Qırmızı batıq
Jeroen Brouwers
İki epiqraf bu sarsıdıcı romanı təqdim edir. Biri Ekkermmanın “Göte ilə söhbətlər” əsərindən götürülmüşdür:
Amma vərdiş etdiyi tərzdə, müəmmalara bürünərək, iri gözləri ilə mənə baxdı və bu sözləri dedi: "Analar! Analar! Bu necə də gözəl səslənir!"
Digəri Cənubi Celebesdən olan "Ölülərin mahnısı" ndandır:
Mən burada olduğum müddətdə məni axtarın. Məni tanıyın, çünki buradayam. Mən burdayam. Bununla belə, mənim burada olmadığım dəqiqdir.
Jeroen Brouvers
Qırmızı Batıq
I
QIRMIZI BATIQ
“Mən burda ikən məni axtar. Mən burda olduğuma görə məni tanı. Mən burdayam! Və bəlkə də heç burda da deyiləm!”
“Ölülərin nəğməsi”
“Külək! Bəzən səngiyir, bəzən də daim hərəkətdədir. Külək hardansa harasa həmişə tələsir və heç vaxt bir yerdə dayanmır. Onun yol yoldaşları müxtəlif ətirlər, kəpənəklər və cırcıramalardır və bəzən də bir dəstə qaratoyuq olur. Külək çıxıb getdikdən sonra isə bağda toxunduğu hərəkət edə biləcək hər şey hələ uzun müddət də silkələnməyə davam edir”.
Bu sehrli və heyrətamiz cümləni on ildən çox yaşı olan dəftərçədə gördüm. Heç vaxt bu cümləni yazılarımda istifadə etməmişəm, lakin nəhayət ki, illər sonra bu cümlələrin vaxtının yetişdiyini düşünürəm. Bilirəm ki, bu cümlə tamamilə metafordur. Məzar daşlarına işlənən, ya da dəfn mərasimində deyilən cümlələrə bənzəyir. Külək bu cümlələrdə bir insanın həyatını təmsil edir.
“Mövcud olub heç nəyə toxunmayan heç nə yoxdur”
Həftələrdir ki, hər yeri duman kəfən kimi bürüyüb. O duman ki, kilsələrə və qalalara soxulub orada nəzərəçarpmayacaq dərəcədə rütubət yaradır. Elə bil dumandan başqa heç nə hərəkət eləmir. İndi ilin boz səhərlərin adi hal olduğu vaxtlarındayıq – 1981-də yanvarın axırı və fevralın əvvəli – demək olar ki, qışı yarılamışıq.
Bu ərəfələrdə anam qəflətən dünyasını dəyişdi. O, on il çox da yaşaya bilərdi, lakin bəlkə də on il tez də ölə bilərdi. Yanvarın 27-də onun döşəmədəki cansız bədənini çərşənbə axşamının səhəri çoxdandır yaşadığı qocalar evində tapmışdılar.
Həmin yerin necə bir yer olduğundan və onun orada necə yaşadığından xəbərim yoxdur. Onu axırıncı dəfə nə vaxt gördüyümü də xatırlamıram. O, ola bilsin ki, divandan yıxılmışdı. Bəlkə də cansız bədəni divanın qarşısındakı xalçanın üzərində yatırmış. Lakin onun evinin necə bir yer olduğundan xəbərsizəm. Amma böyük ehtimal ki, anamın divanı və xalçası var idi.
Onlar anamın cansız bədənini tapanda artıq o, soyuq və ağbəniz cansız bir varlığa çevrilmişdi. Böyük ehtimal ki, elə yanvarın 26-sı axşam ölmüşdü. Faktiki olaraq evindəki televizor sönülü olduğundan güman edilir ki, o, ya axşam verilişləri başlamadan, ya da axşam verilişləri bitdikdən sonra dünyasını dəyişmişdi. Lakin otağının işığı bütün gecə yanılı olsa da, bu, heç kəsin diqqətini o qədər də çəkməyib. Səhər onu tapdıqları zaman bir əlində sendviç, ağzında isə sendviçdən dişlədiyi loxma qalıbmış. Sendviçlə bağlı məsələ anamın ölümündən bir qədər sonra gənc tibb bacılarının məlumat sızdırmağından sonra məlum oldu. Rəhbərlik qorxmuşdu ki, əgər anamın yaxınları sendviçlə bağlı məsələni bilsələr, elə fikirləşərlər ki, qocalar evi onları ac saxlayır və xanım Brouwers-in ölüm səbəbi aclıq imiş.
Beləliklə, anamın nəvə-nəticəsinə onun ölümü haqqında danışanda onun pendirli sendviç yeyərkən dünyasını dəyişdiyini nəql edəcəyik. Lakin çörəyin ağ, ya da qara olması, ya da pendirin növü haqqında heç bir məlumatım yoxdur.
“O, kimsəsiz və tənha ölmüşdü”
Anam ərindən 17 il daha çox yaşadı. Kişinin portreti televizorun üstündə idi. Bu məlumatı əvvəl yaşadığı evdə onu arada-sırada ziyarət etdiyimdən bilirəm. O, hətta ən böyük oğlundan da çox yaşamışdı. Böyük oğlu ABŞ-da hardasa bir təyyarə qəzasında dünyasını dəyişmişdi.
Beləliklə, Brouwers ailəsində hər kəs bir-bir dünyadan köçür. Evimizi ölüm qara buludlar kimi alıb. Gərək tələsim.
Son illərdə anam arada-sırada mənə zəng edərdi. Lakin mən telefona cavab verər-verməz, “Səhv düşmüşəm” deyib dəstəyi asardı. Dünyada milyonlarla ana var, lakin onlardan sadəcə biri mənimdir. Mən onu səsindən və İndoneziya ləhcəsindən tanıyırdım. Mən onun ölüm xəbərini telefon vasitəsilə öyrəndim. Bu zəng məni dumanlı şəhərdə gəzintimdən qopardı. İndikindən altı, ya da yeddi yaş daha gənc olardım. Sevgilimin həmin vaxtlarda dediyi sözlər xatirimdədir “Bethelemdəki tövlə, Nazaretdəki ev…” Zəng çalındı, telefon idi.
