Читать онлайн книгу «36 пытанняў па гісторыі Вялікага княства Літоўскага» автора Яўген Аснарэўскі
36 пытанняy па гiсторыi Вялiкага княства Лiтоyскага
Яyген Аснарэyскi
У кнiзе прадстаyлены як папулярныя, так i нестандартныя пытаннi па гiсторыi Вялiкага Княства Лiтоyскага. Што азначае слова Лiтва? Цi праyда, што лiтоyцы захапiлi Наваградак? Як жылося жанчынам ВКЛ? Цi было y Лiтве паляванне на ведзьмаy? Хто з вялiкiх князёy адрознiваyся розумам? На гэтыя i iншыя пытаннi адказвае аyтар кнiгi, цытуючы асабiста перакладзеныя iм, надзейныя дакументы.
36 пытанняy па гiсторыi Вялiкага княства Лiтоyскага
Яyген Аснарэyскi
© Яyген Аснарэyскi, 2024
ISBN 978-5-0064-5262-6
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero
Уступ
Як зроблена нудная кнiга пра гiсторыю дзяржавы?
На думку аyтара, нудная кнiга yключае сухi тэкст, бясконцыя цытаты з даyно неактуальных працаy, памылковыя дадзеныя, якiя вандруюць з публiкацыi y публiкацыю…
Але аyтар гэтых радкоy вырашыy напiсаць нянудную кнiгу!
Таму чытач не сустрэне тут паслядоyнага выкладу тых падзей, якiя даyно апiсаны y iншых выданнях. Кароткi храналагiчны выклад гiсторыi Княства можна знайсцi нават у вiкiпедыi, але гэтая кнiга прапануе чытачу iншае.
Аyтар, у канве акадэмiчнай навуковай працы, канцэнтраваyся на развянчаннi гiстарычных мiфаy, вылучэннi гiпотэз i асвятленнi менш вядомых фактаy аб Вялiкiм княстве Лiтоyскiм. Але iнфармацыя тут дадзена y навукова-папулярным ключы. Такiм чынам, кнiга спалучае y сабе як прыкметы строга навуковай працы, так i навукова-папулярнага выдання.
Такi падыход дазваляе аyтару спадзявацца, што кнiга не стомiць непрафесiйнага гiсторыка, але пры гэтым будзе нечым карысная i прафесiяналам нашага цэха.
Для кнiгi была адабрана некаторая колькасць пытанняy, з лiку дасланых аyтару – як стандартных, так i даволi арыгiнальных.
Валодаючы дастатковай квалiфiкацыяй для yласных даследаванняy i навукова-крытычнага падыходу да матэрыялаy аyтар шануе сцiсласць. Таму, падчас працы над дадзенай кнiгай, не ставiлася задача стварыць вялiзнае па аб'ёме выданне, пры гэтым перапiсаyшы y яго дзясятак працаy iншых гiсторыкаy.
У якасцi доказаy, тут выкарыстаны пэyныя дакументы, а гiпотэзы аформлены як гiпотэзы, а не «абсалютная iсцiна».
Усё, вядома ж, для таго, каб стварыць максiмальна аб'ектыyны аповед пра мiнулае.
Працягваючы нясцiпла хвалiць сваю працу, аyтар адзначыць, што стараyся захоyваць «нацыянальную нейтральнасць».
Не сакрэт, што еyрапейская дзяржава, якой прысвечана гэтая кнiга, да гэтага часу служыць прадметам спрэчак, i гэтыя спрэчкi, нярэдка, закранаюць нацыянальныя сiмпатыi спрачальнiкаy; гэта значыць, палемiсты iмкнуцца давесцi, што Вялiкае княства Лiтоyскае павiнна з'яyляцца спадчынай менавiта iх народа.
Аyтар знаёмы з лiтоyскiмi, беларускiмi, польскiмi i рускiмi публiкацыямi i канцэптамi, якiя тлумачаць, што з сябе yяyляла ВКЛ. І таму чытач зможа yбачыць на старонках дадзенага выдання iдэi з розных гiстарыяграфiчных прастор, прычым кожная з iх была падвергнута крытычнаму аналiзу, а не проста бяздумна yпiсана y новы тэкст.
Аyтар самастойна пераклаy дакументы, якiя тут цытуюцца, выканаyшы, сярод iншых, рыфмаваныя пераклады.
Сканчаючы гэтае дакучлiвае yсхваленне yласнай працы, аyтар хоча прысвяцiць некалькi слоy сваёй папярэдняй кнiзе пра ВКЛ, якая мае назву «Вялiкае княства Лiтоyскае i беларускi нацыянальны мiф».
Чытач быy настолькi паблажлiвы, што добра прыняy тую працу, таму яе стваральнiк ад душы кажа дзякуй усiм, хто прачытаy кнiгу i застаyся задаволены. Ну а тым, каму кнiга yсё ж не спадабалася – дзякуй за выдаткаваны час.
Чытачу незнаёмаму са згаданай кнiгай, аyтар, зразумела, раiць яе прачытаць.
Асаблiвае задавальненне аyтару даставiла yвага да яго мiнулай працы з боку мэтраy айчыннай навукi, у прыватнасцi, водгукi Вячаслава Леанiдавiча Насевiча, якога аyтар чытаy яшчэ y школьныя гады.
Застаецца спадзявацца, што i гэтая праца прыцягне yвагу калег. Хоць кнiга, як сказана вышэй, арыентавана на масавага чытача i не yтрымоyвае велiзарнага масiва новых дадзеных, яе тэкст, як таксама было адзначана раней, паказвае дэканструкцыю yстояных мiфаy, што, тэарэтычна, можа быць цiкава не толькi аматарам гiсторыi, але нават некаторым прафесiяналам.
Ну вось, дарагi чытач, хопiць лiшнiх слоy! Прыйшоy час для пытанняy i адказаy!
Аб пачатку i yладарах
Як зьявiлася слова Лiтва?
Першыя згадкi Лiтвы адносяць да 1009 года. У яе рэгiёне тады загiнуy прапаведнiк Бруна Кверфурцкi – нямецкi арыстакрат, якi меy высокi сан бiскупа.
У Кведлiнбургскiх аналах, датаваных XI стагоддзем, чытаем аб тым, што Бруна быy абезгалоyлены in confinio Rusciae et Lituae, гэта значыць «на мяжы Русi i Лiтвы».
Старонка Кведлiнбургскiх аналаy. Першая згадка Лiтвы (вылучана y тэксце).
Адносна значэння i паходжання назвы iснуе мноства розных версiй. Больш-менш пераканаyчыя гiпотэзы звязваюць назву з прытокам Вiлii, маленькай рэчкай Летаyкай. Аyтар можа тут заyважыць, што шлях наймення нейкага племя па назве геаграфiчных аб'ектаy здаецца цалкам лагiчным. Да прыкладу, дрыгавiчы – адно з леглых у аснову беларускага этнасу yсходнеславянскiх плямёнаy, верагодна, атрымалi назву дзякуючы балоцiстай мясцовасцi, якую яны займалi. У беларускай мове, як вядома, i зараз ёсць слова «дрыгва».
Палачане, якiя засялялi першую самастойную дзяржаву продкаy беларусаy – Полацкае княства, як можна думаць, атрымалi назву ад ракi Палаты.
У сучаснай Рэспублiцы Лiтва дастаткова папулярная версiя з паходжаннем iмя краiны ад назвы дружыннiкаy, што былi y атрадах лiтоyскiх нобiляy. Такiх ваяyнiкоy нiбы звалi «лейчы». У гэтым выпадку тлумачэнне нагадвае версiю з паходжаннем не зусiм зразумелага славянам слова «русь», якiм першапачаткова, як лiчыцца, называлася варажская дружына скандынаyскiх манархаy, што кiравалi yсходнеславянскiмi землямi.
Маргiнальная версiя гаворыць аб паходжаннi назвы Лiтвы ад славянскага племя люцiчаy, якiя жылi на тэрыторыi сучаснай Германii. Абгрунтоyваюць гэтую сувязь звычайна назвамi населеных пунктаy на землях Беларусi, беларускiмi прозвiшчамi з коранем «лют» ды iншымi, аналагiчнымi па дарэчнасцi, аргументамi.
Аyтар, мякка кажучы, скептычна глядзiць на падобныя развагi i прапануе прыхiльнiкам падобных тэорый запiсаць у «спадчыну люцiчаy» швейцарскi Люцэрн цi, да прыкладу, Пiмпальгаон Лют у Індыi. Нашчадкам люцiчаy, для людзей, якiя разважаюць такiм чынам, мабыць, павiнен з'яyляецца i знакамiты нямецкi багаслоy Марцiн Лютэр, а можа быць нават чарнаскуры змагар за правы афраамерыканцаy Марцiн Лютэр Кiнг. І вядома ж, у гонар люцiчаy была названая кветка – казялец (люцiк).
Кажучы больш сур'ёзна, варта адзначыць, што фанетычных супадзенняy, зразумела, недастаткова для вылучэння навукова абгрунтаванай гiпотэзы. Гiсторыкi павiнны карыстацца дадзенымi дакладных гiстарычных дакументаy i дапаможных гiстарычных дысцыплiн, а не псеyданавуковым аналiзам фанетыкi.
Капаннi y лексiцы гiстарычных дакументаy увогуле з'яyляюцца любiмым заняткам многiх гiсторыкаy-маргiналаy.
Аyтар асабiста чытаy у iнтэрнэце запiсы некаторых аматараy гiсторыi, якiя цалкам сур'ёзна вяшчаюць пра адрозныя адзiн ад аднаго народы лютаy, лiтванаy, лiтвiнаy, лётаваy i iншых лiтванораy. Падобныя «народы» з'яyляюцца як следства разнабойнай перадачы замежнымi хранiстамi назову лiтоyцаy.
Думаць, што лiтваны i лiтоyцы з'яyляюцца рознымi народамi, гэта прыкладна так, як думаць, што замежнiк якi называе, да прыкладу, рускiх «рузькiмi» гаворыць аб асобным народзе, а не проста перакручвае назву з-за няздольнасцi яе правiльна вымавiць.
Акрамя таго, прыхiльнiкi «люцiцкай Лiтвы» могуць даваць спасылкi на псеyдагiстарычныя працы аyтараy XIX-ХХ стагоддзяy, напрыклад, Паyла Шафарыка i Вацлава Пануцэвiча, якiя нiколi не з'яyлялiся кампетэнтнымi гiсторыкамi.
Аyтар дастаткова падрабязна асвяцiy тут «лютычную версiю», каб адзначыць яе непраyдападобнасць, у сувязi з чым яе неабходна рэзка аддзялiць ад прыкладна раyназначных, у плане пераканаyчасцi, «геаграфiчных версiй» i версii воiнаy-лейчы.
Пры гэтым, прыхiльнiкаy лiтоyцаy-лютычаy, сярод аматараy гiсторыi, не так ужо i мала. Аyтар нават меy магчымасць камунiкаваць з прафесiйнымi гiсторыкамi, якiя падзяляюць падобныя погляды.
Дарэчы, не ясна навошта стваральнiкам «люцiцкай версii» патрэбны гэтыя палабскiя славяне, калi ва yсходнiх славян ёсць свае прыдатныя iмёны. Вядомы, да прыкладу, сын кiеyскага ваяводы Лют Свенельдзiч, якi згадваецца y адносна дакладнай Аповесцi мiнулых часоy.
Менавiта ва yсходнеславянскiх i балцкiх мовах дарэчна шукаць асновы для назваy населеных пунктаy рэгiёна i прозвiшчаy мясцовых ураджэнцаy.
Але вернемся да назвы Лiтвы. Існуюць версii, якiя выводзяць назву гэтай балцкай дзяржавы ад нейкага мiфiчнага заснавальнiка. Падобнай схемай тлумачаць назвы племя радзiмiчаy, легендарным правадыром якiх з'яyляецца нейкi Радзiм. Ягоны брат Вятка, у сваю чаргу, нiбыта даy iмя племенi вяцiчаy.
У дадзеным кантэксце цiкавыя звесткi знакамiтага польскага гiсторыка Юзэфа Крашэyскага, якi згадвае пра князя Лiтво (Litwo). Гэты yладца, паводле легенды, заснаваy замак Garto (Гродна), а iмя князя перайшло на yвесь ягоны край. Мабыць, на фармаванне такой гiсторыi паyплывала найважнейшая роля Гродна y ВКЛ, ведаючы пра якую стваральнiкi легенды звязалi заснаванне наднёманскага горада з заснаваннем усёй лiтоyскай дзяржавы.
Часам слова Лiтва выводзяць ад простага i зразумелага славянам слова «лiць».
З вышэйпададзенага бачна, што адзiнай, агульнапрынятай i абсалютна пераканаyчай версii, якая тлумачыць назву Лiтвы, пакуль яшчэ няма.
Калi б аyтара настойлiва прасiлi выбраць адну з гэтых версiй, то ён, мабыць, зрабiy бы стаyку на геаграфiчную прыроду назвы, то бок пераход назвы ракi цi горада на тэрыторыю i этнас.
Аднак варта яшчэ раз падкрэслiць, што казаць, у дадзеным выпадку, варта толькi аб гiпотэзах.
Калi зьявiлася Вялiкае княства Лiтоyскае?
Некаторыя спецыялiсты (у асноyным лiтоyцы) з'яyляюцца прыхiльнiкамi тэорыi yтварэння ВКЛ яшчэ да Мiндоyга. Да прыкладу, у пэyным Галiцка-Валынскiм летапiсе згадваецца дамова валынцаy, заключаная y першай палове XIII стагоддзя з вялiкай колькасцю лiтоyскiх yладароy, галоyным з якiх звычайна лiчыцца той, што носiць даволi славянскае, па гучаннi, iмя, князь Жывiнбуд.
