Читать онлайн книгу «Қурилишда меҳнатни мухофаза қилиш» автора Рахматулла Усманов

?урилишда ме?натни мухофаза ?илиш
Рахматулла Усманов
?урилишда ме?натни мухофаза ?илиш бyйича асосий маълумотлар, ?урилиш му?ити ишлаб чи?аришининг хавфли ва зарарли омиллари, уларнинг одамга таъсири, ишловчиларни ?имоялашнинг методлари ва воситалари, иш зонасида ?улай шароитлар яратиш, жаро?атланиш сабаблари, ме?натни мухофаза ?илишнинг ташкилий, ?онунчилик ва и?тисодий бош?ариш методлари ёритилган. ?урилиш yрта махсус ва олий y?ув юртлари талабалари учун. Ишчи ва хизматчиларни y?итиш ?амда йyл-йyри?лар yтказишда фойдали бyлиши мумкин.

?урилишда ме?натни мухофаза ?илиш

Рахматулла Усманов

© Рахматулла Усманов, 2024

ISBN 978-5-0062-8666-5
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

КИРИШ
?урилишда ме?нат шароитлари саноат корхоналаридаги ме?нат шароитларидан кескин фар? ?илади. Агар саноат корхоналарида иш жойлари озми кyпми yзгармас ва ишловчи узо? ва?т yрнатилган технология операцияларини му?им ускуналарда бажарса, ?урилишда эса унинг бутун ?урилиш ва?ти даври давомида ?урилаётган объект периметри ва баландлиги бyйича иш жойи узликсиз силжиб боради. Иш жойида ме?нат шароитлари ?ам yзгариб боради: иш жойи ?улай ва но?улай (ишловчини танаси ?олатини мажбурий yзгаришига бо?ли? равишда), хавфли ва хавфсиз бyлиши; у пастда ва ю?орида, хона ичкарисида ва хона таш?арисида бyлиши мумкин.
?урувчига тез-тез ?урилаётган бинода но?улай шароитларда силжишга, ?yлда материалларни, асбобларни, мосламаларни, баландликда ишлаш ва тyси?лаш воситаларини силжитишга тy?ри келади. Унга очи? ?авода ё?имсиз метеорология шароитларида: исси? ва сову?да, нам об-?авода ва кучли шамолда ишлашга тy?ри келади. Шунинг учун ?урилишда иш жойларида ишларни хавфсиз бажарилишини таъминлаш хал? хyжалигининг бош?а тармо?лари ва саноат корхоналариникидан кyра анча мураккабдир.
?урилиш ташкилотларини и?тисодий самарадорлигини ошириш, бар?арор ва узликсиз ривожлантиришга ме?нат жамоаси барча аъзоларининг фаол ме?нат ?илиши ва уларни ?аёт фаолиятини хавфсизлигини таъминланиши, барча хавф-хатарлар таъсирини бартараф этилиши, ресурслар ва тадбиркорлик имкониятларидан, фан-техника тара??иёти ва унинг янгиликларидан самарали фойдаланилиши ?амда ижтимоий ривожлантиришга кафиллик берилиб эришилади.
?урилиш ташкилотларида фан ва техника тара??иёти натижалари асосида, замонавий техникалардан фойдаланиб ?урилишда бино ва иншоотларни тезкор ?уриб битириш технологияларини жорий ?илиш, машиналар комплексларининг «одам-машина» тизимини мураккаблашувига, ме?нат хусусиятларини yзгаришига, ме?нат жараёнида янги хавф-хатарларни вужудга келишига олиб келади. Бу эса yз навбатида хавфсизликни таъминлаш масалаларига жиддий эътибор берилишини, ме?нат жараёнида аввал сезилмаган ва ?урилишни интенсив технологияларини амалга оширишда машиналар комплектларини тадби? этилишидан янгидан вужудга келган хавф-хатарларни доимий равишда yрганилиши, уларни бартараф этишни машиналар системасини самарадорлигини таъминлаш муаммолари билан уй?унликда ечиш эса, жуда кyп капитал мабла?лар ва ю?ори даражадаги ишлаб чи?ариш маданиятини талаб ?илади. Бундан, ме?натни мухофаза ?илиш вазифаларини ечмасдан туриб ю?ори ишлаб чи?ариш маданиятига эришиш ва капитал мабла?ларни камайтириш мумкин эмаслиги келиб чи?ади.
Таъкидлаш жоизки, ишлаб чи?аришдаги барча нохуш ?олатлар бартараф этилиши мумкин бyлган сабаблар о?ибатида пайдо бyлади. Шунинг учун, ташкилотлар иш берувчиларидан мавжуд ?онунларни бузилишига ва ме?нат жамоаси манфаатларини суистеъмол ?илинишига йyл ?yймаслик, ме?натни мухофаза ?илиш ?оидаларига, технология ва ме?нат интизомига риоя ?илиш ?амда ночор кун кечиришлар о?ибатидаги бефар?ликлар, бахтсиз ?одисалар ва касалликлар туфайли ишга чи?масликлар, ишчи кучининг ?yнимсизлиги ташкилот ва унинг жамоаси учун кyп ми?дордаги и?тисодий йy?отишларга сабаб бyлишини эсда тутишлари талаб этилади.
?урилиш ташкилотлари ишлаб чи?аришидаги авариялар ва бахтсиз ?одисалар тахлили ишлаб чи?ариш жаро?атланишлари ва касб касалликларига чалинишларнинг асосий сабаблари ме?нат ва технология интизомини бузилиши, персоналнинг касбий тайёргарлик даражасининг пастлиги, хавфсизлик со?асида унинг малакасизлиги, техноген хавфлар ва улардан ?имояланиш методларини билмаслиги, яъни, кyпчиллик ?олларда, инсон омили нохуш о?ибатларнинг бош сабабчиси бyлишини кyрсатади. Шунинг учун ?урилиш ташкилотларидаги замонавий ишлаб чи?аришнинг хавфлари ва зарарларини yрганиш турли даражадаги мутахассисларни касбий тайёрлашни таркибий ?исмларидан бири бyлади.
Бозор и?тисодиёти шароитида ишловчиларни яшаш шароитларини яхшиланиши, ишлаб чи?аришдаги бахтсиз ?одисалар ва касб касалликлари сонини камайиши, хавфсизликни ошиши ва ме?нат гигиенасини яхшиланишига олиб келувчи энг му?им омил – ?улай ва хавфсиз ме?нат шароитларини яратишда иш берувчиларни и?тисодий ра?батлантириш принципидан кенг фойдаланишдир. И?тисодий ра?батлантириш, шароитларни яхшилаш ва ме?натни мухофаза ?илишга воситалар сарфлашни жарималар, оширилган су?урта бадаллари, но?улай шароитларда ишлаганлик учун компенсация тyловлари ва ме?нат ?обилияти йy?отилганда зарарларни ?оплаш сарфларига нисбатан, моддий манфаатлилигини назарда тутади.
Мутахассисларнинг фикрича, но?улай ме?нат шароитлари билан бо?ли? имтиёзлар тyлови харажатлари ме?нат шароитларини яхшилаш воситалари харажатларидан икки баробар кyпни ташкил ?илади. Бунда и?тисодий самарадорликка жаро?атланиш, умумий ва касбий касалланиш о?ибати харажатларини камайиши, иш ва?ти йy?отилишини камайиши эвазига ме?нат унумдорлигини ошиши, о?ир ва зарарли ме?нат шароитлари бyйича имтиёзлар ва компенсациялар харажатлари ?амда авариялар моддий зарарларини камайиши эвазига эришилади.
?урилиш ташкилотларида ме?натни мухофаза ?илишни вазифаси со?лом ва ?улай ме?нат шароитларини яратиб ме?нат хавфсизлигини таъминлаш, ишловчиларни ?аётини ва со?ли?ини са?лаш, ишлаб чи?аришда бахтсиз ?одисалар сонини камайтириш билан биргаликда максимал ме?нат унумдорлигида ?урилиш объектларини фойдаланишга топшириш ва ю?ори даражадаги и?тисодий самарадорликка эришишдан иборат.
Дунёдаги энг катта компанияларнинг ю?ори даражадаги ра?барлари ?ам ме?натни мухофаза ?илишни бош устивор йyналишлардан бири деб ?исоблашади. Масалан, улар корхона фаолиятининг yнлаб кyрсаткичларидан ме?натни мухофаза ?илиш ва yзларини ишловчиларини со?ли?ини са?лашни, персонални малакаси ва компетентлигидан кейин, 2- yринга ?yйишади. Европа иттифо?и мамлакатларида ?озирда ме?натни мухофаза ?илиш маданиятини ю?ори даражага кyтариш тy?рисида савол кyтарилаяпти, бу эса ташкилотлар ва корхонаналарни бош?аришни бош элементларидан бири бyлади.
?урилиш майдончасини ва ?урилиш-монтаж ишларини бажаришни тy?ри ташкиллаштириш – бу ю?ори унумли ва хавфсиз ме?нат учун шароитлар яратиш, бyлиши мумкин бyлган хавфларни назарда тутиш ва улардан ого?лантириш, ишловчиларга санитария-гигиена хизмати кyрсатилишини таъминлашдир. Шунинг учун ?урилиш бошланишидан узо? ва?т илгари ?урилишни ташкиллаштириш ва ишларни бажариш лойи?аларини ишлаб чи?иш ва?тида лойи?а ва пудрат ташкилотлари ме?нат хавфсизлиги ва уни тy?ри ташкиллаштириш саволлари билан шу?уллана бошлайдилар. Лойи?алаш ?урилиш нормалари ва ?оидалари (СНиП) талабларига ?атти? риоя ?илиниб, хусусан СНиП 12-03-2001 «?урилишда ме?нат хавфсизлиги. 1-?исм. Умумий талаблар», ва СНиП 12-04-2002 «?урилишда ме?нат хавфсизлиги. 2-?исм. ?урилиш ишлаб чи?ариши» биноан олиб борилади.
Ўзбекистон республикасида биноларни ?уришда, бино ва иншоотларни реконструкция ?илишда, таъмирлашда, кенгайтиришда ва техник ?айта ?уришда, ?урилиш-монтаж ишларини бажаришда, ?урилиш материаллари, конструкциялари ва ма?сулотларини ишлаб чи?аришда архитектура ва ?урилиш со?асида фаолият юритаётган барча ташкилотлар, корхоналар риоя ?илиши лозим бyлган «Ша?арсозлик нормалари ва ?оидалари ШН? 3.01.02.20 ?урилишда хавфсизлик техникаси» ишлаб чи?илган.
Ушбу y?ув ?yлланмасининг ма?сади – корхоналар ва ташкилотлардаги ме?натни мухофаза ?илиш ?а?ида асосий маълумотларни бериш. ?yйилган ма?садга эришиш учун:
ме?натни мухофаза ?илишни бош?аришни ?онунчилик ва и?тисодий методлари билан танишиш;
ме?натни мухофаза ?илиш хизматининг ма?сади ва вазифаларини кyриб чи?иш;
ме?нат хавфсизлиги методлари, ?имоялаш ва профилактика (олдини олиш) воситаларини yрганиш.
Одам ме?нати содир этилишида со?лом ва хавфсиз шароитларни таъминлаш билан бо?ли? муаммоларни yрганиш ва ечиш, – янги технологияларни ва ишлаб чи?ариш тизимини ишлаб чи?ишда энг му?им вазифалардан биридир. Ишлаб чи?ариш бахтсиз ?одисаларини, касб касалликларини, авариялар, портлашлар, ён?инларни yрганиш ва мумкин бyлган сабабларини ани?лаш, бу сабабларни бартараф ?илишга йyналтирилган тадбирлар ва талабларни ишлаб чи?иш, одамни ме?нат ?илиши учун хавфсиз ва ё?имли шароитларни яратиш имконини беради. ?улай ва хавфсиз ме?нат шароитлари – ишловчиларнинг со?ли?и, ме?нат хавфсизлиги ва иш унумдорлигига таъсир этувчи асосий омиллардан биридир.
?yлланма ?урилиш ташкилотлари рахбарлари, мутахассислари, турли касб ишчилари ?амда олий ва yрта махсус таълим y?ув юртлари талабалари учун мyжалланган.
Ушбу y?ув ?yлланма тy?рисидаги тан?идий муло?азалар, мутахассислар фикрлари муаллиф томонидан миннатдорчилик билан ?абул ?илинади ва ?yлланмани янада жонли ?амда таъсирчанлигини ошириб уни такомиллаштиришда фойдаланилади.