Qonaq otağının pəncərəsinin qarşısında çılpaq dayanıb bir əlim telefonda, digər əlimsə penisimdə (mən penisimə Liza adını vermişdim) idi. Duman pəncərə şüşəsinin qarşısını tutsa da, görüntünü elə yaxşı bilirdim ki, uzaqdakı meşə xəttinin başlanğıcını gözlərimi zilləyərək görə bilirdim. Mən öz xəyalımda özümü o meşədə gölün kənarında təsəvvür edirdim. Düşünürdüm ki, görəsən, dünən axşam anam sonuncu dəfə maraqlı nəyə baxıb televizorda.
Anam Parkinson xəstəliyindən əziyyət çəkirdi. O, televizora baxarkən əlləri və başı əsir, ağzı açılır və dili çöldə qalırdı. Bu, çox acınacaqlı mənzərə idi. Anamı heç vaxt belə görməmişdim, çünki onu belə görmək istəmirdim. Artıq bu haqda düşünmək istəmirdim və ona görə də yazmaq qərarına gəldim. Heç nə hiss eləmirdim.
Onu sağkən maşında harasa aparmamışdım deyə indi onun ölü bədənini maşında daşımaq mənə ağır gəlirdi. Bir neçə gün sonra onun kremasiyasına da qatılmadım.
Qocalar evinin zirzəmisindəki tabutda uzanan anam ən gözəl paltarını geyinmişdi. Paltarı mənə dəqiq və detallı şəkildə izah etmişdilər, mavi və çəhrayı-bönəvşəyi rənglərin çalarlarında üzərində gülü xatırlatmayan kölgə kimi kiçik bir bej var imiş.
Tabutda anam eynək taxırmış. Mən anamı eynəklə təsəvvür edə bilmirəm, çünki mən heç vaxt onu eynəklə görməmişəm. Tabut içində əlləri sinəsi üzərində olan anam çox dinc görünür təsəvvürümdə. Bəzi ailə üzvləri onun əlində balaca qızılgül buketi tutmağını istəsə də, başqa ailə üzvləri buna razı olmamışdı. Anamın ölümü və kremasiyası günlərinin arasında rəflərimdə olduğunu düşündüyüm bir kitab axtarsam da, onu tapa bilməmişdim. Son günlərdə kitablarımı tez-tez itirməyə başlamışdım. Bu, adətən, keçmişə nifrət etməyimlə bağlı idi. Sentimental olmadığım üçün keçmişə nifrət edirdim. Axtardığım kitab Leonard Roggeveenin “Danny goes on a trip”[1 - “Denni gəzintiyə çıxır” – red.] adlı əsəri idi.
Mən anamı mənə verdiyi ən yaxşı şeylə xatırlamaq istəyirdim. Müharibədən, şərqi hindular və yapon kemplərindən bəhs edirdi. Bu kitabı anam mənə 5 yaşım tamam olanda hədiyyə etmişdi. Öz masamda oturaraq məndən kilometrlərlə uzaqda külə çevrilən anamı doğru bildiyim tərzdə şərəfləndirmək, bu kitabdan onun üçün ucadan bir şeylər oxumaq istərdim.
Hamı onun haqqında tabut yanında deyir ki, anam hər zaman cəsur olub. Çünki anam hər zaman gülərüz, cəsur və xoş insan idi. Onlar mən bu dünyadan köçəndə haqqımda belə şeylər deyə bilməyəcəklər. Mən nə anam kimi optimist, nə də onun kimi gülərüzəm. Əgər bir şeyə gülsəm, deməli, həqiqətən gülməli nəsə baş verib. Mən onun kimi cəsur da deyildim. Anamın əksinə, mən qorxağam. Hər xırda şey məni təhdid edə bilir. Bu elə bir qorxudur ki, bəzən özüm özümü tanıya bilmirəm.
Stress və gərginliyə qarşı qəbul etdiyim dərmanların poetik bir adı var: “Seresta Forte”. Apteklərin bu dərmanları elədir ki, dərmanlar insanda yaranan gərginliyi aradan qaldırdıqdan sonra insan dərmanın yaratdığı yeni gərginliklə baş-başa qalır. Və beləliklə, siz bu gərginlikdən asılı vəziyyətə düşür və bu çıxılmaz labirintin içində qalırsınız. Gəlin dua edək!
Bir əlim telefonu qulağımda tutarkən, digər əlim də penisimdə ikən tamamilə çılpaq halda düşündüm: nə qədər iyrənc səslənsə də, 41 il əvvəl doğulanda və ilk dəfə anamı görəndə də, indi anamın ölüm xəbərini eşidəndə də çılpaq idim.
Məni əsmə tutdu. Bu, sadəcə soyuqla, anamın ölümü ilə bağlı deyildi. Həyatımda anamdan da çox sevdiyim insanların ölümünə şahid olmuşam. Bu əsmənin səbəbi yenə stress idi. Pəncərə yanındakı kresloda oturdum. Pəncərənin qarşısındakı plastik dərman qutularını götürdüm. “Seresta Forte” sizi stresdən uzaqlaşdırır”. Beyniniz dumanlanır və tamamilə sakitləşir. Yuxulu bir vəziyyətə düşürsünüz ki, bir neçə dəqiqədən sonra nəsə düşünmək mümkün olmur, yəqin ki, bunu körpə vaxtlarımızda çox yaşamışıq.
Eyni zamanda əlli həb də ata bilər və onları mədəyə bir butulka gin ilə ötürə bilərsiniz. Lakin “The sunken”[2 - “Batan”, yoxsa “Qürub” – red.] əsərinin yazıçısı Axterhoekdə, Eqzeldəki evində ölü olaraq tapıldı söhbətləri də labüddür.
Əllərim əsdiyi üçün dərmanları ətrafa dağıtdım. Lakin bir neçə həbi budlarımı tələsik bir-birinə sıxmaqla – onlardan bəziləri cinsiyyət orqanımın üzərinə düşmüşdü – yenidən qutuya qoya bildim. Digər bütün həblər xalçanın, qırmızı kafelin üzərinə və müxtəlif yerlərə dağıldı. Bir ovuc həb yox, sadəcə bir həb götürüb mətbəxə keçdim ki, onu gin yerinə su ilə içim. Hələ vaxtım-vədəm yetişməmiş anamla görüşmək niyyətim yoxdur.