Згодна з ГВЛ:
«Імёны лiтоyскiх князёy былi: старэйшыя Жывiнбуд, Даyят, Даyспрунг, брат яго Мiндоyг, брат Даyята Вiлiкаiл».
Гэтыя дадзеныя, у спалучэннi з iншымi дакладнымi звесткамi, дазваляюць абгрунтавана сцвярджаць, што yжо на пачатку XIII стагоддзя (а, верагодна, i нашмат раней) у лiтоyскiх землях iснавала добра пабудаваная, iерархiчная пiрамiда, з манархам i арыстакратыяй на вяршынi.
Лiтоyскi гiсторык Томас Баранаyскас дакранаецца да пытання iснавання лiтоyскай дзяржавы y сваiм артыкуле «Mindaugo karunavimo ir Lietuvos karalystes problemos» i цалкам лагiчна заyважае:
«Лiтоyская дзяржава, верагодна, iснавала i да Мiндоyга».
Пры гэтым традыцыйна лiчыцца, што заснавальнiкам ВКЛ быy першы i апошнi лiтоyскi кароль Мiндоyг, якi кiраваy у XIII стагоддзi.
Аyтар падтрымлiвае версiю таго, што ВКЛ было менавiта аб'яднанай балта-славянскай (альбо славяна-балцкай) дзяржавай, адпаведна, менавiта Мiндоyг, якi першым распаyсюдзiy сваю yладу на буйныя славянскiя цэнтры Панямоння, зрабiy важны yклад у стварэнне гэтай дзяржавы.
Гады iснавання лiтоyскай дзяржаyнасцi можна, тэарэтычна, адлiчваць i ад перыяду, якi папярэднiчаy праyленню Мiндоyга. Але казаць пра ВКЛ, да yзвышэння лiтоyскага манарха y славянскiх гарадах, усё ж, на думку аyтара, не варта.
Цi праyда, што насамрэч Вялiкае княства Лiтоyскае стварыy Войшалк, а не Мiндоyг?
Вядома, што некаторыя даследчыкi выводзяць на першы план Войшалка, абвяшчаючы менавiта яго стваральнiкам ВКЛ. У такой ролi гэты yладца паказаны, напрыклад, у беларускага гiсторыка-аматара Мiкалая Ермаловiча i прафесара гiсторыi Сяргея Рассадзiна.
На думку аyтара, Войшалк сапраyды yнёс важнейшы yнёсак у фармiраванне дзяржавы. Аб'ядноyваючы мяцежныя балцкiя землi пад сваёй уладай, ён пры гэтым абапiраyся на дружыны славянскiх гарадоy.
Аднак Войшалк, заручыyшыся падтрымкай валынцаy, фактычна страцiy поyную незалежнасць i выступаy хутчэй васалам галiцка-валынскiх князёy, чым паyнаyладным манархам. Можа сын Мiндоyга адчуваy хiсткасць свайго становiшча i yсведамляy, што з'яyляецца непатрэбным канкурэнтам для валынскiх Рурыкавiчаy у барацьбе за yладу над Лiтвой, i менавiта таму рабiy дзiyныя для магутнага князя спробы сыходу y манастыр? Так цi iнакш, валынцы не пасаромелiся падняць руку на князя-манаха, i Войшалк быy забiты сынам i спадкаемцам караля Данiiла, Львом Данiлавiчам.
Пасля Войшалка y ВКЛ валадарыy галiцка-валынскi князь Шварн Данiлавiч. Аднак, па невядомых спецыялiстам прычынах, улада y Лiтве вярнулася y рукi мясцовага манарха, а менавiта Тройдзеня.
Некаторыя лiтоyскiя гiсторыкi жадаюць бачыць у прыходзе лiтоyскага yладцы нейкi зварот да «нацыянальных каштоyнасцяy» у тым лiку паганства, хаця акалiчнасцi атрымання yлады Тройдзенем невядомыя.
Затое з Галiцка-Валынскага летапiсу дакладна вядома пра хрысцiянскiх братоy вялiкага князя, што не сведчыць на карысць нейкага «лiтоyска-паганскага» характару дзяржавы, а наадварот гаворыць пра «падвойную прыроду» ВКЛ, у якiм улiчвалiся iнтарэсы як Лiтвы, так i Русi.
Менавiта Тройдзень нарэшце пачынае паспяхова супрацьстаяць валынцам, якiя да гэтага практычна yвесь час бяруць верх над лiтоyцамi, прынамсi y запiсах валынскiх хранiстаy.
Выкарыстоyваючы славянскую ваенную сiлу, у прыватнасцi, гарадзенскую дружыну, вялiкi князь змагаецца з валынцамi i захоплiвае вялiкi буйны i багаты Драгiчын (Драхiчын).
Такiм чынам, вялiкiя князi XIII стагоддзя, а менавiта Мiндоyг, Войшалк i Тройдзень, на думку аyтара, унеслi вялiкi yклад у фармiраванне дзяржавы на раннiх этапах яе iснавання. Таму, не адмаyляючы важную ролю Мiндоyга, трэба yлiчваць значэнне яго прымачоy на троне Лiтвы, i перш за yсё сына лiтоyскага караля, вялiкага князя Войшалка.
Фармiраванне дзяржавы, зразумела, не скончылася y XIII стагоддзi. Значны yклад у развiццё краiны yнёс вялiкi князь Гедымiн, якi выразна абазначыy сталiцу Лiтвы, горад Вiльню, i значна пашырыy межы сваёй краiны.
Але нават пры Гедымiне ВКЛ усё яшчэ нагадвала нейкую унiю напаyнезалежных княстваy. Зямлямi, якiя фармальна yключалiся y ВКЛ, кiравалi не толькi сыны Гедымiна, у прыватнасцi, Альгерд i Кейстут (адпаведна, вiцебскi i трокскi князi), але i, вiдаць, члены спрадвечных, славянскiх дынастый, да прыкладу, мiнскi князь Васiль.
Падобным чынам быy арганiзаваны пандзяржаyны звяз, вядомы y гiсторыi як Свяшчэнная Рымская iмперыя германскай нацыi, дзе асобныя землi кiравалiся адносна незалежнымi ад iмператара валадарамi.
Фармiраванне ВКЛ як адзiнай краiны, з выразна выяyленай i структураванай цэнтральнай уладай, было доyгiм, а важнейшы yклад у стварэнне дзяржавы yносiлi розныя манархi.
Адкуль паходзiлi манархi Вялiкага княства Лiтоyскага?
Не yносячы y разуменне гiсторыкаy нейкiх вялiкiх нечаканасцяy старажытныя дакументы паказваюць, што Лiтвой кiравалi этнiчныя лiтоyцы. Хоць, тут варта адзначыць, што iснуюць розныя версii паходжання лiтоyскiх yладнiкаy, пра што яшчэ будзе сказана далей.
Роднасныя сувязi балцкiх валадарцаy ВКЛ прадстаyляюць для даследчыкаy пэyнага роду складанасць, цi, кажучы iнакш, генеалагiчныя ланцужкi нясуць у сабе разрывы, якiя не дазваляюць дакладна вызначыць цi звязаны першы i апошнi кароль Лiтвы Мiндоyг з вялiкiм князем Гедымiнам.
Пасля Гедымiна паходжанне yсiх лiтоyскiх манархаy ужо добра прасочваецца на падставе пэyных дакументаy.
Апроч найбольш знакамiтых балцкiх yладцаy ВКЛ, такiх як Мiндоyг, Гедымiн, Альгерд, Вiтаyт i Ягайла, валадарамi Лiтвы з'яyлялiся значна менш вядомыя манархi. Напрыклад, пасля Войшалка Лiтвой кiраваy Шварн Данiлавiч з дынастыi Рурыкавiчаy. Гэта князь з'яyляyся адзiным, калi можна так сказаць, афiцыйным прадстаyнiком знакамiтай манаршай дынастыi Русi на стальцы ВКЛ.
Зрэшты, Войшалк знаходзiyся y падпарадкаваннi iншага галiцка-валынскага Рурыкавiча, а менавiта Васiлькi Рамановiча, якога, паводле пэyнага Галiцка-Валынскага летапiсу, сын Мiндоyга называy «бацькам i панам», што з'яyляецца традыцыйным для летапiсаy указаннем на васальную залежнасць. І хоць дакументы не дазваляюць даследчыкам вызначыць наколькi значнай насамрэч была залежнасць Войшалка ад Васiлькi, усё ж i гэтага Рурыкавiча можна лiчыць фармальным вярхоyным уладаром Лiтвы, хоць ён не фiгуруе y традыцыйных пералiках вялiкiх князёy лiтоyскiх.
Асвятляючы yклад Рурыкавiчаy у кiраванне Лiтвой можна адзначыць i некаторых жанчын, у прыватнасцi, князёyну, вядомую як Марыя Вiцебская, а таксама Іyлiанiю Цвярскую, якiя не мелi надта вялiкага yплыву на палiтыку краiны, але былi жонкамi вялiкага князя Альгерда.
Некаторыя даследаваннi ставяць пытанне аб паходжаннi ад Рурыкавiчаy княжацкага роду Вiшнявецкiх. Як вядома, Мiхаiл Вiшнявецкi быy вялiкiм князем лiтоyскiм i каралём польскiм.
У венах Соф'i Гальшанскай, заснавальнiцы магутнай дынастыi Ягелонаy, цякла кроy традыцыйна звязаных з Рурыкавiчамi князёy Друцкiх. Пры гэтым, нябачаныя гiсторыкамi мiнулага генетычныя даследаваннi, быццам бы паказваюць на паходжанне Друцкiх не ад Рурыкавiчаy цi Гедымiнавiчаy, але ад нейкай мясцовай дынастыi, з ваколiц Друцка.
Генетычныя даследаваннi таксама пацвярджаюць «варажскую версiю» паходжання Рурыкавiчаy, то бок кажуць аб паходжаннi Рурыка аднекуль з наваколляy старажытнага шведскага горада Упсалы, дзе yсё яшчэ yзвышаецца самы велiчны гатычны сабор Швецыi, якi стаy магiльным склепам тамтэйшых манархаy.
Зразумела, да iнтэрпрэтацыi дадзеных генетычных даследаванняy гiсторыкам трэба падыходзiць з вялiкай асцярожнасцю, бо гэтыя звесткi нельга пацвердзiць праз вывучэнне гiстарычных архiваy, а самi спецыялiсты-генетыкi нярэдка супярэчаць адно аднаму. Вядома, што y межах генетычнага даследавання беларусаy часам аб'яyляюць балтамi, а часам славянамi.
Прымаючы або адхiляючы скандынаyскае паходжанне вялiкага князя Шварна, нельга, аднак, абгрунтавана адмаyляць прысутнасць скандынаваy на троне ВКЛ, бо yладарамi Лiтвы былi прадстаyнiкi шведскага каралеyскага дома Ваза (Васа), а менавiта: Жыгiмонт III, Уладзiслаy IV i Ян II Казiмiр.
Лiтвой таксама валадарыy венгерскi арыстакрат Стэфан Баторый, чый род быy даволi цесна звязаны з родам Улада Цэпеша, прататыпа лiтаратурнага Графа Дракулы.
Прататыпам лiтаратурных персанажаy быy i яшчэ адзiн вялiкi князь лiтоyскi, а менавiта Генрых Валуа – кароль Францыi i брат Маргарыты Валуа: знакамiтай «каралевы Марго», з твораy Аляксандра Дзюма.
У пералiку вялiкiх князёy лiтоyскiх знаходзяцца прадстаyнiкi трох польскiх арыстакратычных родаy: Ян Сабескi, Станiслаy Ляшчынскi i Станiслаy Аyгуст Панятоyскi.
Каралi польскiя i вялiкiя князi лiтоyскiя Аyгуст Моцны i Аyгуст III належалi да нямецкага роду Вецiнаy.
Немалую yладу y ВКЛ мела вялiкая княгiня Бона Сфорца, з iтальянскага роду, прадстаyнiкi якога былi мецэнатамi вялiкiх людзей мастацтва, у прыватнасцi, самага знакамiтага мастака yсiх часоy – Леанарда да Вiнчы.
Бона, не з'яyляючыся манархам фармальна, аказвала значны yплыy на жыццё краiны. Гэтая прадпрымальная жанчына здолела зарабiць у Лiтве вялiкiя грошы, дзякуючы сваiм добрым эканамiчным рэформам.
Падобная прадпрымальнасць i yплыy Боны на палiтыку яе мужа Жыгiмонта I i сына Жыгiмонта Аyгуста настолькi не падабалiся лiтоyскiм i польскiм магнатам, што благая слава трымалася i праз 82 гады пасля смерцi каралевы, калi yплывовы польскi вяльможа i князь Свяшчэннай Рымскай iмперыi Каспер Дэнгаф называy каралеву польскую i вялiкую княгiню лiтоyскую Цэцылiю Габсбург «бонкай», гэтым намякаючы на жаданне Цэцылii мець рэальную палiтычную yладу, падобна Боне Сфорцы.
Такiм чынам, як не цяжка заyважыць чытачу, кампанiя лiтоyскiх манархаy адрознiвалася значнай разнастайнасцю i y ёй прысутнiчалi надзвычай цiкавыя асобы.
Адкуль паходзiла дваранства Вялiкага княства Лiтоyскага?
Не варта забывацца i на магутную арыстакратыю, тым больш што y ВКЛ рана акрэслiлася тэндэнцыя да абмежавання yлады манарха.
На момант напiсання гэтай кнiгi, у артыкуле пра русiнаy (Rusenai) лiтоyскай вiкiпедыi знаходзiцца тэкст, якi паведамляе, што продкi беларусаy амаль не yплывалi на палiтычныя працэсы Лiтвы да XVI стагоддзя, калi славянскiя, паводле паходжання, магнацкiя роды ВКЛ выйшлi на лiдзiруючыя пазiцыi. Падобныя сцвярджэннi yсё яшчэ папулярныя y лiтоyскай гiстарыяграфii. Іх, аднак, можна лёгка абвергнуць дакументамi.