1. МЕ?НАТНИ МУХОФАЗА ?ИЛИШНИ УМУМИЙ САВОЛЛАРИ

1.1. Ме?натни мухофаза ?илиш бyйича асосий атамалар ва таърифлар
Ме?натни мухофаза ?илиш – бу тегишли ?онун ва меъёрий ?ужжатларга биноан амал ?илувчи, инсоннинг ме?нат жараёнидаги хавфсизлиги, си?ат саломатлиги ва иш ?обилияти са?ланишини таъминлашга ?аратилган ижтимоий-и?тисодий, ташкилий, техникавий, санитария-гигиена, даволаш-профилактика ва реабилитация ?илиш тадбирлари ва воситалари тизимидир.
Техника хавфсизлиги – ташкилий, техник тадбирлар ва воситалар тизими бyлиб, жаро?атланишга олиб келувчи ишлаб чи?ариш омилларининг ишловчиларга таъсирини бартараф ?илишга йyналтирилган.
Ишлаб чи?ариш санитарияси – ташкилий тадбирлар ва техник воситалар тизими бyлиб, ишловчиларга зарарли ишлаб чи?ариш омиллари таъсирини камайтириш ёки уларни олдини олишга йyналтирилган.
Ишлаб чи?ариш санитарияси – зарарли ишлаб чи?ариш омилларини ишловчиларга таъсирини бартараф этувчи ёки рухсатлисидан ошмайдиган ?ийматигача камайтирувчи ташкилий тизимлар, санитар-гигиеник тадбирлар, техник воситалар ва методлар.
Ме?нат гигиенаси – профилактик медицина сифатида тавсифланади, ме?нат шароитларини ва ме?нат характерини yрганувчи, уларни со?ли??а ва инсонни функционал ?олатига таъсирини ва ишлаб чи?ариш му?ити ва ме?нат жараёнларини зарарли ва хавфли омилларини ишловчиларга таъсирини олдини олишга йyналтирилган илмий асослар ва амалий чораларни ишлаб чи?ади.
Электр хавфсизлиги – электр токи, электр ёйи, электр магнит майдони ва статик электрнинг хавфли ва зарарли таъсиридан ишловчининг ?имояланиш ?олатини билдиради.
Ён?ин хавфсизлиги – шахсни, мол-мулкни, жамиятни, давлатни ён?инлардан ?имояланиш ?олати. Ён?ин хавфсизлиги Ме?нат вазирлиги ваколатига кирмайди. Бу ФВВ (фав?улодда вазиятлар вазирлиги) со?асидир. ФВВ бу со?адаги ишларни меъёрлаштиради, назорат ?илади ва текширади.
?аёт фаолиятини хавфсизлиги – инсонни техносфера билан комфорт ва хавфсиз узвий бо?ли?ликдаги ?аракати тy?рисидаги фан.
Саноат хавфсизлиги (Ме?натни му?офаза ?илиш yз ичига саноат хавфсизлигини олмайди) – шахс ва жамиятни хавфли ишлаб чи?ариш объектларидаги авариялар ва уларни о?ибатларидан ?аётий му?им манфаатларини ?имояланганлик ?олати.
Авария – иншоотлар, ускуналар, техник ?урилмаларни синиши, одамларни со?ли?и ва ?аётини хавф остида ?олдириши мумкин бyлган назоратсиз портлаш ва хавфли моддаларни чи?ариб ташланиши.
Авария ?олати – ишловчиларни жаро?атланишга, деталларни синишига ва бузилишига олиб келиши мумкин бyлган ён?ин ва моддий бойликларни ?имоясизлигини таъминловчи ?олат.
Атмосферанинг ифлосланиши – инсон ва ?айвонларнинг саломатлиги, экотизим ва yсимликларнинг нормал ?олатига салбий таъсир кyрсатадиган ?аво таркиби ва хусусиятларининг барча турдаги yзгаришлари.
Антропоген ифлосланиш – инсон фаолияти натижасида ифлослантирувчи моддаларнинг атмосферага ташланиши.
Буюртмачи – ?урувчи, инвестор ёки улар номидан инвестицион лойи?ани амалга ошириш ваколатига эга бyлган бош?а бир юридик ёки жисмоний шахс. Буюртмачи бажариладиган ишларни амалга оширувчилар таркибини шакллантиради, улар билан шартномалар тузади ва молиявий ?исоб-китоб юритади, ?урилишнинг умумий бош?арувини амалга оширади, ?урилиши тугалланган объектларнинг ?абул ?илинишини ташкил этади. Буюртмачи бутун инвестицион давр мобайнида лойи?ани амалга ошириш бyйича инвесторнинг манфаатларини ?имоя ?илади, шу билан биргаликда ?онун билан белгиланган тартибда ижрочилар олдида мулкий жавобгарликни yз зиммасига олади.
Бош лойи?ачи – лойи?анинг ало?ида ?исмларини бажариш учун субпудратчилар билан шартномалар тузган ?олда уларни жалб ?илиб лойи?а-?идирув ишларини тyли? ?ажмда бажариш учун буюртмачи билан шартнома (контракт) тузган лойи?а ташкилоти.
Вахта усули – бу ?урилаётган объектлар корхонадан узо? масофада жойлашган шароитда ишларни ме?нат ресурсларидан фойдаланиш асосида ташкил этиш шакли. Вахта усули чекка ва узо? ?удудлардаги ишлаб чи?ариш ?амда ижтимоий со?а объектлари, му?им а?амиятга эга бyлган объектларда, шунингдек, ишлар жадал суръатда олиб борилаётган, лекин ма?аллий ме?нат ресурслари билан таъминланмаган ?удудларда ?урилиш муддатларини ?ис?артириш ма?садида ?yлланади.
Доимий иш жойи – ишловчи yзининг иш ва?тини кyпчиллик ?исмини yтказадиган жой (50% дан кyп ёки 2 соатдан кyп узликсиз), агар иш ишлаш зонасининг турли пунктларида амалга оширилса, барча иш зонаси доимий иш жойи ?исобланади.
Зарарли ишлаб чи?ариш омили – таъсири ишловчини касал бyлишига олиб келувчи ишлаб чи?ариш омили.
Зарарли ишлаб чи?ариш омилининг чегаравий рухсатли ?иймати – зарарли ишлаб чи?ариш омилининг чегаравий ?иймати, унинг ишловчига бутун ме?нат стажи мобайнида кундалик регламентланган давомийликдаги таъсири ?ам ме?нат фаолияти даврида, ?ам кейинги ?аёти даврида ишлаш ?обилиятини пасайишига ва касалланишга олиб келмайди, шунингдек ишловчиларнинг бyл?уси авлодлари со?ли?ига но?улай таъсир yтказмайди.
Ишловчи (ходим) – иш берувчи билан ме?нат муносабатларига кирган жисмоний шахс ёки ме?нат ?онунчилигининг субъекти, иш берувчи билан ме?нат шартномаси асосида ишлайдиган ва бунинг учун иш ?а?и оладиган жисмоний шахс.
Иш берувчи – ташкилот рахбари (?у?у?ий шахс) номидан иш юритадиган (нотариус далолатномаси бyйича расмийлаштирилган) ёхуд ишловчи ме?нат муносабатларида бyладиган жисмоний шахс.
Иш жойи (yрни) – ишловчи туриши керак бyладиган жой ёки иши туфайли бориб турадиган жой ва бевосита ёки билвосита иш берувчининг назорати остида турадиган жой.
Иш зонаси – пол сиртидан 2 метргача баландликда жойлашган фазовий ?удуд ёки ишловчиларни ме?нат фаолияти жараёнида ва?тинчалик ва доимий келиб турадиган майдонча шаклидаги иш жойи.
Ишлаб чи?ариш фаолияти – ресурсларни тайёр ма?сулотларга айлантириш учун, турли хил хом-ашё, ?урилиш, турли-туман хизматларни бажаришни yз ичига олган, ме?нат ?уролларини ?yллаб одамларни бажарадиган ?аракатлари тyплами.
Ишлаб чи?ариш жараёнлари хавфсизлиги – норматив-техник ?ужжатлар билан yрнатилган шароитларда олиб бориладиган ишлаб чи?ариш жараёнининг ме?нат хавфсизлиги талабларига мослик хоссаси.
Ишлаб чи?ариш ускунасининг хавфсизлиги – меёрий ?ужжатлар билан yрнатилган, ишлаб чи?ариш ускуналарининг монтаж (демонтаж) ва фойдаланиш жараёнларида ме?нат хавфсизлиги талабларига мос бyлиш хоссаси.
Ишлаб чи?аришдаги бахтсиз ?одиса – ишловчи томонидан yз ме?нат мажбуриятларини ёки иш берувчининг топшири?ини бажараётганда ишлаб чи?аришнинг хавфли ёки зарарли омилининг таъсири натижасида содир бyлган ?одиса.
Ишлаб чи?аришнинг зарарли омили, зарарли омил – ишлаб чи?ариш омили, унинг ишловчига таъсири маълум шароитларда касалланишга олиб келиши, ишлаш ?обилиятини камайишига ва (ёки) ишловчини келгуси авлоди со?ли?ига салбий таъсир кyрсатиши мумкин.
Ишлаб чи?аришнинг хавфли омили – таъсири ишловчини маълум шароитларда жаро?атланишга, yткир за?арланишга ёки бош?а бе?осдан тезда со?ликни ёмонлашувига ёхуд yлимга олиб келадиган ишлаб чи?ариш омили.
Ишловчиларни шахсий ва жамоавий ?имояловчи воситалари – ишловчиларга зарарли ёки хавфли ишлаб чи?ариш омиллари таъсирини камайтириш ёки бартараф этиш ?амда уларни ифлосланишдан ?имоялаш учун фойдаланиладиган техник воситалар тyплами.
Ишловчини шахсий ?имоя воситаси – одам танаси ёки унинг ?исмига кийиладиган ?имоя воситаси.
Ишловчиларнинг жамоавий ?имоя воситаси – ишлаб чи?ариш жараёни, ишлаб чи?ариш ускунаси, ишлаб чи?ариш хонаси (биноси) ёки ишлаб чи?ариш майдончаси билан конструктив ёки функционал бо?ланган ?имоя воситаси.
Ишлаб чи?ариш ?удуди – ?урилиш ёки ишлаб чи?ариш фаолиятини амалга ошириш учун ажратилган ?удуд, ундаги ?урилаётган ёки ишлаётган бинолари ва иншоотлари билан.
Иш ва?ти – ишловчи ташкилотни ички ме?нат тартиби ?оидалари ва ме?нат шартномаси шартларига кyра ме?нат мажбуриятларини бажариши керак бyлган ва?т давомийлиги, шунингдек ?онунларга биноан ва бош?а ?у?у?ий норматив ?ужжатларга биноан иш ва?тига киритилган бош?а ва?тлар даврлари.
Касбий тавакалчилик – ишлаб чи?аришнинг зарарли ва хавфли омиллари таъсири натижасида, ме?нат шартномаси бyйича ишловчини yз мажбуриятларини бажариш чо?ида ёки ме?нат кодекси томонидан yрнатилган ёхуд бош?а ?олларда со?ли??а зарар келтириш э?тимоли.
Касб касаллиги – зарарли ишлаб чи?ариш омили таъсири о?ибатидаги сурункали ёки yткир касалланиш.
Лойи?а олди ишлари – ?абул ?илинган параметрларга кyра лойи?ани амалга ошириш имкониятини ва ма?садга мувофи?лигини, шунингдек унинг ?аётийлигини асослаб берувчи ишлар йи?индиси.
Ме?нат хавфсизлигини бош?ариш – ме?натни хавфсиз ва зарарсиз шароитларини яратиш мажмуи вазифалари ва ме?натни му?офаза ?илиш со?асидаги ?онуний норматив ?ужжатларни ?yллаш асосида, хавфсизликни таъминлаш, жаро?атланиш, авариялар, касбий касалланишларни камайтириш ва ме?нат шароитларини яхшилаш ишларини ташкиллаштириш.
Ме?нат шароитлари – ишловчини ишлаш ?обилияти ва саломатлигига таъсир этувчи ишлаб чи?ариш му?ити ва ме?нат жараёнининг омиллари тyплами.
Ме?нат шароитларини гигиеник нормативлари – зарарли ишлаб чи?ариш омиллари даражаси, улар ?ар куни, аммо бутун иш стажи мобайнида ?афтасига 40 соатдан кyп бyлмаган ишлашда, ишлаб чи?ариш жараёнида ёки ?озирги ва ?аётининг охирги муддатларида ?озирги ва кейинги авлодларида, замонавий изланиш методлари билан ани?ланадиган, касалланишлар келтириб чи?армаслиги ёки со?лик ?олатини чегарадан чи?маслиги.
Ме?нат хавфсизлиги – ишловчиларга ишлаб чи?аришнинг зарарли ва хавфли омиллари таъсир кyрсатмайдиган ме?нат шароитлари.
Ме?нат хавфсизлиги шароитлари – ме?нат шароитларининг ?олати, бунда ишловчига ишлаб чи?аришни зарарли ва хавфли омиллари таъсирлари бyлмайди, ёхуд уларни таъсир этиш даражаси yрнатилган меъёрий даражадан анча паст бyлади.
Ме?нат хавфсизлиги талаблари – бажарилиши ишловчиларни хавфсизлигини таъминлайдиган ?онунчилик ?ужжатлари, норматив-техник ?ужжатлар, ?оидалар ва йyри?номаларда yрнатилган талаблар.
Ме?нат шароити – ме?натни амалга ошириш ва?тида ижтимоий ва ишлаб чи?ариш омиллари йи?индиси.
Объектнинг хавфсизлиги – бу объектга нисбатан ?аракатлар ёки ?аракатсизликнинг салбий о?ибатларига олиб келмаслик шартлари.
Скаффолдинг – биноларни ?уришда, таъмирлашда ёки бинони тозалашда ишчилар томонидан фойдаланиладиган махсус ?ис?ичли металлдан ясалган ?авоза. Асосан бино таш?арисидаги ва?тинчалик хавфсиз ишлатиладиган темир конструкцияли ?авоза ?исобланади.
Субпудратчи – (субпудрат лойи?а ташкилоти) лойи?а ишларининг ало?ида ?исмларини бажариш учун лицензияга эга бyлган ва бош лойи?ачи билан тузилган шартнома мажбуриятлари асосида лойи?анинг тегишли ?исмларини бажарувчи юридик шахс.
Ташкилот – мулк шакли ва бyйсинишидан ?атъий назар корхона, муассаса ёхуд бош?а ?у?у?ий шахс.
Хавфли ишлаб чи?ариш омили – таъсири ишловчини жаро?атланишига олиб келувчи ишлаб чи?ариш омили.
Хавфсизлик – бу шундай ?олатки, бунда персоналнинг со?ли?и ва хавфсизлигига тавакалчилик етарли даражада бyлади.
Хавсизлик белгилари – сигнал ва ёр?ин ранглар, график белгилар ёки тушунтириш ёзувлари ёрдамида маълум бир геометрик шаклга эга бyлган рангли тасвир. Одамларни бевосита ёки рyй бериши мумкин бyлган хавф-хатар ёки муайян ?аракатларнинг та?и?ланиши ?а?ида ого?лантириш учун мyлжалланган, шунингдек, хавфли ёки зарарли ШН? 3.01.02—20 3 омилларнинг таъсирини бартараф этадиган ёки камайтирадиган объектлар ва воситаларнинг жойлашуви ?а?ида маълумот тар?атувчи восита.
Хавфсиз ме?нат шароитлари, ме?нат хавфсизлиги – ме?нат шароитлари ?олати, бунда ишлаб чи?аришнинг хавфли ва зарарли омилларини ишловчига таъсири бyлмайди ёки ишлаб чи?аришни хавфли ва зарарли омиллари таъсири чегаравий рухсатли ?ийматларидан ошмайди.
Хавфсиз масофа – одам ва хавфли ва зарарли ишлаб чи?ариш омили орасидаги энг кам орали?, бунда одам хавфсиз масофада турган бyлади.
Хавфсизлик белгиси – одамни бyлиши мумкин бyлган хавф тy?рисида ого?лантириш, маълум ?аракатларни та?и?лаш ёки бажарилишини буюриш, шунингдек фойдаланилиши хавфли ёки зарарли ишлаб чи?ариш омили таъсири о?ибатини бартараф этиш ёки камайтириш билан бо?ли?, объектларни жойлашуви тy?рисида маълумот бериш учун мyлжалланган белги.
Хавфсизлик тизими – ишловчиларга хавфли ишлаб чи?ариш омиллари таъсирини бартараф ?илувчи ташкилий тадбирлар, техник воситалар ва методлар тизими.
Хавфсизлик ранги – одамни ди??атини ишлаб чи?ариш ускунасининг ёки ?урилиш конструкциясининг ало?ида элементларига жалб ?илиш учун мyлжалланган ранг, улар хавфли ёки зарарли ишлаб чи?ариш омиллари манбаълари, шунингдек ён?инни yчириш воситалари ва хавфсизлик белгилари бyлиши мумкин.
Хавфли зона – одамга хавфли ва (ёки) зарарли ишлаб чи?ариш омили таъсир этиши мумкин бyлган ?удуд (макон).
Хавфли шароитлар – yрнатилган меъёрларга мос бyлмаган ишлаб чи?ариш му?ити ?олати.
Хавфли ?аракатлар – ишловчини y?имаганлиги, ?ила билмаслиги, истамаслиги, ?обилиятсизлиги ало?ида ?олатларда эса – ишлаб чи?ариш ?олатларини тy?ри ба?олаш ва ме?нат мухофазасини меъёрлари ва ?оидаларини барча талабларини бажариш имконияти йy?лиги о?ибатидаги нотy?ри, у?увсиз ?аракатлари.
Ходим – ме?нат ?онунчилигининг субъекти, иш берувчи билан ме?нат шартномаси асосида ишлайдиган ва бунинг учун иш ?а?и оладиган жисмоний шахс. ШН? 3.01.02—20 2
Шов?ин – ?ар хил жадаллик ва частотадаги даврий бyлмаган товушлар тyплами.
?урувчи – yзига тегишли бyлган ер участкасида объект ?урилишини, реконструкциясини ёки капитал таъмирланишини, му?андислик-техник ишларни бажариш, уларни ?уриш, реконструкция ?илиш ва капитал таъмирлаш учун ша?арсозлик ?ужжатларини тайёрлашни амалга оширадиган жисмоний ёки юридик шахс.

