörüklər müxtəlif tarixi, mədəni və coğrafi səbəblərlə fərqli adlar alıblar.
Osmanlı dövlətində rəsmi qeydiyyatdan keçən və adlarına “tah-rirler”
edilərək Rumelinə yerləşdirilən yörüklər bunlardır: Naltökən yörükləri, Tanrı dağı (Qaragöz) yörükləri, Selanik yörükləri, Ofçabolu yö-rükləri, Vize yörükləri və Qocacıq yörükləri.
Yenə də mənbələrə görə, Rumelində yörüklərin üç şəkildə ad-landırıldıqları məlumdur. İlk olaraq başlarındakı rəhbərlərin və ya “bəy”lərin adı ilə, ikinci – hər hansı fərqli və özünəməxsus xüsusiyyətlərinə görə, nəhayət, üçüncü – ən çox yerləşdikləri bölgənin adına görə adlandırılıblar. Adlandırmada ilk vaxtlar birinci şəkil daha çox yayılmışdı. Lakin sonralar bir mərkəz ətrafında toplanmaları, yerləşmələri nəticəsində bölgə adlarına görə adlandırmalar daha geniş yayılmağa başladı. Məsələn, “Qoca Həmzə yörükləri” birinci şəkildə belə adlandırılırlar. “Qocacıq yörükləri” elə “Qoca Həmzə yörükləri"dir. “Naltökən yörükləri” isə bu qrupun ikinci şəkildə adlandırılmasıdır. Naltökmə sənəti və işində ixtisaslaşan Naltökən yörüklərinə XV əsrdə “Yörükani Nalbənd doğan” da deyilib. Mənbələrdə eyni şəkildə adlandırılan “Yaytökən yörükləri” də var. Bunlar Anadoluda da eyni adla tanınırdılar. “Selanik”, “Ofçabolu”, “Vize” yörükləri isə bir qayda olaraq yaşadıqları coğrafi mərkəzlərin adları ilə çağırılıblar. Bu yörük qrupları içərisində o bölgədə yaşayan konyarlar, qocacıqlar kimi yörük qrupları mövcuddur
.
II. Mustafa Kamalın ata tərəfindən nəsli:
Qızıl Oğuz (Qocacıq) yörükləri.
a. Qızıl Oğuzların (Qocacıqların) Rumelinə yerləşdirilməsi.
Mustafa Kamalın ata nəsli Aydın/Sökedən gələrək Monastır vi-layətinin Dəbreyi-bala sancağına
tabe olan Qocacıqda yerləşmişdi. Ailə daha sonralar, çox güman, 1830-cu illərdə Selanikə köçüb, Əli Rza Əfəndi də təxminən 1839-cu ildə Selanikdə dünyaya gəlib. Babası Əhməd və babasının qardaşı Hafiz Mehmetin daşıdığı “qızıl” ləqəbinin və yerləşdikləri ərazinin adı olan “Qocacıq”ın da işarə verdiyi kimi, Mustafa Kamalın ata tərəfindən nəsli Anadolunun türkləşdirilməsində əhəmiyyətli rol oynayan “Qızıl Oğuz”, yaxud “Qocacıq yörükləri”ndən – “türkmənləri”ndən gəlir.
Qızıl oğuzlarını və ya Qızıl oğuz türkmənlərini “Qızılqocalılar” adlandıraraq Qocacıq yörükləri və ya türkmənləri ilə eyni “yörük qrupu” içində təqdim edən Hüseyn Şəkərçioğlu bunların “Oğuzların Qızıl oğuz boyundan olduğu” düşüncəsindədir
.
1041-ci il ərəfəsində Xəzər dənizinin cənub və cənub-qərb bölgəsində Tehran, Qəzvin, Rəşt, Zəncan və Təbriz bölgələrində ya-şayan, “Qızıl özen” və ya “Qızıl örən” çayı ətrafında məskunlaşan, Eldəniz hökmdarlarından Aslan şahın oğlu Qızıl bəyin hakimiyyəti altında olan bu türkmənlərə “Qızıl oğuz türkləri” adı verilib
.
Qızıl oğuz türklərinin X əsrin ilk yarısında müstəqil, qüdrətli dövlət olan Oğuz Yabqu dövləti içərisində və Böyük Səlcuq dövləti qurulmazdan əvvəl Səlcuq bəyin dörd oğlundan biri Arslan Yabqu ilə birlikdə hərəkət etdiyini görürük. Eyni zamanda, Türkiyə Səlcuqilər dövlətini quranların ataları olan Arslan Yabqu, Qəznəli sultanı Mahmud tərəfindən həbs edildikdən sonra (1025-ci ildə) bu bölgəni tərk edərək Xorasana köçən, Serahs, Fera (bu gün Qızıl Arvat, Qızıl Ribat), Abiverddə yerləşən 4000 çadırlıq oğuz koma-sının başında Yağmur, Buka, Göy daş və Qızıl bəylər dururdular. Qızıl bəy daha sonra Qəznəli Məsudun hökmdarlığı ərəfəsində onun hakimiyyəti altına keçib. Sonralar bəzi türkmən qrupları Humardaş bəyin rəhbərliyi altında İraqa gedərək orada məskunlaşıblar. Xorasan Balhan bölgəsində qalan qruplardan ayırmaq üçün bunlara “İraq oğuzları” deyilib. Biz “Qızıllı oğuzlar”ı 29 iyun 1035-ci ildə səlcuqlar Qəznəvi ordusunu Nesa döyüşündə məğlubiyyətə uğratdıqdan sonra “İraq oğuzları” ilə birlikdə görürük. Bu qələbədən sonra müxtəlif oğuz tayfaları səlcuqların tərəfinə keçmiş, Yağmurlu oğuzları, Balhan türkmənləri ilə birlikdə Qızıllı oğuzları isə onlara qatılmayıb. Bir müddət İsfahan hakimi Alaüddövlənin hakimiyyətini qəbul edib, sonra ondan da ayrılaraq soydaşları İraq oğuzlarına birləşiblər. Səlcuq sultanı Toğrul bəyin bacısı ilə evlənən və dövlətin quruluşunda səlcuqlara böyük dəstək verən Qızıl bəy, çox güman, 1040 və ya 1041-ci ildə ölüb, Rey yaxınlığında dəfn edilib
.
Türkiyə səlcuqlarının son dönəmlərilə Anadolu bəylikləri za-manında Ankaranın idarəçiliyini öz əlində saxlayan Ankara valisi Qızıl bəy də Qızıl Oğuz türkmənlərindəndir. Səlcuqlu dövlətinin yerləşdirmə siyasəti çərçivəsində Tokat, Amasiya, Konya, Karaman, Ankara, Aydın, İsparta, Balıkəsir, Bolu, Kastamonu və Sinop ellərinə yerləşdirilən Qızıl oğuz türkmənləri 1410-cu ildə Rəşadiyyə və Məsudiyyə arasındakı Qızıl özənlilər yurdu kimi qeyd olunan (bugünkü Rəşadiyyə-Qızılörən kəndi yaxınlığında) bölgədə Qızıl Əhmədlilər adlı bəylik də qurublar. Bəyliyə adını verən Qızıl oğlu Əhməd bəy və qardaşları Amasiya, Tokat, Gorum, Sivas, Ordu, Samsun, Giresun ilə Şəbinkarahisarı ələ keçiriblər. Qızılirmaq və Yaşılirmaq bölgəsinə hakim olublar. 1424-cü ildə Sultan II Muradın əmrilə Amasiya valisi Yörgüç Paşa, Qızıl oğlu Əhməd bəy və digər başçıları Amasiya qalasına dəvət edərək aradan götürüb. Bu hadisədən sonra Qızıl Oğuz türkmənləri də Anadolunun müxtəlif yerlərinə dağıdılıblar. Qızıl Oğuz türkmənlərinin böyük hissəsi Fateh Sultan Mehmet zamanında Evrenesoğlu Əli Bəyin rəhbərliyi altında Rumelində fəth edilən Selanik, Monastır və Yanya ərazisinə yerləşdiriliblər. Sonuncu İsfəndiyaroğulları bəyi, Osmanlıların Kastamonu valisi Cəmaləddin Qızıl Əhməd Paşa, 1515-ci ildə Bayburt sancaq bəyi olan Mirzə Məhməd bəy və Bolu sancaq bəyi olan atası Qızıl Əhməd bəylə III Murad zamanında Rumeli bəylərbəyi olan Qızıl Əhmədli Şəmsi Paşa Qızıl Oğuz türkmənlərindəndir
.
Faruq Sümerin XVI əsr qeydlərinə istinad edərək apardığı tədqiqatlara görə, XVI əsrdə Anadoluda Qızıl Oğuz türkmənləri ilə əlaqəli olan tayfalar bu bölgələrdə rast gəlinirdi: Maraşdan Ankara, Kayseri, Kırşehirə qədər olan sahədə yayılmış “Dulkadırlı eli”nə bağlı “Qızıllı oymağı”; Boz Ulusun qolu olan Diyarbəkir türkmənlərinə bağlı “Qoca Hacılı oymağı”. Boz Ulusun “Dulkadırlı oymaqları”ndan “Qızıl Qocaluoymağı”. “Boz Ok Eli”nə bağlı (Yoz-qat bölgəsi) Qara daşda “Qızıl Qocalu”, Ağ Dağda “Qızıl Qocalu”, Sorqunda “Qızıl Qocalu” oymaqları. “Menteşe eli”ndə (bugünkü Muğla bölgəsi) “Qızılca Yalınc” və “Qızılca Keçilu” oymaqları
.
Yer adları türk mədəniyyəti tarixində böyük əhəmiyyət daşıyır. Anadolunun və Rumelinin türkləşdirilməsində də görüldüyü kimi, türklər müxtəlif adətlərlə əlaqəli yer adı verirdilər. Orta Asiyadakı yer adları milli mədəniyyətin bir parçası olaraq Anadolu və Rumelindəki bəzi yerlərə verilib. Bəzən bir boy və ya qəbilə yer-ləşdiyi yerə boyunun və ya qəbiləsinin adını verib. Bəzən boy bəyinin və ya boyun böyüyünün adı da verilirdi. Ərazi şəklinə, yerləşmə əsnasında baş verən hansısa hadisəyə, qədim totem və çox da diqqət çəkməyən, izləri xatirələrdə davam edən heyvana görə də ad verilir və ya alınırdı
.
Bu gün Anadoluda bütün “qızıl” sözü ilə başlayan yer adları da bu ənənə çərçivəsində Qızıl Oğuz türkmənlərindən keçib. Bəzi misallar bu şəkildə verilə bilər: Qızılirmaq, Qızılcahamam, Qızılcaviran (bugünkü Qızılcaörən) (XVI əsr, Bayburt sancaq mərkəzi), Qızılcakənd (XVI əsr, Bayburt, Kelkit), Qızılca (XVI əsr, Bayburt, Tercani-Süfla)
, Qızılköy (Afyon, Bursa), Qızılçakçak, Qı-zılziyarət (Ağrı), Qızılöküz (Qars), Qızılirmaq, Qızıldağları (Suşəhri, Rəfahiyə, İmranlı arasında), Qızılquyu, Qızıllar, Qızılyaxa, Qızılörən (Qaramanın kəndləri)
.
Anadoludakı yuxarıda misal çəkilən qəbilə və yer adlarından da göründüyü kimi, Qızıl Oğuz türkmənlərinə “Qızılqocalu”, “Qızılqocalı”, “Qocacıqlılar”, “Qocacıqlar”, “Qocacıq türkmənləri” və “Qocacıq yörükləri” kimi adlar da verilməkdədir. Rumelinə yer-ləşdirilən Qocacıq yörükləri XVI-XVII əsrlərdə özləri üçün müstəqil qeyd dəftərləri tənzim edilən altı yörük qrupundan biridir. Ar-xivlərimizdə birbaşa Rumelindəki Qocacıq yörükləri ilə bağlı, təxminən bir əsrdən artıq zamanı (1543-1666) göstərən dörd dəftər saxlanılır. Bunlardan ikisi tam, müstəqil şəkildədir, həmçinin, dövlətin hələ ki, qüvvətli olduğu zamanlara məxsusdur. 1642-1666-cı illərdəki vəziyyəti bildirən digər ikisi isə natamamdır, digər dəftərlərin arasında saxlanmaqdadır
.
Rumelindəki qocacıqların başlarında haqqında tarixi məlumata sahib olmadığımız Qoca Həmzə adlı bəy olduğuna görə, onların əvvəllər “Qoca Həmzə yörükləri” adlandırıldıqlarını, sonralar, xüsusilə də daha çox olduqları yerlərdə “qocacıqlar” kimi ta-nındıqlarını bilirik..1543-cü ildə 132, 1584-cü ildə 179 ocaq kimi görülən və 60 il sonra 18 ocağa düşən Qocacıq yörüklərinin əhali sayında əhəmiyyətli artım 1572-1575-ci illərdə olub. Qeydlərə görə, yerləşdikləri, öz adları ilə qeydə alındıqları yerlər bunlardır: “Hırsova, Tekfurgölü, Varna, Pravadi, Aydos, Ruskasrı, Ahyolu, Karinabad, Şumnı, Burqaz, Qızılağac, Yanbolu, Əskibaba, Qırxkilsə, Ədirnə, Filibe, Silistre, Hacıoğlu, Pazarcıq, Akkerman, Bender, Kili. Qismən Naltökən, Tanrıdağı yörüklərinin də olduğu Şərqi Trakya, Bolqarıstan, Şərqi Rumelinin şərq tərəfləri, bütün Dobruca, Bender, Akkerman bölgələrində (Eski Paşa Livası ilə birlikdə Qırxkilsə, Girmen, Vize, Silistre, Bender, Akkerman sancaqları) yaşayan qocacıqlar birlikdə olduqca əhəmiyyətli qrup təşkil ediblər. Bu bölgədə 1543-cü ildə başlarında gözətçi olaraq Mustafa bəy, 1572-ci ildə Mahmud bəy, 1584-cü ildə Mehmet bəy, 1603-cü ildə Məhərrəm bəy olub.
Qocacıq yörüklərinin yerləşdikləri yerlər Qara dəniz sahillərin-də, Filibe xaric, 250 kilometrlik sahə içində uzanan zolaqda, bugünkü Türkiyədən Ədirnə,Qırxlareli vilayətləri, Bolqarıstan və Şərqi Rumelinin şərq tərəfləri – Silistre daxil olmaqla – boydan-boya Dobruca, Cənubda Kili, Bender, Akkerman üçbucağının olduğu məntəqələrdən ibarətdir.
XVI əsrin ikinci yarısında ən çox yaşadıqları bölgə Yanbolu, Varna, Şumnı arasıdır. XVI əsrin ikinci yarısında Qocacıq yörükləri-nin yaşadıqları, bu gün isə əksəriyyəti bilinməyən, 1600-dən artıq məkunlaşma əraziləri təyin edilib
.
Qocacıq yörükləri öz dəftərlərinə yazdıqları bu yerlərdən baş-qa ərazilərdə, buradakı sıxlıqda olmasa da, əhəmiyyətli miqdarda idilər. “Evladi-fatihan” təşkilatının qurulmasına qədər, xüsusilə, “Selanik yörükləri”, “Ofçabolu yörükləri” kimi qeydə alınan, siyahısı tutulan yörük qrupları içərisində Qızıl Oğuz və ya Qocacıq yörükləri də vardı.
Fəth olunduqdan etibarən, sıx şəkildə Makedoniya, Teselya bölgəsində, nisbətən az sayda Bolqarıstan, Dobrucada məskunlaşmış Selanik yörükləri Teselyada; ən çox Yenişəhər, Florina, Serfiçe, Avrethisarı, Ustrumca, Dobriça və Silistrede yaşayıblar. “Ofçabolu” bugünkü Makedoniya sərhədlərində olan Üsküp ilə İştip arasında yerləşən köçəri yaşayış tərzinə əlverişli bölgənin adıdır. Bura “Mustafa düzənliyi” də deyilir, mərkəzi qəsəbəsisə İştipdir. İstər burada, istərsə də Pirlepe və Tikveş ətraflarında XIX əsrdən etibarən, mövcudluqları bilinən yörüklər XVI və XVII əsrlərdə “Ofçabolu yörükləri”ni təşkil edirdilər. Bunlar imperatoluğun qədim Kosova və Monastır vilayətlərində, xüsusən, dörd bölgədə sıx halda, Bolqarıstanda, Dobrucada da bəzi yerlərdə nadir hallarda görülməkdədirlər.
Yuxarıda deyildiyi kimi, Rumelini türkləşdirən bu yörük ün-sürlər 1691-ci ildən sonra “Evladi-Fatihan” adı ilə yenidən təşkilat-lanıblar. Həsən Paşa tərəfindən edilən təhrirə görə, 1691 (1102) ta-rixli “Evladi Fatihan” dəftərində “Qızıl Oğuz” və ya “Qocacıq yö-rükləri”nin adlarını daşıyan qəza və kənd adları, bu kəndlərin öhdə-liklərinə qoyulmuş “yürük piyadaları”nın sayı bir-bir təyin edi-lib”
.
B.Əli Rza Əfəndinin ailəsi və həyatı
Mustafa Kamalın soyu ilə bağlı əlimizdəki ən etibarlı məlumat-lar, əsasən özünün, anasının, bacısı Məqbulə xanımın sözləri əsasın-da verilib. İkinci yerdə duran mənbələr isə onun özünü və ailəsini tanıyan Hacı Mehmet Somer kimi uşaqlıq dostlarının verdiyi məlumatlardır. Mustafa Kamal də daxil olmaqla, bu ailənin hər bir fərdində qüvvətli yörük, türkmən şüuru var: Məqbulə xanım Ənvər Behnan Şapolyonun verdiyi: “Atanız haralıdır?”, – sualına belə cavab verib: “Atam Əli Rza Əfəndi yerli Selaniklidir. Özləri yörük sülaləsindəndir. Anam hər zaman yörük olmaqla qürur duyardı. Bir gün Atatürkdən: “Yörük nə deməkdir?”, – deyə, soruşdum. Böyük qardaşım da mənə: “Yürüyən türklər”, – cavabını verdi”.