Яшчэ y часы Мiндоyга адзiн з яго ваяводаy, паводле Галiцка-Валынскага летапiсу, носiць славянскае па гучаннi iмя Хвал, хаця варта адзначыць, што iмя, тэарэтычна, магло набыць больш славянскую форму дзякуючы славянскiм складальнiкам хронiк.
Аднак без усялякага сумнення Афанасiй Канстанцiнавiч з Разанi, якi знаходзiyся y лiку паплечнiкаy лiтоyскага манарха, належаy да славян, што яшчэ раз сведчыць на карысць рознай этнiчнай прыналежнасцi членаy ягонай свiты.
Вядома, што продкi беларусаy, наваградскiя i пiнскiя феадалы, падтрымлiвалi Войшалка падчас устанаyлення ягонай улады y Лiтве.
ГВЛ апавядае:
«Войшалк, пайшоy з пiнчукамi да Навагародка, i адтуль, узяyшы з сабою наваградцаy, пайшоy у Лiтву княжыць».
Галiцка-Валынскi летапiс таксама згадвае хрысцiянскае хрышчэнне братоy Тройдзеня, якi кiраваy Лiтвой пасля Шварна. Наyрад цi пры такой сур'ёзнай прысутнасцi хрысцiянскiх валадарооy у жыццi Лiтвы, улада абыходзiлася без славянскiх арыстакратаy, хоць скупасць крынiц абцяжарвае рэканструкцыю этнiчнай карцiны верхняга эшалона элiты ВКЛ, якое шчэ толькi зараджалася.
У часы Гедымiна яго найбольш адораным палкаводцам быy русiнскi князь, вядомы як Давыд Гарадзенскi. Традыцыйная, але надзвычай слаба абгрунтаваная версiя, прыпiсвае Давыду паходжанне ад пскоyскага князя Даyмонта, хоць больш верагодна, што ён быy нашчадкам гродзенскiх князёy цi баяраy.
Давыд Гарадзенскi. Карцiна аyтара.
Удзельнымi князямi-васаламi вялiкага князя лiтоyскага працягвалi заставацца хрысцiянскiя yладцы, што, як мяркуецца, паходзiлi з дынастыi Рурыкавiчаy, напрыклад, князь Васiль з Мiнска.
Даследчыкi могуць даволi yпэyнена рэканструяваць склад дзяржаyнай элiты ВКЛ у часы Вiтаyта.
У XIV – XV стагоддзях Лiтвой сапраyды кiруюць шматлiкiя прадстаyнiкi балцкiх родаy, такiх як Манiвiды, Гаштольды, Кезгайлы.
Пры гэтым у самым верхнiм эшалоне yлады ВКЛ знаходзiцца Ян Нямiра. Гэтага дзяржаyнага дзеяча часта выводзяць ад балцкага продка, хоць аyтару не зразумела чаму феадал, якi носiць славянскае па гучаннi iмя, павiнен абавязкова быць балтам, а не паходзiць, напрыклад, ад кагосьцi са славян-язычнiкаy, якiя захавалi веру прадзедаy у мультыканфесiйным рэгiёне Панямоння.
Іншы важны паплечнiк Вiтаyта – Братоша, таксама носiць славянскае iмя.
Важным саноyнiкам быy пры Вiтаyце Ходка Юр'евiч, верагодна, продак магнатаy Хадкевiчаy.
Русiнскiя феадалы традыцыйна працягвалi адыгрываць важную ролю на yсходнiх землях, напрыклад, Фёдар Вясна быy вiцебскiм намеснiкам.
Пералiк лiтоyскiх баяраy, якiя падпiсалi Гарадзельскую унiю, дазваляе рабiць высновы аб этнiчным складзе тагачаснага дваранства ВКЛ, хаця тут варта yлiчваць, што многiя важныя чальцы палiтычнай элiты не yдзельнiчалi y акце.
Спiс падпiсантаy унii паказвае пераважанне этнiчных лiтоyцаy. Аднак i y гэтым акце можна бачыць славянскiя па гучаннi iмёны. Гербы ад палякаy атрымалi, у лiку iншых, нейкiя Качан, Волчка i феадал з пацешным для сучаснага чытача iмем – Канчан Суковiч.
З вышэйпададзеных, пацверджаных дакументамi фактаy, бачна, што продкi беларусаy адыгрывалi прыкметную ролю y палiтычным жыццi краiны на працягу раннiх перыядаy iснавання ВКЛ, гэта значыць у XIII, XIV, XV стагоддзях, а не толькi з XVI стагоддзя, як гэта паказана y непераканаyчых версiях лiтоyскай гiстарыяграфii.
У XVI стагоддзi палiтычную элiту краiны напаyняюць русiнскiя роды, чаго не адмаyляе нават згаданы раней артыкул лiтоyскай вiкiпедыi. У той перыяд элiта Лiтвы – магнаты, якiя паходзяць з беларускiх земляy, а менавiта: Сапегi, Хадкевiчы, Храптовiчы, Валовiчы, Глебовiчы i iнш. Адносна рэальных продкаy гэтых вяльможаy вядуцца спрэчкi, але больш новыя генеалагiчныя публiкацыi кажуць пра iх iнцэптабеларускае (прабеларускае) паходжанне.
Тут аyтар, для прыкладу, можа адзначыць выдатную працу лiтоyскай спецыялiсткi Генуты Кiркiене «Korzenie rodu Chodkiewiczow» у якой яна пераканаyча развенчвае старую i абсалютна безгрунтоyную версiю паходжання Хадкевiчаy ад кiеyскiх баяраy.
Выводзячыя свой радавод ад балцкiх продкаy Радзiвiлы i Пацы таксама адыгрывалi вядучую ролю y палiтыцы краiны. Пры гэтым прадстаyнiкi элiты, зразумела, усяляк змешвалiся, фармуючы своеасаблiвую «арыстакратычную сям'ю». Да прыкладу, Тэкля Валовiч даводзiлася прабабкай найбагацейшаму магнату Рэчы Паспалiтай Мiхаiлу Радзiвiлу Рыбаньку i, адпаведна, прапрабабкай «лiтоyскаму Мюнхгаyзену» Каралю Радзiвiлу Пане Каханку.
Акрамя продкаy лiтоyцаy i беларусаy, на пэyных адрэзках iснавання ВКЛ, у элiце былi вельмi заyважныя члены польскiх родаy, напрыклад, Патоцкiя.
Немалую вагу мелi прадстаyнiкi нямецкай арыстакратыi, у прыватнасцi: Дэнгафы, Тызенгаyзы i Плятэры.
Некаторыя магутныя славянскiя роды, такiя як Кiшкi i Весялоyскiя, выводзiлiся з памежжа ВКЛ i Польшчы, i, адпаведна, тут дарэчная дыскусiя аб iх этнiчнай прыналежнасцi.
Іншыя шляхетныя магнаты: Тышкевiчы i Пацеi паходзiлi з беларуска-украiнскага памежжа.
У ВКЛ былi роды татарскага паходжання, дваранства з Маскоyскай Русi, уплывовы iтальянскi род Сцыпiё-дэль-Кампа, i нават яyрэйская, паводле паходжання, шляхта.
І yсё ж менавiта продкi беларусаy i лiтоyцаy далi Лiтве найбольшую колькасць уплывовых саноyнiкаy.
Варта асобна згадаць найбольш магутных людзей, якiя не належацлi да вялiкакняскай дынастыi, але yзнiмалiся да yзроyню фактычных yладароy ВКЛ.
Велiзарным аб'ёмам моцы валодаy, напрыклад, Мiкалай Радзiвiл Стары, якi заклаy падмурак пад магутнасць свайго роду.
Бенедыкт i Казiмiр Ян Сапегi фактычна з'яyлялiся некаранаванымi манархамi падчас гегемонii iхняга роду y Княстве, калi прадстаyнiкi дома займалi амаль усе ключавыя пасады y лiтоyскай частцы Рэчы Паспалiтай.
З яшчэ адным «неафiцыйным манархам» звязана вельмi расцягнутая y часе, займальная гiсторыя.
У 1269 годзе нямецкiя крыжакi сустрэлiся y бiтве з лiтоyцамi на чале якiх стаяy вялiкi князь Тройдзень. Сутыкненне адбылося побач з Ашэрадэнам. Рыцары пацярпелi даволi цяжкае паражэнне. Лiвонская рыфмаваная хронiка паведамляе аб стратах, згадваючы, у прыватнасцi, цiкавага для нас, шляхетнага ваяра:
«Там Тызенгаyзен наш знатны,
Духам чысты i выдатны,
Душа на небе чакае малiтвы,
А сам ён злёг у горане бiтвы».
Прайшло больш за 480 гадоy i далёкi родзiч загiнулага y барацьбе з Вялiкiм княствам Лiтоyскiм Тызенгаyзена, падскарбi надворны лiтоyскi Антонiй Тызенгаyз, стаy фактычным намеснiкам польскага караля y Лiтве, гэта значыць, па сутнасцi, уладцам народа, у барацьбе з якiм калiсьцi загiнуy яго сваяк.
Вось такая эфектная, iранiчная yсмешка хiтраватай дамы-капрызнiцы, што мае iмя Гiсторыя!
Цi праyда, што лiтоyцы захапiлi Наваградак?
Тут аyтар адносна сцiсла акрэслiць самыя важкiя, на яго погляд, аргументы pro et contra.
Звычайна спрэчкi наконт захопу лiтоyцамi зямель будучай Беларусi прывязаны менавiта да Мiндоyга i гарадоy Панямоння, i перш за yсё Навагрудка, хаця фармiраванне ВКЛ iшло не адно стагоддзе i yключала y сябе мiрнае, як можна думаць, далучэнне беларускiх зямель, напрыклад, адыход да вялiкiх князёy лiтоyскiх Вiцебскага. княства, якi адбыyся, як лiчыцца, дзякуючы дынастычнаму шлюбу Альгерда з нейкай вiцебскай князёyнай, званай Марыя.
Гаворачы аб часах XIII стагоддзя, можна адзначыць, што Мiндоyг, як вядома з дакладнага дакумента, булы Папы Рымскага Аляксандра IV, датаванай 6-м сакавiка 1255 года, захапiy нейкiя землi «Рускага каралеyства», якiмi, тэарэтычна, маглi быць землi Навагрудка. Гэтыя землi Папа, у сваiм пасланнi, дазваляy Мiндоyгу пакiнуць сабе.
Аyтар асабiста перакладаy арыгiнальны лацiнскi тэкст булы i можа пацвердзiць, што гаворка iшла менавiта аб захопе нейкiх земляy.
Такiя звесткi пацвярджаюць не толькi спробы лiтоyскай экспансii на Русь, але i некаторыя поспехi лiтоyскiх феадалаy.
Некаторыя спецыялiсты лiчаць дакумент Папы неабвержным доказам захопу Навагрудка. То бок у гэтым выпадку «Каралеyствам Русi» нiбыта было Галiцка-Валынскае княства, у палiтычнай арбiце якога знаходзiлiся гарады Панямоння.
Тут, аднак, iснуе праблема. Загадкавае «Каралеyства Русi» названа без прывязкi да канкрэтных абласцей.
Вядома, што лiтоyскi даследчык Артурас Дубонiс бачыць у гэтым «Каралеyстве» Полацкае княства. У сваёй працы «Дзве мадэлi лiтоyскай экспансii на Русi (XIII – пачатак XIV стагоддзя)» гiсторык пiша:
«З Данiiлам Мiндоyг жыy у мiры, таму пантыфiк не мог дабраславiць лiтоyскую экспансiю y гэтым напрамку. Іншым Рускiм каралеyствам, якое апынулася y цэнтры yвагi Мiндоyга, магло быць толькi Полацкае княства».
Звяртае на сябе yвагу некалькi наiyнае сцвярджэнне Дубонiса аб тым, што Папа чамусьцi павiнен быy кiравацца, у сваiм зацвярджэннi за Мiндоyгам захопленых рускiх земляy, станам перамiр'я лiтоyцаy з Данiiлам Галiцкiм, хоць галiцка-валынскiя князi i Мiндоyг бясконца хадзiлi па крузе перамiр'яy i новых войнаy, а Папу, як вынiкае з булы, цiкавiлi новыя, даступныя для хрысцiянiзацыi, вобласцi, якiя межавалi з «Каралеyствам», i менавiта таму ён зацвердзiy захопленыя тэрыторыi за Мiндоyгам. У такой сiтуацыi патэнцыйнага росту каталiцкага yплыву, Апостальскую Сталiцу наyрад цi збянтэжыy бы канфлiкт Мiндоyга i Данiiла, для спынення якога, у Папы так цi iнакш не было абсалютна эфектыyных сродкаy. У дадзеным выпадку нам, аднак, важней упэyненасць доктара Артуруса наконт таямнiчага «Каралеyства».
Рускi гiсторык А. В. Маёраy, у сваёй працы «Первая уния Руси с Римом. Часть 4» таксама вельмi yпэyнена называе yладаннi Аляксандра Неyскага тымi самымi загадкавымi землямi з булы пантыфiка. У публiкацыi Маёрава чытаем:
«Дазвол Папы на захоп рускiх земляy, дадзены лiтоyскаму каралю y буле „Catholice fidei cultum“, несумненна, меу на yвазе землi y iншай частцы „Рускага каралеyства“ i быy накiраваны супраць iншага yладара Русi – наyгародскага i yладзiмiрскага вялiкага князя Аляксандра Неyскага».
Такiм чынам, Дубонiс упэyнена называе «Каралеyства» Полацкiм княствам, а Маёраy упэyнена гаворыць аб тым, што гэта yладаннi знакамiтага Аляксандра Неyскага.