1.2. Ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?онунчилик
Ўзбекистон республикасида ме?нат ва ме?натни мухофаза ?илиш ?онунлари асосини конституцияга асосланган ме?нат кодекси, ме?натни мухофаза ?илиш тy?рисидаги ?онун ва ?укумат ?арорлари ташкил ?илади. Буларда ме?наткашларнинг ?аёти ва со?лигини ?имоя ?илиш давлатнинг ижтимоий-и?тисодий сиёсатининг таркибий ?исми ва и?тисодий исло?атларни амалга оширишнинг му?им омили ?исобланади.
Ўзбекистон республикасининг 2023 йил 30 апрелда yтказилган референдумда ?абул ?илган конституциясида: Ўзбекистон хал?и инсон, унинг ?аёти, эркинлиги, шаъни ва ?адр-?иммати олий ?адрият ?исобланадиган инсонпарвар демократик давлатни барпо этиш, республика фу?ароларининг муносиб ?аёт кечиришларини таъминлашга интилиб мазкур конституцияни ?абул ?илганликлари (му?аддима); ?ар ким муносиб ме?нат ?илиш, касб ва фаолият турини эркин танлаш, хавфсизлик ва гигиена талабларига жавоб берадиган ?улай ме?нат шароитларида ишлаш, ме?нати учун ?еч ?андай камситишларсиз ?амда ме?натга ?а? тyлашнинг белгиланган энг кам ми?доридан кам бyлмаган тарзда адолатли ?а? олиш, шунингдек ишсизликдан ?онунда белгиланган тартибда ?имояланиш (42-модда); ?ар ким ?ариганда, ме?нат лаё?атини йy?отганда, бо?увчисидан ма?рум бyлганда ижтимоий таъминот олиш (46-модда); ?ар ким со?ли?ини са?лаш ва малакали тиббий хизматдан фойдаланиш (48-модда), бепул умумий таълим олиш давлат томонидан кафолатланганлиги ва ?ар ким таълим олиш (50-модда) ?у?у?ига эгалиги, шунингдек хотин-?излар ва эркаклар тенг ?у?у?га эгалиги (58-модда) келтирилган.
«Ме?натни мухофаза ?илиш» тушунчаси ишловчиларни ме?нат фаолияти жараёнида ?аёти ва со?ли?ини са?лаш тизимини фаолият юритишини асосий йyналишларини акс эттиради. Бу тизим ?у?у?ий, ижтимоий-и?тисодий, ташкилий-техникавий, санитария-гигиена, даволаш-профилактика, реабилитация ?илиш ва ишловчиларга, уларни ме?нат жараёнида ?аёти ва со?ли?ини са?лаш талабларига жавоб берадиган, ме?нат шароитларини яратишга йyналтирилган бош?а тадбирларни ?ам yз ичига олади. Шунинг учун «Ме?натни мухофаза ?илиш» тушунчасини техника хавфсизлиги ва ме?нат гигиенаси билан алмаштириш мумкин эмас, улар ме?натни мухофаза ?илишни таркибига кирувчи элементлар бyлади. Бундан, ме?натни мухофаза ?илиш бу тизим, ме?нат шароитлари, техника хавфсизлиги, ишлаб чи?ариш санитарияси ва ш.y. -лар унинг таркибий ?исмлари эканлиги келиб чи?ади.
Бундан кейин ажратиш учун, матнда Ўзбекистон республикаси ме?нат кодексининг (29.10.2022 й.) ме?натни мухофаза ?илиш со?асидаги моддалари уч хонали сонлар билан белгиланганлигини, Ўзбекистон республикасининг ме?натни мухофаза ?илиш тy?рисидаги ?онуни (23.09.2016 й.) моддалари эса бир ёки икки хонали сонлар белгиланганлигини эслатиб yтамиз.
Ўзбекистон республикасининг янги та?рирдаги ме?натни му?офаза ?илиш тy?рисидаги ?онунининг ма?сади (1-модда) ме?натни му?офаза ?илиш со?асидаги муносабатларни тартибга солишдан иборат, унда назарда тутилган нормалар, барча хyжалик субъектлари учун риоя ?илиниши шарт бyлган, ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ишловчиларни ?у?у? ва кафолатларини ?онуний yрнатади ва республиканинг барча ?удудлари корхоналарида иш берувчилар ва ишловчилар орасида ме?натни мухофаза ?илиш со?асидаги муносабатларни мувофи?лаштиришни ягона тартибини таъминлайди.
?онуннинг 5-моддасида ишлаб чи?аришда ёки бош?а фаолият со?асида банд бyлган одамларнинг ?аёти ва со?лигини са?лаш ишлаб чи?ариш натижаларига нисбатан устиворлигидан келиб чи?иб давлат ва ижрочи ?окимият органларининг фаолият йyналишлари ани?ланилган бyлса, 6…11- модаларида Ўзбекистон республикасида ме?натни му?офаза ?илишни давлат томонидан бош?арилиши вазирлар ма?камаси, ме?нат вазирлиги, со?ли?ни са?лаш вазирлиги, давлат ва хyжалик бош?аруви органлари, ма?аллий давлат ?окимияти органлари ва бош?а давлат томонидан ваколат берилган органлар томонидан амалга оширилиши ?амда уларнинг кyпчиллигини ме?натни му?офаза ?илиш со?асидаги ваколатлари келтирилган.
Ишлаб чи?ариш фаолиятини амалга оширувчи, ходимларининг сони эллик ва ундан орти? бyлган ?ар бир ташкилотда ме?натни му?офаза ?илиш хизмати ташкил этилиши ёки ме?натни му?офаза ?илиш бyйича мутахассис лавозими жорий этилиши, шунингдек элликта ва ундан орти? транспорт воситаси мавжуд бyлган ташкилотда йyл ?аракати хавфсизлиги хизмати ?ам ташкил этилиши ёки йyл ?аракати хавфсизлиги бyйича мутахассис лавозими жорий этилиши ?онунлаштирилган (12-модда).
Ме?натни му?офаза ?илиш хизмати ва йyл ?аракати хавфсизлиги хизмати ташкилотнинг муста?ил таркибий бyлинмалари бyлиб, улар бевосита ташкилот ра?барига бyйсинишлари ?амда ме?натни му?офаза ?илиш хизматининг вазифалари ме?натни му?офаза ?илиш со?асидаги хизматлар бозорининг профессионал иштирокчилари томонидан (13-модда) шартнома асосида амалга оширилиши ?ам мумкинлиги таъкидланган.
Ме?натни мухофаза ?илишни давлат томонидан бош?арилиши доирасида ?онун билан вазирликлар, концернлар ва бош?а корхоналар бирлашмаларида ?ам мажбурий тартибда ме?натни мухофаза ?илиш хизмати тузилиши ?онуний yрнатилган. Агар бундай хизматлар тузилмаса, буни ?онунчилик талаблари бузилиши деб эътироф этилади.
Ме?натни мухофаза ?илишга доир талаблар (352-модда) ме?нат фаолияти жараёнида ходимнинг ?аёти ва со?ли?ини са?лашга ?аратилган ?оидаларни, тартиб-таомилларни ва мезонларни белгилайди.
Иш берувчилар хавфсизлик ва гигиена талабларига жавоб берадиган ме?нат шароитларини таъминлаши, ходимларнинг шахсий ва жамоавий ?имоя воситалари ме?натни мухофаза ?илишга доир талабларга мос келиши ?амда мувофи?лик сертификатига эга бyлиши шарт.
Иш берувчи ме?натни мухофаза ?илишга зарур мабла?лар ажратади ва ме?натни мухофаза ?илиш фондини ташкил этишга ?а?ли (353-модда). Бу мабла?лар ва материалларни бош?а ма?садларга сарфлаш та?и?ланади.
Ўзбекистон Республикаси ?онунларига кyра (359- модда, 23-модда) хавфсиз шароитларни таъминлаш ва ме?натни му?офаза ?илиш бyйича мажбуриятлар иш берувчининг, ани?ро?и – корхонанинг биринчи шахси (ра?бари) зиммасига юкланади.
?ар бир ишловчи ?уйидагиларга риоя ?илишга мажбур (355- модда, 22-модда):
ме?натни му?офаза ?илиш талабларига риоя ?илиши;
жамоа ва шахсий ?имоя воситаларидан тy?ри фойдаланиши;
ишларни бажаришни хавфсиз методлари ва усулларидан y?итилиши, ме?натни му?офаза ?илиш бyйича йyл-йyри? олиши;
дастлабки ва даврий тиббий кyриклардан мажбурий yтиши.
Мажбуриятлардан таш?ари, ?ар бир ишловчи Ўзбекистон Республикаси ?онунчилигида белгиланган ?у?у?лар ва кафолатларга, хавфсиз ва со?лом ме?нат шароитларида ишлаш ?у?у?ига эга. Ме?натни му?офаза ?илиш талабларига жавоб берадиган шароитларда ме?нат ?илишлари учун, ишловчиларга бериладиган ?у?у?ий кафолатларга ?уйидагилар киради:
давлат ишловчиларга ме?натни му?офаза ?илиш талабларига жавоб берадиган шароитда ме?нат ?илиш ?у?у?ини ?имоялашни кафолатлайди;
ме?нат шартномаси бyйича ме?нат шароитлари ме?натни му?офаза ?илиш талабларига жавоб бериши керак;
ишловчини айбисиз ме?натни му?офаза ?илиш талаблари бузилиши о?ибатида ишлар тyхтатиб ?yйилган ва?т учун ишловчига иш yрни ва yртача иш ?а?и са?ланади;
ме?нат мажбуриятларини бажараётганда ишловчини ?аёти ва со?ли?ига зарар етказилса кyрсатилган зарар амалдаги ?онунларга кyра ?опланади.
?онун билан иш yринларининг ме?нат шароитлари бyйича аттестацияси иш берувчи томонидан yтказилиши, yтказиш даврийлиги беш йилда камида бир марталиги (14-модда), ташкилотда ме?натни му?офаза ?илишни бош?ариш тизимининг аудити иш берувчининг ?арорига биноан, ме?натни му?офаза ?илиш со?асидаги хизматлар бозорининг профессионал иштирокчилари томонидан шартнома асосида амалга оширилиши (15-модда) белгиланган.
Ме?натни му?офаза ?илишга оид талабларга риоя этилиши устидан давлат назорати ва текшируви (28-модда) ?амда ме?нат шароитларининг давлат экспертизаси (29-модда) Ўзбекистон Республикаси Ме?нат вазирлигининг ме?нат бyйича давлат техник инспекторлари ?амда шу вазирликнинг ме?нат шароитлари бyйича давлат экспертлари томонидан амалга оширилиши ва уларга ме?нат хавфсизлиги талабларига жавоб бермайдиган ?амда ходимларнинг ?аёти ёки со?ли?ига хавф ту?дирадиган ташкилотларнинг фаолиятини ёки асбоб-ускуналардан фойдаланишни ?онун ?ужжатларида белгиланган тартибда тyхтатиб ?yйиш ?у?у?и берилган.
Ме?натни мухофаза ?илиш тy?рисидаги ?онунда (18-модда) келтирилиб ме?нат кодексида (363-модда) муста?камланган талабларга кyра, ме?нат шароитлари но?улай ишларда банд бyлган ходимлар белгиланган нормалар бyйича сут (шунга тенг бyлган бош?а ози?-ов?ат ма?сулотлари), даволаш-профилактика ози?-ов?ати, газланган тузли сув (исси? цехларда ишловчилар учун), махсус кийим-бош, махсус пойабзал ?амда бош?а шахсий ?имоя ва гигиена воситалари билан бепул таъминланиши, ходимларнинг шахсий ?имоя воситаларини олиш, са?лаш, ювиш, тозалаш, таъмирлаш, дезинфекция ?илиш ва зарарсизлантириш иш берувчининг мабла?лари ?исобидан амалга оширилиши yрнатилган.
Ўзбекистон республикасининг ме?нат кодексининг 364-моддаси билан, иш берувчи со?ли?и ?олатига кyра енгилро? ёки но?улай ишлаб чи?ариш омилларининг таъсиридан ?оли бyлган ишга yтказишга мухтож ходимни унинг розилиги билан, тиббий хулосага мувофи? ва?тинча ёки муддатини чекламаган ?олда, шундай ишга yтказиши шартлиги, ме?натда майиб бyлганлиги ёки иш билан бо?ли? ?олда со?ли?ига бош?ача тарзда шикаст етказилганлиги муносабати билан ва?тинча камро? ?а? тyланадиган ишга yтказилган ходимларга уларнин? со?ли?и шикастланганлиги учун жавобгар бyлган иш берувчи аввалги иш ?а?и билан янги ишда оладиган иш ?а?и yртасидаги фар?ни тyлаши ?онунлаштирилган.