Bir qədər sonra qonaq otağındakı pəncərə önündə dayanırdım. Yavaş-yavaş sakitləşir, laqeydləşirdim. Pəncərədən aşağı baxanda gözüm ordan mənə diqqətlə baxan adama sataşdı. Mən də onu süzməyə başladım. Bir-birimizlə bu baxış yarışını dayandıranda onun saçlarında ilişib qalan həblər məni gülümsəməyə sövq etdi. Bu, bir xəyal idi. İkimiz də müxtəlif ardıcıllıqda geriyə addım atmağa başladıq. Və sonunda o, duman içərisində itib-batdı.
İndikindən altı, ya da yeddi yaş gənc olanda bir meşədə azdığım xatirimdədir. Həyatımı daima həyata nifrət, yaşamağa həvəssiz və yarısərxoş halda yaşamışam. Bir yay axşamı qəsəbələrdən birinin kafesində Liza ilə tanış oldum, ya da o mənimlə tanış oldu. Onun intellektual və istiqanlı üzü vardı. Hər hərəkətində xışıldayan pastel rəngli paltarlar geyinmişdi. Bir saat keçməmiş mən yatmaq təklif elədim, ya da o, təklif elədi. Həmin illərin ən önəmli sözləri idi. Belə ki, həsrətin, ağrıların bu yolla tarazlığını qoruyurdular. Onunla iki, ya da üç gün qaldım. Sağollaşıb qayıtdıqdan sonra onun adını, bayraqlarla və yaşıllıqlarla, çiçəklər, xalçalar və yol kənarındakı ziyarətgahlarla bəzədilmiş qəsəbə haqqında artıq hər şeyi unutmuşdum. Mən özümə sığınacaq tapmışdım və növbəti gün arvadım qızımızı dünyaya gətirdi. Güzgüyə baxdım və stress içindəki özümü tanıya bilmədim. Saçlarımın ağardığının fərqinə vardım. Bütün hazırlıqlar və ssenari qaydasındadır. Yəqin, anamın əri kimi, bir gün mənim də portret kimi baxdığım günlər o qədər də uzaq deyil. Həyatımın ikinci hissəsi yaxınlaşırdı və bu hissədə mən əzilə və məhv ola bilərdim.
Anamın ölümündən bir ay əvvəl Kristmas ərəfəsində Liza ilə tanış olmuşdum. Və həmin qəsəbəyə bir gün bir də qayıtdım. Yenidən Liza ilə görüşdüm, ya da o mənimlə görüşdü. Biz bir əyləncə məclisində yeyib-içib və deyib-gülən insanlarla dolu otaqda yenidən rastlaşdıq. İkimiz də bir-birimizi eyni anda gördük. Liza mənə tərəf gəlməyə başladı və hər şey ağlımda film kimi canlandı; Liza gülümsəyir. Liza evində pəncərənin yanında dayanıb, o, saat dükanının üstündəki evdə yaşayır. Bütün bu xırda detallar altı-yeddi il sonra Lizanı mənə tam xatırlatdı.
Üzümdə gülümsəmə yaransa da, peşmançılığın məni vurduğu an da elə bu idi. Həmin illərdə çox vecsiz və boşluq içində idim, çünki mən olduğum kimi idim. Biz ikimiz də böyümüşük, lakin o, məndən daha gəncdir. Paltarının xışıltısı və onun səsi…
Mənimlə son görüşümüzdən sonra məşhur olduğumu dedi. Təsdiq etdim. “Zınqırovun hardadır?” deyib güldü. Həyatımın necə getdiyini soruşdu və cavab olaraq boş, mənasız olduğunu dedim. Bəs sən?
Mən?
Hələ də məktəbdə dərs deyirsən? Bəli, o, hələ də məktəbdə müəllim idi.
Həyatımızda dəyişiklik yox idi. Lakin bu, tamamilə düz deyil, çünki mən eyni bədəndə yaşasam da, artıq eyni adam deyildim.
Kiçik zınqırov?
Mən Liza ilə o vaxt görüşəndə şalvarımın sağ ayağında zınqırov taxırdım. Bu mənim Danny-dən aldığım özənti idi.
Mən artıq o insan deyiləm. O şalvarlar artıq nə əynimə, nə də adıma sığışa bilər. Biz çox şey demədik, lakin bu aydın idi ki, ikimiz də eyni şeyi fikirləşirdik. Ki biz illər əvvəl ikimiz də nəsə deyib, əl-ələ verib məclisdən çıxa bilərdik…
Lakin həyatımdakı dramalardan artıq bezmişəm.
Bir dəfə müsahibədə demişdim. İki adamın bir-biri üçün ən gözəl arzusu bir-birinə aşiq olmamaqdır. Lakin mövcud olub heç nəyə toxunmayan heç nə yoxdur.
Anamın öldüyü günlərdə ehtiras və kədərlə Liza və anamı düşünürdüm. Biri üçün kədərlənir, digərini isə sevirdim. Bu hisslər ikisi bir arada çox şövqsüz olur. Onların hər ikisini düşünmək mənə əzab verirdi.
Məni tək buraxın! Mən heç nə hiss etmirəm və heç nə hiss etmək istəmirəm.
Dumanda əllərim əsərək yazıram. Ölüm məni qorxutmur. Həyat da məni qorxutmur. Qoy mən də tək ölüm. Fərqi nədir axı?!
Həmin günlərdə evimin səssizliyini pozmaq üçün telefon dəstəyini qulağıma tutar və bacardığım qədər yüksək səslə qurbağa səsləri çıxarardım – qurr, qurr…
II
Valideynlərimi, demək olar ki, tanımamışdım, bunu artıq qeyd etmişəm, uğursuz həyatımın artıq son akkordları vurul-maqdadır, tezliklə mənimki də bitəcək. İcazə verin əslində olduğumdan daha abırsız, əlbəttə, eyni zamanda daha sentimental görünməyim. Amma onda ən azından anamı tanıyırdım – həmin müharibə illərində mənə oxumağı öyrətdiyi yerdə, yapon düşərgəsində.
Düşərgənin adı Tcidenq idi. Bura çox qorxulan, bədnam, pis ad çıxarmış yapon komandirinin, kapitan Keniçi Sonenin düşərgəsi idi, 1946-cı ildə o, müharibə cinayətlərinə görə edam edildi. Xatırlayıram onu. Şəxsən o, anamı mahmızlı çəkməsi ilə vuranda buna şahidlik etmişəm.