Аyтар гэтых радкоy, падводзячы своеасаблiвы вынiк пад упэyненымi выказваннямi калегаy, можа тут таксама yпэyнена заyважыць, што «Каралеyства Русi», як бачна з вышэйпрыведзеных цытат, застаецца прадметам спрэчкi спецыялiстаy, i булла Аляксандра IV не можа служыць доказам захопу менавiта Наваградка, хоць нейкiя рускiя землi лiтоyскi князь, вiдаць, сапраyды далучыy з дапамогай ваеннай сiлы.
Була Папы, пры гэтым, застаецца, па меркаваннi аyтара, найболей важкiм, цi, кажучы сцiплей, адным з найболей важкiх аргументаy на карысць захопу гарадоy Панямоння.
Што ж, раней даследчыкi не мелi i такога, бо захоп Навагрудка выводзiyся проста на падставе з'яyлення лiтоyскага нобiля y славянскiм горадзе.
Цяпер трэба звярнуць увагу на аргументы супраць захопу Навагрудка лiтоyскiмi рацямi.
Аyтар хоча, кажучы y паyжартаyлiвым тоне, звярнуцца да «гiстарычнай прэзумпцыi нявiннасцi», то бок заявiць, што захопу горада не было, пакуль гэты захоп не даказаны.
У прынцыпе, можна было б нават абмежавацца такiм падыходам.
Варта адзначыць, што зацяганае y гiстарычнай лiтаратуры сцвярджэнне аб запрашэннi наваградскiм баярствам Мiндоyга да сябе на княжанне не мае yвогуле нiякай асновы y пэyных дакументах. Гэта добры прыклад пераходу звычайнай хiсткай гiпотэзы y разрад фактаy, гэта значыць узор гiстарычнага мiфа.
Аднак у якасцi аргумента на карысць добраахвотнага аб'яднання тут дарэчы згадаць некаторыя дакладныя летапiсныя звесткi.
Вядома, што адным з важкiх аргументаy на карысць добраахвотнага прыняцця балцкага yладара-паганца y славянскiм горадзе можа служыць хрышчэнне манарха. Справа y тым, што гiсторыкам вядомая сiтуацыя, у якой хрышчэнне было звязана з мiрным прыняццем лiтоyскага князя, i яна выдатна задакументавана y пэyных крынiцах. Гаворка, зразумела, аб хрышчэннi забойцы Мiндоyга, пскоyскага князя Даyмонта, якi прыняy хрысцiянскую веру i выдатна служыy yзяyшым яго да сябе пскавiчам, пакiнуyшы аб сабе добрую памяць. Добрую настолькi, што былы язычнiк нават быy кананiзаваны i стаy святым рускай праваслаyнай царквы.
Таму не дзiyна, што праваслаyнае хрышчэнне Мiндоyга, малюючы аналогiю з выпадкам Даyмонта, дазваляла б падмацаваць версiю аб мiрным з'яyленнi балцкага князя y Навагрудку.
І летапiснае пасведчанне аб хрышчэннi Мiндоyга сапраyды ёсць.
Густынскi летапiс паведамляе, што y 6754, то бок, паводле сучаснага падлiку, 1246 годзе:
«Вялiкi князь лiтоyскi Мiндоyг прыняy веру хрысцiянскую ад усходу, з многiмi сваiмi баярамi».
Такiм чынам, балцкi нобiль прыняy усходняе хрысцiянства (праваслаyе) ды яшчэ i са шматлiкiмi баярамi, што выразна сведчыць на карысць палiтычнай матывацыi такога кроку.
Здавалася б, вось выдатнае сведчанне на карысць добраахвотнага прыняцця свайго па веры князя y Навагародскай зямлi. Праблема тут у крынiцы гэтых звестак. Густынскi летапiс з'яyляецца познiм дакументам. Да таго ж, iнфармацыя аб праваслаyным хрышчэннi Мiндоyга не пацвярджаецца надзейнымi крынiцамi. Усё гэта прыводзiць да таго, што большасць даследчыкаy, не без падстаy, адмаyляе зараз хрышчэнне 1246 года.
Але аyтар хоча дастаць з рукава джокер i злёгку знерваваць прыхiльнiкаy тэорыi захопу Навагрудка. Для гэтага трэба звярнуцца да пэyнага Галiцка-Валынскага летапiсу. У iм можна прачытаць наступныя радкi:
«Войшалк пачаy княжыць у Навагародку, i знаходзячыся y паганстве пачаy пралiваць шмат крывi. Забiваy ён кожны дзень трох-чатырох чалавек. А калi y нейкi дзень нiкога не заб'е, вельмi засмучаyся. Калi ж заб'е каго, тады весялiцца. Потым увайшоy страх Божы y яго сэрца, i ён думаy, жадаючы прыняць святое хрышчэнне. І хрысцiyся тут жа y Навагародку, i стаy хрысцiянiнам».
Томас Баранаyскас, у сваёй працы «Навагрудак у XIII стагоддзi: гiсторыя i мiф», пiша, што прыведзены вышэй тэкст ГВЛ «адлюстроyвае гвалтоyнае yкняжанне Вайшалгаса y Навагрудку, за якiм iшлi жорсткiя рэпрэсii».
Аyтар ужо завочна апанiраваy лiтоyскаму спецыялiсту, паказваючы на тое, што пра паходжанне нiбыта рэпрэсаваных нiчога не сказана, i не зразумела чаму яны павiнны быць няшчасным мiрным насельнiцтвам Навагрудка (а менавiта да такога разумення падштурхоyвае праца Томаса), а не палiтычнымi супернiкамi лiтоyскага паходжання, цi палоннымi валынцамi, цi, да прыкладу, татарамi.
Але y кантэксце важней iншае. Звярнiце yвагу на сутнасць дакладнага паведамлення летапiсу.
«І хрысцiyся тут жа y Навагародку, i стаy хрысцiянiнам».
Гэтыя дадзеныя i з'яyляюцца той самай жаданай iнфармацыяй аб хрышчэннi князя-язычнiка падчас праyлення y старажытнарускiм горадзе.
Адхiлiyшыся ад прыцягнутых за вушы рэпрэсiй i нейкага катарсiсу, якiм летапiсец тлумачыць жаданне yладцы хрысцiцца, можна вылучыць менавiта iнфармацыю аб прыняццi Войшалкам хрысцiянства. Хрост валадара, безумоyна, сведчыць тут на карысць добраахвотнага прыняцця мясцовым насельнiцтвам балцкага князя.
Праyда, паводле летапiсу, хрышчэнне адбываецца пазней пачатку княжання, але гэта, на думку аyтара, нiяк не мяняе сутнасцi: князь-язычнiк быy ахрышчаны падчас кiравання y хрысцiянскiм горадзе, прыкладна гэтак жа, як гэта адбылося y выпадку Даyмонта Пскоyскага.
У такiм кантэксце мае значэнне i дакладная iнфармацыя ГВЛ аб падтрымцы Войшалка наваградцамi, калi той «узяyшы з сабою наваградцаy, пайшоy у Лiтву княжыць». Як бачна, жыхары Наваградка, з'яyляючыся ахвярамi рэпрэсiй, пра якiя пiсаy Баранаyскас, чамусьцi падтрымлiваюць Войшалка. Цi не гаворыць гэта пра тое, што нiякiх рэпрэсiй не было, а якраз наадварот: хрышчоны дзеля кiравання y Наваградку Войшалк, стаy для славянскiх жыхароy рэгiёна сваiм князем, такiм, якiм быy для пскавiчоy лiтоyскi перабежчык Даyмонт.
Зразумела, паведамленне летапiсу падштурхоyвае да таго, каб бачыць у хрышчэннi навагародскага валадара палiтычны акт, а не проста спантаннае дзеянне. Войшалк, як вынiкае з дакументаy, быy актыyным i не пазбаyленым разважлiвасцi, палiтычным i ваенным дзеячом – сынам свайго бацькi, хiтрага i паспяховага тактыка. І таму рашэньнi князя варта асэнсаваць з пазiцый палiтычнага прагматызму.
Верагодна, зрэшты, што сама палiтычная канцэпцыя магла быць вызначана Мiндоyгам. У рамках такой сiстэмы вярхоyны yладар заставаyся паганцам (Мiндоyг быy iм, нават фармальна прыняyшы каталiцызм), а яго блiзкiя сваякi, што валадарылi y найважнейшых славянскiх гарадах, прымалi yсходняе хрысцiянства. Гэтая сiстэма тлумачыць хрысцiянскае хрышчэнне братоy Тройдзеня. Яе можна бачыць i y часы Гедымiна, калi яго сыны прымалi хрысцiянства i кiравалi y хрысцiянскiх удзелах. Зразумела, тут можна yказаць i на выключэннi з правiлаy, як, напрыклад, паганства вiцебскага князя Альгерда, якое, зрэшты, аспрэчваецца на падставе некаторых дакументаy, у прыватнасцi, Сiнодыка Кiева-Пячэрскай лаyры i гандлёвай дамовы Гедымiна з Лiвонскiм Ордэнам ад 1 лiстапада 1338 года.
У фiнале дадзенай главы аyтар хоча падкрэслiць, што значэнне недаказанага захопу Навагрудка y любым выпадку перабольшана. Тэарэтычна, гэты захоп мог мець месца, але стаyленьне да яго мясцовага насельнiцтва yсё роyна можа служыць прадметам дыскусii. Цiкавасць да недаказанага захопу абумоyлена, вiдавочна, жаданнем адказаць на пытанне чыёй дзяржавай было ВКЛ.
Аднак сутычкi феадалаy на раннiх этапах станаyлення дзяржавы, вядома ж, не вызначаюць, самi па сабе, нацыянальны характар полiэтнiчнай дзяржавы, якi залежыць ад палiтычнай i культурнай ролi таго цi iншага этнасу.
Спалучэнне культурнай дамiнацыi продкаy беларусаy з iх палiтычнай суб'ектнасцю дазваляюць цяперашнiм беларусам лiчыць спадчыну ВКЛ сваёй, незалежна ад абставiн экспансii балцкiх нобiляy XIII стагоддзя.
Цi праyда, што кiруючая дынастыя Лiтвы паходзiла ад полацкiх князёy?
Адкрыyшы Уваскрэсенскi летапiс XVI стагоддзя можна прачытаць наступныя радкi:
«Княжылi Рагвалодавiчы y Полацку, i напаy на iх Мсцiслаy Уладзiмiравiч Манамах, i Полацк узяy, а Рагвалодавiчы збеглi y Царград. А Лiтва y той час давала данiну князям Полацкiм, але кiравалi ёй свае гетманы… Вiльняне yзялi сабе з Царграда дзяцей князя полацкага Расцiслава Рагвалодавiча, князя Давiла i яго брата, князя Маyкольда… А y князя Маyкольда сын, князь Мiндоyг».
Падобная версiя паходжання кiруючай дынастыi ВКЛ падабалася Мiкалаю Ермаловiчу, але нават гэты беларускi гiсторык-рамантык, якi не заyсёды прытрымлiваyся правiлаy строгай навуковай працы, адзначыy нетыповыя для полацкiх князёy iмёны царградскiх Рагвалодавiчаy.
Цяпер дадзеныя позняга Уваскрасенскага летапiсу, якiя тычацца продкаy Мiндоyга, могуць часам падтрымлiваць маргiнальныя гiсторыкi-аматары.
У надзейных крынiцах князь Расцiслаy Рагвалодавiч не з'яyляецца. І тым больш мiфiчнымi фiгурамi выглядаюць яго дзецi, якiя носяць невядомыя y полацкiх Ізяславiчаy iмёны.
У сувязi з гэтым у акадэмiчным дыскурсе полацкiя каранi адзiнага караля Лiтвы амаль заyсёды фiгуруюць як легенда, створаная летапiсцамi дзеля абслугоyвання прэтэнзiй расiйскiх цароy на землi Вялiкага княства Лiтоyскага.
Цi праyда, што yладары Лiтвы паходзiлi ад рымскага перабежчыка Палямона?
Нейкi шляхетны рымлянiн – Палямон, паводле легенды, адправiyся y рэгiён ракi Нёман, дзе i пасялiyся са сваiмi таварышамi, знайшоyшы высокiя горы, дубровы i мноства дзiчыны. Вядома, Палямону спадабалася такая багатая зямля, i «рымляне» засталiся тамака жыць назаyжды.
Такiя звесткi змяшчаюцца y «Хронiцы Быхаyца».
Стваральнiкам, (а часам толькi папулярызатарам) «рымскай версii», лiчаць польскага гiсторыка Мацея Стрыйкоyскага, якi працаваy у XVI стагоддзi. Акрамя таго, мяркуецца, што аснову легенды заклаy яшчэ польскi хранiст XV стагоддзя Ян Длугаш, якi адзначаy падабенства лiтоyцаy з iтальянцамi.
Цiкавы y дадзеным кантэксце «расiйскi адказ Галiвуду», гэта значыць аналагiчная легенда, створаная як частка iдэалогii маскоyскiх уладароy.
У лiсце цара Івана Грознага да вайсковага дзеяча ВКЛ Аляксандра Іванавiча Палубiнскага змяшчаецца дастаткова падрабязны пераказ маскоyскай легенды:
«Аyгуст, кесар рымскi, валодаючы yсiм сусветам, паставiy сюды брата свайго Пруса, якi yжо быy згаданы. Далонню i лiтасцю жывапачатковай Тройцы стварылася царства y Русii: у чатырнаццатым калене ад Пруса прыйшоy Рурык, стаy княжыць у Русii i Ноyгарадзе, i сам назваyся вялiкiм князем i горад Вялiкiм Ноyгарадам нарок».
Далей пiсар Грознага даводзiць апавяданне да самога Івана, паведамляючы пра яго «трыманне скiпетрам Расiйскага царства».