1.3. Ме?натни мухофаза ?илиш со?асидаги норматив ?ужжатлар
Ме?натни мухофаза ?илиш со?асида ?у?у?ий ?удуд узвий бо?ланган тyрт даражали ?у?у?ий нормативлардан: ягона, тармо?лараро; тармо?лар учун ва корхоналар нормативларидан ташкил топган.
Ягона ?у?у?ий нормативлар ме?натни мухофаза ?илиш со?асида давлатни устивор принципларини yрнатадиган асосий давлат ?ужжатларини: Ўзбекистон республикасининг конституцияси, ме?нат кодекси ва ме?натни мухофаза ?илиш ?онунини yз ичига олади.
Тармо?лараро ?у?у?ий нормативлар – ме?натни мухофаза ?илиш со?асидаги давлат ?ужжатлари бyлиб, уларда тармо? белгилари бyлмаганлиги учун, и?тисодиётнинг барча тармо?ларида ?yлланилади. Уларга электр хавфсизлиги ?оидалари, ?урилиш ва таъмирлаш ишларини хавфсиз бажариш ?оидалари, ме?нат хавфсизлиги тизимига киритилган ме?нат хавфсизлиги стандартлари тизими (МХСТ), айрим хавфли ва зарарли ишлаб чи?ариш омиллари билан ишлаш санитар ?оидалари ва нормалари (С?ваН) ва б.?. киради.
Тармо? ?у?у?ий нормативлари – мамлакатнинг у ёки бу и?тисодиёт тармо?и хусусиятларига мос хавфсизлик талабларини ани?лайди: кимё, металлургия, тy?имачилик ва саноатнинг бош?а турлари хавфсизлиги ?оидалари; пахта тозалаш саноати хавфсизлиги ?оидалари ва б. ?. Бу ?у?у?ий нормативлар фа?ат муайян и?тисодиёт тармо?ига мyлжалланган ва бош?а тармо?ларда юридик кучга эга бyлмайди.
Ме?натни му?офаза ?илишнинг тармо?лараро ?оидалари Ме?нат вазирлиги томонидан, ало?ида тармо? учун ?оидалар эса тегишли тармо? бош?арув органи томонидан та?дим этилиб Ме?нат вазирлиги томонидан тасди?ланилади. Ме?натни му?офаза ?илиш ?оидалари маълум муддат давомида фойдаланиш учун ёки чекланмаган муддатга тасди?ланади.
Ме?натни му?офаза ?илиш бyйича ?оидалар – ме?натни му?офаза ?илиш бyйича талаблар yрнатадиган ва ишлаб чи?ариш жараёнларини лойи?алашда, ташкиллаштириш ва амалга оширишда, ало?ида иш турларини, ишлаб чи?ариш ускуналари, ?урилмалари, агрегатлари, машиналари, аппаратларидан фойдаланишда, шунингдек бошлан?ич материалларни, тайёр ма?сулотларни, моддаларни, ишлаб чи?ариш чи?индиларини ва б.?. ташишда, са?лашда, ?yллашда бажарилиши мажбурий бyлган меъёрий ?ужжатдир.
Ме?натни му?офаза ?илиш ?оидалари ме?нат хавфсизлиги стандартлари тизимини (МХСТ) ?аракатда бyлишини инкор этмайди, ?амда ?уйидагиларга ?урилиш ва санитар меъёрлари ва ?оидалари, шунингдек Ўзбекистон республикаси назорат органлари билан тасди?ланган ?оидалар, хавфсизлик меъёрлари ва ?ужжатларга зид бyлмаслиги керак.
Корхоналар нормативлари – фа?ат шу корхонада амалда бyлган ме?натни мухофаза ?илиш бyйича норматив ?ужжатлар (буйру?лар, ?арорлар, ме?натни мухофаза ?илиш бyйича йyри?номалар) ни yз ичига олади.
Битта ?у?у?ий ?удудга киритилган нормативларнинг ?ар бири бир хил ?у?у?ий кучга эга, яъни корхонани иш жойини ме?натни мухофаза ?илиш бyйича йyри?номасидаги ме?нат хавфсизлиги талабларини бажарилиши ишловчилар ва иш берувчилар учун Ўзбекистон республикаси конституцияси моддалари ёки тармо? ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?оидалари талабларини бажариш билан бирдай мажбурийдир. ?у?у?ий ?удудга кирган ?ар бир норматив ?ужжат талабларини бузилганлиги учун бирдай жавобгарлик шакли назарда тутилади.
Давлат ва тегишли ижрочи органларни ?у?у?ий норматив ?ужжатлари асосида, корхоналар ме?натни мухофаза ?илиш бyйича корхоналар стандартларини, ишловчилар касблари ва ало?ида иш турлари учун ме?натни мухофаза ?илиш бyйича йyри?номалар ишлаб чи?адилар ва тасди?лайдилар.
Касаба уюшмалари ?yмиталарининг ёки ишловчиларнинг бош?а вакиллик органлари ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?у?у?ий норматив ?ужжатларни ишлаб чи?иш ва келишишда иштирок этиш ?у?у?ига эгадирлар.
Амалдаги ме?нат хавфсизлиги стандартлари тизими ме?нат хавфсизлигини стандартлаштириш масалаларини ечишга ва ме?нат хавфсизлиги талабларини стандартлар ва техник шартларга киритишга мyлжалланган.
Ўз таркиби бyйича ме?нат хавфсизлиги стандартлари тизими (МХСТ- ГОСТлар) бешта тизим ости стандартларидан тузилган, уларга: 12.0; 12.1; 12.2; 12.3; 12.4 тартиб ра?амлари та?дим этилган.
Ташкилий-методик стандартлар (12.0). Бу стандартлар ме?нат хавфсизлигини ба?олаш методларини, хавфли ва зарарли омилларнинг синфланишини, ме?нат хавфсизлиги со?асида ма?садлар, масалалар ва тузилишларни yрнатади.
Хавфли ва зарарли ишлаб чи?ариш турлари бyйича нормалар ва талаблар стандартлари (12.1). Бу стандартлар кyриниш, таъсир тавсифи, ?ийматни рухсатли чегараси ва назорат методларига ?амда зарарли моддалар билан ишлашда хавфсизлик талабларини yрнатади. Улар яна, ён?ин- ва портлаш хавфсизлиги, электр хавфсизлиги, радиация, титраш ва биология хавфсизлиги, шунингдек шов?индан, инфра- ва ультратовушдан, электр магнити майдонидан, зарарли моддалардан ?имояланиш талаблари, ёру?ликка ва му?ит ?авосига талабларни yрнатади.
Ишлаб чи?ариш ускуналари хавфсизлигига талаблар (12.2). Уларда бутунлай ускунани конструкциясига ва унинг ало?ида компонентларига, шунингдек хавфсизлик талаблари бажарилишини назорат ?илиш методларига талаблар yрнатилган.
Ишлаб чи?ариш жараёнлари хавфсизлигига талаблар стандартлари (12.3). Уларга ускуналарни жойлаштириш ва иш жойларини ташкиллаштириш, технология ускуналарини ишлаш тартиблари, иш жойлари ва ме?нат тартиби, бош?арув системаларига талаблар ?амда хавфсизлик талаблари бажарилишини назорат ?илиш киритилган.
Ишловчиларни ?имоя воситаларига талаблар стандартлари (12.4). Бу стандартлар ?имоя воситаларини синфлайди ва ало?ида синфлар ва ?имоя ?урилмалари турларини фойдаланиш, конструкцияси ва гигиенаси кyрсаткичларига, шунингдек уларнинг ёрдамчи ускуналари, ?имояловчи ва са?ловчи чегараловчилари, тyс?ичлагичлари, сигналлаштиргичлари, ишончлилик ва муста?камлигига, ?yллар, бошни, нафас олиш ва эшитиш органлари ?имоя воситаларига ва б.?. га талабларни киритиб назорат ва ?имояни ба?олаш методларини yрнатади.
Ме?натни мухофаза ?илишнинг техник ва санитар нормалари ?амда ме?нат хавфсизлиги стандартлари тизими талаблари ало?ида ишлар ва ишлаб чи?ариш жараёнлари учун «Нормалар ва ?оидалар» ор?али хал? хyжалиги тармо?ларига тадби? ?илинади.
Ме?натни му?офаза ?илиш бyйича давлат томонидан ?yйиладиган меъёрий талабларга биноан, ме?натни му?офаза ?илишдан меъёрий ?ужжатлар, ?оидалар ва йyри?номаларни ишлаб чи?иш тартиби, келишуви, тасди?ланиши, ?исобга олиниши, чоп этилиши, тар?атилиши, ме?натни му?офаза ?илиш ?оидалари ва йyри?номаларни бекор килиниши, уларни тузилишига ?yйиладиган талаблар, мазмуни, расмийлаштирилиши ва белгиланиши, уларни текшириш тартиби, кyриб чи?илиши ва улар билан корхоналарни таъминланиши ?амда уларга риоя этилишини назорат ?илиш ва текшириб туриш тартиби yрнатилган.

1.4. Ме?натни мухофаза ?илиш бyйича йyри?номалар
Ме?натни му?офаза ?илиш бyйича йyри?нома – ишлаб чи?ариш участкаларида, корхонани ?удудида, ?урилиш майдончаларида ва бош?а ишларни бажаришда ва хизматлар кyрсатишда ме?натни му?офаза ?илиш талаблари yрнатиладиган меъёрий ?ужжатдир. Йyри?номада ма?аллий шароитлар ?исобга олинади ?амда у маълум ишларни бажаришда ишчилар ва хизматчилар фойдаланиши керак бyлган асосий ?ужжат ?исобланади.
Ме?натни му?офаза ?илиш йyри?номалари намунавий (тармо?ники ёки тармо?лараро) ва корхоналар ишловчилари учун бyлади (ало?ида лавозимлар, касблар ва иш турлари учун).
Намунавий йyри?номалар хyжалик юритувчи органлар томонидан, тегишли касаба уюшмалари билан келишилиб, тасди?ланилади.
Тармо?да намунавий йyри?нома сифатида бош?а тармо?ни намунавий йyри?номаси ?ам ?абул ?илиниши мумкин, бунда шу йyри?номани тасди?лаган хyжалик юритиш органи билан келишиш керак бyлади.
Ишловчилар учун намунавий йyри?номалар ?уйидаги бyлимлардан иборат бyлади:
умумий хавфсизлик талаблари;
ишни бошлашдан олдинги хавфсизлик талаблари;
ишни бажаришда хавфсизлик талаблари;
авария ?олатларда хавфсизлик талаблари;
иш бажарилгандан кейин хавфсизлик талаблари.
Керак бyлганда йyри?номаларга янги, ?yшимча бyлимлар киритилади.
Киритилаётган янги ишлаб чи?ариш корхоналари ишловчилари учун ва?тинчалик йyри?номалар ишлаб чи?илишига рухсат берилади. Ва?тинчалик йyри?номалар те?нологик жараёнларни хавфсиз бажарилишини ва ускуналарни хавфсиз ишлатилишини таъминлаши керак.
Барча лавозимли шахслар учун йyри?номалар, тегишли касаба уюшмалари ва ме?натни мухофаза ?илиш хизмати, керак бyлганда бош?а хизматлар билан келишилиб, корхона ра?бари томонидан тасди?ланилади.
?атор норматив ?у?у?ий ?ужжатларда ишлаб чи?ариш йyри?номаларини, жавобгар мутахассислар учун лавозим йyри?номаларини, машиналар ва механизмларга хизмат кyрсатиш бyйича йyри?номаларни ишлаб чи?ишга талаблар бyлади. Хизмат кyрсатувчи персонал учун намунавий йyри?номалар ишлаб чи?иш йyри?номаси бyлади. Ишловчилар учун ягона йyри?нома ишлаб чи?иш тавсияланади, масалан, «Хизмат кyрсатиш ва ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ишлаб чи?ариш йyри?номаси». Юк кyтариш кранларини тузилиши ва хавфсиз ишлатилиш ?оидаларида корхонада «масъул мутахассислар учун лавозим йyри?номалари ишлаб чи?илиши керак» дейилган. Бу ерда кранлар билан ишларни хавфсиз бажаришга жавобгар шахс учун йyри?нома ишлаб чи?иш тушунилади. Бу йyри?нома лавозим йyри?номасига ?yшимча бyлади. Шундай ?илиб, ?урилиш ташкилоти ишларни бажарувчиси, участка бригадирида унга юклатилган мажбуриятларга бо?ли? ?олда бир нечта лавозим йyри?номалари бyлиши мумкин.
Ташкилотда барча машиналар, механизмлар учун хавфсиз хизмат кyрсатиш бyйича йyри?номалар ишлаб чи?илиши керак. Ташкилотда ме?натни мухофаза ?илиш бyйича йyри?номалар ишлаб чи?илиши керак бyлган касблар ва ишлар турлари ани?ланилади. Ме?натни му?офаза ?илиш йyри?номаларини рyйхати тасди?ланган штат жадвали асосида ишлаб чи?илади, ташкилот ра?бари томонидан тасди?ланади, касаба ?yмитаси билан келишилади ва ташкилотни барча таркибий бyлинмаларига жyнатилади. Ме?натни мухофаза ?илиш бyйича йyри?номалар бyлинмалар ра?барлари томонидан ало?ида касблар бyйича (электрпайвандчи, электромонтёр, лаборантлар, чилангарлар ва ?.к.), ало?ида ишлар учун (баландликда ишлайдиган ишчилар учун, таъмирлаш ишлари, тажриба-синов ишларини yтказиш ва ?.к.) ишлаб чи?илади, ме?натни мухофаза ?илиш хизмати мутахассислари (ме?натни мухофаза ?илиш инженери) эса йyри?номаларни ишлаб чи?ишда методик ёрдам кyрсатадилар. Ме?натни мухофаза ?илиш бyйича йyри?номалар сайланадиган тегишли касаба кyмиталари органлари, ме?натни мухофаза ?илиш хизмати, керак бyлганда эса – бош?а хизматлар ва лавозимли шахслар билан келишилиб ташкилот ра?бари томонидан тасди?ланади.
Амалга киритилаётган янги ишлаб чи?ариш, технологиялар учун давлат ?абул комиссияси фойдаланишга ?абул ?илганига ?адар ёки янги технологияларни тадби? этилгунича ва?тинчалик йyри?номалар ишлаб чи?ишга рухсат этилади.
Бyлинмада амалдаги ташкилотни таркибий бyлинмаси ишловчилари учун ме?натни мухофаза ?илиш бyйича йyри?номалар, шунингдек бу йyри?номаларни рyйхати шу бyлинма ра?барида са?ланади.
Йyри?номаларни таркибий бyлинмага фа?ат йyри?номаларни бериш журналида имзолатиб бериш керак бyлади. Йyри?номаларни назорат нусхаси ме?натни мухофаза ?илиш хизматида са?ланади.
Ишловчилар учун ме?натни мухофаза ?илиш бyйича йyри?номаларни жойлашиш жойини таркибий бyлинма ра?бари улар билан танишиш тyси?ларсиз бyлиши ва ?улайлиги ?исобга олиниб ани?лайди.
Йyри?номалардан ишга ?абул ?илинаётган барча ишловчиларга кириш йyл-йyри?ини, иш жойидаги дастлабки ва кейинчалик ?ар чоракда yтказиладиган даврий йyл-йyри?ларини, ме?нат ?илиш хусусиятлари yзгарганда навбатдан таш?ари ?амда бевосита мутахассислик бyйича мажбуриятлар билан бо?ланмаган бир маротабалик ишларни бажаришда (юклаш, тушириш, ?удудларни тозалаш, наряд – рухсат расмийлаштирилиши керак бyлган ишларни бажариш ва ?.к.) yтказиладиган ма?садли йyл-йyри?ларни беришда фойдаланилади. Ишловчилар учун йyри?номалар дастлабки йyл-йyри? yтказишда, йyл-йyри? шахсий карточкасига ?yл ?yйдирилиб, ишловчиларга берилиши ёки иш жойлари, ёхуд участкаларда осиб ?yйилиши, ишловчилар фойдалана олиши мумкин бyлган жойда са?ланиши керак. Ме?натни мухофаза ?илиш хизмати ишловчилари йyри?номаларни yз ва?тида алмаштириб туришга мажбурлар.
Йyри?номаларни ишловчилар томонидан yрганилишини иш берувчи таъминлайди. Ишловчилар учун йyри?нома талабларини бажариш мажбурийдир. Бу талабларни бажармаслик ме?нат интизомига риоя этмаслик даражасида тушунилади, ва тегишли чора кyрилади.