Yenə Şapolyonun Ruşən Əşrəf Ünaydına istinadən dediyinə gö-rə, “Atatürk dəfələrlə: “Mənim əcdadlarım Anadoludan Rumelinə gəlmiş türkmənlərdəndir”
, – deyib.
Atatürkün ata soyu ilə bağlı əhəmiyyətli məlumatı verən insan-lardan biri də Mustafa Kamalın məhəllə və məktəb yoldaşı, köhnə millət vəkillərindən olan Hacı Mehmet Somer bəydir. Somer bu mə-sələ ilə bağlı söyləyib: “Atatürkün ata-babası Anadoludan gələrək Monastır vilayətinin Debreyi-Bala sancağına bağlı Qocacıq nahiyəsinə yerləşmişdilər. Bunları Selanik qocalarından eşitmişəm. Qocacıqlıların hamısı türkcə danışırdılar. İri cüssəliydilər. Hamısı yörükdür. Heyvandarlıqla dolanırdılar, mal-qara sürüləri vardı. Bir qismi də taxta-şalban ticarəti ilə məşğul olurdu. Geyimləri Anadolu türklərinin geyimlərinə bənzəyirdi. Yaşayış tərzləri, hətta ləhcələri də eyniydi”
.
Atatürkün atasını və babası Qızıl Hafiz Əhmədi tanıyan sabiq Aydın deputatı Tahsin San bəy və sabiq ümumi müfəttiş Tahsin Uzerden Kılıc Əlinin
və Tahsin San bəydən Ənvər Behnan Şapolyonun
öyrəndiyi məlumatlar da Atatürkün ata tərəfinin Anadoludan Rumelinə köçmüş yörüklərdən olduğunu göstərməkdədir.
Bundan əvvəl də söylədiyimiz kimi, Atatürkün ata tərəfi Aydın Sökedən gələrək Monastır vilayətinin Debrei-Bala sancağına bağlı olan Qocacıqa yerləşib, ancaq ailə daha sonra Selanikə köç edib. Babası Əhməd bəy və babasının qardaşı Hafiz Mehmetin daşıdığı “Qızıl” ləqəbi, yerləşdikləri nahiyənin adı olan “Qocacıq”ın da göstərdiyi kimi, Mustafa Kamalın ata tərəfdən soyu Anadolunun türkləşdirilməsində əhəmiyyətli rolu olan Qızıl Oğuz, yaxud Qoca-cıq yörükləri türkmənlərindən gəlməkdədir
.
Sofiya Universiteti professorlarından J.İvanov 1920-ci ildə Paris-də dərc olunan əsərində türklərin Makedoniyaya yerləşdirilməsi ilə bağlı aşağıdakı məlumatları verib: “Türklər XVI əsrdən etibarən, Girmən zəfərindən sonra Makedoniyaya yerləşdirilməyə başlayıblar. Şəhərlər Üsküp, Pirləpə, Köstendil, Drama bir müddət tamamilə türklərin yaşadığı şəhərlər olub. Türk ordusunun fəth etdiyi strateji nöqtələr ətrafında sürətlə türk qəsəbələri salınıb. Bunlar Anadoludan köçən türklər idi. Köç edən türklərdən ibarət yeni-yeni şəhərlər salınıb: Yenicə, Vardar… Zaman keçdikcə bu şə-hərlərdə türk əhalisi qarışıq hal almağa başlayıb. Qələbədən sonra xristian yerlilər İslam dinini qəbul ediblər, həmin fəthdən sonra köç etmiş təmiz türk topluluğu ətrafında toplanmağa başlayıblar. Şəhər-lərdən kənarda, kəndlər ətrafında da türk topluluqları formalaş-maqdaydı. Bunlar Anadoludan köçmüş böyük qruplar idi. Onlara “yörük” və “konyar” adlarının verilməsinin səbəbi isə bu köçərilərin Anadoludan, Konyadan gəlmiş olmalarıdır.
Ümumiyyətlə, yörüklər və konyarlar türklər kimi geyinən, da-nışan yerlilərə (İslamı qəbul edən xristianlara) qarışmazdılar. Bu türk köçəri camaatı üç böyük qrup halındaydı:
1. Ege dənizinin sahil bölgəsi: Rodoplardan dənizə qədər enər-di. Selanik bölgəsi daxil olmaqla buraların əhalisi tamamilə türklərdən ibarətdir.
2. Sarıgöl bölgəsi: Burada Sarıgöl (Qayalar), Cuma kimi zəngin türk qəsəbələri var. Bu bölgədəki kəndlərin sayı 130-dur.
3. Vardar bölgəsi: 240 türk qəsəbəsi və kəndi var. Ümumiyyət-lə, Vardar çayının şərq sahilləri.
Bu üç böyük köç qrupundan başqa, daha kiçik qruplar da dağınıq yerləşmişdilər”
.
Göründüyü kimi, Atatürkün babalarının Osmanlı Dövləti za-manında Anadoludan gələrək yerləşdikləri Monastır vilayətinə bağlı dörd sancaqdan biri olan “Debreyi-Bala”nın mərkəzi bu gün Qərbi Makedoniyadakı Debre şəhəridir. Atası Əli Rza Əfəndinin anadan olduğu Qocacıq nahiyəsi indi Jupa bölgəsində yenə eyni adla adlan-dırılan kənddir
. Bölgədə aparılan tədqiqatlar hazırda yaşamaqda olan Qocacıq kəndlilərinin “yörük, türkmən və oğuz olmaq” şüu-runu mühafizə etdiklərini göstərib.
Altan Araslının Üsküpdə görüşdüyü Qocacıqlı Numan Qartalın verdiyi məlumatlar bu şəkildədir: “Əli Rza Əfəndi Monastır vilayə-tinin Debreyi-Bala sancağına bağlı Qocacıqda dünyaya gəlib. Qocacıqın əhalisi tamamilə türklərdən ibarətdir. Hamısı da yörük türkmənləridir. Anadoludan gəlibdilər. Biz müsəlman oğuzların türkmən boyundanıq. Atatürkün babası İşkodyalılar ailəsindən, ata nənəsi isə Qolalar nəslindəndir. İşkodyalılar İşkodyadan Qocacıqa köç edən hücumçu türklərin adıdır. Qolalar isə “sərhəd qaziləri” mənasını daşımaqdadır. Babası Qocacıqın Daşlı məhəlləsindən, nənəsi isə Yuxarı məhəlləsindəndir. Ayişə xanım Daşlı məhəlləsinə gəlin köçüb. Qırmızı Hafiz Mehmet Əfəndi Çinarlı məhəlləsində orta məktəb müəllimliyi edirdi. Qocacıqın Daşlı məhəlləsinin üst tərəfində bir yoxuş vardı, önündə isə kiçik dərə… “Dərə məhəlləsi” də deyilirdi. Atatürkün babasının evi oradadır. Qocacıqdan birdəfəlik köç etdikdən sonra evlərini Hətəm Maliklərə satmışdılar. Malikin oğlu Xeyrəddin İzmitdə yaşayırdı”
.
Yenə də Üsküpdə yaşayan Qocacıqlılardan Murad Ağa Altan Araslıya bu məlumatları verib: “Atatürkün babasının adı Qırmızı Hafiz Əhməd Əfəndidir. Ləqəbləri belədir. Amma əsl hafiz qardaşı Mehmet Əfəndidir. Ata nənəsinin adı Ayişə xanımdır. Daha sonralar Əhməd Əfəndiyə “fərari” deyilməyə başlanmışdı. “Fərari” Rumelində “qərib”, “qürbətə gedən” mənasını verir. Ancaq bu, Selanikdə baş verən bir hadisə ilə də bağlıdır. Qocacıqın torpağı münbit deyil. İmkanları çox məhduddur. Ona görə də Əhməd Əfəndi Yuxarı məhəllədən Feyzullah Pəhləvan və Daşlı məhəlləsin-dən Fazlı ağa ilə birlikdə Selanikə işləməyə getmişdi. 1876-cı ilin may ayında yolda bir hadisənin şahidi olurlar”
.
Murad ağa söhbətinin davamında doğruluğu şübhə doğuran hadisəni danışaraq sözlərini sona çatdırır. Murad ağanın burada qeyd etdiyi tarix də yanlışdır. Çünkü Atatürkün atasının təxminən 1839-cu ildə Selanikdə doğulduğunu bildiyimizə görə, ailənin onsuz da haqqında bəhs edilən tarixdə Selanikə köçməsinin deyilən za-mandan xeyli əvvəl gerçəkləşdiyi nəticəsinə gələ bilərik. Belə ki, A.Araslının verdiyi məlumata görə, Əhməd Əfəndinin Qocacıqdan 93 hərbindən (1877-1878-ci il Osmanlı-Rus Müharibəsi) təxminən otuz il əvvəl köçdüyünü, kənddən ilk çıxıb gedənin də Mustafa Kamalın böyük əmisi Qırmızı Hafiz Mehmet Əfəndi olduğunu kənddəki şahidlər söyləməkdədirlər
.
Qəzetçi Altan Araslı Üsküpdə yaşayan qocacıqlılardan bu mə-lumatları aldıqdan sonra “Birlik” qəzetindən (Üsküpdə türklərin dərc etdiyi qəzetdir) Rəmzi Canova ilə birlikdə getdiyi Qocacıqda yerli kəndlilərdən İsmayıl Yəhya Atatürkün babasının evini ona şəx-sən özü göstərib. Kənddəki digər şahidlər İsmayıl Yəhyanın sözlərini təsdiqləyiblər
.
Göründüyü kimi, mövcud məlumatlara görə, Atatürkün ata so-tərəfinin Aydın/Sökedən köçürülərək Makedoniyaya gəldiyi məsələ-sində şübhə yoxdur. Qocacıq nahiyəsinə (kəndinə) yerləşən ailə təq-ribən 1830-cu illərdə Selanikə köçüb. Mustafa Kamalın atası Əli Rza Əfəndi burada, təxminən 1839-cu ildə dünyaya gəlib. Onun atası Qızıl Hafiz Əhməd Əfəndidir. Qızıl Hafiz Əhməd Əfəndinin Qızıl Hafiz Mehmet Əmin Əfəndi adında bir qardaşı, Nimət və Xanım adında iki bacısı olub. Mustafa Kamalın ata tərəfinin nəsli böyük əmisi Qızıl Hafiz Mehmet Əmin Əfəndi tərəfindən davam etdirilib və bu günümüzə qədər gəlib çatıb
.
Selanikdə Abdi Hafiz Məktəbində
və Vəqflər İdarəsində ikinci katib kimi məmurluq etidiyini bildiyimiz Əli Rza Əfəndi, sonradan Rüsumat İdarəsinə işə düzəlib və gömrük məmuru vəzifəsini icra edib. Əli Rza Əfəndinin gömrük mühafizə məmurluğu vəzifəsi Sela-nik yaxınlığında, Olimp dağı ətəklərində yerləşən Katerin qəzasına bağlı Papaz körpüsündə (Çayağzında) idi. O, Selanikin, ətraf məntəqələrin, hətta İstanbulun odun və kömür ehtiyacını qarşılayıb, bu bölgədə bir neçə il məmurluq etdikdən sonra Rusumatdan da ay-rılıb. Vəzifəsindən kənarlaşmasına səbəb bu bölgədə asayişin getdikcə pozulması, Rum silahlı qruplaşmalarının davamlı basqınları olub. Əli Rza Əfəndinin buradakı vəzifəsinin 1870-ci illərdən etibarən, 1880-1881 illərə qədər davam etdiyi bilin-məkdədir. Məlumdur ki, Əli Rza Əfəndi evləndiyi və Mustafa Kamal doğulduğu ərəfələrdə Çayağzındakı həmin vəzifəsini icra edirdi. Belə ki, Zübeydə xanım Mustafa Kamalın doğulduğu günlər-dən danışarkən: “O zamanlar Əli Rza Əfəndinin məmurluğu Selanik yaxınlığındakı Çayağzında idi, bəzi gecələr evə gəlmirdi”, – demişdir
.
1935-ci ildə tapılan və Əli Rza Əfəndiyə aid olduğu təsbit edilən bir fotoşəkillə bağlı aparılan araşdırmaların nəticəsində onun 1876-1877-ci illərdə Selanikdəki Əsgəri-Milliyyə Taborunda birinci leyte-nant, baş leytenant rütbəsiylə vəzifəsini icra etdiyini öyrənirik. Mən-sub olduğu Selanik Əsgəri-Milliyyə Taboru 1876-cı il Osmanlı-serb müharibəsinin başladığı günlərdə Dövlət Şurasının rəhbəri olan Midhat Paşanın təşəbbüsü ilə qurulmuş könüllü taborlardan biri idi.
Selanikdə məmurlardan və xalq arasından yazılan könüllülər “Millət əsgəri” adı altında bir tabor qurmaq və döyüşə hazırlaşa bil-mək üçün hökumətdən silah istəmişdilər. Uğurlu təlim görən bu ta-borun İstanbula gətirilməsi haqqında düşünülmüş və Əli Rza Əfən-dinin də sıralarında olduğu batalyon Orhaniyyə zirehlisi ilə 24 de-kabr 1876-cı ildə İstanbula getmişdir. Əli Rza Əfəndi bu batalyonun ikinci bölüyündə baş leytenant vəzifəsi almışdı. O,Selanik İslahhanə məhəlləsində, Əmir Bostanda və Numan Paşa məscidinin həyətində “Əsgəri Milliyyə”yə təlim keçmişdir
.
Əli Rza Əfəndi 1881-ci ildən sonra Rüsumat İdarəsindəki vəzi-fəsindən ayrılaraq taxta-şalban ticarətinə başlamışdır. Kütahya mil-lət vəkili Hacı Mehmet Somerin dediyinə görə, Əli Rza Əfəndinin taxta-şalban ticarətinə atılmasında Çayağzında tanış olduğu və yaxşı pul qazandıqlarını gördüyü tacirlərin təsiri olmuşdur. Əlindəki bir miqdar pulu sərf edərək Cəfər Əfəndi ilə birlikdə ticarət həyatına atılan Əli Rza Əfəndinin əvvəlcə vəziyyəti yaxşı olsa da, sonralar iş-ləri pis getmişdir. Hacı Mehmet Somer bu vəziyyəti belə izah edir: “Əli Rza Əfəndi taxta-şalban ticarətinə varını-yoxunu vermişdi. İlk vaxtlarda böyük uğurla nəticələnən bu təşəbbüs Katerinin əzəli bə-lası olan quldurların ehtiraslarını coşdurub. Əli Rza Əfəndini pul göndərməsi üçün təhdid etdilər. Əgər pul göndərməsə, taxta-şal-banlarını yandıracaqlarını bildiriblər. Ona görə də meşədəki mən-təqəyə getmək, orada işlərə nəzarət etmək mümkün olmurdu. Emal edilmiş şalbanları sahilə daşıtmağa qorxurdu. Çünki bu şalbanlar quldurlar üçün girov mahiyyəti daşıyırdı. Nəhayət, Əli Rza Əfəndidən tələb etdikləri pulun gəlmədiyini görən quldurlar bütün şalbanları yandırıb, işçiləri də hədələdilər. Bundan sonra işçilər dağılışdılar. Əli Rza Əfəndi isə daşınması mümkün malını oradan çıxarmağa çalışdı. Buradakı quldurların hamısı siyasi qruplaşmalar idi. 1298 (1883) tarixində Teselya Yunanıstana verildikdən sonra Yu-nanıstanın sərhəddi Katerin qəzasına və Olimp dağlarına çatırdı. Bü-tün məsələ bundan irəli gəlirdi. 1877-ci il Rus müharibəsindən sonra Makedoniya quldur dəstələri ilə dolmuş, buradakı türklərin rahat-lığı qalmamışdı. Bu siyasi qruplaşmalar üzündən Əli Rza Əfəndinin ticarəti də pozuldu”
.
Məqbulə xanım da atasının işlərinin yunan quldurlarının fəaliy-yəti nəticəsində pozulduğundan bəhs etdikdən sonra onun ”… duz ticarətinə başladığını, mağazasında olan duzların hamısının əridi-yini, bu işdən də ziyan gördüyünü, təkrarən məmurluğa qayıtmaq istədiyini, amma istəyinə çata bilmədiyini”, – danışıb. Məmur-luqdan ayrıldıqdan sonra girişdiyi hər ticari fəaliyyəti bu cür uğur-suzluqla nəticələnən Əli Rza Əfəndi bu hadisələrdən çox təsirlənib, böyük ruh düşkünlüyünə qapılaraq həyatdan küsüb, ağır xəstəliyə tutulub. Zübeydə xanım xatirələrində bunları belə yada salır: “Mərhum son günlərində işinin çox pis getməsindən mütəəssir olmuşdu. Bütünlüklə ruh düşkünlüyü içərisində idi. Daha sonra da dərviş halı alaraq əridi getdi. Ərimin xəstəliyi getdikcə artdı, bundan artıq yaşaya bilməzdi”
.
Məqbulə xanımın bildirdiyinə görə, Əli Rza Əfəndi “İşlərinin pis getməsindən çox mütəəssir olmuşdu… Nəhayət, vərəmə tutuldu. Üç il xəstə yatdıqdan sonra vəfat etdi”
.