Як можна бачыць, маскоyская легенда з'яyлялася вельмi блiзкiм аналагам лiтоyскай легенды аб Палямоне.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=71040385) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Яyген Аснарэyскi
У кнiзе прадстаyлены як папулярныя, так i нестандартныя пытаннi па гiсторыi Вялiкага Княства Лiтоyскага. Што азначае слова Лiтва? Цi праyда, што лiтоyцы захапiлi Наваградак? Як жылося жанчынам ВКЛ? Цi было y Лiтве паляванне на ведзьмаy? Хто з вялiкiх князёy адрознiваyся розумам? На гэтыя i iншыя пытаннi адказвае аyтар кнiгi, цытуючы асабiста перакладзеныя iм, надзейныя дакументы.
36 пытанняy па гiсторыi Вялiкага княства Лiтоyскага
Яyген Аснарэyскi
© Яyген Аснарэyскi, 2024
ISBN 978-5-0064-5262-6
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero
Уступ
Як зроблена нудная кнiга пра гiсторыю дзяржавы?
На думку аyтара, нудная кнiга yключае сухi тэкст, бясконцыя цытаты з даyно неактуальных працаy, памылковыя дадзеныя, якiя вандруюць з публiкацыi y публiкацыю…
Але аyтар гэтых радкоy вырашыy напiсаць нянудную кнiгу!
Таму чытач не сустрэне тут паслядоyнага выкладу тых падзей, якiя даyно апiсаны y iншых выданнях. Кароткi храналагiчны выклад гiсторыi Княства можна знайсцi нават у вiкiпедыi, але гэтая кнiга прапануе чытачу iншае.
Аyтар, у канве акадэмiчнай навуковай працы, канцэнтраваyся на развянчаннi гiстарычных мiфаy, вылучэннi гiпотэз i асвятленнi менш вядомых фактаy аб Вялiкiм княстве Лiтоyскiм. Але iнфармацыя тут дадзена y навукова-папулярным ключы. Такiм чынам, кнiга спалучае y сабе як прыкметы строга навуковай працы, так i навукова-папулярнага выдання.
Такi падыход дазваляе аyтару спадзявацца, што кнiга не стомiць непрафесiйнага гiсторыка, але пры гэтым будзе нечым карысная i прафесiяналам нашага цэха.
Для кнiгi была адабрана некаторая колькасць пытанняy, з лiку дасланых аyтару – як стандартных, так i даволi арыгiнальных.
Валодаючы дастатковай квалiфiкацыяй для yласных даследаванняy i навукова-крытычнага падыходу да матэрыялаy аyтар шануе сцiсласць. Таму, падчас працы над дадзенай кнiгай, не ставiлася задача стварыць вялiзнае па аб'ёме выданне, пры гэтым перапiсаyшы y яго дзясятак працаy iншых гiсторыкаy.
У якасцi доказаy, тут выкарыстаны пэyныя дакументы, а гiпотэзы аформлены як гiпотэзы, а не «абсалютная iсцiна».
Усё, вядома ж, для таго, каб стварыць максiмальна аб'ектыyны аповед пра мiнулае.
Працягваючы нясцiпла хвалiць сваю працу, аyтар адзначыць, што стараyся захоyваць «нацыянальную нейтральнасць».
Не сакрэт, што еyрапейская дзяржава, якой прысвечана гэтая кнiга, да гэтага часу служыць прадметам спрэчак, i гэтыя спрэчкi, нярэдка, закранаюць нацыянальныя сiмпатыi спрачальнiкаy; гэта значыць, палемiсты iмкнуцца давесцi, што Вялiкае княства Лiтоyскае павiнна з'яyляцца спадчынай менавiта iх народа.
Аyтар знаёмы з лiтоyскiмi, беларускiмi, польскiмi i рускiмi публiкацыямi i канцэптамi, якiя тлумачаць, што з сябе yяyляла ВКЛ. І таму чытач зможа yбачыць на старонках дадзенага выдання iдэi з розных гiстарыяграфiчных прастор, прычым кожная з iх была падвергнута крытычнаму аналiзу, а не проста бяздумна yпiсана y новы тэкст.
Аyтар самастойна пераклаy дакументы, якiя тут цытуюцца, выканаyшы, сярод iншых, рыфмаваныя пераклады.
Сканчаючы гэтае дакучлiвае yсхваленне yласнай працы, аyтар хоча прысвяцiць некалькi слоy сваёй папярэдняй кнiзе пра ВКЛ, якая мае назву «Вялiкае княства Лiтоyскае i беларускi нацыянальны мiф».
Чытач быy настолькi паблажлiвы, што добра прыняy тую працу, таму яе стваральнiк ад душы кажа дзякуй усiм, хто прачытаy кнiгу i застаyся задаволены. Ну а тым, каму кнiга yсё ж не спадабалася – дзякуй за выдаткаваны час.
Чытачу незнаёмаму са згаданай кнiгай, аyтар, зразумела, раiць яе прачытаць.
Асаблiвае задавальненне аyтару даставiла yвага да яго мiнулай працы з боку мэтраy айчыннай навукi, у прыватнасцi, водгукi Вячаслава Леанiдавiча Насевiча, якога аyтар чытаy яшчэ y школьныя гады.
Застаецца спадзявацца, што i гэтая праца прыцягне yвагу калег. Хоць кнiга, як сказана вышэй, арыентавана на масавага чытача i не yтрымоyвае велiзарнага масiва новых дадзеных, яе тэкст, як таксама было адзначана раней, паказвае дэканструкцыю yстояных мiфаy, што, тэарэтычна, можа быць цiкава не толькi аматарам гiсторыi, але нават некаторым прафесiяналам.
Ну вось, дарагi чытач, хопiць лiшнiх слоy! Прыйшоy час для пытанняy i адказаy!
Аб пачатку i yладарах
Як зьявiлася слова Лiтва?
Першыя згадкi Лiтвы адносяць да 1009 года. У яе рэгiёне тады загiнуy прапаведнiк Бруна Кверфурцкi – нямецкi арыстакрат, якi меy высокi сан бiскупа.
У Кведлiнбургскiх аналах, датаваных XI стагоддзем, чытаем аб тым, што Бруна быy абезгалоyлены in confinio Rusciae et Lituae, гэта значыць «на мяжы Русi i Лiтвы».
Старонка Кведлiнбургскiх аналаy. Першая згадка Лiтвы (вылучана y тэксце).
Адносна значэння i паходжання назвы iснуе мноства розных версiй. Больш-менш пераканаyчыя гiпотэзы звязваюць назву з прытокам Вiлii, маленькай рэчкай Летаyкай. Аyтар можа тут заyважыць, што шлях наймення нейкага племя па назве геаграфiчных аб'ектаy здаецца цалкам лагiчным. Да прыкладу, дрыгавiчы – адно з леглых у аснову беларускага этнасу yсходнеславянскiх плямёнаy, верагодна, атрымалi назву дзякуючы балоцiстай мясцовасцi, якую яны займалi. У беларускай мове, як вядома, i зараз ёсць слова «дрыгва».
Палачане, якiя засялялi першую самастойную дзяржаву продкаy беларусаy – Полацкае княства, як можна думаць, атрымалi назву ад ракi Палаты.
У сучаснай Рэспублiцы Лiтва дастаткова папулярная версiя з паходжаннем iмя краiны ад назвы дружыннiкаy, што былi y атрадах лiтоyскiх нобiляy. Такiх ваяyнiкоy нiбы звалi «лейчы». У гэтым выпадку тлумачэнне нагадвае версiю з паходжаннем не зусiм зразумелага славянам слова «русь», якiм першапачаткова, як лiчыцца, называлася варажская дружына скандынаyскiх манархаy, што кiравалi yсходнеславянскiмi землямi.
Маргiнальная версiя гаворыць аб паходжаннi назвы Лiтвы ад славянскага племя люцiчаy, якiя жылi на тэрыторыi сучаснай Германii. Абгрунтоyваюць гэтую сувязь звычайна назвамi населеных пунктаy на землях Беларусi, беларускiмi прозвiшчамi з коранем «лют» ды iншымi, аналагiчнымi па дарэчнасцi, аргументамi.
Аyтар, мякка кажучы, скептычна глядзiць на падобныя развагi i прапануе прыхiльнiкам падобных тэорый запiсаць у «спадчыну люцiчаy» швейцарскi Люцэрн цi, да прыкладу, Пiмпальгаон Лют у Індыi. Нашчадкам люцiчаy, для людзей, якiя разважаюць такiм чынам, мабыць, павiнен з'яyляецца i знакамiты нямецкi багаслоy Марцiн Лютэр, а можа быць нават чарнаскуры змагар за правы афраамерыканцаy Марцiн Лютэр Кiнг. І вядома ж, у гонар люцiчаy была названая кветка – казялец (люцiк).
Кажучы больш сур'ёзна, варта адзначыць, што фанетычных супадзенняy, зразумела, недастаткова для вылучэння навукова абгрунтаванай гiпотэзы. Гiсторыкi павiнны карыстацца дадзенымi дакладных гiстарычных дакументаy i дапаможных гiстарычных дысцыплiн, а не псеyданавуковым аналiзам фанетыкi.
Капаннi y лексiцы гiстарычных дакументаy увогуле з'яyляюцца любiмым заняткам многiх гiсторыкаy-маргiналаy.
Аyтар асабiста чытаy у iнтэрнэце запiсы некаторых аматараy гiсторыi, якiя цалкам сур'ёзна вяшчаюць пра адрозныя адзiн ад аднаго народы лютаy, лiтванаy, лiтвiнаy, лётаваy i iншых лiтванораy. Падобныя «народы» з'яyляюцца як следства разнабойнай перадачы замежнымi хранiстамi назову лiтоyцаy.
Думаць, што лiтваны i лiтоyцы з'яyляюцца рознымi народамi, гэта прыкладна так, як думаць, што замежнiк якi называе, да прыкладу, рускiх «рузькiмi» гаворыць аб асобным народзе, а не проста перакручвае назву з-за няздольнасцi яе правiльна вымавiць.
Акрамя таго, прыхiльнiкi «люцiцкай Лiтвы» могуць даваць спасылкi на псеyдагiстарычныя працы аyтараy XIX-ХХ стагоддзяy, напрыклад, Паyла Шафарыка i Вацлава Пануцэвiча, якiя нiколi не з'яyлялiся кампетэнтнымi гiсторыкамi.
Аyтар дастаткова падрабязна асвяцiy тут «лютычную версiю», каб адзначыць яе непраyдападобнасць, у сувязi з чым яе неабходна рэзка аддзялiць ад прыкладна раyназначных, у плане пераканаyчасцi, «геаграфiчных версiй» i версii воiнаy-лейчы.
Пры гэтым, прыхiльнiкаy лiтоyцаy-лютычаy, сярод аматараy гiсторыi, не так ужо i мала. Аyтар нават меy магчымасць камунiкаваць з прафесiйнымi гiсторыкамi, якiя падзяляюць падобныя погляды.
Дарэчы, не ясна навошта стваральнiкам «люцiцкай версii» патрэбны гэтыя палабскiя славяне, калi ва yсходнiх славян ёсць свае прыдатныя iмёны. Вядомы, да прыкладу, сын кiеyскага ваяводы Лют Свенельдзiч, якi згадваецца y адносна дакладнай Аповесцi мiнулых часоy.
Менавiта ва yсходнеславянскiх i балцкiх мовах дарэчна шукаць асновы для назваy населеных пунктаy рэгiёна i прозвiшчаy мясцовых ураджэнцаy.
Але вернемся да назвы Лiтвы. Існуюць версii, якiя выводзяць назву гэтай балцкай дзяржавы ад нейкага мiфiчнага заснавальнiка. Падобнай схемай тлумачаць назвы племя радзiмiчаy, легендарным правадыром якiх з'яyляецца нейкi Радзiм. Ягоны брат Вятка, у сваю чаргу, нiбыта даy iмя племенi вяцiчаy.
У дадзеным кантэксце цiкавыя звесткi знакамiтага польскага гiсторыка Юзэфа Крашэyскага, якi згадвае пра князя Лiтво (Litwo). Гэты yладца, паводле легенды, заснаваy замак Garto (Гродна), а iмя князя перайшло на yвесь ягоны край. Мабыць, на фармаванне такой гiсторыi паyплывала найважнейшая роля Гродна y ВКЛ, ведаючы пра якую стваральнiкi легенды звязалi заснаванне наднёманскага горада з заснаваннем усёй лiтоyскай дзяржавы.
Часам слова Лiтва выводзяць ад простага i зразумелага славянам слова «лiць».
З вышэйпададзенага бачна, што адзiнай, агульнапрынятай i абсалютна пераканаyчай версii, якая тлумачыць назву Лiтвы, пакуль яшчэ няма.
Калi б аyтара настойлiва прасiлi выбраць адну з гэтых версiй, то ён, мабыць, зрабiy бы стаyку на геаграфiчную прыроду назвы, то бок пераход назвы ракi цi горада на тэрыторыю i этнас.
Аднак варта яшчэ раз падкрэслiць, што казаць, у дадзеным выпадку, варта толькi аб гiпотэзах.
Калi зьявiлася Вялiкае княства Лiтоyскае?
Некаторыя спецыялiсты (у асноyным лiтоyцы) з'яyляюцца прыхiльнiкамi тэорыi yтварэння ВКЛ яшчэ да Мiндоyга. Да прыкладу, у пэyным Галiцка-Валынскiм летапiсе згадваецца дамова валынцаy, заключаная y першай палове XIII стагоддзя з вялiкай колькасцю лiтоyскiх yладароy, галоyным з якiх звычайна лiчыцца той, што носiць даволi славянскае, па гучаннi, iмя, князь Жывiнбуд.
Згодна з ГВЛ:
«Імёны лiтоyскiх князёy былi: старэйшыя Жывiнбуд, Даyят, Даyспрунг, брат яго Мiндоyг, брат Даyята Вiлiкаiл».