1.5. Корхоналарда ме?нат хавфсизлиги стандартларини ишлаб чи?иш
Корхоналарда ме?натни мухофаза ?илиш ва ме?нат хавфсизлигини таъминлашнинг стандартларини ишлаб чи?иш. Корхоналарда асосан ме?нат хавфсизлиги стандартлари тизимининг ташкилий-методик стандартлари ишлаб чи?илиб, ?уйидагилар стандартлаштириш объектлари бyлади: корхонада ме?нат хавфсизлигини таъминлаш ишларини ташкиллаштириш, режалаштириш ва ра?батлантириш тартиби; ишловчиларни ме?нат хавфсизлиги бyйича y?итишни ва йyл-йури? беришни ташкиллаштириш; хавфи ю?ори бyлган объектларни назорат ?илиш; ме?нат хавфсизлигини назоратини ташкиллаштириш; хавфи ю?ори даражада бyлган объектларга хизмат кyрсатувчи шахсларни аттестация ?илиш; корхона бyлинмалари ва хизматларида ме?нат хавфсизлигини таъминлаш бyйича ишларни ба?олаш методикаси; корхонада ишлаб чи?аришда олинган тан жаро?атланишлари ва касб касалликлари сабабларини тахлил ?илиш тартиби; корхонани конструкциявий ва технологик ?ужжатларига хавфсизлик талабларини киритиш тартиби; корхонада ён?ин хавфсизлигини таъминлаш ишларини ташкиллаштириш; ме?нат хавфсизлигини ба?олаш учун yлчашлар yтказиш тартиби ва методлари; МХСТ ни тадби? ?илиш ва унга риоя этиш назоратини ташкиллаштириш; ?имоя воситалари билан таъминлаш, ундан фойдаланиш ва са?лашда хизмат кyрсатиш талаблари ва бош?алар.
Ме?натни мухофаза ?илиш йyри?номаси маълум иш жойида муайян ишни бажараётган ишчига мyлжалланган бyлса, корхона стандартлари йyри?номалар ишлаб чи?увчи шахсларга йyналтирилган бyлади.
Корхонада ишлаб чи?илиши керак бyлган стандартлар рyйхати бош инженер тасди?лайдиган рyйхат асосида олиб борилади. Ишлаб чи?илиши керак бyлган стандартлар рyйхати асосида корхонада буйру? чи?арилади ва стандартларни тадби? этиш ташкилий-техник тадбирлари режаси тасди?ланади.
МХСТ-ни корхонани таркибий бyлинмалари ва хизматларида тадби? этилишини назоратини корхонани ме?натни мухофаза ?илиш хизмати олиб боради.
Корхоналарда ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?уйидаги ?ужжатлар:
ме?нат шароитларини яхшилаш ва ме?натни мухофаза ?илиш, санитар-со?ломлаштириш тадбирлари бyлими бyлган жамоа шартномаси;
иш жойларини аттестациялаш ?аритаси;
ме?натни мухофаза ?илиш хизматининг чораклик иш режаси;
ишлаб чи?аришга стандартларни тадби? этиш далолатномалари;
ишчилар ва инженер-техник ходимларни ме?нат хавфсизлигидан y?итиш, йyл-йурик бериш ва билимларни текшириш дастурлари;
корхона ра?барлари ва инженер-техник ходимлар учун ме?натни му?офаза ?илиш бyйича лавозим мажбуриятлари;
корхонани барча касб ишловчилари учун ме?натни му?офаза ?илиш бyйича ма?аллий йyри?номалар ва бош?алар ишлаб чи?илади ва юритилади.

1.6. Ме?натни мухофаза ?илиш ?олатининг назорати
Ме?натни мухофаза ?илишнинг ?олати ва ишлаб чи?аришда хавфсизлик нормалари ва ?оидаларига риоя ?илиниши устидан давлат, тармо? ва жамоа назорати yрнатилган.
Ўзбекистонда ме?натни му?офаза ?илиш талаблари риоя ?илиниши устидан давлат текшируви ва назоратини, корхона маъмурияти фаолиятига бо?ли? бyлмаган, давлат органлари: Ме?нат вазирлиги ме?нат ?онунларини, ме?натни му?офаза ?илишни барча нормалари ва ?оидаларини бажарилишини назоратини олиб боради. Давлат санитар-эпидемиологик назоратини Со?ли?ни са?лаш вазирлиги органлари олиб боради. Бунда корхоналар томонидан санитар-гигиена ва санитар-эпидемияга ?арши нормалар ва ?оидаларни бажарилишини назорати олиб борилади. Энергетика вазирлиги ?ошидаги Давлат энергия назорати ускуналарни тy?ри yрнатиш ва электр ускуналардан тy?ри фойдаланиш устидан назорат олиб боради. Фав?улодда вазиятлар вазирлигининг ён?индан са?лаш бош?армаси бино-иншоотларни ?уриш, технология жараёнларини бажариш, технологик ускуналардан фойдаланишда ён?ин хавфсизлиги талабларига риоя этилишини текшириб, технологик жараёнларни бажаришда, шунингдек, ускуналар, бино ва иншоотлардан фойдаланишда ён?ин хавфсизлиги талабларини бажарилиши устидан назоратни олиб боради.
Ундан таш?ари республика прокуратураси, адлия вазирлиги ?амда то?-кон ва саноат назорати, йyл ?аракати хавфсизлиги давлат инспекциялари, табиатни мухофаза ?илиш ?yмиталари давлат назоратини олиб борадилар.
Тармо? назоратини тегишли вазирлик, уюшма, концерн, корпорация амалга оширади.
Жамоа назоратини (ме?натни мухофаза ?илиш ?онунларининг бажарилиши устидан) касаба уюшмалари, экологик хавсизликни таъминлаш ва санитар-со?ломлаштириш тадбирларини назоратини хал?аро «ЭКОСАН» жам?армаси олиб борадилар.
Ме?натни мухофаза ?илишнинг асосий вазифаси ?озирда мавжуд ва янгидан вужудга келаётган нохуш омилларни доимий равишда yрганиш, хавфсиз ва зарарсиз ме?нат ?илишни таъминлайдиган тадбирларни ишлаб чи?иш ва бажаришдан иборат.
Ме?натни му?офаза ?илиш талабларига риоя ?илмаган айбдор шахслар, шартномалар ва келишувларда, ме?нат шартномаларида назарда тутилган ме?натни му?офаза ?илиш бyйича мажбуриятларни бажармаганлар ёки ме?натни му?офаза ?илиш талабларини риоя ?илинишига масъул давлат назорат ва текширув органларига ?аршилик кyрсатганлар ?амда жамоа назоратини олиб борувчиларга тyс?инлик ?илганларга нисбатан интизомий, маъмурий, фу?аро-?у?у?ий ва жиноий жавобгарлик назарда тутилади.
Интизомий жавобгарликка хайфсан бериш, yртача ойлик иш ?а?ининг 30 фоизидан кyп бyлмаган ми?дорда жарима солиш, ишга маст ?олда, наркотик ёки за?арли моддалар истеъмол ?илган ?олда келганлиги учун ходимга ойлик иш ?а?ининг 50 фоизидан кyп бyлмаган ми?дорда жарима солиниши ва ишдан бyшатиш киради. ?ар бир хатти-?аракат учун фа?ат битта интизомий жазо берилади ва у амал ?илиб турган муддатда ходим ра?батлантирилмайди.
Маъмурий жавобгарлик, назорат органлари томонидан, лавозимли шахслар жаримага солиниб (тортилиб) амалга оширилади.
Ме?нат мажбуриятларини бажариш пайтида yз айби билан корхонага моддий зиён етказган ишловчиларга нисбатан моддий жавобгарлик чора-тадбирлари ?yлланилади.
Лавозимли шахсларнинг техника, ён?ин ва саноат санитарияси ?оидаларини бузганлиги учун жиноий жавобгарлигида жарима, ишдан бyшатиш ёки ахлок тузатиш ишлари ?амда бир йилдан беш йилгача озодликдан ма?рум ?илиш назарда тутилган.

1.7. Ме?натни мухофаза ?илиш бyйича уч бос?ичли «Мамурий – жамоа» назорати
Ме?натни мухофаза ?илиш бyйича уч бос?ичли маъмурий жамоа назорати корхонанинг барча иш жойлари, участкалари, цехлари ва бош?а ?удудларида ме?нат шароитлари ва хавфсизлигининг ?олати ?амда барча хизматлар, мансабдор шахслар ва ишчилар томонидан ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?онунлар, ?оидалар йyри?номалар ва бош?а норматив-техник ?ужжатлар талабларига риоя этилишини назорат ?илишнинг асосий шаклидир.
Биринчи бос?ич: ?ар бир объектда ?ар куни, барча сменаларда
Смена бошлангунга ?адар мастер бригадир ва ме?натни мухофаза ?илиш бyйича жамоа нозир билан биргаликда объектни ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?олатини текширади. Ани?ланган камчилликлар ва ?оида бузилишлар, тайинланган бажарувчилар ва камчилликлар ва ?оида бузилишларни бартараф этиш муддатлари ме?натни мухофаза ?илиш бyйича журналда ?айд ?илинади.
Иккинчи бос?ич: ?афтасига бир марта ?ар бир объектда.
Участка бошли?и, механик, энергетик, ме?натни мухофаза ?илиш бyйича жамоа нозири назоратнинг биринчи бос?ичида ме?натни мухофаза ?илиш журналида ёзилган камчилликлар ва ?оида бузилишларнинг бартараф этилганлигини текширади, шунингдек уларнинг yзлари объектни ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?олатини текширади. ?оида бузилишлар, тайинланган бажарувчилар ва ?оида бузилишларни бартараф этиш муддатлари журналда ёзилади.
Учинчи бос?ич: ойига бир марта ?ар бир объектда.
Бош инженер, бошли?ни маиший ишлар бyйича моувини, бош механик, бош?армани ме?натни мухофаза ?илиш бyйича инженери, ме?натни мухофаза ?илиш бyйича бош жамоа нозир ёки касаба уюшмаси раиси биринчи ва икинчи бос?ичлар назорати олиб борилишини, ?оида бузилишларнинг бартараф этилишини, шунингдек объектни ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?олатини комплекс текширувини yтказади. Текшириш натижалари далолатнома билан расмийлаштирилади ва журналда ?айд этилади. Керак бyлганда буйру? чи?арилиб, ме?натни мухофаза ?илиш ?олатини яхшилаш чораси кyрилади. Текширув натижалари корхона ра?бари ёки бош мухандиси ?узуридаги цех, участка ва тайёрлов масканлари бошли?ларини ишлаб чи?ариш бyйича йи?илишида му?окама ?илинади ?амда камчиликларни бартараф этиш, ме?нат шароитларини яхшилаш тадбирлари, уларни бажариш муддатлари ва бажарувчилари кyрсатилган буйру? билан расмийлаштирилади ва унинг амалий бажарилиши таъминланади.