Əli Rza Əfəndinin ölümü ilə bağlı müxtəlif tarixlər göstəril-məkdədir. Mustafa Kamal xatirələrində tarix vermədən: “Şəmsi Əfəndi məktəbinə yazdırıldım. Bir müddət sonra atam vəfat etdi”
, – deyir. Bacısı Məqbulə xanım isə xatirələrində özünün doğulduğu 1885-ci ildə atasının xəstəliyinin başladığını, işə gedə bilmədiyini və bir yaşı tamam olduğunda isə xəstəliyin çox ağırlaşdığını, 1889-cu il-də anadan olan ən kiçik bacısı Naciyə qırx günlük ikən atasının vəfat etdiyini söyləyir”
.
Belə olduqda,Əli Rza Əfəndinin ölümünün 1889 və ya 1990-cu ilin ilk aylarında olması güman edilir. Mustafa Kamal da o ərəfə-lərdə doqquz yaşının içində idi, Şəmsi Əfəndi məktəbinin üçüncü sinfində oxuyurdu. Afət İnan: “Mustafa hələ ibtidai sinif şagirdi ikən atadan yetim qalıb”, – deyirdi. Əli Fuad Cebesoy da: “Atası öləndə Mustafa Kamalın 9-10 yaşlarında olduğunu”, – yazır”
.
Xatirə tipli əsərlərdə yer alan bu məlumatlara baxmayaraq Faiq Rəşid Unat Əli Rza Əfəndinin 28 noyabr 1893-cü il tarixində öldü-yünü bildirir. F.R.Unat sənədi dərc etmədən, bu tarixlə bağlı Məqbulə xanımın ilk ərindən ayrıldıqdan sonra atasından aylıq məvacib bağlanmasına aid sənədləri mənbə kimi göstərir
. Mustafa Kamalın Monastır Hərbi Liseyinə giriş tarixi olan 13 mart 1896-cı il tarixindən geri sayıldığı zaman Əsgəri-Rüşdiyyədə, Mülkiyyə Rüşdiyyədə və ciftlikdə
keçirdiyi təxminən dörd ay yarımlıq zaman nəzərə alınarsa, Faiq Rəşid Unatın müəyyən etdiyi tarixin doğru olması ehtimalı yüksəlir. Bu səbəblə Əli Rza Əfəndinin ölüm tarixi kimi 1893-cü ili qəbul etsək, onun 54, Mustafa Kamalınsa 12 yaşı var idi
.
III. Mustafa Kamalın ana tərəfindən soyu: “Konyarlar”.
Konyarların Yunanıstana yerləşməsi
Mustafa Kamalın ana tərəfi Anadoludan gələrək Yunanıstana yerləşdirilən köçərilərə və ya türkmənlərə bağlanır. Ana tərəfindən babası Vodina sancağı ilə əlaqəli olan və “Sarıgöl” adlandırılan Qa-yalardan köçərək Selanik yaxınlığındakı Lankazaya yerləşən Sofu-zadə (Sofizadə) Feyzullah Ağadır. Yerləşdikləri Sarıgöl bölgəsi Sofu-lar ləqəbi və ailədəki xatirələrin göstərdiyi kimi, Atatürkün ana tərəfi Konya/Karamandan Yunanıstana gələn və buna görə Yunanıstandakı digər köçəri qruplardan fərqli olaraq “Konyarlar” adı ilə anılan köçərilərdəndir.
Anadoludan yarımadaya köçüb yerləşən ilk türk qrupu Türkiyə səlcuqlarının mərkəzi Konyaya mənsub olan, elə Konyaya görə də adlandırılan “konyarlar”dır. XIX əsrdə və ya XX əsrin əvvəllərində Yunanıstanı gəzən, buradakı türklərlə şəxsən görüşərək onların xatirələrini toplayan, bölgədəki türk əhali haqqında əsər yazan qərbli səyyahlar, elm adamları da “konyarlar” haqqında əhəmiyyətli məlumatlar verirlər
.
Bu mövzuda yazanların hamısı “konyarlar”ı bəzən “yörüklər” və “Evladi Fatihan”la qarışdırmaqla bərabər Konyadan gələrək Yunanıstana yerləşmiş və ya yerləşdirilmiş kimi göstərməkdədirlər. Lakin bunların gəliş tarixi, gəliş formaları haqqında fərqli məlumatlar verilib. Bütün bu düşüncələri tənqidi şəkildə tutuşduran Tayyib Gökbilgin “konyarlar”ın Yunanıstana gəlişi və yerləşdirilmələri ilə bağlı belə bir dəyərləndirmə aparıb: “Sonuncu və nisbətən qəbul edilməsi mümkün ehtimal II Murad, xüsusilə də Fateh zamanlarında, Karamanoğulları ilə mücadilə ərəfəsində və bundan sonra Karaman, Konya, Ankara ətrafından türk tayfalarının bu məntəqələrə yerləşdirilmələridir. O ətrafın etnik baxımdan yad xalqına mənşəyinə görə bu xarakterik ad verilib və bu ad qonşular arasında yaşayıb, özlərində isə mənşələri haqqında məlumat, şifahi ənənə halında davam edib”
.
“Konyarlar”ın sıx halda yerləşdikləri yer Teselyada Kozan, şimalda “Sarıgöl” də adlandırılan Qayalar və Selanikin şimal-şərqidir. Say olaraq digər yörük qruplardan daha az olduqları, yarıköçəri həyat sürdükləri, alış-veriş mərkəzlərinin daha çox Yanya olduğu, xalçalarının xüsusi şəklinə görə (“Konyaren Fiqüren”) bölgədə məşhur olduqları bütün səyyahlar tərəfindən bildirilir. Bundan başqa, “konyarlar”ın daha demokratik yaşadıqları, şən, hərəkətli insanlar olduqları da deyilir
.
Osmanlı dövlətinin Yunanıstandakı köçərilərlə bağlı təşkilatlanması işində özləri üçün xüsusi qeyd dəftəri olmayan “konyarlar” yerləşdikləri ərazilərdə başlanğıcda, xüsusilə, Qocacıq və Selanik köçəriləri içərisində, sonra da Vodina, Sarıgöllər bölgəsi yörükləri içində “Evladi-Fatihan”
kimi qeyd edilmişdilər
.
Mustafa Kamalın soyu ilə bağlı araşdırma apararaq əmisi Qızıl Hafiz Mehmet Əmin Əfəndinin soyundan gələnlərin əllərindəki bəzi sənədləri dərc etdirən Burhan Göksəl konyarların Konya-Kara-mandan Fateh Sultan Mehmet zamanında, yəni 1466-cı ildə – Kara-manoğulları məğlub edildikdən sonra Yunanıstana köçürülərək yerləşdirildikləri bildirilməkdədir
.
B. Zübeydə xanımın ailəsi və həyatı
Mustafa Kamalın ana babası Selanikdən bir saatlıq məsafədə yerləşən Lanqazada ciftlik sahibi olan Sofuzadə Feyzullah Əfəndidir. Atatürkün və Məqbulə xanımın uşaqlıq xatirələrində haqqında danışdıqları ciftlik buradır. Sofuzadə Feyzullah Ağa Selanikin şərqindəki kiçik Lanqaza (indi Lanqaha) qəsəbəsində yaşayır, heyvandarlıq, əkinçilik və ticarətlə məşğul olurdu. Feyzullah Ağanın ailəsi Vodina (indiki yunan Makedoniyasında Edhsessa) kəndi yaxınlarından gəlmişdi
.
Zübeydə xanım Feyzullah Əfəndinin üçüncü arvadı Ayişə xa-nımdan olan yeganə qızı idi. Atatürkün bacısı Məqbulə xanım (1885-1956) ana soyları haqqında: “Anamdan tez-tez bunları eşitmişəm”, – deyərək bu məlumatları verib: “Bizim əsas soyumuz yörükdür. Buralara Konya-Karaman tərəflərdən gəlmişik. Babam Feyzullah Əfəndinin böyük əmisi Konyaya gedibmiş, Mövləvi dərgahına girib orada qalıb. Yəqin ki, yörüklüyü tutmuşdu…”
.
Doxsan yaşında vəfat edən Aydın millət vəkili Tahsin San Mustafa Kamalın anası Zübeydə xanımın atası haqqında aşağıdakı məlumatları verib: “Atatürkün anası Zübeydə xanım Sofuzadə ailəsindən olan Feyzullah Ağanın qızıdır. Bunlar Selanikdə anadan olmuşdular. Bu ailə 130 il əvvəl Sarıgöldən Selanikə gəlmişdi. Vodina qəzasının qərbində Sarıgöl nahiyəsində on altı kənddən ibarət olan “nahiyə ailəsi”, Makedoniya və Teselyanın fəthindən sonra Konya ətrafları əhalisindən Osmanlı Hökumətinin köçürdüyü və yerləşdirdiyi türkmənlərdəndir. Son zamanlara qədər beş əsr ərzində həyat tərzlərini, geyim-keçimlərini dəyişdirməmişdilər”
.
Bu mövzuda Lord Kinross mənbə göstərmədən aşağıdakı mə-lumatları verib: “Zübeydə xanım bolqar sərhədinin o üzündəki slavlar qədər sarışındı. Biçimli, ağ bədəni, dərin, amma saf, açıq-mavi gözləri vardı. Ailəsi Selanikin qərbində Arnavutluğa doğru sərt və çılpaq dağların geniş, donmuş sulara batdığı göllər bölgə-sindən gəlmişdi. Bura türklərin Makedoniyanı və Teselyanı aldıqdan sonra Anadolunun göbəyindən gələn kəndlilərin yerləşdikləri yerdi. Bu səbəbdən də Zübeydə xanım damarlarında ilk köçəri türk qəbi-lələrinin nəvələri olan və hələ də Toros dağlarında azad yaşayışlarını davam etdirən sarışın köçərilərin qanını daşıdığını düşünməkdən həzz alırdı
.
Mövcud məlumatlara görə, ailə 1466-cı illərdə Qaramandan gələrək Vodina sancağına bağlı Sarıgölə yerləşib, sonra Selanik yaxınlığındakı Lankazaya (Lanqaza) köçüb. Zübeydə xanım 1857-ci ildə burada dünyaya gəlib. Zübeydə xanımın atası Sofuzadə Feyzullah Əfəndi üç dəfə evlənib. Adlarını bilmədiyimiz digər iki arvadı kənara qoyularsa, Zübeydə xanımla birlikdə Həsən Ağa və Hüseyn Ağa Feyzullah Əfəndinin üçüncü arvadı Ayişə xanımdan olan övladları idi.
Zübeydə xanım 1857-ci ildə Lankazada doğulub, uşaqlığı və ilk gənclik illəri burada ailəsi ilə birlikdə keçib. Güclü iradəyə sahib Zübeydə xanım lazımi səviyyədə təhsil almasa da, öz imkanlarıyla oxumaq-yazmaq öyrənib. Anasına “Molla xanım” deyildiyi kimi, onu da “Zübeydə molla” çağırırdılar. Bu onun müdrik mənliyini ifadə edən ləqəb sayıla bilər. Mühafizəkar, adət-ənənələrə bağlı qadın idi
.
Əli Rza Əfəndi ilə evləndikləri 1870-ci ildə 13-14 yaşlarında olan Zübeydə xanım ərinin ölümündən sonra uşaqları ilə bir müddət Lankazadakı ailə ciftliyinə – qardaşlarının yanına qayıtmış, ona elçi düşən Raqib bəylə 36 yaşında ikən ikinci dəfə ailə qurmuşdu. Balkan müharibəsinin sonuna qədər Selanikdə məskunlaşan Zübeydə xa-nım Mustafa Kamalın 1906-cı ildə yoldaşları ilə birlikdə Şamda qur-duğu “Vətən və Hürriyyət” cəmiyyətinin bir şöbəsini burada açmaq üçün cəhd etdikləri zaman oğluna inanıbvə dəyərli fikirləri ilə ona yardım edib.
Balkan müharibəsinin sonunda Selanikin sərhədlərimizdən kə-narda qalması ucbatından bir çox türk kimi Zübeydə xanım və qızı Məqbulə xanım İstanbula gəliblər. Mövcud məlumatlara görə, Bi-rinci Dünya müharibəsindən sonra Selanikdə öldüyü söylənən Raqib bəyin, əslində, bu köç hadisəsindən bir qədər əvvəl vəfat et-diyini düşünmək olar. Çünki yaşasaydı, onun da ailəsi ilə birlikdə İstanbula gəlməsi lazım idi
.
Zübeydə xanım İstanbulda Beşikdaş tərəfdə, Akaretlərdə 76 nömrəli evdə, qızıyla birlikdə, yeni, amma çox çətin həyat yaşayıb. Mustafa Kamal Paşa Yeddinci Ordu komandanı olaraq Fələstinin cənubunda, Sina cəbhəsində ingilislərə qarşı döyüşərkən Müttəfiq Alman Orduları komandanı Fakenhaynla arasında yaranan anlaşılmazlıq nəticəsində vəzifəsindən istefa etmiş, Hələbə getmişdi. Burada ciddi sarılıq xəstəliyi keçirən oğluna görə narahat olan Zübeydə xanım Mustafa Kamalın üç yaşında övladlığa götürərək yetişdirməsi üçün anasının yanında qoyduğu Abdürrəhimi (Tunçok) götürərək Hələbə getmiş və kor olmasından qorxduğu oğlu Mustafa Kamalı ziyarət etmiş, sonra təkrar İstanbula qayıtmışdı
.
13 noyabr 1918-ci ildə İstanbula qayıtdıqdan sonra bir neçə gün “Pera Palas” hotelində qalan Mustafa Kamal yaxın yoldaşı Salih Fansanın Bəyoğlundakı evində qonaq kimi yaşayıb, sonra Şişlidə madam Kasabyanın üçmərtəbəli evini kirayə tutaraq Beşiktaş Akaretlərdə qalan anasını və bacısını da öz yanına gətirib.
Samsuna çıxışla birlikdə başlayan günlər Mustafa Kamal üçün olduğu kimi, anası və bacısı üçün də çətin dövrün başlanğıcı ola-caqdı. Bu ərəfədə Mustafa Kamalın “öldüyü” haqqında heç bir əsli olmayan xəbəri eşidən Zübeydə xanım iflic keçirir. Onun üçün bu çətin günlərdə yeganə sevindirici hadisə hərbi xidmətdən ayrılaraq ticarətlə məşğul olmağa başlayan Mustafa Məcid bəylə qızı Məqbulə xanımın evlənməsiydi. Bu evlilikdən sonra Zübeydə xanım yenidən Akaretlərdəki evə dönərək qızı, kürəkənilə birlikdə yaşamağa başlayıb.
Bu ərəfədə Mustafa Kamal anası ilə uzun müddət ayrı qalıb, sadəcə, məktub və teleqram yoluyla xəbərləşmək imkanı tapa bilib. Üç il anasından uzaqda olan Mustafa Kamal Qurtuluş Savaşının sonlarına yaxınlaşdığı zaman onu Ankaraya gətirməyə qərar verib. Adabazarında görüşüb və 24 iyun 1922-ci ildə onunla birlikdə Ankaraya dönüb
.
Çankaya köşkündə Əbdürrəhim və Raqib bəyin bacısı oğlu Fik-riyə ilə birlikdə yaşayan Zübeydə xanımın xəstəliyi ağırlaşmışdı. Qismən iflic keçirmiş qadının revmatizm ağrıları da artdığı üçün onu İzmirə gedib bir müddət orada qalması məqsədilə dilə tutublar. Bu səyahətin digər səbəbi də Mustafa Kamalın evlənmək istədiyi Lətifə xanımı Zübeydə xanımla tanış etməkdi.
İzmirdə xəstəliyi daha da artan Zübeydə xanım 15 yanvar 1923-cü ildə – 66 yaşında vəfat edib. Qazi Mustafa Kamal Paşa anasının ölüm xəbərini elə həmin gün Eskişəhərdə almışdı. Gün çıxma-mış yavəri çavuş Əlini çağırıb: “Bir xəbər varmı?” – soruşub, sonra da: “Şifrə gəldi, amma açılmayıb”, – deyə cavab verən Əli çavuşa kədərlə baxan Mustafa Kamal Paşa: “Anamın öldüyünü bilirəm”, – demişdi: “Bir yuxu gördüm, yaşıl tarlalarda anamla dolaşırdım. Birdən fırtına qopdu, anamı alıb apardı”. Deşifrə edilmiş teleqram əlinə verildiyi zaman oxuyub gözlərini yummuş, bir an düşünmüş və “İzmirə getmirik. Qatarı İzmitə istiqamətləndirsinlər”
, – demişdi. Eyni gündə İzmirdəki baş yavər Salih Bozoka teleqram göndərmişdi: “Verdiyiniz xəbər məni çox mütəəssir etdi. Mərhumənin dəfn mərasimini münasib tərzdə keçirin. Allah millə-timizə ömür və salamatlıq versin”.
Təxminən 12-13 gün müxtəlif yerləri dolaşan, proqramına uy-ğun olaraq dövlət işlərini yerinə yetirən Mistafa Kamal Paşa 27 yan-var, 1923-cü ildə Manisa üzərindən İzmir-Karşıyaka stansiyasına gəlmişdi. Yanında ordu komandirləri, nazirlər, millət vəkilləri və ya-vəri var idi.
İzmir valisi Əbdülxaliq Renda, korpus komandiri Fəxrəddin Al-tay və baş yavər Salih Bozok onu qarşılayanlar arasında idi. Yenə də stansiyaya çoxlu adam toplaşmışdı. Çiçəklərlə bəzədilmiş avtomobil onu gözləyirdi. Sağlığında ziyarət etdiyi kimi, yenə də əvvəlcə anasına baş çəkdi. Həmin gün anasının məzarı önündə duyğulu və mənalı bir nitq söylədi. Onu yetişdirən, milli mücadilə illərində hər zaman yanında olan anasının çəkdiyi əziyyətləri, fədakarlığını xatırlatdı. Ona görə çəkdiyi əzabları, əziyyəti dilə gətirərkən anasının qədrini bildiyini də dilə gətirmiş oldu.