Гэтыя дадзеныя, у спалучэннi з iншымi дакладнымi звесткамi, дазваляюць абгрунтавана сцвярджаць, што yжо на пачатку XIII стагоддзя (а, верагодна, i нашмат раней) у лiтоyскiх землях iснавала добра пабудаваная, iерархiчная пiрамiда, з манархам i арыстакратыяй на вяршынi.
Лiтоyскi гiсторык Томас Баранаyскас дакранаецца да пытання iснавання лiтоyскай дзяржавы y сваiм артыкуле «Mindaugo karunavimo ir Lietuvos karalystes problemos» i цалкам лагiчна заyважае:
«Лiтоyская дзяржава, верагодна, iснавала i да Мiндоyга».
Пры гэтым традыцыйна лiчыцца, што заснавальнiкам ВКЛ быy першы i апошнi лiтоyскi кароль Мiндоyг, якi кiраваy у XIII стагоддзi.
Аyтар падтрымлiвае версiю таго, што ВКЛ было менавiта аб'яднанай балта-славянскай (альбо славяна-балцкай) дзяржавай, адпаведна, менавiта Мiндоyг, якi першым распаyсюдзiy сваю yладу на буйныя славянскiя цэнтры Панямоння, зрабiy важны yклад у стварэнне гэтай дзяржавы.
Гады iснавання лiтоyскай дзяржаyнасцi можна, тэарэтычна, адлiчваць i ад перыяду, якi папярэднiчаy праyленню Мiндоyга. Але казаць пра ВКЛ, да yзвышэння лiтоyскага манарха y славянскiх гарадах, усё ж, на думку аyтара, не варта.
Цi праyда, што насамрэч Вялiкае княства Лiтоyскае стварыy Войшалк, а не Мiндоyг?
Вядома, што некаторыя даследчыкi выводзяць на першы план Войшалка, абвяшчаючы менавiта яго стваральнiкам ВКЛ. У такой ролi гэты yладца паказаны, напрыклад, у беларускага гiсторыка-аматара Мiкалая Ермаловiча i прафесара гiсторыi Сяргея Рассадзiна.
На думку аyтара, Войшалк сапраyды yнёс важнейшы yнёсак у фармiраванне дзяржавы. Аб'ядноyваючы мяцежныя балцкiя землi пад сваёй уладай, ён пры гэтым абапiраyся на дружыны славянскiх гарадоy.
Аднак Войшалк, заручыyшыся падтрымкай валынцаy, фактычна страцiy поyную незалежнасць i выступаy хутчэй васалам галiцка-валынскiх князёy, чым паyнаyладным манархам. Можа сын Мiндоyга адчуваy хiсткасць свайго становiшча i yсведамляy, што з'яyляецца непатрэбным канкурэнтам для валынскiх Рурыкавiчаy у барацьбе за yладу над Лiтвой, i менавiта таму рабiy дзiyныя для магутнага князя спробы сыходу y манастыр? Так цi iнакш, валынцы не пасаромелiся падняць руку на князя-манаха, i Войшалк быy забiты сынам i спадкаемцам караля Данiiла, Львом Данiлавiчам.
Пасля Войшалка y ВКЛ валадарыy галiцка-валынскi князь Шварн Данiлавiч. Аднак, па невядомых спецыялiстам прычынах, улада y Лiтве вярнулася y рукi мясцовага манарха, а менавiта Тройдзеня.
Некаторыя лiтоyскiя гiсторыкi жадаюць бачыць у прыходзе лiтоyскага yладцы нейкi зварот да «нацыянальных каштоyнасцяy» у тым лiку паганства, хаця акалiчнасцi атрымання yлады Тройдзенем невядомыя.
Затое з Галiцка-Валынскага летапiсу дакладна вядома пра хрысцiянскiх братоy вялiкага князя, што не сведчыць на карысць нейкага «лiтоyска-паганскага» характару дзяржавы, а наадварот гаворыць пра «падвойную прыроду» ВКЛ, у якiм улiчвалiся iнтарэсы як Лiтвы, так i Русi.
Менавiта Тройдзень нарэшце пачынае паспяхова супрацьстаяць валынцам, якiя да гэтага практычна yвесь час бяруць верх над лiтоyцамi, прынамсi y запiсах валынскiх хранiстаy.
Выкарыстоyваючы славянскую ваенную сiлу, у прыватнасцi, гарадзенскую дружыну, вялiкi князь змагаецца з валынцамi i захоплiвае вялiкi буйны i багаты Драгiчын (Драхiчын).
Такiм чынам, вялiкiя князi XIII стагоддзя, а менавiта Мiндоyг, Войшалк i Тройдзень, на думку аyтара, унеслi вялiкi yклад у фармiраванне дзяржавы на раннiх этапах яе iснавання. Таму, не адмаyляючы важную ролю Мiндоyга, трэба yлiчваць значэнне яго прымачоy на троне Лiтвы, i перш за yсё сына лiтоyскага караля, вялiкага князя Войшалка.
Фармiраванне дзяржавы, зразумела, не скончылася y XIII стагоддзi. Значны yклад у развiццё краiны yнёс вялiкi князь Гедымiн, якi выразна абазначыy сталiцу Лiтвы, горад Вiльню, i значна пашырыy межы сваёй краiны.
Але нават пры Гедымiне ВКЛ усё яшчэ нагадвала нейкую унiю напаyнезалежных княстваy. Зямлямi, якiя фармальна yключалiся y ВКЛ, кiравалi не толькi сыны Гедымiна, у прыватнасцi, Альгерд i Кейстут (адпаведна, вiцебскi i трокскi князi), але i, вiдаць, члены спрадвечных, славянскiх дынастый, да прыкладу, мiнскi князь Васiль.
Падобным чынам быy арганiзаваны пандзяржаyны звяз, вядомы y гiсторыi як Свяшчэнная Рымская iмперыя германскай нацыi, дзе асобныя землi кiравалiся адносна незалежнымi ад iмператара валадарамi.
Фармiраванне ВКЛ як адзiнай краiны, з выразна выяyленай i структураванай цэнтральнай уладай, было доyгiм, а важнейшы yклад у стварэнне дзяржавы yносiлi розныя манархi.
Адкуль паходзiлi манархi Вялiкага княства Лiтоyскага?
Не yносячы y разуменне гiсторыкаy нейкiх вялiкiх нечаканасцяy старажытныя дакументы паказваюць, што Лiтвой кiравалi этнiчныя лiтоyцы. Хоць, тут варта адзначыць, што iснуюць розныя версii паходжання лiтоyскiх yладнiкаy, пра што яшчэ будзе сказана далей.
Роднасныя сувязi балцкiх валадарцаy ВКЛ прадстаyляюць для даследчыкаy пэyнага роду складанасць, цi, кажучы iнакш, генеалагiчныя ланцужкi нясуць у сабе разрывы, якiя не дазваляюць дакладна вызначыць цi звязаны першы i апошнi кароль Лiтвы Мiндоyг з вялiкiм князем Гедымiнам.
Пасля Гедымiна паходжанне yсiх лiтоyскiх манархаy ужо добра прасочваецца на падставе пэyных дакументаy.
Апроч найбольш знакамiтых балцкiх yладцаy ВКЛ, такiх як Мiндоyг, Гедымiн, Альгерд, Вiтаyт i Ягайла, валадарамi Лiтвы з'яyлялiся значна менш вядомыя манархi. Напрыклад, пасля Войшалка Лiтвой кiраваy Шварн Данiлавiч з дынастыi Рурыкавiчаy. Гэта князь з'яyляyся адзiным, калi можна так сказаць, афiцыйным прадстаyнiком знакамiтай манаршай дынастыi Русi на стальцы ВКЛ.
Зрэшты, Войшалк знаходзiyся y падпарадкаваннi iншага галiцка-валынскага Рурыкавiча, а менавiта Васiлькi Рамановiча, якога, паводле пэyнага Галiцка-Валынскага летапiсу, сын Мiндоyга называy «бацькам i панам», што з'яyляецца традыцыйным для летапiсаy указаннем на васальную залежнасць. І хоць дакументы не дазваляюць даследчыкам вызначыць наколькi значнай насамрэч была залежнасць Войшалка ад Васiлькi, усё ж i гэтага Рурыкавiча можна лiчыць фармальным вярхоyным уладаром Лiтвы, хоць ён не фiгуруе y традыцыйных пералiках вялiкiх князёy лiтоyскiх.
Асвятляючы yклад Рурыкавiчаy у кiраванне Лiтвой можна адзначыць i некаторых жанчын, у прыватнасцi, князёyну, вядомую як Марыя Вiцебская, а таксама Іyлiанiю Цвярскую, якiя не мелi надта вялiкага yплыву на палiтыку краiны, але былi жонкамi вялiкага князя Альгерда.
Некаторыя даследаваннi ставяць пытанне аб паходжаннi ад Рурыкавiчаy княжацкага роду Вiшнявецкiх. Як вядома, Мiхаiл Вiшнявецкi быy вялiкiм князем лiтоyскiм i каралём польскiм.
У венах Соф'i Гальшанскай, заснавальнiцы магутнай дынастыi Ягелонаy, цякла кроy традыцыйна звязаных з Рурыкавiчамi князёy Друцкiх. Пры гэтым, нябачаныя гiсторыкамi мiнулага генетычныя даследаваннi, быццам бы паказваюць на паходжанне Друцкiх не ад Рурыкавiчаy цi Гедымiнавiчаy, але ад нейкай мясцовай дынастыi, з ваколiц Друцка.
Генетычныя даследаваннi таксама пацвярджаюць «варажскую версiю» паходжання Рурыкавiчаy, то бок кажуць аб паходжаннi Рурыка аднекуль з наваколляy старажытнага шведскага горада Упсалы, дзе yсё яшчэ yзвышаецца самы велiчны гатычны сабор Швецыi, якi стаy магiльным склепам тамтэйшых манархаy.
Зразумела, да iнтэрпрэтацыi дадзеных генетычных даследаванняy гiсторыкам трэба падыходзiць з вялiкай асцярожнасцю, бо гэтыя звесткi нельга пацвердзiць праз вывучэнне гiстарычных архiваy, а самi спецыялiсты-генетыкi нярэдка супярэчаць адно аднаму. Вядома, што y межах генетычнага даследавання беларусаy часам аб'яyляюць балтамi, а часам славянамi.
Прымаючы або адхiляючы скандынаyскае паходжанне вялiкага князя Шварна, нельга, аднак, абгрунтавана адмаyляць прысутнасць скандынаваy на троне ВКЛ, бо yладарамi Лiтвы былi прадстаyнiкi шведскага каралеyскага дома Ваза (Васа), а менавiта: Жыгiмонт III, Уладзiслаy IV i Ян II Казiмiр.
Лiтвой таксама валадарыy венгерскi арыстакрат Стэфан Баторый, чый род быy даволi цесна звязаны з родам Улада Цэпеша, прататыпа лiтаратурнага Графа Дракулы.
Прататыпам лiтаратурных персанажаy быy i яшчэ адзiн вялiкi князь лiтоyскi, а менавiта Генрых Валуа – кароль Францыi i брат Маргарыты Валуа: знакамiтай «каралевы Марго», з твораy Аляксандра Дзюма.
У пералiку вялiкiх князёy лiтоyскiх знаходзяцца прадстаyнiкi трох польскiх арыстакратычных родаy: Ян Сабескi, Станiслаy Ляшчынскi i Станiслаy Аyгуст Панятоyскi.
Каралi польскiя i вялiкiя князi лiтоyскiя Аyгуст Моцны i Аyгуст III належалi да нямецкага роду Вецiнаy.
Немалую yладу y ВКЛ мела вялiкая княгiня Бона Сфорца, з iтальянскага роду, прадстаyнiкi якога былi мецэнатамi вялiкiх людзей мастацтва, у прыватнасцi, самага знакамiтага мастака yсiх часоy – Леанарда да Вiнчы.
Бона, не з'яyляючыся манархам фармальна, аказвала значны yплыy на жыццё краiны. Гэтая прадпрымальная жанчына здолела зарабiць у Лiтве вялiкiя грошы, дзякуючы сваiм добрым эканамiчным рэформам.
Падобная прадпрымальнасць i yплыy Боны на палiтыку яе мужа Жыгiмонта I i сына Жыгiмонта Аyгуста настолькi не падабалiся лiтоyскiм i польскiм магнатам, што благая слава трымалася i праз 82 гады пасля смерцi каралевы, калi yплывовы польскi вяльможа i князь Свяшчэннай Рымскай iмперыi Каспер Дэнгаф называy каралеву польскую i вялiкую княгiню лiтоyскую Цэцылiю Габсбург «бонкай», гэтым намякаючы на жаданне Цэцылii мець рэальную палiтычную yладу, падобна Боне Сфорцы.
Такiм чынам, як не цяжка заyважыць чытачу, кампанiя лiтоyскiх манархаy адрознiвалася значнай разнастайнасцю i y ёй прысутнiчалi надзвычай цiкавыя асобы.
Адкуль паходзiла дваранства Вялiкага княства Лiтоyскага?
Не варта забывацца i на магутную арыстакратыю, тым больш што y ВКЛ рана акрэслiлася тэндэнцыя да абмежавання yлады манарха.
На момант напiсання гэтай кнiгi, у артыкуле пра русiнаy (Rusenai) лiтоyскай вiкiпедыi знаходзiцца тэкст, якi паведамляе, што продкi беларусаy амаль не yплывалi на палiтычныя працэсы Лiтвы да XVI стагоддзя, калi славянскiя, паводле паходжання, магнацкiя роды ВКЛ выйшлi на лiдзiруючыя пазiцыi. Падобныя сцвярджэннi yсё яшчэ папулярныя y лiтоyскай гiстарыяграфii. Іх, аднак, можна лёгка абвергнуць дакументамi.