2. МЕ?НАТ ШАРТНОМАСИ ТАРАФЛАРИНИНГ МЕ?НАТНИ МУХОФАЗА ?ИЛИШ БЎЙИЧА МАЖБУРИЯТЛАРИ

2.1. Ме?нат шартномаси ?а?ида тушунча
Ме?нат шартномаси – ходим ва иш берувчи yртасидаги муайян мутахассислик, малака, лавозим бyйича ишнинг ички ме?нат тартиби ?оидалари, ме?нат тy?рисидаги ?онунлар ва бош?а меъёрий ?ужжатлар билан белгиланган шартлар асосида ?а? эвазига бажарилиши ?а?ида тарафлар келишувидир.
Ме?нат шартномасида тарафларнинг келишуви бyйича: иш жойи (корхона ёки унинг бyлинмаси), ходимнинг ме?нат вазифалари – мутахассислиги, малакаси, лавозими; ишнинг бошланиш куни; ме?нат шартномаси муайян муддатга тузилганда унинг амал ?илиш муддати; ме?нат ?а?и ми?дори ва ме?натни бош?а шартлари белгиланади.
Ходим ва иш берувчи ме?нат шартномасининг тарафларидир.
Ме?нат шартномасини тузиш пайтида ходимнинг ?онунлар ва бош?а меъёрий ?ужжатлар билан белгиланган ме?нат ?у?у?лари ?амда кафолатлари даражаси пасайтирилиши мумкин эмас.
Ўзбекистон республикасининг янги та?рирдаги ме?натни му?офаза ?илиш тy?рисидаги ?онунининг 22-моддасида ходимнинг ва 23- моддасида иш берувчининг ме?натни му?офаза ?илиш со?асидаги ?у?у?лари ва мажбуриятлари кейинчалик Ўзбекистон республикаси Ме?нат кодексининг тегишлича 355 ва 359-моддаларида ?ам келтирилиб муста?камланган.

2.2. Ходимларни ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?у?у?лари ва мажбуриятлари
Ўзбекистон республикасининг Ме?нат кодексига биноан, ?ар бир ишловчи ?уйидаги ?у?у?ларга эга:
ме?натни мухофаза ?илиш талабларига жавоб берадиган иш жойига;
ишлаб чи?аришдаги бахтсиз ?одисалар ва касб касалликларидан ?онунлар бyйича мажбурий ижтимоий су?урталаниш;
иш берувчидан, тегишли давлат органларидан ва жамоа ташкилотларидан иш жойидаги шароитлар ва ме?натни мухофаза ?илиш тy?рисидаги, со?ли?ини шикастланиши тавакали мавжудлиги тy?рисида, шунингдек ишлаб чи?аришнинг зарарли ва хавфли омиллари таъсиридан ?имоялаш бyйича чоралар тy?рисида ишончли маълумотлар олиш;
ме?натни мухофаза ?илиш талаблари бузилиши сабабли, унинг ?аёти ва со?ли?и учун хавф содир бyлиши мумкин бyлган шароитларда, ишларни бажаришни рад этиши, ?онунларда назарда тутилган ?олатлардан таш?ари, хавф бартараф этилганига ?адар;
иш берувчининг воситалари эвазига, ме?натни мухофаза ?илиш талабларига биноан, шахсий ва жамоа ?имоя воситалари билан таъминланиши;
иш берувчининг мабла?лари эвазига ме?натни хавфсиз методлари ва усулларига y?итилиши;
ме?натни мухофаза ?илиш талаблари бузилиши о?ибатида иш жойи йy? ?илинган ?олатда иш берувчининг воситалари эвазига касбга ?айта тайёрлаш;
yз иш yрнидаги ме?нат шароитлари ?амда ме?натни му?офаза ?илишга оид талабларга риоя этилиши устидан давлат назорати ва текширувини амалга оширувчи орган томонидан текширишдан yтказилиши учун сyровнома бериш;
yз иш yрнида ме?нат ?илиш учун хавфсиз шароитлар таъминланиши билан бо?ли? масалалар кyриб чи?илаётганда ва yзи билан содир бyлган бахтсиз ?одиса ёки унинг касб касаллиги текширилаётганда шахсан yзи иштирок этиш ёки yз вакиллари ор?али иштирок этиш;
тиббий тавсияларга мувофи? навбатдан таш?ари тиббий кyрикдан yтиш, ушбу тиббий кyрикдан yтиш ва?тида унинг иш жойи (лавозими) ва иш ?а?и са?ланиши.
Республикамиз ?онунчилигида о?ир ишларни бажарилишига ва ме?нат шароитлари зарарли ва хавфли ишларни бажарилишига чекловлар yрнатилган. Бундай ишларни бажаришда аёллар ва ёши 18 га етмаган ёшлар ме?натидан фойдаланиш, шунингдек со?ли?ини ?олати бyйича кyрсатилган ишлар мумкинмаслигида, та?и?ланади.
Ме?натни мухофаза ?илиш со?асида ишловчи нафа?ат ?у?у?ларга, бажариши шарт бyлган мажбуриятларга ?ам эга бyлади. У ме?натни мухофаза ?илиш талабларига риоя ?илиши, шахсий ва жамоа ?имоя воситаларидан тy?ри фойдаланиши, ишларни хавфсиз бажариш методлари ва усулларидан y?ишдан yтиши, ишларни хавфсиз бажариш бyйича йyл-йyри? олиши, шунингдек унинг ме?натни мухофаза ?илиш бyйича билимлари текширилиб турилиши керак. Ишлаб чи?аришда содир бyлган ?ар бир бахтсиз ?одиса тy?рисида, одамлар ?аёти ва со?ли?ига хавф соладиган ?ар ?андай вазият тy?рисида зудлик билан yз ра?барига хабар ?илиши, шунингдек мажбурий тиббий кyриклардан yтиши керак.
Ме?нат шартномасида назарда тутилган ме?нат шароитлари ме?натни мухофаза ?илиш талабларига мос бyлиши керак. Ме?натни мухофа ?илиш талаблари ходимнинг айбисиз бузилганлигида, давлат назорат ва текширув органлари томонидан ишларни бажариш тyхтатиб ?yйилган ва?т учун, ходимга иш жойи ва yртача иш ?а?и са?ланади. Ходимни yз ?аёти ва со?ли?ига хавф вужудга келиши туфайли ишни бажаришни рад этган ва?тда иш берувчи уни бош?а иш билан таъминлаши, агар объектив сабабларга кyра бош?а иш билан таъминлаш мумкин бyлмаса, ходимни ишламасдан турган, унинг со?ли?и ва ?аёти учун хавф бартараф этилгунга ?адар ва?ти учун ме?нат кодекси ва бош?а ?онунлар асосида ?а? тyланади.
Ходим yрнатилган нормалар бyйича шахсий ва жамоа ?имоя воситалари билан таъминланмаган ?олатда, иш берувчи ундан ме?нат мажбуриятларини бажаришни талаб ?илишга ?а?ли эмас ва бу сабаб бyйича вужудга келган тyхтаб ?олиш ва?тига ?а? тyлаши шарт.
Ишловчиларни ме?натни мухофаза ?илиш талабларидан билимларини текширишни yтказиш учун ташкилотларда иш берувчининг (ра?барнинг) буйру?и (фармойиши) асосида, ме?натни мухофаза ?илиш талабларидан билимларни текшириш бyйича таркиби уч кишидан кам бyлмаган, yрнатилган тартибда ме?натни мухофаза ?илиш бyйича y?ишдан yтган ва ме?натни мухофаза ?илиш талабларидан билимлари текширилган комиссия тузилади. Иш берувчи (ёки унинг ваколатли шахси) зарарли ва (ёки) хафвли шароитли ишларга ?абул ?илинаётган шахсларни, ишларни бажаришни хавфсиз методлари ва усулларига y?итилишини таъминлайди, ме?нат фаолияти давомида эса – даврий y?итишни ва ме?натни мухофаза ?илиш талабларидан билимларни текширишни олиб боради.
Кyрсатилган ишларга биринчи бор киришаётганлар ёхуд касб бyйича бир йилдан орти? танаффусга эга бyлган ишчи касблар ишловчилари ме?натни мухофаза ?илиш бyйича y?ишдан yтадилар ва ме?натни мухофаза ?илиш талабларидан билимлари бу ишни бажаришга тайинлангандан сyнг бир ой ичида текширишдан yтказилади. Иш берувчи (ёки унинг ваколатли шахси) йилига камида бир марта, ишчи касблар ишловчиларини жабрланувчиларга датлабки ёрдам кyрсатишни даврий y?итилишини ташкиллаштиради.

2.3. Хавфсиз ва со?лом ме?нат шароитларини таъминлаш бyйича иш берувчиларнинг мажбуриятлари
Ўзбекистон республикасининг ме?натни мухофаза ?илиш тy?рисидаги ?онунчилик асосларида корхонада ме?нат шароитлари ва ме?натни мухофаза ?илиш ?олатига жавобгарлик иш берувчига юклатилади.
?онунчилик асосларига биноан иш берувчи ?уйидагиларни таъминлашга мажбур:
ишлаб чи?ариш бинолари, иншоотлари, ускуналарини хавфсиз эксплуатация ?илинишини;
технология жараёнлари ва ишлаб чи?аришда ?yлланиладиган хом-ашё ва материалларни хавфсизлигини, шунингдек жамоа ва шахсий ?имоя воситаларини самарали фойдаланилишини;
?ар бир иш жойида ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?онунчилик ва бош?а ?у?у?ий норматив ?ужжатлар талабларини бажарилишини;
ишловчиларга керакли санитар-маиший ва даволаш-профилактика хизматларини ташкиллаштириш;
?онунчилик билан yрнатилган ишловчиларни ме?нат ?илиш ва дам олиш тартибини;
ме?нат шароитлари зарарли ва хавфли ишлаб чи?аришда, шунингдек ифлосланиш билан бо?ли? ишларда банд бyлган ишловчиларга yрнатилган нормаларга биноан махсус кийим, махсус пойафзал ва бош?а шахсий ?имоя воситалари, ювувчи ва зарарсизлантирувчи воситаларни берилишини;
зарарли ва хавфли ишлаб чи?ариш омиллари даражасини ишловчилар со?ли?ига таъсирини самарали назоратини;
ишловчиларни ме?нат мажбуриятларини бажариш билан бо?ли? майиб бyлиш, касб касаллигига чалиниш ёхуд со?ли?ини бош?ача шикастланиши натижасида уларга етказилган зарарни ?опланишини;
ишловчиларни y?итиш, йyл-йyри? бериш ва ме?натни мухофаза ?илиш бyйича нормалар, ?оидалар ва йyри?номалардан ишловчиларни билимларини текшириш;
иш жойи шароитлари ва ме?натни мухофаза ?илиш ?олати тy?рисида, со?ликни шикастланиш таваккали (э?тимоли) мавжудлиги тy?рисида ва ишловчиларга берилиши керак бyлган шахсий ?имоя воситалари, компенсацаиялар ва имтиёзлар тy?рисидаги ахборотларни ишловчиларга та?дим этилишини;
давлат назорат ва текширув органлари ва жамоа текшируви вакилларини yзларини фаолиятларини бажариши учун йyл бериш; уларга керакли ахборотларни та?дим этиш;
давлат назорат ва текширув органлари томонидан ме?натни мухофаза ?илиш тy?рисидаги ?онунчилик ва хавфсизлик ва ме?нат гигиенаси бyйича норматив ?у?у?ий ?ужжатлар бузилганлиги учун белгиланган жарималарни yз ва?тида тyланишини;
авария вазиятлари вужудга келганда, ишловчиларни ?аёти ва со?ли?ини са?ланишини таъминлаш бyйича керакли чораларни кyрилишини, шу жумладан жабрланувчига биринчи ёрдам кyрсатиш бyйича;
ишловчиларни касалланиш о?ибатидаги ва?тинчалик ме?натга нолойи?ликдан, шунингдек ишлаб чи?аришдаги бахтсиз ?одисалар ва касб касалликларидан мажбурий су?урта ?илинишини.
Ме?натни мухофаза ?илишни таъминлаш бyйича иш берувчиларни мажбуриятлари бош, тармо?, ?удуд ?у?у?ий ?ужжатларида (жамоа келишувларида), жамоа шартномаларида ва шахсий ме?нат шартномалари (контракт) да yз аксини топади.