Mustafa Kamal həmin gün dərin həyəcan içərisində idi. Ən səmimi, ən duyğulu nitqini məhz anasının məzarı üstündə, məhz həmin gün söylədi. Çıxışında qısaca anasının sıxıntılarından bəhs edən Mustafa Kamal Paşa bunları demişdi: “Şübhəsiz, anamın vəfatından mütəəssirəm. Lakin bu təəssüfümü aradan qaldıran, mənə təsəlli verən bir məsələ var: o da anamın vətənini məhv edən və xarabalığa çevirən quruluşun çökdürüldüyünü görməkdir. Anam torpağın altındadır, lakin millətin hakimiyyəti gərək əbədi olsun. Mənə təsəlli verən ən böyük qüvvə budur. Bəli, milli hakimiyyət mütləq davam edəcək. Anamın və bütün əcdadlarımızın ruhuna borclu olduğumu, vicdan andını təkrar edirəm. Anamın məzarı önündə, Allahın hüzurunda and içir və əhd edirəm: bu qədər qan tökərək millətin qurduğu, seçdiyi hakimiyyətin mühafizə və müdafiəsi üçün, lazım gələrsə, anamın yanına getməkdə əsla tərəddüd etməyəcəyəm. Milli hakimiyyət uğrunda canımı vermək mənim üçün vicdan və namus borcu olsun”
.
“Fəzilətinə və yüksək qadınlığına inandığım anam və bacım in-qilab işlərində mənə güvənib, xidmət ediblər”, – deyərək Zübeydə xanıma olan bağlılığını ifadə edən Mustafa Kamal Paşanın anasının sevdiyi bir mahnını eşitdiyi zaman həmişə gözləri yaşararmış. Hər səhər oyandığında ziyarət üçün anasına xəbər göndərər, icazə istərmiş. Zübeydə xanım da eyni şəkildə hazırlıq gördükdən sonra oğlunu qəbul edərmiş. Bu görüşlərdə Mustafa Kamal Paşa anasının əlini öpər, onun xeyir-duasını alar, bir müddət söhbət edərdi.
Zübeydə xanım oğluna: “Mustafam”, “Sarı Mustafam”, – deyə xitab edər, çox zaman bunu da az hesab edib: “Paşam” və ya “Sarı Paşam”, – deyə, əlavə edərdi.
Atatürkün həyatının böyük bir hissəsində yanında olan yavər-lərindən Cavad Abbas Gürərin “Atatürkün çox sevdiyi, saydığı anası ilə tərbiyə və zəka baxımından vəziyyətləri”ni anlatdığı bu sözlər bir milli qəhrəmanı dünyaya gətirən, tərbiyə edən türk ana-sının tərbiyəsini, fəzilətlərini ortaya qoymaqdadır: “Zübeydə xanımın xarakterini, zəkasını və ətrafındakı insanlara qarşı davranışını izah etmək üçün uzun-uzadı yazmaq lazımdır. Yalnız anası olduğuma görə deyil, eyni zamanda, ağır, ciddi, hədsiz də-rəcədə ağıllı böyük türk qadını olduğuna görə onu ziyarət etmək Atatürkün qarşısında vəzifə idi. Bu ziyarətlər əvvəlcədən xəbər ve-rilərək baş tuturdu. Çünki ana ilə oğul hazırlaşmadan bir-biriləri ilə görüşməzdilər. Aralarındakı münasibətlərin əsas qaydası ziyarətçi qismində daim Atatürkün olmasıydı. Əbədi Şef səhər oyanar-oyanmaz – əgər o gün anasını görəcəksə – kimisə göndərib ondan icazə aldırar, sonra böyük bir mərasimdə iştirak edəcəkmiş kimi hazırlaşmağa başlardı… Zübeydə xanım da xəstə yatağında olsa belə, Atatürkü qəbul etmək üçün diqqətlə hazırlıq görərdi. Saçlarını da-radar, işləməli baş örtüsünü örtər, makedoniyalı gəlinlərin zəngin cehizlərindən olan işləməli köynəyinin üstündən ipək əntarisini
geyinər, istanbulsayağı rəngli maşlahı
ilə qiyafətini tamam-ladıqdan sonra oğluna onu gözlədiyi xəbərini göndərərdi. Zübeydə xanım Atatürkə: “Mustafa”, – deyə, xitab edərdi. Uzun illərdi ki, bu böyük ailənin üzvlərinin rahatlıq, etimad və məhəbbət qazanmaq bacarığına alışmışdım. Bu görüşlərində əksər hallarda iştirak edirdim. Böyük, qiymətli övlad yetişdirmək bəxtiyarlığı ilə dəyərli, böyük anaya sahib olmaq qürurunu bir arada toplayan gözlərim se-vinirdi. Bəli, türk toplumu quruluşundakı tərbiyənin və o tərbiyənin təməllərinin nə qədər dərin, köklü olduğu, nə qədər sadə, nə qədər ciddi, nə qədər səmimi olduğunun canlı nümunələrini gördükcə duyğulanır, özümü xoşbəxt hiss edirdim… Bu ana oğluna vətən, millət sevgisini hələ beşikdəykən oxuduğu laylalarla aşılayıb, onu hər çağında duyğularla böyüdüb, təhsilə yönləndirib, elm və mədəniyyət öyrədib. Yetişən, öz məqamını tapan xilaskar oğlunu məhz o Mustafa Kamal kimi yaratmışdı”
.
IV. Əli Rza Əfəndi və Zübeydə xanımın evliliyi
Əli Rza Əfəndi ilə Zübeydə xanım 1870 və ya 1871-ci ildə ev-lənmişdilər. Məqbulə xanımın xatirələrinə görə, evləndiyi zaman 13-14 yaşında olan Zübeydə xanım gözəl qızmış: “Anamın gəncliyi gözümün önündədir. Hündürboy, incə bədən quruluşlu, qızılısaçlı, yaşılgözlü qadındı… Uşaqlar analarını hər zaman dünyanın ən gözəl qadını hesab edirlər. Lakin anam, həqiqətən gözəl idi”
.
Əli Rza Əfəndi evləndiyi zaman 31-32 yaşındaymış. Vəqflər İdarəsində məmur kimi çalışırmış. Almaq istədiyi Zübeydədən 16-17 yaş böyük idi. Mustafa Kamalın dayısı Hüseyn Ağa ailəni razı sal-dıqdan sonra evlənmişdilər. Məqbulə xanımın xatirələrində detalları ilə haqqında danışdığı bu evlilik Əli Rza Əfəndinin yuxusunda gör-düyü və bəyəndiyi qıza bənzər həyat yoldaşı axtarması ilə başlamış, bacısı, Mevlevi Kapu şeyxinin gəlini olan Xədicə xanımın Zübeydəni görüncə sevinc içində ona şad xəbər verməsindən sonra baş tutmuş-du
.
Evləndikdən dərhal sonra yaşamaq üçün Əli Rza Əfəndinin Se-lanikdəki ata evinə köçüblər. Əvvəlcə Fatma (1871/1872-1875) adını verdikləri qızları dünyaya gəlib. Daha sonra isə Əhməd (1874-1883) və Ömər (1875-1883) adlı oğulları doğulub. Sonrakı öv-ladlarının sırası Mustafa (1881-1938), Məqbulə (1885-1956) və Naciyə (1889-1901) ilə davam edib.
Yoluxucu xəstəliklər ucbatından ilk üç uşaqları müxtəlif illərdə ölüb. Daha sonra Əli Rza Əfəndinin nizamlı olmayan iş həyatında çətinliklər və sıxıntılar başlayıb. Nəhayət, Mustafanın dünyaya gəlməsilə həyata bağlanan ailə bu dəfə də Əli Rza Əfəndinin vəfatı ilə sarsılıb
.
Əli Rza Əfəndi 1893-cü ildə öldükdə 36 yaşında üç uşaqla dul qalan Zübeydə xanım Lankazada qardaşı Hüseyn Ağanın idarə et-diyi Rapla ciftliyinə sığınıb. Hüseyn Əfəndi yeznəsinin ölüm xəbərini alan kimi Selanikə, bacısı Zübeydənin yanına gələrək: “Bu ömürsüz adama səni mən ərə verdim. Bundan sonra da sizə mən baxacağam”, – deyərək ailəni özü ilə Rapla ciftliyinə aparıb
.
Gənc yaşda dul qalan Zübeydə xanım oğlu Mustafanı Əsgəri Rüşdiyyəyə verdikdən sonra maddi cəhətdən çətin günlər keçirib. Uşaqlarla birlikdə ona təyin olunan iki məcidiyyəlik təqaüd ailənin dolanışığını təmin edə bilmirdi. Belə sıxıntılı zamanda Yunanıstana verilən Teselyanın mərkəzi Larisadan (Yenişəhər) köç edənlərdən biri – Reji İdarəsi
məmurlarından Raqib Əfəndi ona elçi düşür. Raqib Əfəndi də xanımını itirmiş dörd uşaqlı dul adam idi
.
Zübeydə xanım Qılıcoğlu Haqqı bəyin qayınatası olan Şeyx Rıfat Əfəndinin təşəbbüsü ilə Raqib Əfəndi ilə evləndirilib. Varlı adam olmasına baxmayaraq Raqib Əfəndi Zübeydə xanımın evinə köçüb orada yaşamağa başlayıb, buna görə də Mustafa Kamal bu evliliyə etiraz edərək evi tərk edib, Horhor məhəlləsində yaşayan bibisi Əminə xanımın yanına köçüb. Monastır hərbi liseyinə gedənə qədər də evə nadir hallarda gedib, bibisinin yanında yaşayıb
.
Raqib bəy, əslində, çox kübar, xoşrəftar insandı. Mustafa Kamal aradan illər keçəndən sonra ögey atası ilə bağlı Afət İnana bunları söyləyəcəkdi: “… Sonradan bu əsil bəylə aramızda dostluq yarandı. Mənə yaxşı təlimatçı oldu. Anamın gənc yaşında belə ailə qurmasını təqdir etdim. Ancaq uşaqlıqda duyduğum o hiss atamı itirməyimə qarşı üsyandan ibarətdi”.
Mustafa Kamal Əli Fuad Cebesoya da Raqib Əfəndi ilə bağlı: “Mənə qarşı çox hörmətlə davranıb, böyük adam kimi rəftar edib. Nəzakətli və kübar insandı”, – demişdi. Mənbələrə görə, Raqib Əfəndi Birinci Dünya müharibəsindən sonra Selanikdə vəfat edib, bəzi məlumatlara görə isə Çanaqqala döyüşündə şəhid olub. Lakin yuxarıda da deyildiyi kimi, Zübeydə xanım və Məqbulənin Balkan döyüşlərindən sonra İstanbula köçdüyünü bilirik. Raqib bəyin onlarla birlikdə İstanbuıla gəlməsilə bağlı isə heç bir məlumat yoxdur. Buna görə də Raqib bəy, çox güman, Balkan döyüşləri zamanı və ya ondan sonra vəfat edib. Hər halda, bu, qüvvətli ehtimaldır.
V. Mustafa Kamalın dünyaya gəlişi
Atatürkün 1881-ci ilin 1 yanvar ilə 12 mart tarixi arasında
dün-yaya gəldiyi və arxiv qeydlərinə görə, Selanikdə o zamanlar Qoca Qasım Paşa məhəlləsi, İslahhanə küçəsində olan ev bugünkü Aya Dimitriya məhəlləsində və Apostolu Pavlu küçəsində, 75 nömrə al-tında qeyddədir. Hazırda muzey kimi fəaliyyət göstərən ev
zirzə-misi ilə birlikdə üçmərtəbəlidir və Selanik Türk Baş Konsulluğu ilə eyni bağçada yerləşir.
Mustafa Kamalın anadan olduğu həmin bina ətrafı hündür di-varlarla əhatələnmiş, “hərəm “və “salamlığ”ı olan üçmərtəbəli, ey-vanlı, klassik memarlıq üslubuna sahib tikilidir. Mustafa Kamal bu evin ikinci mərtəbəsində – sol tərəfdəki otaqda dünyaya gəlib. Əli Rza Əfəndinin ölümündən sonra gənc yaşında dul qalan Zübeydə xanım kiçik oğlu Mustafa, qızları Məqbulə və Naciyə ilə birlikdə dolanışıq xərclərini azaltmaq üçün bu evdən daşınaraq yanındakı kiçik evdə yaşamağa başlayıb. Aradabir qardaşı Hüseyn Ağanın Lankazadakı ciftliyinə gedən Zübeydə xanım Raqib bəylə evləndikdən sonra da bu kiçik evdə qalıb. Mustafa Kamal həm Monastır Hərbi liseyi, həm də İstanbul Hərb Məktəbində təhsilini davam etdirdiyi müddətdə Selanikdəki tətillərini bu evdə bacıları ilə birlikdə keçirib.
1902-ci ildə Hərbi məktəbi, 1905-ci ildə Hərbi Akademiyanı bi-tirərək müxtəlif yerlərdə xidmət edən Mustafa Kamal II Məşrutiy-yənin elanından əvvəl – 13 oktyabr 1907-ci ildə Selanikdəki Üçüncü Ordu Qərargahında vəzifə aldıqdan sonra – 7 mart 1908-ci ildə do-ğulduğu evi satın alaraq ailəsi ilə birlikdə buraya köçüb. Şamda qurduğu “Vətən və hürriyyət” cəmiyyətinin Selanikdəki fəailiyyəti dövründə bu evdə bir çox siyasi toplantılar keçirilib. Trab-lusqərbdəki işi və Balkan savaşının uğursuzluğa düçarından sonra Selanikdən gedən Mustafa Kamal və ailəsi üçün artıq yeni mərhələ başlayacaqdı
.
Hər böyük dövlət adamının doğum tarixində olan ay və gün uyğunsuzluğu, qeyri-müəyyənliklər Atatürkün də doğum tarixində mövcuddur. Onun təvəllüdü bəzi araşdırmalarda 1880, bəzilərində isə 1881 kimi göstərilsə də, doğumunun hansı ay və gün olması ilə bağlı fərqli qənaətlər hələ də mövcuddur. Geniş şəkildə yayılan və təkrarlanan tarixlər bunlardır: 23 dekabr 1880, 13 mart 1881, 19 may 1881
.
Mustafa Kamalın doğum ili olaraq qeyd edilən rumi 1296 tari-xini təyin edən mövcud ən köhnə sənəd Qara Hərb Məktəbi “Soyadlar” dəftərində Mustafa Kamalla bağlı edilmiş qeyddir: “Çiçək ləqəb” adlandırılan bu qeyddə hər şagird haqqında yazılmış məlumatın altında rumi tarixilə onun doğum ili də qeyd edilib. Burada Mustafa Kamalın doğum ili “96” göstərilir
.
Atatürkün uşaqlıq və məktəb yoldaşı, köhnə Ankara bələdiyyə sədri və Biləcik millət vəkili Asaf İlbay da 1296-cı il tarixini təsdiq-ləyir. O, “Atatürkün şəxsi həyatı” başlığı ilə dərc etdirdiyi xatirələ-rində yazır: “Eyni səmtin uşaqlarıydıq. Evlərimiz bir-birindən yüz metrlik məsafədə yerləşirdi. Qonşu olduğumuz üçün ailələrimiz tanışdılar. Buna görə də böyük qardaşım Əşrəf bəylə mən Mustafa Əfəndiylə tez-tez görüşürdük. Qardaşımla yaşıd olduqları üçün münasibətləri daha yaxşı tuturdu. Mən iki yaş balacaydım. Mustafanın və Əşrəfin doğum tarixi 1296, mənimki isə 1298-ci ildi”
.
Atatürkün sağlığında – 24 noyabr 1934-cü ildə Soyad Qanununun qəbulundan sonra hazırlanan şəxsiyyət vəsiqəsində do-ğum ili olaraq miladi təqvimlə 1881-ci il qeyd edilib. Rumi 1296-cı ilinin, sadəcə, 20 dekabr ilə 28 fevral tarixləri arasındakı günləri miladi 1881-ci ilin 1 yanvar ilə 12 mart tarixləri arasına uyğun gəldiyinə görə
, Mustafa Kamal bu tarixlər arasında dünyaya gəlmiş olmalıdır. Şübhəsiz, doğum tarixinin təyinində ən etibarlı məlumatlar rəsmi sənədlərə görə təyin edilən yuxarıdakı tarixlər aralığında verilən gün və ay ilə bağlı şərhlərdir. Atatürkün anası Zübeydə xanım 1922-ci ildə Ənvər Behnan Şapolyoya bu məsələ ilə bağlı söyləyib: “O zamankı Hamidiyyə kağızlarına gün və ay yox, yalnız il yazılardı. Oğlum Mustafanı Ərbəin soyuqları davam edərkən dünyaya gətirmişdim. Bu doğum yadımda qaldığına görə, 23 dekabr 1296-cı ilə düşüb”
.
“ Ərbəin soyuqları” qışın 22 dekabrdan 21 yanvara qədər davam edən ən soyuq günləridir. Bu sözü 40 gün əsən şiddətli küləkləri ad-landırmaq üçün istifadə edirlər
. Belə olduqda Zübeydə xanımın verdiyi tarix – 23 dekabr 1296-cı ilhəm danışdığı zamanla, həm də rəsmi sənədlərdəki tarixlərə uyur. Bu tarix miladi təqvimlə 4 yanvar 1881-ci il, çərşənbə axşamıdır
.