“O, kraliça kimi idi”. “Anamı ölü kimi halsız uzananadək döyürdülər”. “Anam ən gözəl qadın idi, onda artıq onu sevməyi dayandırmışdım”. Nə yazmışamsa, yazmışam. “Anam öləndə onun dəfn mərasimində iştirak etməyəcəm”.
Tcidenqdəki qadın düşərgəsində on yaşa kimi balaca oğlanlar da yerləşdirilmişdi və mən orada nənəm, anam, bacımla birgə yaşayırdım. Bura keçilməz hasarlarla, keşikçi qülləsi və tikanlı məftillərlə qapadılmışdı. Cəmi bir neçə kvadratmetrlik xətkeşlə ölçülmüş kərpic evlərdə avropalı qadınlar öz uşaqları ilə birgə yaşayırdı. Onlar buranı, zərurət olardısa, öz qanları bahasına belə qorumağa hazır idilər. Həmin evlərin hətta pəncərə altlıqlarında, qapı kandarında, pilləkənin hər bir pilləsində, verandada, dəhlizdə belə yaşayış vardı. Həmin evlərin havasında belə insanlar yaşayırdı: həməki olan hər kəs köhnəlmiş, geyilib cındırı çıxmış paltarlar sərilmiş zivələrin arasında yaşayırdı.
Həmin evlərdən birində, Citarumveq 7-də biz təxminən on başqa insanla bərabər mətbəxdə yaşayırdıq, evimiz tək mətbəxdən ibarət idi. Anam nənəmin üzərində, düzsəthli iş görmə yerində yatırdı. Bacımla mən aşağıda, kabinin içində – nənəm içərini yuxarı və aşağı hissə olmaqla iki yerə bölən rəfdə, bacımla mən isə onun aşağısında, döşəmənin üzərində yatırdıq.
Aclıq, xəstəlik, əzab-əziyyət və bu qəbildən olan başqa zülmlər yoldaşımız idi.
Bu tip yapon düşərgələrinin unudulmaq təhdidi var, çünki oranın sakinləri olanlar bu barədə susmağa üstünlük verir, səssizliyini pozanlar isə bunu çox gec – kin-küdurəti, qəzəbi öləziyəndən, ya yumşalandan sonra edirlər. Və bu insanlar artıq “mülayim ölüm” sayıla biləcək ölümlə həyatlarına son veriblər.
Həmin cəhənnəmi yaşayanlar yapon düşərgələri haqqında ya məhəbbətlə, ya nostalji hissləri ilə danışır. Başqasını mən eşitməmişəm. Bu da ona rəvac verir ki, bu barədə məlumatsız, yad adamda belə bir təəssürat yaranır: “Əşşi, o qədər də pis ola bilməzdi”. Yapon düşərgələri haqqında yazılan çox az sayda ədəbiyyat var, onların da çoxu yazıçıların göz yaşları və pafosdan qorxduqları üçün əsas etibarı ilə hadisələri olduqlarından kiçik göstərməkdən ibarətdir.
Çox təəssüf, mən də belə düşərgə əhvalatı yaza bilmirəm, hərçənd mən də Tcidenq təcrübəsi yaşamışam. Belə pafosla özümü qırışdırmıram və göz yaşlarımdan utanıram, amma o günlərdə yalnız öz hayında olan həyat dolu bir yeniyetmə idim. Heç vaxt ac qalmazdım (Çünki comərd olan anam onun payını da yeməyim üçün mənə verərdi). Heç zaman xəstələnmədim, heç zaman əziyyət çəkmədim. Hərçənd həmin düşərgələrdə ölümün nə olduğunu gözəl bilirdim, eyni zamanda, başqa-başqa şeylər də öyrənmişdim. Amma çətin bu barədə danışmaq üçün haqqım olduğunu iddia edə biləm. Bunları burada başqa səbəbdən qeyd edirəm, gəlin deyək, musiqili ahəngi səbəbindən yazıram.
“Zülm və müqavimət, Niderland müharibə dövründə” adlı dördcildliyin çox qısa bir bölümü başdan-ayağa “Yaponiyanın İndoneziya işğalına” həsr edilib. Bu bölümün müəllifi D. M. G. Koçdur.
Oxuyuram: Tcidenqdəki bədnam düşərgədə on minlərlə qadın təcrid edilmişdi, onların arasında general-qubernatorun arvadı və qızı da vardı.
Sözügedən general-qubernatorun triptix adı vardı: A. W. L. Idi Conkeer Tyarda van Starkenbor Stakover.
Anamın adı Henriyetta Mariya Elizabet van Maaren idi və o, Jerom Brouversin anası idi, o da həmçinin Tcidenqdəki həmin düşərgəyə yerləşdirilmişdi. Bir neçə il sonra ordan azad edildikdə ora girən həmin qadın deyildi.
Həmin vaxt anamın otuz beş-otuz yeddi yaşı olardı, on iki il yarımdan çox idi ki ərdə idi, üç oğlu və bir qızı vardı.
Əri həmin vaxtlar Yaponiyada müharibə əsiri idi, iki böyük oğlunun yaşı onu keçmişdi, onlar Yavada hardasa kişilər üçün nəzərdə tutulan düşərgədə idilər (Bu, sonradan məlum oldu, bütün bu zaman ərzində anam ərinin və övladlarının harada olduğunu, hətta onların sağ olub-olmadığını da bilmirdi).
Nənəmin – anamın anası, böyük bəstəkar Van Maarenin arvadı – sağlıq durumu yaxşı deyildi. Sonlara doğru onu yalnız mətbəx rəfində arıq, rəngi sarımtıl, hər keçən gün səpgiləri daha da artan, eyni zamanda bədəni soyuyan halda – hərçənd günəş çöldə yandırıb-yaxırdı və isti içəriyə də vururdu – xatırlayıram. Gecələri bədənini isti saxlamaq üçün bacımla mən növbə ilə onunla yatmalı olurduq, amma sona kimi dözə bilmədi, o da, bəstəkar əri kimi, yapon düşərgəsində öldü.