Яшчэ y часы Мiндоyга адзiн з яго ваяводаy, паводле Галiцка-Валынскага летапiсу, носiць славянскае па гучаннi iмя Хвал, хаця варта адзначыць, што iмя, тэарэтычна, магло набыць больш славянскую форму дзякуючы славянскiм складальнiкам хронiк.
Аднак без усялякага сумнення Афанасiй Канстанцiнавiч з Разанi, якi знаходзiyся y лiку паплечнiкаy лiтоyскага манарха, належаy да славян, што яшчэ раз сведчыць на карысць рознай этнiчнай прыналежнасцi членаy ягонай свiты.
Вядома, што продкi беларусаy, наваградскiя i пiнскiя феадалы, падтрымлiвалi Войшалка падчас устанаyлення ягонай улады y Лiтве.
ГВЛ апавядае:
«Войшалк, пайшоy з пiнчукамi да Навагародка, i адтуль, узяyшы з сабою наваградцаy, пайшоy у Лiтву княжыць».
Галiцка-Валынскi летапiс таксама згадвае хрысцiянскае хрышчэнне братоy Тройдзеня, якi кiраваy Лiтвой пасля Шварна. Наyрад цi пры такой сур'ёзнай прысутнасцi хрысцiянскiх валадарооy у жыццi Лiтвы, улада абыходзiлася без славянскiх арыстакратаy, хоць скупасць крынiц абцяжарвае рэканструкцыю этнiчнай карцiны верхняга эшалона элiты ВКЛ, якое шчэ толькi зараджалася.
У часы Гедымiна яго найбольш адораным палкаводцам быy русiнскi князь, вядомы як Давыд Гарадзенскi. Традыцыйная, але надзвычай слаба абгрунтаваная версiя, прыпiсвае Давыду паходжанне ад пскоyскага князя Даyмонта, хоць больш верагодна, што ён быy нашчадкам гродзенскiх князёy цi баяраy.
Давыд Гарадзенскi. Карцiна аyтара.
Удзельнымi князямi-васаламi вялiкага князя лiтоyскага працягвалi заставацца хрысцiянскiя yладцы, што, як мяркуецца, паходзiлi з дынастыi Рурыкавiчаy, напрыклад, князь Васiль з Мiнска.
Даследчыкi могуць даволi yпэyнена рэканструяваць склад дзяржаyнай элiты ВКЛ у часы Вiтаyта.
У XIV – XV стагоддзях Лiтвой сапраyды кiруюць шматлiкiя прадстаyнiкi балцкiх родаy, такiх як Манiвiды, Гаштольды, Кезгайлы.
Пры гэтым у самым верхнiм эшалоне yлады ВКЛ знаходзiцца Ян Нямiра. Гэтага дзяржаyнага дзеяча часта выводзяць ад балцкага продка, хоць аyтару не зразумела чаму феадал, якi носiць славянскае па гучаннi iмя, павiнен абавязкова быць балтам, а не паходзiць, напрыклад, ад кагосьцi са славян-язычнiкаy, якiя захавалi веру прадзедаy у мультыканфесiйным рэгiёне Панямоння.
Іншы важны паплечнiк Вiтаyта – Братоша, таксама носiць славянскае iмя.
Важным саноyнiкам быy пры Вiтаyце Ходка Юр'евiч, верагодна, продак магнатаy Хадкевiчаy.
Русiнскiя феадалы традыцыйна працягвалi адыгрываць важную ролю на yсходнiх землях, напрыклад, Фёдар Вясна быy вiцебскiм намеснiкам.
Пералiк лiтоyскiх баяраy, якiя падпiсалi Гарадзельскую унiю, дазваляе рабiць высновы аб этнiчным складзе тагачаснага дваранства ВКЛ, хаця тут варта yлiчваць, што многiя важныя чальцы палiтычнай элiты не yдзельнiчалi y акце.
Спiс падпiсантаy унii паказвае пераважанне этнiчных лiтоyцаy. Аднак i y гэтым акце можна бачыць славянскiя па гучаннi iмёны. Гербы ад палякаy атрымалi, у лiку iншых, нейкiя Качан, Волчка i феадал з пацешным для сучаснага чытача iмем – Канчан Суковiч.
З вышэйпададзеных, пацверджаных дакументамi фактаy, бачна, што продкi беларусаy адыгрывалi прыкметную ролю y палiтычным жыццi краiны на працягу раннiх перыядаy iснавання ВКЛ, гэта значыць у XIII, XIV, XV стагоддзях, а не толькi з XVI стагоддзя, як гэта паказана y непераканаyчых версiях лiтоyскай гiстарыяграфii.
У XVI стагоддзi палiтычную элiту краiны напаyняюць русiнскiя роды, чаго не адмаyляе нават згаданы раней артыкул лiтоyскай вiкiпедыi. У той перыяд элiта Лiтвы – магнаты, якiя паходзяць з беларускiх земляy, а менавiта: Сапегi, Хадкевiчы, Храптовiчы, Валовiчы, Глебовiчы i iнш. Адносна рэальных продкаy гэтых вяльможаy вядуцца спрэчкi, але больш новыя генеалагiчныя публiкацыi кажуць пра iх iнцэптабеларускае (прабеларускае) паходжанне.
Тут аyтар, для прыкладу, можа адзначыць выдатную працу лiтоyскай спецыялiсткi Генуты Кiркiене «Korzenie rodu Chodkiewiczow» у якой яна пераканаyча развенчвае старую i абсалютна безгрунтоyную версiю паходжання Хадкевiчаy ад кiеyскiх баяраy.
Выводзячыя свой радавод ад балцкiх продкаy Радзiвiлы i Пацы таксама адыгрывалi вядучую ролю y палiтыцы краiны. Пры гэтым прадстаyнiкi элiты, зразумела, усяляк змешвалiся, фармуючы своеасаблiвую «арыстакратычную сям'ю». Да прыкладу, Тэкля Валовiч даводзiлася прабабкай найбагацейшаму магнату Рэчы Паспалiтай Мiхаiлу Радзiвiлу Рыбаньку i, адпаведна, прапрабабкай «лiтоyскаму Мюнхгаyзену» Каралю Радзiвiлу Пане Каханку.
Акрамя продкаy лiтоyцаy i беларусаy, на пэyных адрэзках iснавання ВКЛ, у элiце былi вельмi заyважныя члены польскiх родаy, напрыклад, Патоцкiя.
Немалую вагу мелi прадстаyнiкi нямецкай арыстакратыi, у прыватнасцi: Дэнгафы, Тызенгаyзы i Плятэры.
Некаторыя магутныя славянскiя роды, такiя як Кiшкi i Весялоyскiя, выводзiлiся з памежжа ВКЛ i Польшчы, i, адпаведна, тут дарэчная дыскусiя аб iх этнiчнай прыналежнасцi.
Іншыя шляхетныя магнаты: Тышкевiчы i Пацеi паходзiлi з беларуска-украiнскага памежжа.
У ВКЛ былi роды татарскага паходжання, дваранства з Маскоyскай Русi, уплывовы iтальянскi род Сцыпiё-дэль-Кампа, i нават яyрэйская, паводле паходжання, шляхта.
І yсё ж менавiта продкi беларусаy i лiтоyцаy далi Лiтве найбольшую колькасць уплывовых саноyнiкаy.
Варта асобна згадаць найбольш магутных людзей, якiя не належацлi да вялiкакняскай дынастыi, але yзнiмалiся да yзроyню фактычных yладароy ВКЛ.
Велiзарным аб'ёмам моцы валодаy, напрыклад, Мiкалай Радзiвiл Стары, якi заклаy падмурак пад магутнасць свайго роду.
Бенедыкт i Казiмiр Ян Сапегi фактычна з'яyлялiся некаранаванымi манархамi падчас гегемонii iхняга роду y Княстве, калi прадстаyнiкi дома займалi амаль усе ключавыя пасады y лiтоyскай частцы Рэчы Паспалiтай.
З яшчэ адным «неафiцыйным манархам» звязана вельмi расцягнутая y часе, займальная гiсторыя.
У 1269 годзе нямецкiя крыжакi сустрэлiся y бiтве з лiтоyцамi на чале якiх стаяy вялiкi князь Тройдзень. Сутыкненне адбылося побач з Ашэрадэнам. Рыцары пацярпелi даволi цяжкае паражэнне. Лiвонская рыфмаваная хронiка паведамляе аб стратах, згадваючы, у прыватнасцi, цiкавага для нас, шляхетнага ваяра:
«Там Тызенгаyзен наш знатны,
Духам чысты i выдатны,
Душа на небе чакае малiтвы,
А сам ён злёг у горане бiтвы».
Прайшло больш за 480 гадоy i далёкi родзiч загiнулага y барацьбе з Вялiкiм княствам Лiтоyскiм Тызенгаyзена, падскарбi надворны лiтоyскi Антонiй Тызенгаyз, стаy фактычным намеснiкам польскага караля y Лiтве, гэта значыць, па сутнасцi, уладцам народа, у барацьбе з якiм калiсьцi загiнуy яго сваяк.
Вось такая эфектная, iранiчная yсмешка хiтраватай дамы-капрызнiцы, што мае iмя Гiсторыя!
Цi праyда, што лiтоyцы захапiлi Наваградак?
Тут аyтар адносна сцiсла акрэслiць самыя важкiя, на яго погляд, аргументы pro et contra.
Звычайна спрэчкi наконт захопу лiтоyцамi зямель будучай Беларусi прывязаны менавiта да Мiндоyга i гарадоy Панямоння, i перш за yсё Навагрудка, хаця фармiраванне ВКЛ iшло не адно стагоддзе i yключала y сябе мiрнае, як можна думаць, далучэнне беларускiх зямель, напрыклад, адыход да вялiкiх князёy лiтоyскiх Вiцебскага. княства, якi адбыyся, як лiчыцца, дзякуючы дынастычнаму шлюбу Альгерда з нейкай вiцебскай князёyнай, званай Марыя.
Гаворачы аб часах XIII стагоддзя, можна адзначыць, што Мiндоyг, як вядома з дакладнага дакумента, булы Папы Рымскага Аляксандра IV, датаванай 6-м сакавiка 1255 года, захапiy нейкiя землi «Рускага каралеyства», якiмi, тэарэтычна, маглi быць землi Навагрудка. Гэтыя землi Папа, у сваiм пасланнi, дазваляy Мiндоyгу пакiнуць сабе.
Аyтар асабiста перакладаy арыгiнальны лацiнскi тэкст булы i можа пацвердзiць, што гаворка iшла менавiта аб захопе нейкiх земляy.
Такiя звесткi пацвярджаюць не толькi спробы лiтоyскай экспансii на Русь, але i некаторыя поспехi лiтоyскiх феадалаy.
Некаторыя спецыялiсты лiчаць дакумент Папы неабвержным доказам захопу Навагрудка. То бок у гэтым выпадку «Каралеyствам Русi» нiбыта было Галiцка-Валынскае княства, у палiтычнай арбiце якога знаходзiлiся гарады Панямоння.
Тут, аднак, iснуе праблема. Загадкавае «Каралеyства Русi» названа без прывязкi да канкрэтных абласцей.
Вядома, што лiтоyскi даследчык Артурас Дубонiс бачыць у гэтым «Каралеyстве» Полацкае княства. У сваёй працы «Дзве мадэлi лiтоyскай экспансii на Русi (XIII – пачатак XIV стагоддзя)» гiсторык пiша:
«З Данiiлам Мiндоyг жыy у мiры, таму пантыфiк не мог дабраславiць лiтоyскую экспансiю y гэтым напрамку. Іншым Рускiм каралеyствам, якое апынулася y цэнтры yвагi Мiндоyга, магло быць толькi Полацкае княства».
Звяртае на сябе yвагу некалькi наiyнае сцвярджэнне Дубонiса аб тым, што Папа чамусьцi павiнен быy кiравацца, у сваiм зацвярджэннi за Мiндоyгам захопленых рускiх земляy, станам перамiр'я лiтоyцаy з Данiiлам Галiцкiм, хоць галiцка-валынскiя князi i Мiндоyг бясконца хадзiлi па крузе перамiр'яy i новых войнаy, а Папу, як вынiкае з булы, цiкавiлi новыя, даступныя для хрысцiянiзацыi, вобласцi, якiя межавалi з «Каралеyствам», i менавiта таму ён зацвердзiy захопленыя тэрыторыi за Мiндоyгам. У такой сiтуацыi патэнцыйнага росту каталiцкага yплыву, Апостальскую Сталiцу наyрад цi збянтэжыy бы канфлiкт Мiндоyга i Данiiла, для спынення якога, у Папы так цi iнакш не было абсалютна эфектыyных сродкаy. У дадзеным выпадку нам, аднак, важней упэyненасць доктара Артуруса наконт таямнiчага «Каралеyства».
Рускi гiсторык А. В. Маёраy, у сваёй працы «Первая уния Руси с Римом. Часть 4» таксама вельмi yпэyнена называе yладаннi Аляксандра Неyскага тымi самымi загадкавымi землямi з булы пантыфiка. У публiкацыi Маёрава чытаем:
«Дазвол Папы на захоп рускiх земляy, дадзены лiтоyскаму каралю y буле „Catholice fidei cultum“, несумненна, меу на yвазе землi y iншай частцы „Рускага каралеyства“ i быy накiраваны супраць iншага yладара Русi – наyгародскага i yладзiмiрскага вялiкага князя Аляксандра Неyскага».
Такiм чынам, Дубонiс упэyнена называе «Каралеyства» Полацкiм княствам, а Маёраy упэyнена гаворыць аб тым, што гэта yладаннi знакамiтага Аляксандра Неyскага.