O zaman Mustafa Kamal Atatürkün doğum tarixini 4 yanvar 1881-ci il çərşənbə axşamı günü kimi qəbul etmək mümkündür. İn-gilis səfirliyinin onu təbrik etmək üçün verdiyi suala: “Nə üçün bu, bir 19 may günü olmasın ki?” – deməsi bu tarixin tamamən “məcazi” məna ifadə etməsilə bağlıdır. Əgər bu tarix gün və ay olaraq qəbul edilsə, gərək Mustafa Kamal Atatürkün doğum ili dəyişsin. Çünki 19 may 1881-ci il tarixi rumi 7 may 1297-ci il tarixinə uyğun gəlir
.
Yuxarıda Mustafa Kamalın bacıları ilə bağlı verilən məlumatlar, demək olar ki, təsdiqlənmir. 1839-cu il təvəllüdlü Əli Rza Əfəndi, 1857-ci il təvəllüdlü Zübeydə xanımla 1870 və ya 1871-ci ildə evləndikdən sonra altı uşaqları olub. Uşaqlarının adı, doğum və ölüm tarixləri belədir: Fatma (1871/1872-1875), Əhməd (1874-1883), Ömər (1875-1883), Mustafa (Kamal Atatürk) (1881-1938), Məqbulə (Boysan, Atadan) (1885-1956) və Naciyə (1889-1901). Mustafanın qar-daş-bacılarından Fatma dörd, Əhməd doqquz, Ömər səkkiz yaşla-rında o illərdə Rumelini yandırıb-yaxan yoluxucu xəstəliklər ucbatından – difteriyadan ölmüşdülər. Ən kiçikləri Naciyə isə on iki yaşında vəfat etmişdi.
Atatürk Selanik Hərbi Rüşdiyyəsindən etibarən, həyatı boyunca dostluqları davam edən Fuat Bulcaya bir gün belə deyib: “Qardaş-bacılarımın arasında ən sevdiyim Naciyəydi. Uşaqlıqdan həddən artıq həssas, duyğulu, öyrənməyə həvəsliydi. Mən Hərbiyyəyə gedərkən kitablarımı istəmişdi. Anamdan onu oxutmasını xahiş etmişdim. Nə böyük bacım Fatmanı, nə də böyük qardaşlarım Əhməd və Öməri xatırlayıram. Son ikisi eyni ildə – 1883-cü ildə, mən iki yaşımda olarkən ölmüşdülər. Naciyə anam kimi sarışın, mavi gözlü, ağbənizdi. Tipik yörük qızı… Məqbuləyə heç bənzəməzdi”
.
Göründüyü kimi, Mustafa Kamal Əli Rza Əfəndi ilə Zübeydə xanımın Fatma, Ömər və Əhməd adlı üç uşaqdan sonra dünyaya gə-lən dordüncü övladlarıdır. Gələcəkdə türk millətinin taleyini dəyiş-dirəcək olan Mustafaya bu adın niyə, necə verildiyini bacısı Məqbulə xanım xatirələrində belə qeyd edir: “Böyük qardaşıma ad qoymaq üçün bütün tanışlar və qohum-əqraba bizə yığışmışdılar. Bir çox ad məsləhət gördülər. Lakin atam heç birini bəyənməyərək qardaşımın adını Mustafa qoydu… Bunun səbəbi vardı. Atam balacaykən qardaşı Mustafanı yelləncəkdə yellədəndə yıxılıb ölməsinə səbəb olmuşdu. Xatirəsini yaşatmaq üçün qardaşıma Mustafa adını qoydu. Bununla da uşağın qulağına “Mustafa” sözünü pıçıldadılar. Qardaşım qundaqdaykən çox sakitmiş. Elə də ağlamazmış…”
Göründüyü kimi, kiçik Mustafa öz adını tamamən türk ənənə-lərinə uyğun şəkildə alıb, onun üçün milli və mənəvi motivlərlə zəngin mərasim keçiriblər.
Kamal adınısa ona sanki şəxsiyyətini ifadə edən ad kimi müəllimi verib. Selanik Hərbi Rüşdiyyəsində tələbə olduğu illərdə zəkası, xüsusilə də riyaziyyat dərsində göstərdiyi qabiliyyət müəlliminin diqqətini çəkmişdi. Adı Mustafa olan riyaziyyat müəl-limi: “Oğlum, sənin də adın Mustafadır, mənim də. Amma belə alınmır. Arada fərq olmalıdır. Bundan sonra adın Mustafa Kamal olsun”, – demişdi
.
Bu şəkildə onun özündən də, digər şagirdlərdən də fərqli və üs-tün vəziyyətini qeyd etmiş, bundan başqa, ona daha yaxşıya, daha gözəl olan şeylərə doğru can atmaq üçün davamlı olaraq sürətli bir təşviq səbəbi vermişdi. Yəhya Akyüzə görə: “Bu çox əhəmiyyətli ta-rixi hadisəni Mustafa Kamalı davamlı olaraq daha böyük uğurlar, xeyirxah işlər dalınca getməyə vadar edən amil kimi dəyərlən-dirmək lazımdır”
.
Məlum olduğu kimi, 1934-cü ildə çıxarılan 2525 saylı Qanunla hər türkün soyad daşıması məcburi hal almışdı. Soyadı Qanunu Böyük Millət Məclisində qəbul edildikdən, rəsmi qəzetdə yayımlandıqdan sonra prezident Qazi Mustafa Kamalın da soyadı alması gündəmə gəlmiş və uzun müzakirələrdən sonra
ona “Atatürk” soyadı uyğun görülmüşdü.
Atatürk soyadı təhlil edildiyində bu adın təməllərinin türk tari-xinə söykəndiyini görmək mümkündür. Bu soyada mənbə olan “Atabəy” adı Səlcuqlu dövrü türk dövlətlərində geniş şəkildə isti-fadə olunub, “Atabəylik” də türk dövlət adətlərində, həyatında yer alan əhəmiyyətli türk qurumudur. Türk milli mədəniyyətinin dərin izlərini daşıyan bu soyaddakı “türk” adı da onu milli lider, türk millətinin ən önəmli “ortaq məxrəc”i halına gətirən bu anlayış və qəbulun ifadəsidir.
II BÖLÜM
MUSTAFA KAMALIN TƏHSİL HƏYATI
I. İlk təhsil
A. Məhəllə məktəbi
Mustafa Kamal 1887-ci ilin iyununda ibtidai təhsilə başlayıb
. Osmanlı təhsil sistemində müsəlman uşaqlarının əksəriyyəti ilk təhsillərini məhəllə məktəblərində alırdılar
.
Məktəbə başlaması məsələsində Zübeydə xanımla Mustafanın atası Əli Rza Əfəndi arasında mübahisə düşüb. Atadan fərqli olaraq daha mühafizakar xarakterə malik Zübeydə xanım Mustafa Kamalın dualar, ilahilər öyrətməklə klassik təhsil verən məhəllə məktəbinə getməsini istəyib. Daha yenilikçi xarakterə sahib, oğlunu məktəb həyatı müddətində daim: “Adam olmaq üçün oxumaq, öyrənmək lazımdır. Başqa çarəsi yoxdur”, – deyərək oxumağa həvəsləndirən Əli Rza Əfəndi isə onu təzə açılan, yeni metodlarla təhsil verən Şəmsi Əfəndi Məktəbinə getməsini istəyib.
Mustafa Kamal gənclik illərinə aid xatırlaya bildiyi, “ilk ha-disə” adlandırdığı bu məsələ haqqında 1922-ci ildə belə deyir: “Uşaqlığımla bağlı ilk xatırladığım şey məktəbə necə getdiyimdir. Bu məsələdə anamla atam arasında qızğın mübahisə oldu. Anam məktəbə ilahilərlə başlamamı, məhəllə məktəbinə getməyimi istə-yirdi. Vergi İdarəsində məmur olan atam isə o zamanlar yeni açılan Şəmsi Əfəndinin məktəbinə getməyimə, yeni üsulla oxumağıma tərəfdardı. Nəhayət, atam işi mahiranə şəkildə həll etdi. Əvvəlcə adət olunmuş formada məhəllə məktəbində oxumağa başladım. Bu-nunla da anamın könlüncə addım atmış olduq. Bir neçə gün sonrasa məhəllə məktəbindən çıxıb Şəmsi Əfəndinin məktəbinə yazıldım”
.
Mustafa Kamalın yuxarıda izah etdiyi və “ilahilərlə keçirilən adət edilmiş mərasim” adlandırdığı mərasim “Bed-i Əlifba”dır
. O zaman bütün uşaqlar bu mərasim keçirildikdən sonra məhəllə mək-təbinə gedirdilər
. Yeni paltarlar geyinmiş, içində əski əlifba, hətta “Qurani-Kərim” olan naxışlı çantanı boynuna taxmış uşaq öz evində gözləyər, daha sonra müəllimin – xocanın rəhbərliyi altında iki-iki düzülmüş uşaqlar cərgəylə yeni şagirdin evinin önünə gələr, burada təzə yoldaşları dərhal sıranın önünə keçirilərdi. Uşağın anası və bü-tün məhəllə qadınları gözyaşları içərisində evin pəncərəsindən dəs-tənin uzaqlaşmasını izlər, uşaqların yaxşı təhsil ala bilməsi üçün dua edərdilər. Sonra dəstə ilahi oxuya-oxuya küçələrdən keçər, xalq onları duayla yola salar, beləcə, məktəbə gedib çatardılar. Burada uşaqlar öz yerlərini tutar, yeni şagird sarıqlı müəllimin rahləsi
önündə diz çökər, qarşısındakı əlifba kitabından müəllimin barmağıyla göstərdiyi hərfləri təkrarlamaq şərtilə hecalar oxuyar, mərasim bu şəkildə sona yetərdi”
.
Lord Kinrossun əsərində yer alan məlumatlara görə, Mustafa Kamal illər sonra məktəbə başlama mərasimi haqqında belə deyib: “Məhəllə məktəbinə getdiyim gün səhər anam mənə ağ əntari geyindirmiş, başıma qızılı işləməli sarıq sarıyaraq bəzəmişdi. Əlimdə qızıl suyuna çəkilmiş budaq da vardı. Sonra xoca əfəndi yanındakı uşaqlarla birlikdə evimizin yaşıllıqlarla bəzənmiş qapısına doğru gəldi. Dua bitər-bitməz hörmət əlaməti olaraq anam-la xocanın əllərini öpdüm. Arxadan gələn yeni yoldaşlarımın alqış-ları altında şəhərin küçələrindən keçərək məscidin yanındakı mək-təbə getdik. Ora çatdığımız zaman yenidən dualar oxundu. Sonra xoca əlimdən tutaraq məni boş bir otağa apardı. Orada “Quran”ın müqəddəs kəlamlarını mənə izah etməyə başladı”
.
Məqbulə xanımın verdiyi məlumatlara görə də, “atası Mustafa-nın əlindən tutaraq məktəbə aparıb”
.
Təəssüf ki, Mustafa Kamalın ilk təhsilinə başladığı, Qoca Qasım Paşa mə-həlləsində yerləşən, adından da (“Fatma Molla Qadın məktəbi”) qa-dın məktəbi olduğu bilinən
bu məhəllə məktəbində keçən həyatıyla bağlı ətraflı məlumat yoxdur. Lakin ibtidai təhsil dövründə Şəmsi Əfəndi Məktəbində baş verdiyi söylənilən “üsyan” hələ kiçikkən psixologiyasını müəyyən etmək, göstərmək üçün diqqətçəkən faktdır. Əhməd Behnan Şapolyonun mənbə qeyd etmədən haqqında yazdığı bu hadisə Mustafa ilə “sevmədiyi yeganə müəllimi – onlara hüsnxətt dərsi verən Çopur Hafiz Əmin Əfəndi” arasında baş vermişdi: “… Hafiz Əmin Əfəndi bütün uşaqları yerdə oturdaraq dizlərinin üstündə yazı yazdırırdı. Mustafa (Kamal) buna heç cürə dözə bilmirdi. Bir gün qəfil ayağa qalxdı. Müəllimi Çopur Əmin Əfəndi ondan: “Nə üçün oturmursan?” – soruşdu. “Dizlərim ağrıyır”. Müəllim: “Sənə otur deyirəm”, – deyəndə kiçik Mustafanın üzü qıpqırmızı oldu. “Oturmayacağam”, – deyə, bağırdı. Müəlliminin: “Mənə üsyan edirsən?” – sualına “Bəli, üsyan edi-rəm”, – cavabı verdikdə bütün uşaqlar bir ağızdan:“Biz də üsyan edirik”, – qışqırmağa başladılar. Müəllim isə bu hərəkət qarşısında qəbahətini anlayaraq məsələni sülhlə həll etdi”
.
Bu hadisə, çox ehtimal ki, məhəllə məktəbində baş verib. Çünki Şəmsi Əfəndi təzə açdığı və yeni metodla təhsil verdiyi məktəbində şagirdləri “şam ağacı qoxusu verən gözəl-gözəl taxta-lardan düzəltdirdiyi və bunları müəllimin keçə biləcəyi şəkildə iki cərgə ilə düzdürdüyü” skamyalarda oturdaraq dərs keçirdi. Müəlli-min stolu, qara lövhə, təbaşir və silginin olduğu
, o zamana görə son dərəcədə inkişaf etmiş şəkildə və çox yeni olan bu məktəbdə yu-xarıda haqqında danışılan hadisənin baş verməsi mümkün deyildi. Belə ki Lord Kinross da bu üsyan hadisəsinin “Mustafa Kamalın Şəmsi Əfəndi Məktəbinə getməzdən əvvəl qısa bir müddət oxuduğu Məhəllə məktəbində baş verdiyini və bundan sonra da atası Əli Rza Əfəndinin oradan uşağını alaraq Şəmsi Əfəndi Məktəbinə keçirdi-yini”
yazır. Məqbulə Atadanın xatirələrində böyük qardaşının “Məhəllə məktəbində bir ay yarım oxuduğundan, razı qalmadığından atasının təşəbbüsüylə oradan çıxarıldığından”
danışması həm hadisənin Məhəllə məktəbində baş verməsi ehtimalını gücləndirir, həm də kiçik Mustafanın bu məktəbdən çıxarılaraq Şəmsi Əfəndi Məktəbinə verilməsinin səbəbini izah etmiş olur.
Şəmsi Əfəndi məktəbi
Atatürkün təhsil həyatının, şəxsiyyətinin və düşüncələrinin for-malaşmasında təsiri olan, üzərində dayanılacaq ən əhəmiyyətli qu-rum Şəmsi Əfəndi məktəbidir. Mustafa Kamalın ilk müəllimi Şəmsi Əfəndi (1852-1917)
müsəlman türklərə də özəl məktəb açmaq im-kanı verən 1869-cu il tarixli “Maarif nizamnaməsi”nin verdiyi imtiazdan yararlanaraq ibtidai məktəb açmaq üçün cəhd edib. 1872-ci ildə Selanik şəhərinin Səbri Paşa küçəsindəki Çərşənbə Dərgahı adlı təkkənin qarşısında, birmərtəbəli kiçik binada məktəb açıb. Mövcud araşdırmalara görə, Şəmsi Əfəndi məktəbi
İslam Tədris Cəmiyyəti tərəfindən 1865-ci ildə İstanbulda açılmış məktəbdən son-ra bir türkün açdığı ilk özəl məktəbdir.
Məhəllə məktəbləri ilə sıbyan
məktəblərinin öz tədris və təh-sil fəaliyyətlərini qədim ənənə və üsullara görə davam etdirdikləri bir zamanda Şəmsi Əfəndinin açdığı məktəb həm dərs vasitələri, həm istifadə edilən pedaqoji metodlar baxımından daha çox inkişaf etmişdi, üstün mövqedə dayanırdı. Müqayisə edildikdə görünürdü ki, Şəmsi Əfəndinin şagirdləri rüşdiyyənin son sinif şagirdlərindən daha yaxşı qəzet oxuya bilir, daha yaxşı yazır, hesablamağı bacarır və coğrafiya xəritələrindən daha gözəl baş çıxarırlar. Məhz bu səbəbdən də Atatürkün atası Əli Rza Əfəndidə daxil olmaqla bəzi valideynlər uşaqlarını məhəllə və ya sıbyan məktəblərindən çıxarıb Şəmsi Əfəndinin məktəbinə yazdırırdılar.
Şəmsi Əfəndinin məktəbi 1890-cı ildə, yəni Mustafa Kamal üçüncü sinifdəykən Fevziyə məktəbiylə birləşdirildi və dördü “ilk”, dördü də “orta”sinif olmaqla səkkizillik rüşdiyyə halını aldı. Şəmsi Əfəndinin də müəllimlik etdiyi məktəbdə Mustafa müəyyən müd-dət təhsil aldı. Atası Əli Rza Əfəndi 28 noyabr 1893-cü il tarixdə vəfat etdiyi zaman Mustafa altıncı sinfi, yəni məktəbin orta qisminin iki sinfini bitirmişdi
.
Əli Rza Əfəndinin ölümündən sonra anası Zübeydə xanım on-ları qardaşının Lankazadakı ciftliyinə apardığı üçün Mustafanın məktəb həyatına qısamüddətlik fasilə verildi. Onu Lankaza ətrafında Rum Kilsə məktəbinə göndərmək istəsələr də, Mustafa Kamal buna razılıq vermədi. Ciftlik ətrafında yaşayan Arnavutlu yazıçı Kamil Əfəndi və qonşuları Xədicə xanımın verdiyi dərslərdən də razı qalmayan anası təhsilini davam etdirməsi üçün Mustafa Kamalı Selanikdəki bibisinin yanına göndərdi.