Qəfildən anam yeganə qızını da itirir, bacım dizenteriya xəstəliyinə yoluxmuşdu, sonra da başqalarını yoluxdurma riski olduğu üçün onu düşərgə hospitalı deyilən yerə aparmışdılar. Həmin yerə daxil olan hər kəsin oradan diridən çox ölü çıxmaq şansı vardı (Bacım yaxşılaşdı, 1945-ci ildə, onun səkkiz yaşı olanda dörd yaşında geyindiyi paltar hələ də əyninə olurdu).
Məni də anamın yanından ayırdılar, yaxud belə deyək, onu məndən ayırdılar. Necə ki, o, mənim sahib olduğum son şey idi, mən də onun hələ də sahib olduğu son şey idim.
Amma ikimizin də ən son sahib olduğumuz şey bizim həyatımız idi. Yəqin, bu, anam üçün az əhəmiyyətli nəsnə idi, mən isə həyatın nə olduğunu öyrənmək üçün kifayət qədər yaşamamışdım.
Yaponların Tcidenq düşərgəsində istifadə etdiklər psixoloji işgəncə texnikaları arasında müntəzəm, amma gözlənilməz reydlər də vardı. Bu reydlər vaxtı əslində qadın düşərgəsinə məxsus olmayan bütün oğlan uşaqları analarından ayrılıb həmin evdən aparılırdı. İçlərində mənim də olduğum bu balaca oğlanlar uzun sıralara düzülür və düşərgədən bəzən günlərlə yol gedərək harasa başqa yerə aparılırdı. Həmin ərəfədə isə o qadınlar arasında oğlancığazların ya güllələndiyi, ya da yaşı ondan aşağı oğlanlar üçün nəzərdə tutulan, “uşaq karvanı olan” hansısa İndoneziya arxipelağının adasına dəniz yolu ilə aparıldıqları ilə bağlı şayiələr dolaşırdı.
Bu ekspedisiyalar haqqında heç nə xatırlamıram, xatırladığım sadəcə biz oğlanları işlətdikləri idi. İşimiz ya alaq otlarını təmizləmək, ya harasa daş düzməkdən, yaxud, odun yığmaqdan, taxtabiti tutmaqdan ibarət olurdu. Başqa sözlə, biz “uşaq işləri” görməli olurduq. Amma bir yapon əsgərinin dizinin üstündə oturduğum, onun siqaretindən bir qullab almağa mənə icazə verməsi də yadımdadır.
Dəqiq yadımda qalan məni anamdan kal meyvəni budağından dartıb qoparanda ağacın üzərindəki bütün yarpaqlar narahatlıqla xışıldayır ha, elə ayırmaqlarıdır.
Məşhur babama məxsus köhnə topi qoyurdum başıma (Kişilərin geyindiyi ənənəvi İndoneziya baş geyimi). Onun baş geyimi ilə bəzənib Tcidenq boyunca təntənə ilə addımlayırdım.
Əgər düşərgədə gəzərkən bir yaponla qarşılaşsan, bu zaman hörmətlə dayanıb ona təzim etməli idin. Bu məcburi hörmətə mən özümünkünü də əlavə etmişdim: mübaliğəli əda ilə topimi başımdan çıxarır və qalın səslə: “Tabe, tuan” (malay dilində: “Salam, cənab”) deyirdim. Əgər bunu anamın əlini tutarkən edirdimsə, onda əsgər keçəndə başımı onunla birgə tozlu yollara doğru təzim edirdim. Bu zaman o, qəzəblə qolumu çəkərdi, yaxud, mərasim bitən kimi başıma birini ilişdirərdi və topim başımdan uçub düşərdi.
Anama uzaq məsafədən mənim qayıdan uşaqların arasında olduğumu deyən məhz bu topi idi, analarından ayrılan başqa oğlanların başları arasında yellənən bu topi! Mən heç zaman qayıdan uşaqların arasında olmamışam. Hər zaman xaotik durumlarda, yürüşlərdə, “çıx düzül” çağırışlarında, mənim arasında itdiyim sıxışan izdihamda olduğumda belə anam məni papağımdan görüb tanıyardı.
Anamla mən bir-birimizi yenidən tapdığımızda hətta anam üçün papağımı yenidən çıxartmışdım: “Tabe, nynonya”. Anamı yenidən tampaqda heç zaman uğursuz olmamışam, yalnız biri mənim anam olan minlərlə ananın içində belə anamı tapardım.
Atdığım hər addımda anamla aramızda məsafə böyüyürdü və sonda anam qeyb oldu. Oğlanların cərgəsi küçəni buruldu, düşərgəni tərk etdi və məşğul küçələr bağlandı, amma anam qeyb olmazdan öncə ona yelləmək üçün papağımı çıxartdım. Xudahafiz, əziz ana!
Anamla mən məhz həmin tarixdən bəri – indi artıq, demək olar ki, 40 il – bir-birimizlə görüşüb xudahafizləşərkən ayrılığımızı malay dilində olan xüsusi bir vidalaşma sözü ilə möhürləyirdik. Uşaq vaxtı çevrilib bir daha anama baxar, papağımı çıxarardım, anam isə mənim uşaqları itələdiyim, özümün sıxışdırıldığım, ona “Ketemu lagi!” (malay dilində: “Səni sevirəm, xoşbəxt, ol, bəxtəvər ol”) qışqırdığım anlarda arxada, yol kənarında qalardı.
“Ketemu lagi” sözlərini dayəmiz İtihdən eşitmişdim. Anam onu və onun kiçik övladlarını düşərgəyə götürəcək yük maşınının içində yox olduğunda İtih hönkürtü ilə ağlayaraq bu sözləri deyib anamın önündə bizimlə vidalaşmışdı.
Mən bu sözləri anama qışqırdığımda onun üzündə təəccüb ifadəsi yarandı. Bu sözlər bir uşağın ağzından çıxa bilmək üçün son dərəcə təntənəli, son dərəcə arsız səslənirdi. Amma sonra anam gülmüşdü, mən də həyatımın qalan hissəsində bilmişdim ki, anama “ketemu lagi” desəm, güləcək.
Bu sözlər “xudahafiz”dən daha çox şey deməkdir. Bu sözlərin mənası “gedəcəyin yerdə xoşbəxt, bəxtəvər olasan”dır.