Аyтар гэтых радкоy, падводзячы своеасаблiвы вынiк пад упэyненымi выказваннямi калегаy, можа тут таксама yпэyнена заyважыць, што «Каралеyства Русi», як бачна з вышэйпрыведзеных цытат, застаецца прадметам спрэчкi спецыялiстаy, i булла Аляксандра IV не можа служыць доказам захопу менавiта Наваградка, хоць нейкiя рускiя землi лiтоyскi князь, вiдаць, сапраyды далучыy з дапамогай ваеннай сiлы.
Була Папы, пры гэтым, застаецца, па меркаваннi аyтара, найболей важкiм, цi, кажучы сцiплей, адным з найболей важкiх аргументаy на карысць захопу гарадоy Панямоння.
Што ж, раней даследчыкi не мелi i такога, бо захоп Навагрудка выводзiyся проста на падставе з'яyлення лiтоyскага нобiля y славянскiм горадзе.
Цяпер трэба звярнуць увагу на аргументы супраць захопу Навагрудка лiтоyскiмi рацямi.
Аyтар хоча, кажучы y паyжартаyлiвым тоне, звярнуцца да «гiстарычнай прэзумпцыi нявiннасцi», то бок заявiць, што захопу горада не было, пакуль гэты захоп не даказаны.
У прынцыпе, можна было б нават абмежавацца такiм падыходам.
Варта адзначыць, што зацяганае y гiстарычнай лiтаратуры сцвярджэнне аб запрашэннi наваградскiм баярствам Мiндоyга да сябе на княжанне не мае yвогуле нiякай асновы y пэyных дакументах. Гэта добры прыклад пераходу звычайнай хiсткай гiпотэзы y разрад фактаy, гэта значыць узор гiстарычнага мiфа.
Аднак у якасцi аргумента на карысць добраахвотнага аб'яднання тут дарэчы згадаць некаторыя дакладныя летапiсныя звесткi.
Вядома, што адным з важкiх аргументаy на карысць добраахвотнага прыняцця балцкага yладара-паганца y славянскiм горадзе можа служыць хрышчэнне манарха. Справа y тым, што гiсторыкам вядомая сiтуацыя, у якой хрышчэнне было звязана з мiрным прыняццем лiтоyскага князя, i яна выдатна задакументавана y пэyных крынiцах. Гаворка, зразумела, аб хрышчэннi забойцы Мiндоyга, пскоyскага князя Даyмонта, якi прыняy хрысцiянскую веру i выдатна служыy yзяyшым яго да сябе пскавiчам, пакiнуyшы аб сабе добрую памяць. Добрую настолькi, што былы язычнiк нават быy кананiзаваны i стаy святым рускай праваслаyнай царквы.
Таму не дзiyна, што праваслаyнае хрышчэнне Мiндоyга, малюючы аналогiю з выпадкам Даyмонта, дазваляла б падмацаваць версiю аб мiрным з'яyленнi балцкага князя y Навагрудку.
І летапiснае пасведчанне аб хрышчэннi Мiндоyга сапраyды ёсць.
Густынскi летапiс паведамляе, што y 6754, то бок, паводле сучаснага падлiку, 1246 годзе:
«Вялiкi князь лiтоyскi Мiндоyг прыняy веру хрысцiянскую ад усходу, з многiмi сваiмi баярамi».
Такiм чынам, балцкi нобiль прыняy усходняе хрысцiянства (праваслаyе) ды яшчэ i са шматлiкiмi баярамi, што выразна сведчыць на карысць палiтычнай матывацыi такога кроку.
Здавалася б, вось выдатнае сведчанне на карысць добраахвотнага прыняцця свайго па веры князя y Навагародскай зямлi. Праблема тут у крынiцы гэтых звестак. Густынскi летапiс з'яyляецца познiм дакументам. Да таго ж, iнфармацыя аб праваслаyным хрышчэннi Мiндоyга не пацвярджаецца надзейнымi крынiцамi. Усё гэта прыводзiць да таго, што большасць даследчыкаy, не без падстаy, адмаyляе зараз хрышчэнне 1246 года.
Але аyтар хоча дастаць з рукава джокер i злёгку знерваваць прыхiльнiкаy тэорыi захопу Навагрудка. Для гэтага трэба звярнуцца да пэyнага Галiцка-Валынскага летапiсу. У iм можна прачытаць наступныя радкi:
«Войшалк пачаy княжыць у Навагародку, i знаходзячыся y паганстве пачаy пралiваць шмат крывi. Забiваy ён кожны дзень трох-чатырох чалавек. А калi y нейкi дзень нiкога не заб'е, вельмi засмучаyся. Калi ж заб'е каго, тады весялiцца. Потым увайшоy страх Божы y яго сэрца, i ён думаy, жадаючы прыняць святое хрышчэнне. І хрысцiyся тут жа y Навагародку, i стаy хрысцiянiнам».
Томас Баранаyскас, у сваёй працы «Навагрудак у XIII стагоддзi: гiсторыя i мiф», пiша, што прыведзены вышэй тэкст ГВЛ «адлюстроyвае гвалтоyнае yкняжанне Вайшалгаса y Навагрудку, за якiм iшлi жорсткiя рэпрэсii».
Аyтар ужо завочна апанiраваy лiтоyскаму спецыялiсту, паказваючы на тое, што пра паходжанне нiбыта рэпрэсаваных нiчога не сказана, i не зразумела чаму яны павiнны быць няшчасным мiрным насельнiцтвам Навагрудка (а менавiта да такога разумення падштурхоyвае праца Томаса), а не палiтычнымi супернiкамi лiтоyскага паходжання, цi палоннымi валынцамi, цi, да прыкладу, татарамi.
Але y кантэксце важней iншае. Звярнiце yвагу на сутнасць дакладнага паведамлення летапiсу.
«І хрысцiyся тут жа y Навагародку, i стаy хрысцiянiнам».
Гэтыя дадзеныя i з'яyляюцца той самай жаданай iнфармацыяй аб хрышчэннi князя-язычнiка падчас праyлення y старажытнарускiм горадзе.
Адхiлiyшыся ад прыцягнутых за вушы рэпрэсiй i нейкага катарсiсу, якiм летапiсец тлумачыць жаданне yладцы хрысцiцца, можна вылучыць менавiта iнфармацыю аб прыняццi Войшалкам хрысцiянства. Хрост валадара, безумоyна, сведчыць тут на карысць добраахвотнага прыняцця мясцовым насельнiцтвам балцкага князя.
Праyда, паводле летапiсу, хрышчэнне адбываецца пазней пачатку княжання, але гэта, на думку аyтара, нiяк не мяняе сутнасцi: князь-язычнiк быy ахрышчаны падчас кiравання y хрысцiянскiм горадзе, прыкладна гэтак жа, як гэта адбылося y выпадку Даyмонта Пскоyскага.
У такiм кантэксце мае значэнне i дакладная iнфармацыя ГВЛ аб падтрымцы Войшалка наваградцамi, калi той «узяyшы з сабою наваградцаy, пайшоy у Лiтву княжыць». Як бачна, жыхары Наваградка, з'яyляючыся ахвярамi рэпрэсiй, пра якiя пiсаy Баранаyскас, чамусьцi падтрымлiваюць Войшалка. Цi не гаворыць гэта пра тое, што нiякiх рэпрэсiй не было, а якраз наадварот: хрышчоны дзеля кiравання y Наваградку Войшалк, стаy для славянскiх жыхароy рэгiёна сваiм князем, такiм, якiм быy для пскавiчоy лiтоyскi перабежчык Даyмонт.
Зразумела, паведамленне летапiсу падштурхоyвае да таго, каб бачыць у хрышчэннi навагародскага валадара палiтычны акт, а не проста спантаннае дзеянне. Войшалк, як вынiкае з дакументаy, быy актыyным i не пазбаyленым разважлiвасцi, палiтычным i ваенным дзеячом – сынам свайго бацькi, хiтрага i паспяховага тактыка. І таму рашэньнi князя варта асэнсаваць з пазiцый палiтычнага прагматызму.
Верагодна, зрэшты, што сама палiтычная канцэпцыя магла быць вызначана Мiндоyгам. У рамках такой сiстэмы вярхоyны yладар заставаyся паганцам (Мiндоyг быy iм, нават фармальна прыняyшы каталiцызм), а яго блiзкiя сваякi, што валадарылi y найважнейшых славянскiх гарадах, прымалi yсходняе хрысцiянства. Гэтая сiстэма тлумачыць хрысцiянскае хрышчэнне братоy Тройдзеня. Яе можна бачыць i y часы Гедымiна, калi яго сыны прымалi хрысцiянства i кiравалi y хрысцiянскiх удзелах. Зразумела, тут можна yказаць i на выключэннi з правiлаy, як, напрыклад, паганства вiцебскага князя Альгерда, якое, зрэшты, аспрэчваецца на падставе некаторых дакументаy, у прыватнасцi, Сiнодыка Кiева-Пячэрскай лаyры i гандлёвай дамовы Гедымiна з Лiвонскiм Ордэнам ад 1 лiстапада 1338 года.
У фiнале дадзенай главы аyтар хоча падкрэслiць, што значэнне недаказанага захопу Навагрудка y любым выпадку перабольшана. Тэарэтычна, гэты захоп мог мець месца, але стаyленьне да яго мясцовага насельнiцтва yсё роyна можа служыць прадметам дыскусii. Цiкавасць да недаказанага захопу абумоyлена, вiдавочна, жаданнем адказаць на пытанне чыёй дзяржавай было ВКЛ.
Аднак сутычкi феадалаy на раннiх этапах станаyлення дзяржавы, вядома ж, не вызначаюць, самi па сабе, нацыянальны характар полiэтнiчнай дзяржавы, якi залежыць ад палiтычнай i культурнай ролi таго цi iншага этнасу.
Спалучэнне культурнай дамiнацыi продкаy беларусаy з iх палiтычнай суб'ектнасцю дазваляюць цяперашнiм беларусам лiчыць спадчыну ВКЛ сваёй, незалежна ад абставiн экспансii балцкiх нобiляy XIII стагоддзя.
Цi праyда, што кiруючая дынастыя Лiтвы паходзiла ад полацкiх князёy?
Адкрыyшы Уваскрэсенскi летапiс XVI стагоддзя можна прачытаць наступныя радкi:
«Княжылi Рагвалодавiчы y Полацку, i напаy на iх Мсцiслаy Уладзiмiравiч Манамах, i Полацк узяy, а Рагвалодавiчы збеглi y Царград. А Лiтва y той час давала данiну князям Полацкiм, але кiравалi ёй свае гетманы… Вiльняне yзялi сабе з Царграда дзяцей князя полацкага Расцiслава Рагвалодавiча, князя Давiла i яго брата, князя Маyкольда… А y князя Маyкольда сын, князь Мiндоyг».
Падобная версiя паходжання кiруючай дынастыi ВКЛ падабалася Мiкалаю Ермаловiчу, але нават гэты беларускi гiсторык-рамантык, якi не заyсёды прытрымлiваyся правiлаy строгай навуковай працы, адзначыy нетыповыя для полацкiх князёy iмёны царградскiх Рагвалодавiчаy.
Цяпер дадзеныя позняга Уваскрасенскага летапiсу, якiя тычацца продкаy Мiндоyга, могуць часам падтрымлiваць маргiнальныя гiсторыкi-аматары.
У надзейных крынiцах князь Расцiслаy Рагвалодавiч не з'яyляецца. І тым больш мiфiчнымi фiгурамi выглядаюць яго дзецi, якiя носяць невядомыя y полацкiх Ізяславiчаy iмёны.
У сувязi з гэтым у акадэмiчным дыскурсе полацкiя каранi адзiнага караля Лiтвы амаль заyсёды фiгуруюць як легенда, створаная летапiсцамi дзеля абслугоyвання прэтэнзiй расiйскiх цароy на землi Вялiкага княства Лiтоyскага.
Цi праyда, што yладары Лiтвы паходзiлi ад рымскага перабежчыка Палямона?
Нейкi шляхетны рымлянiн – Палямон, паводле легенды, адправiyся y рэгiён ракi Нёман, дзе i пасялiyся са сваiмi таварышамi, знайшоyшы высокiя горы, дубровы i мноства дзiчыны. Вядома, Палямону спадабалася такая багатая зямля, i «рымляне» засталiся тамака жыць назаyжды.
Такiя звесткi змяшчаюцца y «Хронiцы Быхаyца».
Стваральнiкам, (а часам толькi папулярызатарам) «рымскай версii», лiчаць польскага гiсторыка Мацея Стрыйкоyскага, якi працаваy у XVI стагоддзi. Акрамя таго, мяркуецца, што аснову легенды заклаy яшчэ польскi хранiст XV стагоддзя Ян Длугаш, якi адзначаy падабенства лiтоyцаy з iтальянцамi.
Цiкавы y дадзеным кантэксце «расiйскi адказ Галiвуду», гэта значыць аналагiчная легенда, створаная як частка iдэалогii маскоyскiх уладароy.
У лiсце цара Івана Грознага да вайсковага дзеяча ВКЛ Аляксандра Іванавiча Палубiнскага змяшчаецца дастаткова падрабязны пераказ маскоyскай легенды:
«Аyгуст, кесар рымскi, валодаючы yсiм сусветам, паставiy сюды брата свайго Пруса, якi yжо быy згаданы. Далонню i лiтасцю жывапачатковай Тройцы стварылася царства y Русii: у чатырнаццатым калене ад Пруса прыйшоy Рурык, стаy княжыць у Русii i Ноyгарадзе, i сам назваyся вялiкiм князем i горад Вялiкiм Ноyгарадам нарок».
Далей пiсар Грознага даводзiць апавяданне да самога Івана, паведамляючы пра яго «трыманне скiпетрам Расiйскага царства».
Як можна бачыць, маскоyская легенда з'яyлялася вельмi блiзкiм аналагам лiтоyскай легенды аб Палямоне.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=71040385) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.