3. ИШЛАБ ЧИ?АРИШ МУ?ИТИ НО?УЛАЙ ОМИЛЛАРИНИНГ СИНФЛАНИШИ ВА УЛАРНИНГ ТАЪСИРИДАН ?ИМОЯЛАШ

3.1. Ишлаб чи?ариш му?итининг но?улай омилларининг синфланиши. Ишлаб чи?аришнинг хавфли ва зарарли омиллари
Ишлаб чи?ариш му?итининг но?улай омиллари табиий таъсири бyйича физикавий, кимёвий, биологиявий ва психофизиологиявий гуру?ларга бyлинади.
Ишлаб чи?аришнинг физикавий но?улай омиллари yз ичига: ?аракатланаётган машиналар ва механизмлар; ишлаб чи?ариш ускунасининг ?yз?алувчан ?исмлари; силжитилаётган буюмлар, тановарлар, материаллар; бузилаётган конструкциялар; ?улатилаётган то? жинслари; иш зонаси ?авосини ю?ори чангланганлиги ва газланганлиги; ускуналар, материаллар сиртларининг ю?ори ёки паст ?арорати; иш зонаси ?авосини ю?ори ёки паст ?арорати; иш жойида шов?инни ю?ори даражаси; титрашни ю?ори даражаси; инфратовуш тебранишларининг ю?ори даражаси; ультратовушни ю?ори даражаси; иш зонасида ю?ори ёки паст барометрик босим ва унинг тез yзгариши; ?авони ю?ори ёки пастки намлиги; ?авони ю?ори ёки пастки ?yз?алувчанлиги; ?авони ю?ори ёки пастки ионлашуви; иш зонасида ионлаштирувчи нурланишнинг ю?ори даражаси; одам танаси ор?али yтиб туташиши мумкин бyлган электр занжири кучланишининг ю?ори ?иймати; статик электрнинг ю?ори даражаси; электр магнити нурланишининг ю?ори даражаси; электр майдонини ю?ори кучланганлиги; магнит майдонини ю?ори кучланганлиги; табиий ёритишни етарли эмаслиги ёки йy?лиги; иш зонасини етарли ёритилмаганлиги; ёритишнинг ю?ори ёр?инлиги; ёр?инликнинг пастлиги; тy?ри ва аксланган ялтираш; ёру?лик о?имининг ю?ори пульсацияланиши; ультрабинафша радиацияни ю?ори даражаси; инфра?изил радиацияни ю?ори даражаси; тановарлар, асбоблар, ускуналар сиртларидаги yткир ?ирралар, yн?ир-чyн?ирлар ва ?адир-будирликлар; иш жойини ер (пол) сиртига нисбатан анча ю?орида жойлашганлиги ва вазнсизликни олади.
Ишлаб чи?ариш му?итининг кимёвий но?улай омилларига ?уйидагилар киради:
одам организмига таъсирини тавсифи бyйича – токсик, ?аштлантирувчи-?ижинтирувчи-зериктирувчи, сенсибилизация ?илувчи, канероген, мутаген, репродуктив фаолиятга таъсир этувчилар;
одам организмига yтиш йyли бyйича – нафас олиш органлари ор?али; ош?озон-ичак йyли бyйича; тери ва кyзни шилли? ?авати бyйича yтувчилар.
Ишлаб чи?аришнинг биологиявий но?улай омиллари yз ичига биология объектлари – патоген микрорганизмлар (бактериялар, вируслар, риккетсии, спирохети, одий грибок) ва улар ?аёт-фаолиятининг ма?сулотларини олади.
Асаб-психий юкланганлик а?лий yта юкланганликка, тахлилагичларни (анализаторларни) yта юкланганлиги, ме?натни монотонлиги, ?иссиётли (эмоционал) yта юкланганликка бyлинади.
Ишлаб чи?аришнинг хавфли омили – маълум шароитларда унинг ишловчига таъсири жаро?атланишнинг, yткир касалланишнинг ёки бехосдан со?ликни тез ёмонлашувига, ?атто yлимига сабабчи бyлиши мумкин бyлган му?ит ва ме?нат жараёнининг омили.
Ишлаб чи?аришнинг зарарли омили – маълум шароитларда унинг ишловчига таъсири касалланишга, ме?нат ?обилиятини пасайишига ва (ёки) кейинги авлодлари со?ли?ига салбий таъсир yтказиши мумкин бyлган му?ит ва ме?нат жараёнининг омили.
Сонли тавсифи ва таъсирининг давомийлигига кyра ишлаб чи?аришнинг айрим зарарли омиллари хавфли бyлиб ?олиши мумкин. Хавфли ва зарарли омилларни мавжуд нисбатидан ва чегаравий рухсатли даражасидан келиб чи?иб ме?нат шароитлари зарарли ва хавфли омиллари даражаси бyйича тyртта синфга бyлинади: 1-синф – оптимал ме?нат шароитлари; 2-синф – рухсатли ме?нат шароитлари, функционал четланиш келтириб чи?аради, аммо регламентланган дам олишдан кейин организм нормал ?олатга ?айтади; 3-синф – зарарли ме?нат шароитлари, гигиена нормаларидан орти?, кейинги авлодларга но?улай таъсир этувчи ишлаб чи?аришнинг зарарли омиллари мавжудлиги билан тавсифланади. 3-синф ме?нат шароитлари зарарлиги бyйича тyрт даражага бyлинади:
?айтадиган функционал yзгаришлар ва касалланиш ривожланиши таваккалини асословчи гигиеник нормалардан четланишларни келтириб чи?арилишини тавсифлавчи ме?нат шароитлари;
тур?ун функционал бузилишлар келтириб чи?ариши, кyпчиллик ?олларда ва?тинчалик ме?нат ?обилиятини йy?отиш билан бyладиган касалланиш ?олатларнинг кyпайишига, умумий касалланиш частотасини ошишига, касбий патологиянинг бошлан?ич белгиларини пайдо бyлишига олиб келиши мумкин бyлган хавфли ва зарарли омилларнинг даражасидаги ме?нат шароитлари;
ме?нат фаолияти даврида енгил шаклдаги касбий патологияни ривожланишига олиб келадиган, ме?нат ?обилиятини ва?тинчалик йy?отиш билан ю?ори даражадаги касалланишни келтириб чи?ариши мумкин бyлган зарарли омилларнинг даражаси билан тавсифланувчи ме?нат шароитлари;
касбий касалланишни кyрсатадиган шакли пайдо бyлиши мумкин бyлган, сурункали патологияни а?амиятли yсиши ва ме?нат ?обилиятини ва?тинчалик йy?отиш ?амда ю?ори даражадаги касалланиш билан тафсифланадиган ме?нат шароитлари.
4-синф – хавфли (экстремал) ме?нат шароитлари – таъсири иш сменаси (ёки унинг бир ?исми) мобайнида ?аёт учун хавф соладиган, yткир касб жаро?атини о?ир шаклини ю?ори таваккалини вужудга келтирадиган ишлаб чи?ариш омилларининг даражаси билан тавсифланадиган ме?нат шароитлари.
Ишлаб чи?аришнинг зарарли ва хавфли омиллари орасида маълум бо?ланганлик кузатилади. Кyпчиллик ?олларда зарарли омилларнинг мавжудлиги хавфли омилларнинг пайдо бyлишига сабабчи бyлади. Масалан, ишлаб чи?ариш хонасининг yта намлиги ва ток yтказувчан чангларнинг (зарарли омиллар) мавжудлиги одамни электр токи (хавфли омил) билан жаро?атланиш хавфини кучайтиради.

3.2. Акустик тебранишлар, шов?ин манбалари, синфланиши, таъсири, нормалаштирилиши
Суръатли шов?инни одам организмига таъсири асаб жараёнларини кечишига но?улай таъсир этади, толи?ишни ривожланишига олиб келади, юрак-?он томирлари тизимини yзгаришига ва шов?ин патологиясини вужудга келтиради ва унинг натижасида секинлик билан эшитиш пасайиши ривожланади. Ишлаб чи?ариш шароитларида шов?ин манбалари ишлаётган дастго?лар ва механизмлар, механизациялашган ?yл асбоблари, электр машиналари, компрессорлар, кyтариш-ташиш машиналари, ёрдамчи ускуналар (вентиляция ?урилмалари, кондиционерлар) ва б.?. бyлади.
Спектрининг тавсифи бyйича шов?инлар кенг ?амровли ва маромлига бyлинади. Ва?т тавсифи бyйича шов?инлар yзгармас ва yзгармас бyлмаганга бyлинади. Ўз навбатида yзгармас бyлмаган шов?инлар ва?т бyйича тебранувчан, танаффусли ва импульсли бyлиши мумкин. Иш жойларида yзгармас шов?инни тавсифномаси сифатида, шунингдек унинг но?улай таъсирини чеклаш бyйича самарали тадбирларни ани?лаш учун, товуш босими даражаси децебелда (дБ) ?абул ?илинади. Иш жойларида ?ам шов?иннинг умумий характеристикаси сифатида товуш даражаси децебелларда ?абул ?илинади, у товуш босимини частота тавсифномасининг yртача ?ийматини бидиради.
Шов?ин билан курашишнинг асосий тадбирлари – техникавий бyлади ва учта бош йyналишлар бyйича олиб борилади:
шов?инни пайдо бyлиш сабабларини бартараф ?илиш ёки уни манбасида пасайтириш;
шов?инни узатиш йyлларида секинлаштириш;
ишловчиларни бевосита шов?индан ?имоялаш.
Шов?инни пасайтиришнинг самарали воситаси шов?инли технологик операцияларни кам шов?инли ёки тyли? шов?инсизлари билан алмаштириш. Шов?инни унинг манбасида камайтиришга: ускунанинг шов?ин чи?арадиган ?исмини конструкциясини такомиллаштириш; конструкциясида акустик хоссалари пасайтирилган материаллардан фойдаланиш; шов?ин манбасида имкон борича унинг я?инида ?yшимча товуш изоляцияловчи ёки тyсувчи yрнатиш эвазига эришилади. Шов?инга ?арши курашнинг энг содда техник воситаларидан бири машинани шов?инли бирикмасини ёпувчи товушни изоляцияловчи ?илоф yрнатиш. Акустик экранларни ?yлланилиши ускунадан тар?алаётган шов?инни самарали камайтиришга хизмат ?илади. Шов?инли механизмни иш жойини ёки машинани хизмат кyрсатиш зонасини чегаралайди. Шов?инли хоналарда товуш ютувчи юзали ?опламаларни шип ёки деворлар учун ?yлланилиши шов?ин спектрини пастро? частоталигига yзгаришига олиб келади ва бу ме?нат шароитларини яхшилайди.
Инфратовуш – товуш тyл?инини 25 Гц дан кам частота билан тебраниши.
Инфратовушли тебранишларнинг пайдо бyлиш табиати эшитиладиган товушники каби бyлади, шунинг учун инфратовуш ?ам худди эшитиладиган товуш бyйсинадиган ?онуниятларга бyйсинади ва уни ифодалаш учун эшитиладиган товуш учун ?yлланиладиган математик аппарат ?yлланилади (товуш даражаси билан бо?ланган тушунчалардан таш?ари). Инфратовуш му?итда оз сyнади, шунинг учун анча узо? масофага тар?алади. Инфратовуш манбаси секундига 20 дан кам давр частотаси билан ишлайдиган ускуналар бyлади. Инфратовуш марказий асаб тизимига зарарли таъсир кyрсатади ва ?yр?ув, безовталик, чай?алиш ?исини ва б.?. келтириб чи?аради.
Инфратовуш тебранишлари орали?и одамни ало?ида органлари ички частоталарига мос (6—8 Гц), демак, резонанс бyлганлигидан о?ир о?ибатлар вужудга келиши мумкин. Товуш босимини 150 дБА кyпайиши ов?ат ?азм ?илиш фаолияти ва юрак ритмини yзгаришига олиб келади. Эшитиш ва кyришни йy?отиш мумкин.
?имоя тадбирлари: 1) пайдо бyлиш манбасида инфратовушни пасайтириш; 2) шахсий ?имоя воситаларини ?yллаш; 3) инфратовушни ютувчи ?урилмалардан фойдаланиш. Назорат приборлари сифатида ФЭ-2 фильтрли ШВК турли шов?ин yлчагич ва RFT турли виброакустик аппаратура ?yлланилади.
Шов?ин манбаларига (шу жумладан ю?ори ва паст частотали) ишлаётган кондиционерлар, турбиналар, вибрация майдончалари, катта машиналарнинг айланувчан ?исмлари ва б.?. киради. Ишлаб чи?ариш инфратовуши ?ам эшитиладиган шов?ин соладиган жараёнлардан, турболентлиликдан, резонансдан, пульсациядан, илгариланма ?айтма ?аракатдан содир бyлади. Саноат ва транспортда инфратовушни суръатининг умумий даражасини yртача ?иймати 108 дБ га тенг бyлади. Инфратовушни организмга узо? муддатли таъсири кичик суръатли бyлганда ?ам а?лий ме?нат ?обилиятини пасайтиради, толи?ишга, ?ашланишга, бош о?ришига, безовталикка, асабийликка олиб келади.
Суръатининг даражаси ва таъсирининг давомийлигига кyра инфратовуш ё?имсиз туй?улар (бош айланиши, чан?о?лик, эзилиш ва ?yр?иш ?иссиётлари) ?амда юрак-?он томирлари ва нафас олиш тизимида турли даражада ифодаланадиган ва кyп сонли нома?бул yзгаришларни келтириб чи?аради. Инфратовушни но?улай таъсирини олдини олишда гигиеник нормалаштириш етакчи yрин эгаллайди. Нормага биноан инфратовушни суръатлилик даражаси иш жойларида 2—16 Гц частотали октав полосаларда 105 дБ дан ва 31,5 октав полосада 102 дБ дан орти? бyлмаслиги керак.
Ультратовуш – товуш тyл?инларининг 20 кГц (эшитиш чегарасидан таш?арида) дан орти? частотада тебраниши. Паст частотали ультратовуш тебранишлар ?аво ва тегиш (контакт) йyли билан тар?алади; ю?ори частоталиси эса тегиш йyли билан тар?алади. Ультратовуш юрак-?он томирлари, асаб ва эндокрин тизимига зарарли таъсир yтказади; терморостлаш ва моддалар алмашувини бузади. Ма?аллий (жойига) таъсири гунг бyлиб ?олишга олиб келиши мумкин. ?имоя тадбирлари: 1) тyс?ичлантиришдан (блокировкадан) фойдаланиш; 2) товушни изоляциялаш (экранлаш); 3) масофадан бош?аришни ?yллаш; 4) антишов?инларни ?yллаш. Назорат ?илиш приборлари сифатида RFT турли виброакустик тизими ?yлланилади. Ультратовуш эластик тyл?инлар каби хоссалари бyйича эшитиладиган товушдан фар? ?илмайди, биро? тебраниш жараёни частотаси, энергияни исси?ликка трансформацияланиши ?исобига, тебранишни тезро? сyнишига ёрдам беради.
Частотали спектри бyйича ультратовуш паст частотали ва ю?ори частоталига бyлинади; тар?алиш усули бyйича – ?аво ва тегиш (контакт) йyли билан тар?аладиган ультратовуш фар?ланади. Паст частотали ультратовуш тебранишлар ?авода яхши тар?алади. Уларни организмга таъсирини биологиявий самарасининг суръати, таъсир давомийлиги ва ультратовуш таъсирига учраётган жисм сиртининг yлчамига бо?ли? бyлади. ?авода тар?аладиган ультратовушни узо? ва?т систематик таъсири асаб, юрак ?он томирлари ва эндокрин тизимларини, эшитиш ва вестибулятор анализаторларини фаолиятларини бузилишига олиб келади. Ультратовуш ускуналарида ишлаётганларда ани? астения, ?он-томирлари гипотонияси, юрак ва мияни электр фаоллигини пасайиши, чекланган ?удудда, ?орон?уликда ?yр?ув ?иссиёти, тез-тез yзидан кетишлар, орти?ча терлаш, ?оринда, ингичка ичакда, yт пуфагида спазмалар кузатилади.
Энг тавсифли шикоятларга тез толи?иш, бош о?ри?и ва бошда босим ошишини сезиш, ?ийинчилик билан ди??ат ?илиш, фикрлаш жараёнининг тормозлашуви, уй?усизлик киради. Ю?ори частотали ультратовушни ?yлларга контактли таъсири ?yллар капларида капиляр ?он айланишини бузилишига, о?ри? сезишни пасайишига олиб келади, яъни асабий бузилиш ривожланади. Касбий касалланиш фа?ат ультратовушни ?yлларга тегиш (контактли) таъсирида рyйхатга олинган. Таъкидлаш жоизки, ишлаб чи?ариш шов?ини ва титраши ультратовушдан кyра кyпро? агрессив таъсир ?илади.
Ультратовуш ускуналарига хизмат кyрсатувчи шахсларга таъсир этувчи касбий зарарларнинг таъсири кyпчилик омиллар билан, авалом бор паст частотали шов?иннинг генерацияланадиган ультратовуш тебранишларининг частотаси билан ани?ланади. Умумий суръатлилик даражаси эшитиладиган ва ульратовуш орали?ли частоталарда 90—120 дБ чегарасида тебранади. Организмга умумий таъсирдан таш?ари паст частотали ультратовуш тебраниш ?yз?атилган ишлов берилаётган деталлар ёки приборларга тегканда жорий таъсир ?ам yтказилади. Ульратовуш аппаратлари билан узо? ва?т ишлаётган шахсларда бош о?ри?и, бош айланиши, умумий ?олсизлик, тез толи?иш, уй?уни бузилиши, ?ашлилик, хотирани ёмонлашуви, товушга ю?ори сезгирлик, тана массасини йy?отилиши кузатилади.
Ультратовуш манбалари таъсирида узо? ва?т ишлаш, масалан дефектоскоплар билан ишлаш операторларда вегетатив-?он-томирлар бузилишини ривожланишига олиб келади. Ишловчиларга ультра- ва инфратовушни ё?имсиз таъсирини ого?лантириш бyйича чоралар (ташкилий-техник, санитар-гигиеник ва даволаш профилактика) мажмуавий олиб борилади, товушни унинг ?осил ?илиш манбасида пасайтириш йyли билан, ускуналарни ишлаш тартибини рационаллаштириш, шунингдек ульратовушни контактли таъсирида жамоа (кузатиш кабинаси, масофадан бош?ариш) ва шахсий (шов?инга ?аршилар ва икки ?аватли перчаткалар- таш?ариси резинали ва ичкариси пахтали) ?имоя воситаларидан фойдаланилади. Бевосита ультратовушни таъсирига учрайдиган шахслар дастлабки (ишга ?абул ?илишда) ва ?ар йиллик даврий тиббий кyриклардан yтказиб турилиши керак. 18 ёшдан кичик ва ?омиладорлар ультратовуш манбаси бyлган ишларга ?yйилмайди.
Шов?индан ?имояланишга шов?ини хавфсиз техникалар ишлаб чи?иш, жамоа ва шахсий ?имоя воситалари ва методларини, ?урилиш-акустик методларни ?yллаб эришилади. Жамоа ?имоя воситалари шов?ин манбасига нисбатан шов?инни унинг пайдо бyлиш манбасида пасайтирувчи (энг самарали) ва шов?инни унинг тар?алиш йyлида пасайтирувчиларга бyлинади. Амалга ошириш услуби бyйича ?уйидаги ?имоялаш методлари фар?ланади:
акустик – хонани акустик ?исоблаш ва ишлаш принципи бyйича товушни изоляциялаш, товушни ютиш, титрашни изоляциялаш, демпфирлаш, шов?ин сyндиргич воситаларини танлашга асосланган;
?урилиш-акустик экранлар, товушни изоляциялаш, кузатиш кабиналари, масофадан бош?ариш, ?илофлар, зичлаш ва б.?. ?yллаш. Товушни изоляцияловчи материалларнинг энг самаралилари трипласт (композиция материали) ва пахта, ё?оч ?ириндиси, сомон ва б.?. тyлдирилувчили пластобетонлар бyлади. Товуш ютувчи (сyндирувчи) материалларга яна мармар, бетон, гранит, ?ишт, ДВП, ДСП, кигиз, минерал вата материаллари киради;
архитектурали-режалаштириш ечимлари – иш жойларини рационал жойлаштириш; ме?нат ва дам олишнинг рационал тартибини yрнатиш.
Одамлар ва ?айвонларга тyл?ин уриши таъсир этиши мумкин. Тy?ридан -тy?ри таъсир орти?ча босим ва тезлик босими натижасида вужудга келади. Босимни тез ошиши тирик организм томонидан ?атти? уриш каби ?абул ?илинади. Одамларни ва ?айвонларни ?иёсий шикастланиши шиша сини?лари, шлак, тошлар, ё?оч бyлаклари ва бош?а нарсаларни ю?оридан катта тезлик билан тушишидан содир бyлиши мумкин. Тyл?ин уришининг таъсир даражаси портлаш ?уввати, масофа, об-?аво шароитлари, турган жойга (бино ичида, очи? майдонда) ва одамнинг ?олатига (ётган, yтирган, тик турган) бо?ли? бyлади. Тyл?ин уриши енгил, yрта, о?ир ва жуда о?ир жаро?атлар билан тавсифланади.