Bu sözlər onun ölümünə kimi bir-birimizə yüzlərlə dəfə “xudahafiz” dediyimiz anamla mənim aramda müqəddəs, ayrılıq anlamını verən koda çevrildi, çünki biz hər ikimiz nadir hallarda dayanan külək kimi idik, hər zaman hardansa harasa əsirdik. Və son bir neçə dəfəyə kimi bir-birimizə “xudahafiz” dediyimiz hər bir halda biz gülərdik. Axır vaxtlar yalnız gülərdik, amma sadəcə gözlərimizlə gülərdik, hərçənd bircə dəfə hönkürüb ağlasaydıq, bu, bizə daha çox uyğun gələrdi.
III
BAŞQA HAVAYLA NƏQL EDILƏN EYNI ƏHVALAT
Müharibədən sonra Niderlanda geri göndərildikdən sonra mən, demək olar, dərhal uşaqlığımın qalan dövrü ərzində monastır tipli internat məktəbdən yox oldum. Çünki düşərgədə yaşadıqlarım və İndoneziyada postmüharibə dövründə baş verən digər olaylar məni “vəhşiləşdirmişdi”. Mənim “mənəvi hisslərim”, “doğru olana”, “səhv olana” qarşı “hisslərim” yox idi və heç bir səlahiyyət, hakimiyyət tanımırdım.
(Həqiqətən də həmin günlər mən son dərəcə xoşbəxt idim, heç vaxt qorxmazdım, heç vaxt, heç vaxt nə iləsə bağlı şübhə içində olmazdım, heç vaxt kədərlənməzdim
Yəqin, onlar məni belə eləmişdi. Mən ən azından Roma papası, yaxud da baş nazir olacaqdım və valideynlərim də mənimlə fəxr edəcəklərdi).
Məni internat məktəbə verdikləri gün anam boz rəngli sombrero – kənarından bir qədər sallanan duvağı olan şlyapa – başında əyilib “Xudahafiz” deyib məni ağzımdan öpdüyündə həmin duvağ üzümün qarşısına düşür. Bu hadisə həyatımın qalan hissəsi üçün də xarakterik idi – biz bir-birimizi hörümçək toru maneəsinin arasından öpürdük.
O vaxtdan mənimlə xəyanətkar qadınlar arasındakı maneə heç zaman qalxmadı – o andan anama olan nifrət mənim həyata baxışıma damğasını vurdu.
Mən itaətkar olmalıyam. Beş həftə ərzində həftəsonları evə gələcəkdim və həmin beş həftə tez ötüb keçəcəkdi. Cüzdanımı itirməməliydim, onun içində vacib sənədlər (xaç suyuna salınmağım haqda sertifikat, şəxsiyyət vəsiqəsi, kofe talonları, şəkər tozu talonları) vardı.
Ketemu lagi, ana!
Addımlamaq əmri – mən bu əmri çox gec anlamışdım – verildiyində üzərimə gələn şagirdlərin cərgəsində öz yerimi aldım. Mən oyun meydançasının kənarında, bütün oğlan internatında rahatlıq tapdığım şabalıd ağacının altında dayanıb anama baxırdım. Bizə marş əmri verən təlimatçıya baxıb gülürdü (Onun özünəməxsus gülüşü vardı). Təlimatçının belindəki ipdən yarım metrlik çubuq sallanmışdı. Məncə, belə bir çubuqla yaxşı adam çırpmaq olardı. Yapon düşərgə qarovulçusu ilə təlimatçı arasındakı fərqi başa düşmürəm. İndi, 1950-ci ildə qeyri-ixtiyari addımladığım cərgə ilə beş il öncə – onda da anamdan uzaqda – addımladığım cərgə arasındakı fərqi də başa düşə bilmirəm. Onda, heç olmasa, başımda papağım olurdu, anam məni papağıma görə dərhal başqa oğlanların arasında tanıyırdı. İndi isə həmin papaq başımda yoxdur və onun cərgəni nəzərdən keçirən gözlərinə görə deyə bilərəm ki, məni artıq başqa oğlanların arasında seçə bilmir. Amma digər tərəfdən, bu ana ilə beş il öncəki ana arasındakı fərqi başa düşə bilirəm.
Onlar anamı yapon düşərgəsində niyə ölümünə döyməmişdilər?
İllər keçirdi, anamla mən küləkli stansiyalarda qatar cırıltı ilə stansiya zalına daxil olduğunda, qatar məni içinə alıb oranı tərk etdiyində, stansiyanı tərk edib gurultu ilə qaranlığa daxil olduğunda bir-birimizlə xudahafizləşirdik. Qatar burulardı və dərhal da platformada dayanıb yaylığını mənə yelləyən anam qatarın təkərlərinin taqqıltısının arxasında yox olurdu.
Biz bir-birimizə heç kimin başa düşmədiyi şeylər qışqırırıq.
Biz gülürük.
Özümü o yerə qoymuram.
Danni səfərini davam etdirir
İllər ötüb keçir. Anam daha məni stansiyadan ötürmür.
Valideynlərim dəmir yolunun arxasında yerləşən evə köçüb orada yaşayır. Ötən qatarın içindən bir saniyədən də az müddətdə yuxarı mərtəbədə lampanın işıqlandırdığı pəncərə kənarında dayanıb dəsmal yelləyən anamı görürəm. Mən kitab oxuyuram.
Qoy gəbərsin, qoca cındır, sentimental vicdanını xilas etmək üçün daha uzun məsafədən daha böyük cındır parçasını mənə yelləyir.
Çamadanımdakı təmiz paltarların arasına bir neçə kiloqram konfet, bir neçə qutu biskvit və şokolad plitləri dürtüb. Necə ki mən ilk evlilikdən olan övladlarımı – sonradan onları tərk etmişdim – məmnun etmək üçün onlar həyatımdan, şükür Allaha ki, bir neçə aylıq çıxmadan öncə ovuclarına pul basırdımsa, bu da dəqiqliklə ona oxşayırdı.
Hiss etməyi kimdən, nə zaman, harada öyrənməli idim ki?
Mənimçün anam artıq ölmüşdü, həmin andan bəri heç zaman onun haqqında içdən, ciddiliklə düşünməmişəm.
Hər il sadəcə ad günü ərəfəsində onun hesabına pul köçürərdim, vəssalam.