C. Mülkiyyə rüşdiyyəsi
Dörd ay yarım-beş ay davam edən ciftlik həyatından sonra Selanikə gələn Mustafa Kamal Mülkiyyə Rüşdiyyəsində
oxumağa başladı. Burada haqsızlığa baş əymədiyi, intizamsızlığa səbəb olduğu üçün “Qaymaq Hafiz” deyə, tanınan riyaziyyat müəllimi Hüseyn Əfəndinin onu döyməsindən sonra bu vəziyyəti qüruruna sığışdıra bilməyən nənəsi Ayişə xanım onu məktəbdən çıxardı
.
Uşaqlığı və Hərbi rüşdiyyəyə qədər olan təhsil müddətində (1881–1894), şübhəsiz, Mustafaya təsir edən insanların başında ata-anası dururdu. Mustafa Kamalın 12 yaşında atasını itirməsi psixoloji cəhətdən böyüməsinə, gələcəyilə bağlı sərbəst qərarlar verməsinə təsir edib. Əslində, bu vəziyyət elm adamları tərəfindən də qəbul edilməkdədir: “Yetim qalmış uşaqlarda formalaşan “güclənmə instinkti” əksər hallarda onları öz məqsədlərinə çatmalarına yardım edir”, – deyən isveçrəli elm adamı, psixoanalitik dr. Pyer Retçnik yazır: “Bu sahədə ən gözəl nümunə uşaqkən atasını itirən Mustafa Kamal Atatürkdür. Özünü ölkənin faydasına həsr edən Atatürkün bu sahədə şəxsiyyət olmasının ən böyük faktorlarından biri hələ kiçik yaşlarındaykən atasının ölməsiydi”
.
Mustafa Kamalın sonradan uşaqlara çox böyük sevgi hiss et-məsinin, diqqət göstərməsinin özülündə də kiçik yaşda atasız qal-ması durur. O, həyatı boyunca uşaqlarla yaxından maraqlanacaq, xüsusilə də yetim, yoxsul uşaqlara açılan sevgi dolu qucaq ola-caqdı. Kimisini mükafatlandıracaq, kimisini mənəvi övlad kimi öz qanadları altına alacaqdı. Türk uşaqlarının təhsil almaları ilə maraq-lanacaq, getdiyi hər yerdə məktəbləri ziyarət edəcəkdi
.
Mustafa Kamalın şəxsiyyətinin formalaşmasında rol oynayan dövrlərdən biri də dayısının ciftliyində keçirdiyi təxminən beş aylıq müddətdir. Ciftlikdə baş verən bəzi hadisələri pedaqoq gözüylə dəyərləndirən İsmayıl Haqqı Baltaçıoğlu Atatürkdəki yaradıcılığın, ağac, heyvan sevgisinin uşaqkən yaşadığı bu yaradıcı mühitin “əsəri” olduğu qənaətindədir: “Yaradıcılığın meydana çıxmasında ən böyük faktor uşaqlıq dövründə əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmaqdır. Əgər uşaq hələ kiçik yaşda yaradıcı mühitdə yaşayar, özünə görə oyun, sınaq, yaradıcılıq sahələri tapa bilərsə, o zaman yaradıclıq xüsusiyyəti doğulur, vaxt keçdikcə də inkişaf edir. Sonda da sosial məhsuldarlıqla nəticələnir. Məncə, bu yaradıcılıq genetika şəkli olmayıb, insandakı enerjinin sosial mənfəət şəklində formalaşmasıdır… Elə Atatürkün uşaqlıq həyatında da belə quruculuq, yaradıcılıq mərhələsi olduğunu öyrənirik… Mustafanın uşaqlıq, yeniyetməlik dövründə əllərlə görülən işlərə nə qədər maraq göstərdiyi məlumdur… Bu işlər hər zaman faydalı, sosial anlamda xeyir verən işlərdir. Beyin işləri, könül işləridir. Dülgərlik, çiçəkçilik, heyvandarlıq hər zaman belədir. Sosial xarakterin forma-laşmasına yarayan işlər məhz bu cür işlərdir”
.
Bu ərəfədə Atatürkün şəxsiyyətinin formalaşmasında onu ye-tişdirən müəllimlər də əhəmiyyətli yer tuturlar. Mustafa Kamalın həyatının hər mərhələsində öz işində müvəffəqiyyətli, peşəsinin tə-ləb etdiyi xüsusiyyətləri daşıyan, xarakter sahibi müəllimləri olub. Onlar Atatürkə fərqli şəkillərdə təsir edib, yararlı istiqamətlər veriblər. Şübhəsiz, ona mənfi təsir edən müəllimləri də olub. Bunların arasında ənənəvi təhsil verilən məhəllə məktəbi buradakı hüsnxətt müəllimi Çopur Hafiz Əmin Əfəndi ilə Mülkiyyə Rüşdiyyəsində riyaziyyat müəllimi, müdür köməkçisi “Qaymaq Hafiz” adlandırılan Hüseyn Əfəndinin adlarını çəkmək mümkündür. Bu cür misallar Atatürkə etdiyi inqilablar zamanı “pis nümunə” kimi təsir edib, onu köhnəlmiş təhsil müəssisələrinin aradan qaldırılması istiqamətində yönləndirib. İllər sonra Mustafa Kamal Hərbi Akademiya məzunu kimi Selanikdə yaşadığı ərəfədə oxuduğu Şəmsi Əfəndi ibtidai məktəbiylə məhəllə məktəbini ziyarət edib, Hafiz Mehmet Əfəndinin məhəllə məktəbinin qapısında böyük qıfıl asıldığını görəndə: “Bağlanması lap yerinə düşüb”, – deyərək münasibətini bildirib
.
Yenə Hərbi Məktəbdə şagirdkən Qaymaq Hafiz Hüseyn Əfən-di ilə bağlı: “Onu çoxdan bağışlamışam. Mülkiyyə Rüşdiyyəsindən ayrılmamda onun qaba, insafsız hərəkəti başlıca rol oynayıb”
, –söyləyib.
Bu dövrdə Mustafa Kamala yaxşı tərəfdən təsir edən, dövlət, siyasət adamı kimi formalaşmasında çox böyük rolu olan müəllimlərin başında, şübhəsiz, Şəmsi Əfəndi gəlir. Şəmsi Əfəndinin şagirdlərinin bir pillə yuxarı təhsil verən rüşdiyyədəki şagirdlərdən də savadlı olmasını yeni pedaqoji üsul , tətbiqlərlə təmin edə bilib.
Atatürkün dində fanatikliyə qarşı münasibətində, yenilikçi fi-kirlərində, nizam-intizamla bağlı xarakterinin formalaşmasında Şəmsi Əfəndinin təhsil və tətbiqlərinin böyük rolu olub
. Məsələn, Atatürkün əlifba inqilabı ərəfəsində tətbiq etdiyi üsullar, verdiyi ismarıclar Şəmsi Əfəndinin ibtidai məktəbdə onlara əlifba öyrədər-kən istifadə etdiyi “hecalama və oxuma” üsulundakı yenilikləri xa-tırlatmaqdadır
.
II. Hərbi orta təhsil dövrü
A. Selanik Hərbi Rüşdiyyəsi
Uşaqlığından etibarən hərb sənətinə böyük maraq duyan Mustafa Kamal hərbçi olmaq istəyirdi. Xatirələrində dediyinə görə, Hərbi Rüşdiyyəyə hərbi formada gedən qonşularından Qədri bəyin oğlu Əhməd, küçələrdə gördüyü hərbi geyimli əsgərlər hərb sənətinə həvəsini artırırdı. Nəhayət, Mustafa Kamal hərbçi olmasını istəməyən anasına xəbər vermədən Selanik Hərbi Rüşdiyyəsinin imtahanlarında iştirak edib, onları uğurla verdi
. Faiq Rəşid Unat: “Mustafanın imtahanda göstərdiyi uğura görə dörd illik məktəbin üçüncü sinfinə götürüldüyünü, bu tarixin də 1894-cü ilin iyul-avqust ayları ola biləcəyini”
, – söyləyir. Aşağıda da görüləcəyi kimi, Rüşdiyyə dördüncü sinif qiymətlərini göstərən dəftərin 1895-ci il tarixli olması da Faiq Rəşid Unatın fikirlərini təsdiqləyir. Belə olduqda Ömər Sami Coşarın: “… əvvəlcədən dörd il təhsil verən Hərbi Rüşdiyyələrin həmin il birinci siniflərinin ləğv edilərək üç ilə endirilməsi səbəbindən Mustafa 1894-cü ilin aprelində Selanik Hərbi Rüşdiyyəsinin ikinci sinfində təhsilinə başladı”
, – düşüncələrinin yanlış olduğu ortaya çıxır.
Bu dövrdə mülki orta məktəblərə çox da rəğbət edilməz, hərbi məktəblər isə türk dilinə daha çox diqqət göstərilməsi və xarici dil təhsilinə iki il erkən başlaması səbəbindən daha çox bəyənilərdi. Adi məktəblərdə “Quran”ın üsuluna uyğun oxunmasına, ərəb dilindəki dərslərə daha çox yer verilərdi. Hərbi rüşdiyyələrdə şagirdlər, heç olmasa, istedadları və səviyyələrinə görə yüksələ bilirdilər. Bütün bunlarla yanaşı sözügedən məktəbləri bitirənlər orduya girəndə Osmanlı İmperatorluğunun ucqarlarında insanların güzəranını görüb öyrənmək fürsətləri də olurdu. Bu, mülkü məktəbdə oxuyanların elə də asanlıqla əldə edə bilmədikləri imkan idi
.
Qara Hərbi məktəbinin arxivindəki 13 saylı “Nömrə dəftəri”nə görə, Atatürkün Selanik Hərbi Rüşdiyyəsinin dördüncü sinfində oxuduğu dərsləri, qiymətləri və buradakı dərs uğurları bu şəkildə-dir: bu sinifdə “tam xalı” doqquzunda 45, ikisində isə 20 olan, ümumilikdə on bir dərs var. Dərslərin ümumi xalı 445-dir. “Nömrə dəftəri”ndə “Əhməd Subaşı məhəlləsi” adı ilə qeyd olunan “Mus-tafa Kamal Əfəndi” on bir dərsin onundan tam xal, birindən də tam xaldan iki xal əskik, cəmi 443 xal alıb və ümumi sırada dördüncü olub. Oxuduğu dərslər, aldığı qiymətlər bu şəkildədir: Məntiq (45), Hesab (45), Üsuli-dəftəri (45), Həndəsə (45), Coğ-rafiya (45), İslam tarixi (43), Osmaniyyə qrammatikası (45), Fransız dili (45), Türk imlası (45), Fransız xətti (20), Rəsm (20)
.
Eyni sinfin müvəffəqiyyətinə görə sıralamada Əhməd Tevfik (Tarakçı) 444 qiyməti ilə birinci, Süleyman Adil (Şəhabəddin) 444 ümumi xalla ikinci, Məhmət Şənizi (Əhməd Subaşı) 444 toplam qiy-mətlə üçüncüdür. İlk onluğa girən digər şagirdlər, onların ümumi qiymətləri belədir: 4. Mustafa Kamal (Əhməd Subaşı) – (443); 5. Os-man Nuri (Sinancıq) – (443); 6. Mehmet Tevfik (Abdullah Kadı) – (438); 7. İsmail Haqqı (İki Şərəfə) – (431); 8.Rafət Əfəndi (Hamidiyyə) – (426); 9. Mehmet Mukbil (İki lülə) – (404); 10. Əli Əfəndi (Əhməd Subaşı) – (402)
.
Bu arxiv məlumatları Mustafa Kamalın 1895-ci ilin sonu və ya 1896-cı ilin yanvarında, on beş yaşında, Hərbi Rüşdiyyənin son sinfini dördüncü olaraq bitirdiyini göstərir.
Mustafa Kamalın təhsilə başladığı Selanik Hərbi Rüşdiyyəsi Nithat Paşa küçəsində, yeni, olduqca gözəl binaya sahib nizam-intizamlı məktəb idi. Dərsləri ixtisas əsasında oxudan, əksəriyyətini hərbçilərin təşkil etdiyi təhsil və təlim kadrlarına malikdi. Ye-niyetməlik çağlarında iki yüzə yaxın uniformalı zabitliyə namizəd nizam-intizam içərisində orta təhsillə birlikdə ilk hərbi təhsillərini də burada alırdılar. Mistafa Kamal qısa müddətdə müəllimlərin, komandirlərin diqqətini çəkən şagird kimi özünü ətrafındakı insanlara sevdirə bilmişdi. Xatirələrində deyildiyinə görə, Rüşdiyyədə oxuyarkən riyaziyyata xüsusi maraq göstəribvə bu dərsdə sinfin “müzakirəçiləri”
arasına girə bilib. Çox sevdiyi bu dərsin müəllimi Üsküplü Yüzbaşı Mustafa Səbri bəy istedad, yaradıcılıq və yetkinliyini görərək ona “Kamal” adını verib. Beləcə, Mustafanın özündən, yoldaşlarından fərqli, üstün vəziyyətini görüb, onun daha yaxşıya, daha gözəl şeylərə can atması üçün davamlı həvəs göstərməsinə səbəb olub. Yəhya Akyüzün ifadəsi ilə desək: “Bu çox əhəmiyyətli tarixi hadisəni Mustafa Kamal Atatürkü davamlı olaraq daha böyük uğur və gözəl xüsusiyyətlər ardınca getməyə vadar edən hərəkət kimi dəyərləndirmək lazımdır”
. Bundan başqa, Mustafa Kamal Atatürkün bir lider kimi ağıllı, “hesab-kitab bilən adam” olmasında, həqiqətən, rol oynayan amil kimi riyaziyyat sevgisi qəbul edilərsə, yüzbaşı Mustafa bəyin ona istiqamətverici təsiri daha böyük əhəmiyyət qazanmış olar.
Selanik Hərbi Rüşdiyyəsində Mustafa Kamala xüsusi diqqət göstərən müəllimlərindən biri də fransız dili müəllimi yüzbaşı Na-kiyüddin Bəydir. Atatürk 22 sentyabr 1924-cü ildə Samsunda müəl-limlərin təşkil etdiyi bir çay mərasimində Nakiyüddin bəylə qarşılaşıb və haqqında belə deyib: “… Bununla bərabər xatırlamaq l-zımdır ki, əsl və fədakar müəllimlər, pedaqoqlar az deyildilər. On-ların bizə verdiyi savad, əlbəttə, nəticəsiz qalmayıb. İndi burada bir ali insanla rastlaşdım. Rüşdiyyədə birinci sinifdə oxuyarkən müəllimim olub. Mənə ilkin bilikləri öyrədərkən gələcək üçün ilk fikirləri də o verib. Demək istəyirəm ki, ilk ilham ata-ana qucağından sonra məktəbdəki pedaqoqun dilindən, vicdanından, tərbiyəsindən alınır…”
.
Selanik Hərbi Rüşdiyyəsində 1908-ci ilə qədər iyirmi il fransız dilindən dərs deyən Nakiyüddin bəy gənc Mustafa Kamala bir tə-rəfdən gələcəklə bağlı nəsihət verib, o biri tərəfdən də: “Sən bu fran-sızcanı əldən vermə”, – deyib. Sonradan Mustafa Kamalın Şamda qurduğu “Vətən və hürriyyət” cəmiyyətinin Selanik şöbəsinin yaranmasında, 31 mart hadisəsinin yatırılmasında şagirdi Mustafa Kamalla birlikdə çalışan Nakiyüddin bəy Cümhuriyyət dövründə Atatürkün istəyilə millət vəkilliyinə namizəd göstərilib və üç çağırışda vəkil seçilib”
.
Həyatının sonuna qədər yanından ayrılmayacaq Nuri (Conker), Salih (Bozok) və Fuad (Bulca)
ilə yoldaşlıqlarının da formalaşdığı Selanik Hərbi Rüşdiyyəsində gənc Mustafa Kamal, sadəcə, məktəb dərslərilə də kifayətlənməyib. Dünyagörüşünü genişləndirmək, mədəni səviyyəsini yüksəltmək üçün həmin zamanın şərtləri daxilində ətrafında dərc olunan nəşrləri izlədiyi, yarışmalara qa-tıldığı görünür. O ərəfələrdə Selanikdə qabaqcıl fikirli bir neçə müəllim və yazar “Uşaqlara rəhbər” adlı həftəlik jurnal dərc edir-dilər. Təmiz türk dili uğrunda mübarizənin öndə gedənlərindən olan bu dərginin əksər sayında fənn və riyaziyyat mövzularında aparılan yarışmalarda qalib gələnlər arasında Hərbi Rüşdiyyənin son sinif şagirdlərindən Mustafa Kamalın da adı var. Bu onun geniş mədəniyyətini, oxuma, öyrənmə sevgisini, hələ uşaq deyilə biləcək yaşlarda dahi olduğunu göstərir. Sonradan türk dilini öz mənliyi ilə qovuşdurmaq üçün apardığı işlərin ilhamını ilk dəfə məhz bu dərgilərdəki yazılardan almış olduğunu düşünmək mümkündür”
.
B.Monastır Hərbi Liseyi və Frerlər məktəbi
Osmanlı təhsil sistemi
içərisində idadilər ali məktəblərə tələbə hazırlayan orta dərəcəli təhsil qurumları kimi, həm mülki, həm də hərbi təhsilin əhəmiyyətli müəssisələri olub. İlk vaxtlarda “hazırlayan məktəb” və ya “hazırlıq sinfi” anlamında qəbul ediliblər. Rüşdiyyələr açılanda bunlara tələbə yetişdirən “sıbyan məktəbləri” üçün də istifadə edilən “idadi” anlayışı qısa müddət sonra geniş ya-yılıb və rəsmi olaraq “orta məktəb” mənasına gəlib
.
Fəaliyyətə başlayanda dörd illik olan, sonradan üç ilə endirilən idadilər 1904-cü ildə iki sinfin hərbi rüşdiyyələrə əlavə edilməsindən sonra öz fəaliyyətlərini bir illik olaraq davam etdirməyə başlayıblar. Bir ildə keçilən dərslərsə bunlardı: Din əqidəsi, Əxlaq elmi, makina, rəsm-həndəsə, kozmoqrafiya
, kitabət
, fransız dili, hikmət, kimya, rəsm, gimnastika. Bu sinifə on səkkiz yaşında, tələb olunan xüsusiyyətləri olan müsəlman və qeyri-müsəlmanlar qəbul edilirdilər.
Lakin hələ İkinci Məşrutiyyənin əvvəllərində Bahriyə Nəzarəti, Bahriyə Hərbiyəsinə tələbə hazırlayan dörd illik Bahriyə İdadisini mərhələli şəkildə ləğv etmişdi. Daha avropasayağı tərzdə mülki idadi məzunlarından yarışma imtahanları ilə tələbə qəbul ediləcək-di. Qara idadiləri isə öz fəaliyyətlərini bütün II Məşrutiyyə dövrü (1908-1914) boyunca davam etdirdilər.
1914-cü ilin əvvəllərində hərbi idadilərin səviyyəsi yüksəldilə-rək dərs proqramları yenidən hazırlandı. Buna görə də üç illik hərbi idadini bitirən hər kəs Hərbiyyəyə girməzdən əvvəl zabit namizədi olaraq altı ay xidmət edəcəkdi. Sonra bunlar Kuleli İdadisində top-lanaraq təkrar təhsil və tədrisə başlayacaqdılar. Burada da uğur qa-zananlar hərbi məktəblərə girə biləcəkdilər
.
Bu dövrdə Atatürkün yetişdiyi idadini saxlayan Monastır Ma-kedoniyanın ən əhəmiyyətli mərkəzlərindən biri, Osmanlı Dövləti dövründə də Selanik, Kosova ilə birlikdə Makedoniyanın üç əhə-miyyətli vilayətindən birinin mərkəzi idi
.
Mustafa Kamal lisey təhsili üçün Monastıra gəldiyi illərdə (1896–1898) burada uşaqlığını keçirdiyi Selanikdən fərqli mühitlə qarşılaşıb. Pelister (Perister) dağının ətəklərində qurulan şəhərin əhali sayı həmin dövrdə 31 minə çatırdı. Bunun üçdə ikisi türk və arnavut müsəlmanlarıydı. Geridə qalan hissəsisə serb, bolqar, ulah
, rum və musəvilərdi. Sonuncular Selanikdə olduğu kimi, burada da sayca xeyli çoxdular. Monastırın qeyri-müsəlman əhalisinin əksəriyyəti slavdı
.
Bunları “serb” və “bolqar” deyə bir-birindən ayırmaq da çox çə-tin idi. Danışdıqları dildə serb, bolqar, türk, rum, ulah kəlmələri bir-ləşmiş halda istifadə edilirdi.
Mustafa Kamal Hərbi Rüşdiyyəni bitirdikdən sonra lisey təhsi-linə İstanbulda Kuleli Hərbi Liseyində davam etmək istəyib. Bu qərarın qəbulunda anasının ikinci evliliyinin, yəni evdə ögey ata olmasının rolu böyükdür. Beləcə, o, ana evindən və Rumelindən uzaqlaşacaqdı. Lakin vətənsevər zabit olan Həsən bəy onu bu qərarından daşındırdı. Həsən bəy dəfələrlə rüşdiyyəyə gələn, imtahanlarda Mustafa Kamalı tanıyıb sevən komandirdi. Həmin günlərdə gənc tələbəsindən lisey təhsilini harada davam etdirəcəyini soruşmuş, niyyətinin İstanbula getmək olduğunu anlayınca ona belə tövsiyə vermişdi: “Bundan vaz keçin, oğlum. Monastıra gedin, orada daha yaxşı şəkildə yetişə bilərsiniz”
.
Mustafa Kamal Həsən bəyin tövsiyəsini dinləyəcəkdi.
1896-cı ilin mart ayının ortalarına qədər tətilini Selanikdə keçi-rən Mustafa Kamal tətil bitəndən sonra qatarla Monastıra yola düşüb. Onun Monastıra gəlişiylə bağlı məlumatlar bundan ibarətdir. Eyni zamanda, liseyə başladığı günün 13 mart tarixi olması da qüv-vətli ehtimaldır. Çünki Rumi 1 mart – miladi 13 mart tarixi “ma-liyyə ilinin” başladığı tarixdir. Hərbiyyədə olduğu kimi, hərbi məktəblər o dövrdə tədrislərinə bu tarixdə başlayar, dekabr ayının sonlarında isə tədrisi yekunlaşdırardılar. Liseydə yatılı, daha üstün dərəcəli məktəbin həyat və təhsil şərtlərinə qısa müddətdə adap-tasiya olan Mustafa Kamal üçün artıq ömrünün sonuna qədər da-vam edəcək “ailə yuvasından kənardakı həyat” başlayır.
Əsgərlik məsələsinin çətinliyindən qaynaqlanan bu vəziyyət onun “azad yaşama” xarakterinə uyğun gəlirdi.
Mustafa Kamalın Monastırdakı sinif yoldaşları, sadəcə, Selanik Rüşdiyyəsindən olan gənclər deyildi. Onların arasında Monastır böl-gəsinə tabe olan Üsküp, İşkodra, Yanya və Monastır Hərbi Rüşdiy-yələrindən gələn gənclər də vardı. Bu mühitdə müxtəlif xarakter, xa-siyyət və səviyyədə gənclərlə tanış olmaq, bir-birini başa düşmək, onlara özünü qəbul etdirmək məsələsində Mustafa Kamalın üstün xüsusiyyətlərinin böyük rol oynadığı şübhəsizdir.
Monastır İdadisində
Mustafa Kamal riyaziyyatda yenə də çox müvəffəqiyyətli idi, fransız dilini öyrənmək isə bir az çətin alınırdı. Xatirələrində bu məsələ ilə bağlı özü belə deyib: “Hərbi Rüşdiyyəni bitirdiyim zaman marağım əməllicə çoxalmışdı. Monas-tır Hərbi İdadisində riyaziyyat çox asan başa gəlirdi. Yenə də bu-nunla məşğul olmağa davam edirdim. Lakin fransız dilindən geri qalırdım. Müəllim mənimlə çox məşğul olmur, sadəcə kobud xə-bərdarlıqlar edirdilər”
.
Əlimizdə Monastır Hərbi Liseyində “paqon nömrəsi” 7348 olan
Mustafa Kamalın ilk ilə aid tələbəlik həyatı haqqında rəsmi sənəd yoxdur. Lakin onun ikinci sinifdə olduğu 1897–1898-ci təlim-tədris ili ilə üçüncü sinifdə oxuduğu 1898–1899-cu təlim-tədris ilinə aid “Nömrə dəftərləri” əlimizdədir. Bu dəftərlərə görə, Mustafa Kamalın liseyin ikinci-üçüncü sinif dərsləri və müvəffəqiyyət və-ziyyəti belədir: Mustafa Kamal ikinci sinifdə 52 yoldaşı arasından ümumilikdə 283 xal alaraq üçüncü sırada üçüncü sinfə keçib. Əsasən, müvəffəqiyyət sıralamasında ikinci olaraq görülən Rəcəb Fəhri (Qa-yalar) ilə toplam qiymətləri eynidir. Bu ilin “Nömrə dəftəri”nə görə, “kimya dərsindən tam xalı” cəmi 285, “kimya dərsinin əsasları” ümumilikdə 138-dir. Mustafa Kamalın ikinci sinifdə oxuduğu dərslər, aldığı qiymətlər bu şəkildədir: triqonometriya (45), həndəsə (45), ümumi tarix (45), katiblik (44), fransız dili (44), rəsm (20), xəritə işi (20), gimnastika (20). Mustafa Kamal bu sinfin sonunda ümumilikdə 283 xal toplayaraq üçüncü olub
.
Bu sinifdə öyrədilən cəmi səkkiz dərs var. Beş dərsin tam xalı 45, digər üç dərsin tam qiyməti 20-dir. Belə görünür ki, Mustafa Kamal altı dərsdən tam qiymət alıb. Eyni sinfin müvəffəqiyyətə görə sıralanmasında Əhməd Tevfik (Selanik) 284 xalla birinci, Rəcəb Fahri (Qayalar) 283 xalla ikincidir. İlk onluğa girən digər tələbələr və ümumi qiymətlər belədir: 3. Mustafa Kamal (Selanik) – (283) 4. Abdülqədir (Yanya) – (280); 5. Həsən Avni (Körpülü) – (279); 6. Əli Şevkət (Üsküp) – (279); 7. İsmail Haqqı (Körpülü) – (273); 9. Bəkir Hıfzı (Ohri) – (271); 10. Əbdürrəhman (Selanik) – (266)
.
Mustafa Kamalın üçüncü sinifdə oxuduğu dərslər və aldığı qiy-mətlər bu şəkildədir: Makina (45), Kosmoqrafiya (45), Ümumi tarix (45), Osmanlı tarixi (45), Katiblik (45), Məntiq (45), Əqidə (akaid, eti-qad) (45), Fransız dili (45), Rəsm (20), Xəritə işi (20), Gimnastika (20)
.
Mustafa Kamal 54 nəfərdən ibarət üçüncü sinifdə ümumilikdə 420 tam qiymət alaraq Monastır Liseyini xalı özüylə eyni xal yığan Əhməd Tevfikin (Selanik)
ardınca ikinci olaraq bitirib.
Bu ilin “Nömrə Dəftəri”nə görə, “kimya” dərsindən tam qiyməti ümumilikdə 420, “kimya dərsinin əsasları” 198 xaldır. Bu sinifdə keçilən 11 fənn var. Bunların səkkizinin tam xalı 20-dir. Bu vəziyyətə görə, Mustafa Kamal bütün dərslərdən tam qiymət alıb. İlk onluqda digər tələbələrin qiymətləri və müvəffəqiyyət sıralması bu şəkildədir: 3. Rəcəb Fəxri (Qayalar) – (419); 4. Əli Şevkət (Üsküp)– (419); 5. Ömər Əbdülqədir (Yanya) – (417); 6. Həsən Avni (Körpülü) – (417); 7. İsmail Haqqı (Körpülü) – (413); 8. Abdül-baki (Üsküp) – (410); 9. Əbdürrəhman (Selanik) – (394); 10. Ömər Naci (Der-Aliyyə) – (394)
.
Mustafa Kamal sonradan xatirələrində Monastır liseyindəki dərs vəziyyəti ilə əlaqədar bunları söyləyib: “Liseydəykən inadla çalışırdım. Sinifdə birinci, ikinci olmaq üçün hamımızda şiddətli canatma vardı. Nəhayət, liseyi bitirdim”
.
Osmanlı Dövlətinin Makedoniya və Balkanlarda ilk hərəkətli fi-limlərini çəkən Manaki qardaşlarından biri Milton Manakinin xatirələri həqiqət kimi qəbul edilsə, Mustafa Kamal məzuniyyət mərasimində adı ikinci oxunanda etiraz edib: “Monastırda Hərbi Akademiyanı bitirən tələbələrin şəkillərini çəkəndə onların arasında Mustafa Kamal da vardı. Atatürk o dəqiqə diqqətimi çəkdi. Akademiyada ən yaxşı tələbə olsa da, adının birinci deyil, ikinci oxumasına etiraz etdi”
.
1898-cı ilin dekabrının ortalarından 1899-cu ilin martının ortalarına qədər tətilini Selanikdə keçirən Mustafa Kamal İstanbul Panqaltıdakı Hərbi məktəbdə ali təhsilinə davam etmək üçün gəmi-yə mindi və İstanbula – paytaxta doğru yola düşdü. Beləcə, bütün uşaqlığı, yeniyetməlik illərinin keçdiyi Makedoniyadan ilk dəfə ayrılmış oldu.
Monastır liseyində Mustafa Kamala ən çox təsir edən yoldaş-larından biri Ömər Naci onda ədəbiyyata, şeirə maraq oyatmışdı. Sonradan “İttihad və tərəqqi”nin natiqi kimi tanınan, gənc yaşda Birinci Dünya müharibəsi zamanı həlak olan Ömər Naci Bursa lise-yindən qovularaq Monastır liseyinə gəlmişdi. Mustafa Kamal Ömər Naci ilə bağlı xatirələrində bunları deyib: “O zamana qədər ədə-biyyata çox da marağım yoxdu. Mərhum Ömər Naci Bursa liseyin-dən qovulmuş, bizim sinfə gəlmişdi. Hələ o zamanlar artıq şairdi. Məndən oxumaq üçün kitab istədi. Bütün kitablarımı göstərdim. Bəyənmədi. Yoldaşımın kitablarımdan heç birini bəyənməməsi acığıma gəldi. Şeir və ədəbiyyata o zamandan maraq göstərməyə, bu istiqamətdə çalışmağa başladım. Şeir mənə daha maraqlı görünürdü. Lakin yeni gələn katiblik müəllimi məni şeirə olan maraqdan uzaqlaşdırdı. “Bu maraq səni hərb sənətindən uzaqlaşdırar”, – dedi. Amma bununla belə, gözəl yazma həvəsi məndə sonsuza qədər qaldı”
.
Bu xəbardarlığı edən katiblik müəllimi alay əmiri Mehmet Asım Əfəndidir. Eyni hadisə haqqında Mustafa Kamal daha sonralar Əli Fuad Paşaya da danışıb: “Əgər katiblik müəllimimiz imdadıma yetişməsəydi, mən də şair olacaqdım. Çünki həvəsim vardı. Asım Əfəndi bir gün məni yanına çağırdı: “Bax oğlum, Mustafa, – dedi, – şeirin-filan daşını at. Bu iş sənin yaxşı əsgər olmağına mane olar. Digər müəllimlərinlə də danışdım. Onlar da mənim kimi düşünürlər. Sən Naciyə baxma, o, xəyalpərəst uşaqdır. Gələcəkdə bəlkə yaxşı şair, ya da natiq ola bilər, lakin hərbçilikdə qətiyyən yüksələ bilməz”.
Müəllimimin nə qədər haqlı olduğunu hadisələr isbat etdi. Çox arzuladığı halda Naci akademiya məzunu – zabit ola bilmədi”
.
Bu xəbərdarlıq və istiqamətləndirmənin Atatürkün həyatına, taleyinə birbaşa təsir etdiyinə şübhə yoxdur. Lakin Ömər Nacinin də Mustafa Kamalın düşüncəsinin, altşüurunun formalaşmasında digər amillərlə birlikdə əhəmiyyətli yol oynadığı dəqiqdir. Gənc Mustafa Kamalın dövrün “vətən və hürriyyət” şairi Namiq Kamalla “türkçü” şairi Mehmet Emin Yurdakulun şeirlərilə tanış olmasında Ömər Nacinin təsiri olduğu məlumdur. Liseydə Namiq Kamalı tanımaq, eşitmək, gizlicə əldən-ələ keçən vətənpərvərlik şeirlərini tapmaq işini natiq Ömər Naci boynuna götürüb
. Mustafa Kamal sonradan – 14 sentyabr 1931-ci ildəki çıxışında Yurdakulla bağlı bunları söyləyib: “… Şair Mehmet Emin Yurdakulun ilk dəfə Monastır Hərbi liseyində tələbəykən oxuduğum “Mən bir türkəm, dinim, cinsim uludur” sözləri ilə başlayan mənzuməsində milli mənliyimin qürurunu daddıran ilk izahatı tapmışdım”
.
Tarix müəllimləri Mehmet Tevfik (Bilgə) bəyin də təsiri ilə gənc-lər fransız qiyamının əsas qanunlarından olan “hürriyyət” qavramı ilə də burada tanış olublar. Topçu Kolağası Mehmet Tevfik bəy o dövrün dar Osmanlı tarixçiliyi görüşündən uzaq, türk tarixini bütün genişliyi ilə qavramış, tələbələrinə dərsini sevdirərək tarix şüurunu və mədəniyyətini aşılayan müəllimdi”
.
Əli Fuad Cəbəsoyun, – “dəyərli və milliyyətçi türk zabiti idi. Türk tarixini yaxşı bilir, tələbələrinə tarix zövqünü yaşadırdı. Atatürk türk tarixini bütün genişliyi, dərinliyilə qavramış müəl-limin haqqında daim sevgiylə söz açıb. Bir gün mənə: “Tevfik bəyə minnətdaram. Gözlərimin önündə yeni üfüq açdı”, – dedi”
şəklində tanıtdığı Kolağası Mehmet Tevfik bəyin (1865–1945) Mustafa Kamalın tarixi dərindən bilməsində, şüurunun inkişafında baş memar olduğu dəqiqdir. Atatürk bu dəyərli müəlliminə bəslədiyi hörmət və minnətdarlıq hissini onu millət vəkilliyinə namizəd göstərərək, Beşinci Dövr Diyarbəkir millət vəkili olaraq məclisə daxil olmasını təmin etməklə bildirib”
.
Monastır liseyinin ikinci sinfinə keçən Mustafa Kamal 1897-ci ilin ilk günlərində icazəli günlərini keçirmək üçün Selanikə qayıdıb. Martın ilk günlərinə qədər davam edəcək icazəsindən faydalanaraq fransız dili biliyini gücləndirmək haqqında düşünüb və 1888-ci ildə Topxana səmtində qurulmuş “College de Frere de la Salle” (Frerlər məktəbinin) özəl kurslarına yazılaraq nizamlı olaraq dərslərə qatılıb
.