Həmin konfetlərin pulunu sonradan ona ödəmişdim, mənə oxumağı öyrətdiyi üçün isə sonradan onun oxumuş ola biləcəyi kitablar yazmaqla ödəniş etmişdim. Amma necə ki o, heç zaman – haqlı olaraq – mənə ona göndərdiyim pullara görə təşəkkür etməmişdi, eləcə də yazdığım bir sətri belə oxumamışdı, bu da belə! O, krossvord həll etməyə üstünlük verərdi və mən buna görə onu heç zaman günahlandırmazdım.
Və bu müvəqqəti ayrılıqlar, nəhayət ki, anamla mənim aramdakı bütün əlaqəni kəsdi və mən onunla özüm, eyni zamanda başqaları ilə özüm arasında çəpərlə yaşamağa öyrəndim. Sevgim itib.
Anam öldükdən sonra mənə göndərilən ölüm elanına gəldikdə isə, xahiş etdim ki, onun övladları arasında mənim adım qeyd edilməsin. Hə, anam olması həqiqət idi. Hə, anam olmadığı da həqiqət idi. Həyatımdan əsən bir küləyə bənzəyirdi:
bəzən mənə toxunsa da, çox zaman orada deyildi.
Birdən ölməzdən öncə həmin axşam məni yığsa, necə olardı? Ola bilər, həmin pendir sendviçini onun üçün hazırlayardım və ola bilər, o, divandan yıxılanda onu əllərimlə tutardım və ola bilər ki…
Amma bu, belə olmadı, necə ki, başqa çox şey də baş vermir və əvəzində tamam başqa şeylər baş verir.
Əşşi, cəhənnəm olsun e!
Yəni demək istəyirəm, bütün analar cəhənnəm olsun.
IV
Anam ölən gün qonağım vardı. Bu, bir yazıçı idi (Hər şeylə maraqlananlar üçün deyim ki, həmin yazıçı Ger Verrrips idi). Biz siyasət və ədəbiyyat haqqında danışdıq. Biz ən çox Yazıçılar Birliyi və mənim niyə ora üzv olmaq istəməməm, bunun mənim paranoid xarakterim, yaxud sosiallaşa bilməməmlə nə dərəcədə bağlı olması barədə danışdıq. Heç kimə ehtiyacım yoxdur və heç kimə də ehtiyacımın olmasını istəmirəm. Hər şeyi özüm etməyə üstünlük verirəm. Yazıçılar Birliyinin üzvlərindən beşdədördünü öz həmkarım hesab etmirdim. Vaxtımı boş-boş şeylərə hədər etməkdənsə nəsə yazmaq istəyirəm. Məni rahat burax, çünki olduğum yerlərdə heç nə toxunulmamış qalmır və hay-küy düşür.
Qonağım getdiyində Niderland-1 və Niderland-2 kanllarında televiziya proqramları artıq yekunlaşmış, Almaniya-1 kanalında isə sənədli film gedirdi: “Kumonosuyo”. Bu, Maqbetin yapon versiyası idi: “Hörümçək torlarındakı meşədə qəsr”. Rejissoru Akira Kurosava idi.
Ekrana baxırdım, amma fikrim başqa yerdə idi, baş verənləri izləməyə cəhd etmirdim, amma diqqət yetirəndə qıcıqlandım: bu barbar Krauts yapon dialoqlarını alman dilində dublyaj etmişdi.
Filmdə almanca danışan Maqbetin aqibəti Tcidenqin komendantı Keniçi Sonenin aqibəti ilə eyni idi.
Şeirlər...................
(Müharibədə kim daha pis idi? Yaponlar, yoxsa almanlar? Bəs düşərgələrdən hansı daha qəddar idi, yaponlarınkı, yoxsa almanlarınkı?
Alman düşərgələrindən keçib sağ qalan heç kəs bu barədə nostalgiya və mərhəmətlə danışmayıb. Alman düşərgələrindən sağ çıxanlar heç bir zaman yapon düşərgələrinin keçmiş məhbusları kimi gülmürdülər. Ehtimal ki, onlar bunu əslində yüngülləşdirilə bilinməyən məsələni yüngülləşdirmək üçün edirdilər.
Ölüm xidmətçiləri almanca, həmçinin yaponca danışırdı. Bəzən mən televizorda bir sivil millətin xidməti dilinin digəri ilə əvəzləndiyini görürəm, eyni zamanda müşahidə edirəm: yapon almanca danışır – elə bil ki, Yaponiyada Krautsun dili yapon dilinə dublyaj edilib.
Ölümün vecinə deyil onun xidmətçiləri hansı dildə danışır.
Filmin nümayişi davam edirdi, arada baxırdım, gözləyirdim yuxum gəlsin, özümü dabanımdakı döyənəkləri təmizləməklə məşğul edirdim – əvvəl əyə ilə qaşıdım, sonra cod törpü ilə, sonra hamar törpü ilə.
Artıq bir çox aylar idi ki, bu gigiyenik akt tikanlı qabarlar səbəbindən həyata keçirilməli idi. Çünki döyənəklər heç bir müalicə ilə keçməyən dözülməz qaşınmaya səbəb olmaqdan savayı, həm də corablarımda, hətta döşəkağımda da deşiklər əmələ gətirirdi.
İrəliləməkdə olan meşə payını vermək üçün Maqbetə yaxınlaşmaqda ikən rəndələnmiş qartmaq xışıltı ilə ayağımın altına saldığım (bu, “de Volkkrant” qəzetinin 26 yanvar sayı idi. “Maonun dul qalmış arvadı edam edilir. Edam cəzası qüvvədə saxlanılır) qəzetin üzərinə düşür, qalın yaşılımtıl unabənzər qat yaradırdı.
Yığılmış qartmağı bağçaya atmaq üçün qəzeti götürdüm. Mən onları kremasiya olunmuş meyitin külü havaya səpilən kimi havaya səpdim ki, külək onu hər tərəfə dağıtsın, amma toz tullantıları dərhal tökülüb yerdə qaldı – onları harasa aparmaq, hətta onlara toxunmaq üçün belə külək yox idi. Bir hissəsi üzümə düşdü və alnıma, yanaqlarıma, qaşlarıma çırpıldı.