O, xatirələrində “iki-üç ay gizlicə frerlər məktəbinin xüsusi si-nfinə getdim. Beləcə, məktəb dərslərinə nisbətən daha çox fransız-canı öyrənə bildim”, – deyirdi. Bu xüsusi dərslərdə Mustafa Kamalın müəllimlərindən biri Frer Rodriges olub. (1849–1941). Frer Rodrigesin danışdıqlarına görə, Mustafa Kamal yetərincə ciddi, ağıllı, çalışqan, əlində daim kitab olan gəncmiş. Zabit olduqdan sonra da arabir ondan dərs almağa gəlirmiş. Mustafa Kamal həqiqətən liseydən başlayaraq gənclik illərində fransızca öyrənməyə böyük əhəmiyyət verib. O: “Hər zabit mütləq xarici dil bilməlidir. Bunun əksini fikirləşmək böyük xətadır”, – deyirdi
.
Monastırda oxuduğu ərəfədə Mustafa Kamala təsir edən əhə-miyyətli hadisələrdən biri də 1897-ci ilin əvvəllərində baş verən Türk-Yunan müharibəsidir. Lord Kinrossun sözlərinə görə, “Monas-tır əsl səfərbərlik içərisindəydi. Küçələrdə adam əlindən tərpənmək olmurdu. Kişilər zurna-balabanın sədaları altında əsgərliyə yola salınır, tələbələr əllərində bayraq küçələrdə addımlayır, yaxınlıqdakı dağlarda türk dəstələri var gücləriylə yunanlarla döyüşürdülər. Mustafa Kamalla bir yoldaşı könüllü olaraq döyüşə getmək üçün gecə məktəbdən qaçdılar. Lakin tələbə olduqları anlaşılan kimi onları yolda tutaraq məktəbə qaytardılar”
.
Həmin vaxt on altı yaşında olan Mustafa Kamal bu hadisə haqqında deyirdi: “O zaman gənclik həyatımın ən həyacanlı günlərini yaşadım. Yaşımın kiçik olmasına baxmayaraq bu müha-ribəyə qatılmağı çox istəyirdim. Az qalmışdı ki, könüllü dəstələrin sırasına qoşulub gedəm”
.
Türk-yunan müharibəsinin nəticələri Mustafa Kamala əhəmiy-yətli dərəcədə təsir göstərmişdi. Giritin tamamilə itirilməsi Monas-tırda böyük məyusluq yaradıb, 1898-ci ilin iyunundan sonra Tesel-yadan mülki şəxslərin köç dəstələrinin hərəkətə başlamasına səbəb olub. Osmanlı ordusunun çəkilməsindən sonra Larisa, Tırhala və digər qəsəbələrə girən yunan ordusunun müsəlman xalqa qarşı silahdan istifadəsi, qırğın törətməsi
Mustafa Kamalda Əb-dülhəmidə qarşı ilk konkret reaksiyanın yaranmasına yol açmışdı. Özü bu reaksiya haqqında deyirdi: “Müəllimlərimiz bizə bütün Yu-nanıstanın işğalının mümkün olduğunu söyləmişdilər. Atəşkəs xə-bəri gələndə açıqfikirli məktəb zabitlərimiz çox kədərləndilər. Üzlərinə baxan kimi bunu anlayırdıq. Amma heç bir şey soruşa bilmirdik. Yalnız yoldaşım Nuri (Conker) gənc bir zabitin: “Belə ol-mamalıydı, heyf, çox heyf”, – deyərək ağladığını bizə xəbər verdi. Monastır küçələrində yenə şənliklər edilir, “Padşahım, çox yaşa” avazları yüksəlirdi. İlk dəfəydi, bu arzulara qatılmırdım”
.
Mustafa Kamal liseydə “yoldaşları ilə danışan, onlara kömək edən, öz sinfində də, digər siniflərdə də sevilən, tanınan xarakterə malikdi”. Lisey və hərbiyyədə Mustafa Kamaldan bir il sonra oxuyan yoldaşı general Kazım Fikri Özalp lisey və Monastırda yaşadıqlarını xatirələrində bu şəkildə yada salır: “Mustafa Kamal Selanik Hərbi rüşdiyyəsini bitirdikdən sonra 1895-ci ildə (1896 olmalıdır – S.Y.) Monastır liseyinə girmişdi. Mən ondan bir il sonra eyni məktəbə getdim. Aramızda bir il fərq vardı, ancaq dərs otaqları-mız yan-yanaydı. Bir-birimizi tanımasaq da, hər gün rastlaşırdıq. Onu tez-tez tənəffüslərdə sinif yoldaşlarıyla danışarkən, onlara yar-dım edərkən görürdüm. Bir müddət keçdikdən sonra aramızda yol-daşlıq yarandı. Öz sinfində sevilən, tanınan Mustafa Kamal bizim sinifimizdə də çox istənən xarakterə malikdi. Siniflərimiz fərqli olduğundan bərabər məşğul olmur, ancaq tətil günlərində bir neçə yoldaşla birlikdə gəzməyə çıxırdıq. Bir qayda olaraq Kavaklaraltı və Xanlarönü qəhvəxanalarına yollanırdıq. Bütün gənc yoldaşlar kimi, söhbət edir, bəzən bir lokumuna (5 para) nərd oynayırdıq. Mustafa Kamalın uduzmağı qətiyyən xoşlamadığı asanlıqla başa düşülürdü. Qaçmaq, hoppanmaq kimi oyunlardan xoşu gəlməzdi. Ətrafına ba-xaraq gəzməkdənsə sürətlə yeriməyi daha çox sevərdi”
.
Mustafa Kamal ilk məhəbbətini də Monastırda lisey tələbəsi olarkən yaşayacaqdı
.
III. Ali təhsil dövrü
A. Hərbi məktəbdə təhsil
Mustafa Kamal Atatürk 1898-ci ilin dekabrının ortalarında Monastır Hərbi liseyini Selanikli Əhməd Tevfiklə birlikdə eyni qiy-mətlə – sinif birincisi olaraq bitirib, bununla da orta təhsilini ta-mamlayıb
. 1899-cu ilin mart ayının ortalarına qədər tətilini Se-lanikdə keçirən Mustafa Kamal ali təhsilini davam etdirmək üçün İs-tanbul Panqaltı Hərbi məktəbinə sənəd vermişdi. Onun yeni həyata atılmasına şərait yaradacaq, xarakterini, düşüncələrini daha da yetkinləşdirəcək bu hərbi məktəbə qəbul olunma tarixi 1 mart 1315/13 mart 1889-cu il kimi görünür. Mustafa Kamalın paqon nömrəsi isə 1283 idi. Burada olan “1315-ci ildə qəbul edilmişlərə aidad dəftərində“ Atatürklə bağlı qeyddə bunlar yazılıb: Selanikdə Qoca Qasım Paşa məhəlləli gömrük məmurlarından olan, vəfat etmiş Əli Rza Əfəndinin oğlu, hündürboylu, ağbənizli Mustafa Kamal Əfəndi Selanik, 96”. Onun adı 1282 nömrəli Selanikli Əhməd Tevfik Əfəndi (96) ilə 1284 nömrəli Monastırlı Rəcəb Fəxri Əfəndinin (95) adları arasında yer alır
.
Bəzi xatirələrə görə, Mustafa Kamal Hərb Məktəbində həmin il sinifdə movcud olan 900-ü keçən
, bəzi mənbələrə görə isə 736 ol-an
və altı hissəyə ayrılan birinci siniflərin birinci hissəsində qeydə alınıb
.
Mustafa Kamalın birinci sinifdəki vəziyyətini ən yaxşı təsvir edən yoldaşı Əli Fuaddır. Xatirələrində Mustafa Kamalla tanış olması haqda yazır: “… növbətçi zabit qulluqda duran əsgərlərdən birinə: “Birinci sinfin birinci dərəcəli çavuşu Mustafa Əfəndi buraya gəlsin”, – əmrini verdi. Sonra da mənə tərəf çevrildi: “Mustafa Əfəndi Monastır Hərbi liseyindən sizdən bir neçə ay əvvəl qəbul olunub. Çalışqan, xoşxasiyyət, ağıllı uşaqdır. Onunla yaxşı rəftar et”. Qısa müddətdən sonra içəri on yeddi-on səkkiz yaşlarında, sarısaç, parlaq mavi gözlü, sarı bığlı, al yanaqlı, arıq oğlan girdi. Geyindiyi Hərbiyyə geyimi qədd-qamətli bədəninə çox yaraşırdı. Ciddi görünürdü. Növbətçi zabiti salamladı: “Əmr edin, əfəndim!” “Hərbiyyəyə imtahanla qəbul etdiyimiz Salacaqlı Əli Fuad Əfəndinin qeydini sənin komandanın birinci manqasına yazdıq. Onu da götürüb gedin. Necə rəftar etməli olduğunu yaxşı-yaxşı başa salın. Hərbi liseydən gəlmədiyini də nəzərə alarsınız”.
Sarısaçlı, sarı burma bığlı gənc hərbi qaydada ayaqlarını bir-bi-rinə vuraraq: “Əmr edərsiniz, əfəndim, baş üstə, əfəndim”, – dedi. Sonra da mənə tərəf çevrilib yetərincə mədəni şəkildə: “Buyurun, yoldaş, – əlavə etdi, – gedək”.
Qapıdan birlikdə çıxdıq. Yan-yana addımlayırdıq. Lakin qolun-dakı zolağı görəndə dayandım: üçü qırmızı, biri isə sarı rəngdəydi. Hərbi xidmətdə təcrübə də, rütbə də çox vacib hesab edilir. “Siz ön-dən gedin, çavuşum, ardınızca gəlirəm”, – söylədim. Sözlərimdən razı qaldığını hiss etdim. O irəlidə, mənsə arxada qərargahdan çıx-dıq. Bax türk tarixinə şan və şərəf verən əziz rəhmətlik dostum Mustafa Kamalla o zaman belə tanış olduq. Üstündən altmış il keç-məsinə baxmayaraq hələ də o cümə axşamı keçirdiyim bütün həyəcanıyla yadımdadır…
İndi xatirələrimə başladığım yerə, Hərbi Məktəbə qayıdıram. Təhsilimə başladığım o cümə axşamını heç yaddan çıxartmaram. Mustafa Kamal öndə, mənsə arxada qərargahdan çıxdıq. Məktəbin əsas dəhlizlərindən keçərkən qoluma girdi: “Əvvəlcə yataqxanaya çıxaq, sizə yatacağınız yeri göstərim. Sonra dərs otağına gedərik”, – dedi.
Yataqxanamız üst mərtəbədə, Boğaza baxan hissənin düz orta-sındaydı. Görən kimi bəyəndim. Birinci mərtəbədə – Nişantaşı istiqamətində yerləşən dərs otağımızsa qarşısını aristokratlara məxsus evlər kəsdiyindən içəri çox az işıq düşürdü. Buna görə də bu dərs otağına “Qaranlıq dərsxana” adını vermişdik. Mustafa Kamal mənə: ”Dərs otağımız qaranlıq, amma ürəklərimiz işıqlıdır”, – dedi, sonra da hansı məktəbdən gəldiyimi soruşdu. Modadakı “Sen Jozef”fransız liseyində oxuduğumu söylədim. Susdu, bir şey soruşmaq istədiyini, lakin çəkindiyini hiss etdim. “Deyəsən, başqa nəsə öyrənmək istəyirsiniz”, – soruşdum. Artıq tərəddüdü keç-mişdi. “Hərbi lisey dərslərinin imtahanlarını verdinizmi?” – deyə, sual verdi. “Hamısından imtahan verdim. Yalnız “Sen Jozefdə” ri-yaziyyatı, həndəsəni və cəbri fransızca oxuduğumdan, onlara aid sualların cavablarını fransızca vermək istədiyimi söylədim. İmtahan komissiyası xahişimi qəbul etdi”, – dedim. Birdən hərarətlə əlimi sıxdı və: “Çox yaxşı, çox yaxşı, bir-birimizə kömək edə biləcəyik. Fransızca mənə maraqlı olan bəzi əsərləri oxumaq üçün tez-tez lü-ğətə baxmalı oluram. Bundan sonra sizin biliklərinizdən istifadə et-məyə çalışacağam”, – əlavə etdi.
Bu ərəfədə qolundakı işarənin üzərindəki sarı zolaq diqqətimi çəkdi. Nəyə dəlalət etdiyini soruşdum. Sən demə, fransız dilindən imtahana girmiş, uğur qazanmış, ona görə də qolundakı sarğıya bu zolağı əlavə etmişdilər. O zamanlar türk məktəblərində xarici dil öy-rənmək asan məsələ deyildi. Öz-özünə çalışdığı və böyük əzmkarlıq göstərdiyi açıq-aşkar hiss olunurdu. Ümumilikdə 750 nəfərdən ibarət olan birinci sinifdə özü kimi dil bilənlərin sayının barmaqla sayılacaq qədər az olduğunu söylədi. Sonra: “Ailənizdə hərbçi varmı?” – deyə, soruşdu. “Ailəmizdəki kişilərin hamısı hərbçidir”, –dedim. Hiss etdim ki, bu cavabımdan da çox razı qaldı“
.
“Hissə çavuşu” Mustafa Kamal əvvəllər “sinif baş çavuşu”, İs-partalı Faiq və Ömər Əbdülkadir Yanya ilə birlikdə birinci cərgədə otururdu. Sonra Əli Fuadı da yanlarında əyləşdirdilər və dörd sə-mimi yoldaş kimi dərslərdə birlikdə oturmağa başladılar. Əli Fuad Cebesoy bu vəziyyətlə bağlı danışırdı: “Ertəsi gün dərslərə baş-ladım. Birinci cərgənin baş tərəfində baş çavuşumuz İspartalı Faiq əyləşirdi. Bursa Hərbi Liseyinin birincisi olmuşdu. Ağıllı, məlumatlı gənc kimi tanınırdı. Heyif ki, sonuncu sinifdə oxuduğumuz zaman qəzaya düşdü və liseydən ayrılmaq məcburiyyətində qaldı. İspartalı Faiqin yanında Mustafa Kamal, Ömər Abdulkadir Yanya otururdular. Faiq Birinci Dünya müharibəsində sədrəzəm Tələt Pa-şanın yavərliyini etmişdi. Yeni gəldiyim üçün arxa cərgələrdə oturmuşdum. Lakin bir neçə gün sonra vəziyyət dəyişdi. Sonradan bildim ki, Mustafa Kamal İspartalı Faiqlə danışıb və: “Salacaqlı Fua-dı bizim cərgəyə gətirək”, – deyib. Çox güman, İspartalı bu təklifi müsbət qalşılamışdı ki, nahar zamanı yanıma gələn Mustafa Kamal: “Bizimlə bərabər oturmaq istəyərmisiniz?” – deyə, soruşdu. Çox se-vindim. “Siz necə əmr edərsəniz, çavuşum”, – dedim. Günortadan sonra birinci cərgəyə keçdim. Artıq sağımda Mustafa Kamal, so-lumda Ömər Əbdülqədir Yanya əyləşirdilər. Dördümüz də yaxşı yo-la gedirdik”
.
Mustafa Kamalın birinci sinifdə olduğu 1899–1900-cu tədris ilində Hərbiyyədə keçilən dərslər aşağıdakılardı: dini əqidə, topoqrafiya, rəsm-həndəsə, təbiət elmi, hərbi kimya, hərbi katiblik, nəzəri biliklər, hərbi tərbiyə, dil (fransız, alman, rus), xəritə çəkilişi, təlim əməliyyatı, topoqrafiya əməliyyatı”
.
Mehmet Esatın “Muratı mektebi Harbiye”sində 1900-1901-ci illərdə tədris olunan dərslərin təqdim etdiyi siyahısına görə də birinci sinifdə “Din etiqadı, topoqrafiya nəzəriyyəsi, rəsm-həndəsə, təbiət elmi, kimya təlim nəzəriyyəsi, məlumat və hərbi təlim, xəritəçəkilişi, həndəsə-rəsm şəkilləri, topoqrafya əməliyyatı, təlim əməliyyatı, alman və ya rus dili, katiblik” dərsləri öyrədilməkdə idi”
.
Mustafa Kamalın ikinci və üçüncü sinif qiymətlərini özündə əks etdirən dəftərlər Hərbi Məktəbin arxivində saxlanılır. Lakin mövcud dəftərlərdə birinci sinif dərs qiymətlərini tapmaq mümkün olmayıb. Təhsin Ünal tədqiqatında Mustafa Kamalın birinci sinif qiymətlərini hansı mənbədən aldığını qeyd etmədən bu məsələylə bağlı belə məlumat verir: “1899-1900-cü dərs ilində birinci sinifdə 736 yoldaşı arasından dərslərdən 459 xal toplayıb, 29-cu olaraq ikinci sinfə keçib”
.
Mustafa Kamal 1922-ci ildə danışdığı xatirələrdə İstanbulda ke-çən bu ilk il üçün, sadəcə, bu fikirləri söyləyib: “Birinci sinifdə gənclik həvəsinə qapıldım. Dərslərə bir az diqqətsizlik etdim. İlin necə keçdiyini heç hiss etmədim də. Ancaq dərslər bitdiyi zaman ki-tablara baş vura bildim”
.
Əgər Təhsin Ünalın birinci sinif üçün təqdim etdiyi müvəffəqiyyət göstəriciləri doğrudursa, bu onun sinfi 29-cu sırada keçə bilməsi, dərslərə çox çalışmasa da, böyük uğur qazanması, eyni zamanda da yaxşı tələbə olması deməkdir.
Mustafa Kamal ikinci sinifdə, yəni 1900–1901-ci təlim-tədris ilin-də 420 yoldaşı arasından toplam 522 xal yığaraq üçüncü sinfə 11-ci sırada keçib. Bu ilin qeyd dəftərinə görə, “hər bir dərsin tam xalının ümumi yekunu 575” və “hər bir dərsin ən yüksək qiymətinin ümumi yekunu 256,5“dir.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68475007) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.