Evin ətrafında duman topaları bir-birinin üzərində qalaqlanmışdı. Süst bir Niderland qış axşamı idi, nə soyuq idi, nə soyuq deyildi. Əgər əslində gecə olmasaydı, gündüz olduğunu da düşünə bilərdin. İlin bu çağında dünyanın bu hissəsində gündüz də gecə kimi boz, görüntü isə eyni olur, həftələrlə səmadan yerə gecə olduğu kimi, gündüzlər də görünməyən və eşidilməyən nəmişlik ələnir – dərin bir səssizlik hökm sürür.
Bağçamın ağacları, kolları və çəpərləri mənim dünyamla başqa dünyalar, mənimlə yüzlərlə başqa yazıçılar, mənimlə oxucularım arasında sərhəd formalaşdırır, hərəkətsiz vəziyyətdə öz yerlərində səhnə rekvizitləri kimi durur və dumana bürünməyə icazə verirlər. Maqbet kimi, mən də bu səhnənin nə zamansa gəzməyə başlayacağına inanmırdım.
Bağçamda keçirdiyim həmin bir neçə saniyədə mən illər öncə əynində əjdaha mavisi şəffaf geyim olan Liza haqqında və cəmi bir ay öncə gördüyüm Liza haqqında düşündüm. Adınız uca olsun! Mübarək və bərəkətli olsun! Qadınlar arasında.
Onu yaşadığı kiçik şəhərdə pəncərə kənarında dayandığı vəziyyətdə düşündüm. Şəhər duman qübbəsi altındadır, amma Liza onun konturlarını o qədər yaxşı bilir ki, qızılı rəngli gözləri ilə dar, balaca küçələrin xətlərini tutub sanki duman yoxmuş kimi gedə bilər. Hər ikimizin içkili, yaxud yarımiçkili olduğumuz, bir-birimiz qarşısında heç bir öhdəliyimizin olmadığı, amma eyni zamanda bir-birimiz üçün şəhvətlə yandığımız həmin yerlərə. Görün cingilti səsi kimdən gəlir? Biz orada, dar küçələrdə onun mənzilinə yetişməzdən öncə bir-birimizə sarıldıq, bir az öpüşdük, bir az bir-birimizi dişlədik, bir az sığalladıq, bir-birimizə əsrlərlə yaşı olans sözlər dedik. Şəhərin dekorasiya olunuşu. Güllər. Bayraqlar. Onun həmin şəhərdə bu kəlmələri dediyi yer: “Bu, Beytlehemdə tövlədir, bu, Nazaretdə evdir…” Bu sözlərə mən ürəkli qurbağanın qurultsundan ibarət istehzalı cavab verdim.
(Mən “yaxşı” biri deyiləm. “Mən çox “kobud” və “acıdiləm”. Mən “hissiyyatsızam”. Həyatımdakı hər kəsin sonda etdiyi kimi, o da bu sözləri deyəcək, amma o zaman mən artıq getmiş olacam.
Bu Liza mənimçün hansı məna daşıyırdı?).
(Suzanbağı yarpağımın üzərində oturmuşam və o qədər hava yığmışam ki, boğazım, yanaqlarım şişib, başım qan rəngi alıb. Öp məni. Mən qurbağa kimi eybəcərləşdirilmiş bir qurbağayam. Bəzən dilimi harpun kimi uzadıram, cırcırama tuturam, sonra onu çeynəyib əzdikcə sellofan kimi çənəmdə xışıldayır və onu uduram).
Xəyallarımda onu sanki televizor ekranındaymış kimi, saatsazın dükanının pəncərəsinin üstündəki lampanın işıqlandırdığı dördbucaq pəncərədə görürəm. Gecə xalatında idi, amma yata bilmirdi, narahat idi, necə ki mən onun haqqında düşünürdüm, o da mənim haqqımda düşünürdü, adımı pıçıldayırdı. Onun gecə xalatı zərif mavi və zərif bənövşəyi parçadan və şəffaf idi, amma çox heyif ki, pəncərə altlığı onu tamamilə görə bilməyim üçün bir qədər hündür idi, sanki qızılı rənglənmiş üçbucaq idi. Və incə geyimin üstündə qırçınları, büzmələri vardı, qızsayağı uzun saçı isə büzmənin üzərindən uzanır, onun döşlərini də görünməz edirdi. Amma bu xəyali Liza bir əli ilə tor pərdəni qaldırdığında mən onun qolunun altındakı qızılı gördüm.
Bir anlıq Liza ilə onun yataq otağında olduğumu xəyal etdim. Onun şəffaf paltarını cırıram və illər öncə etdiyim kimi, bədəni ilə aşağı sürüşdürürəm. Hər iki dizini sevimli sifətinin iki tərəfi boyunca ehtiyatsızcasına yerə sıxıram. Burada önəmli olan “ehtiyatsızcasına”dır. Hər dəfə təkan verdiyimdə o da, mən də növbə ilə Müqəddəs Bakirəyə səslənirdik: Allahın, Mistik qızılgülün, David qülləsinin, Fil dişi qülləsinin, Qızıl Evin, Ruhsal gəmi, müqəddəs gəmisi, qiymətli gəmisi… Bizim üçün dua et. Bizim üçün dua et. Qurrr! Qurrr! Sonra mən gözqamaşdırıcı ağ işığın parlaqlığında partladım və yüzlərlə saatın tıqqıltısında və uğultusunda yox oldum.
Sonradan fikirləşdim: yəqin, anam elə həmin saniyənin bir bölümündə ölmüşdür.
Hərəkətsiz səhnəmin ortasında dayanıb ciyər dolusu dumanı içimə çəkdim. Qəzeti səkkiz dəfə bükdüm. Evə qayıtdım, orada arvadımın nəfəs alışını hiss etdim. Qızımın nəfəs alıb-verişini eşitdim.
Hərəkətsizliyin başladığı yaşa yetişmişdim.
Həyat, sevgi, ədəbiyyat və ölüm – bunlar artıq mənim vecimə deyildi. İndi artıq çox gec idi. Mən artıq təyinat nöqtəmə yetişmişdim, bu, demək olar ki, yekunlaşıb.
Özümü vanna otağının güzgüsündə gördüm, keçəlləşən kəlləmi, qalan ağ saçlarımı gördüm. Qartmaqlı ayaqlarımın tozunu üzümdə gördüm.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/yerun-brauvers/qirmizi-batiq-68341949/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
“Denni gəzintiyə çıxır” – red.
2
“Batan”, yoxsa “Qürub” – red.