3.3. Титраш ва унинг организмга таъсири, титрашдан ?имоялаш ва фаол титрашни камайтириш
Титраш асаб ва юрак-?он томирлари тизими ?амда таянч-?аракатланиш аппаратининг функционал бузилишининг сабаби бyлиши мумкин. Титраш деганда ну?танинг ёки механик тизимнинг ?аракати тушунилади, унда навбати билан ва?т бyйича камида битта координатани ?ийматларини yсиши ва камайиши содир бyлади. Умумий ва ма?аллий титрашни фар?лаш ?абул ?илинган. Умумий титраш одамни бутун организмига таянч сирти ор?али – yтиргич, пол ор?али таъсир ?илади. Ма?аллий титраш одамнинг танасининг ало?ида ?исмларига таъсир ?илади. Титраш ?ам абсолют, ?ам нисбий параметрлар ёрдамида yлчаниши мумкин. Титрашни yлчаш учун абсолют параметрларга титраш силжиши, титраш тезлиги, титраш тезланиши киради. Умумий титрашни учта категорияси мавжуд: транспортли, транспорт-технологик, технологик. Технологик титраш yз навбатида тyртта турга бyлинади:
ишлаб чи?ариш хоналарини доимий иш жойларида, марказий бош?арув постларида ва б.?.;
судларни хизмат хоналари иш жойларида;
омборлар иш жойларида, маиший ва бош?а ишлаб чи?ариш хоналарида;
завод бош?аруви, конструкторлик бюроси, лабороторияларда, y?ув пунктларида, ?исоблаш марказларида, конторалар ва бош?а а?лий ме?нат хоналаридаги иш жойларида.
Умумий титрашни yлчаш ну?талари иш жойларида (ёки хизмат кyрсатиш иш зоналарида), yзиюрар ва транспорт-технология машиналари учун эса – иш майдончалари ва ?айдовчи ва персонал yтиргичларида танланади. Ускунани (машинани) намунавий технологиявий ишлаш тартибида yлчаш yтказилади. Титрайдиган ?yл машиналарида умумий ишлаш ва?ти сменанинг 2/3 ?исмидан ошмаслиги керак. Бунда титрашни бир марталик таъсирининг давомийлиги, ушбу операцияга кирадиган кичик танаффуслар ?ам ?исобга олиниб, 20 минутдан ошмасли керак. Титраш асбоби билан ишлаганда, ?yл билан ушлаб туриладиган ускунани массаси 10 кг дан, босиш кучи эса 196 Н дан ошмаслиги керак.
Машина ва ускуналарни титраши билан курашишни асосий методлари ?уйидагилар:
?yз?атиш манбасига таъсир этиб титрашни камайтириш (?yз?атувчи кучларни камайтириш ёки бартараф ?илиш);
резонанс тартибидан тебранувчан системани массасини ва ?атти?лигини рационал танлаш йyли билан (ёхуд системани массаси ёки ?атти?лигини yзгартириш, ёхуд лойи?алаш бос?ичида – янги тартибни киритиш билан) чи?ариш;
титрашни демпфирлаш – механик фаол тебранаётган конструктив элементларини кyпайтириш диссипатив кучларни резонансга я?ин частоталар билан тебранишларда кyпайтириш йyли билан бажарилади;
Диссипатив кучлар – бу кучлар, механик системаларда пайдо бyлади, уларни тyли? энергияси ?аракатланганда бош?а тур энергияга yтиб йy?олади. Диссипатив системага мисол – сирпаниш мажудлигида бош?а жисмни сиртида ?аракатланаётган жисм. (вибро?оплама- материалларни шилимши?лиги).
тебранишни динамик тyхтатиш (?yшимча реактив импеденси);
конструктив элементлар ва ?урилиш конструкцияларини yзгартириш (системани ?атти?лигини ошириш – ?атти?лик ?иррасини киритиш);
титрашни изоляцилаш – ?yз?атиш манбасидан ?имояланаётган объектга улар орасига жойлашган ускуналар ёрдамида тебранишни узатишни камайтириш;
титрашни фаол ?имоялаш.
Титраш – бу эластик бо?ланишли тизимни механик тебранма ?аракати. Титрашни одамга узатилиш услуби бyйича (титраш манбаси билан туташиш тавсифи бyйича) шартли равишда ма?аллий (локал) титрашни ишловчини ?yлларига узатувчи, ва умумий титрашни таянч сирт ор?али бутун танага узатувчига бyлинади. Умумий титраш гигиеник нормалаштириш амалиётида иш жойларини титраши каби белгиланади. Ишлаб чи?ариш шароитларида кyпчиллик ?олларда ма?аллий ва умумий титрашнинг биргаликдаги таъсири кузатилади. Ю?ори даражадаги титрашни одам организмига давомли таъсири ва?тидан олдин толи?ишга, иш унумдорлигини пасайишига, касалланишни ошишига ва касбий патологияни -титраш касаллигини вужудга келишига олиб келади.
Ишлаб чи?ариш титраши yзининг физикавий тавсифи бyйича мураккаб синфланишга эга. Ва?т бyйича тавсифномаси бyйича yзгармас титраш ?аралади ва унинг учун титраш тезлигининг ?иймати 1 минутдан кам бyлмаган кузатиш ва?тида 2 мартадан (6 дБ) кyп yзгармайди. Ўзгармас бyлмаган титраш yз навбатида ?уйидагиларга бyлинади:
титраш тезлиги даражаси ва?т бyйича узликсиз yзгарадиган ва?т бyйича тебранувчан;
танаффусли, операторни титраш билан туташиб ишлаш жараёнида узилади, бунда туташиш ва?ти 1 с дан кyпни ташкил ?илади;
импульсли, бир ёки бир неча титраш таъсиридан (масалан, уришдан) ташкил топган, ?ар бирининг давомийлиги, таъсир частотаси 5 Гц дан кам бyлганда, 1 с кам бyлади.
Локал ишлаб чи?ариш титрашининг манбаълари урадиган, уриб-айлантирадиган ва айлантирадиган пневматик ёки электр юритмали механизациялаштирилган ?yл машиналари бyлади. Урадиган таъсирли машиналар титраш принципига асосланган. Уларга ?оп?о?ли, кесувчи, ?айтарувчи бол?алар, пневмозичлагичлар киради. Уриб-айлантириб таъсир ?иладиган машиналарга пневматик ва электр перфораторлар киради. Айлантириш таъсирига асосланган машиналарга силли?лаш, пармалаш машиналари, электр ва бензин моторли арралар киради. Шунингдек, ма?аллий титраш чархлаш, эговлаш, силли?лаш, полларни жилолаш ишларида ?ам бyлиши мумкин. Ундан таш?ари, буюмларни ?yлда узатадиган му?им датго?ларда бажариладиган ?амда двигателсиз ?yл машиналарида ишлаганда, масалан, учлаштириш (рихтовкалаш) ишларини бажаришда ?ам ма?аллий титраш вужудга келади.
Титрашдан одамни ?имоялашни энг таъсирли воситаси унинг титраётган ускунага бевосита тегишини (контактини) бартараф ?илиш. Бунга масофадан бош?ариш, саноат роботларини ?yллаб, автоматлаштириш ва технологик ускуналарни алмаштириб эришилади. Механизациялаштирилган ?yл машиналари титрашини ё?имсиз таъсирини операторга камайтиришга техник ечимлар: титраш суръатини бевосита унинг манбасида камайтириб (конструктив yзгатиришларни амалга ошириб; таш?и титрашдан ?имоялаш воситалари, титраш манбаси билан оператор ?yллари орасига жойлаштирилган эластик демпфирлайдиган материаллар ва ?урилмалар ?yллаб) эришилади.
Тадбирлар комплексида ме?нат ва дам олишнинг илмий асосланган тартиби му?им yрин тутади. Масалан, титраш билан умумий контакт ва?ти иш сменаси давомийлигининг 2/3 ?исмидан ошмаслиги керак; фаол дам олиш учун иккита регламентланган танаффус yрнатиш, физиопрофилактика муложаларини yтказиш, махсус комплекс бyйича ишлаб чи?ариш гимнастикасини yтказиш тавсия ?илинади. Ма?аллий ва умумий титрашни ё?имсиз таъсирини олдини олиш учун ишловчилар шахсий ?имоя воситалар: ?yл?оплар ёки перчаткалар, махсус оё? кийимлардан фойдаланишлари керак. Корхоналарда санитар-эпидемология назорати, тиббиёт муассасалари ва ме?натни мухофаза ?илиш хизматлари иштирокида таъсир этувчи титрашни тавсифи ва ишлаб чи?ариш му?итининг унинг келтириб чи?ариш омиллари ?исобга олиниб тиббий-биологиявий профилактика тадбирлари муайян комплекси ишлаб чи?илиши керак.

3.4. Электр токи, параметрлари, хавф манбалари, одамга таъсири. Электр токи таъсиридан ?имоялаш
Одам организмига электр токининг исси?лиги таъсирида организмнинг тy?ималари ва биологияли му?ити ?изийди, бу бутун организмни ?изишига олиб келади, натижада организмдаги алмашиниш жараёнларини бузилиши ва унга бо?ли? нормадан четланишлар вужудга келади. Электролитик таъсирда ?онни, плазмаларни ва организмни бош?а физиологик эритмаларини ажралиши содир бyлади, бундан сyнг улар yз фаолиятларини бажара олмайдилар. Биологиявий таъсир асаб толаларини ва бош?а органларни ?ижинишига ва ?yз?атилишига олиб келади.
Электр токи билан шикастланишнинг иккита тури: электрдан жаро?атланишлар ва ток уришлар фар?ланади. Электрдан жаро?атланишларга ?уйидагилар киради:
электрдан куйиш – электр токи тегиш ну?тасига исси?лик таъсири натижаси;
электр белгиланиши – терини yзига хос шикастланиши, ю?ори ?атламни ?атти?лашиши ва жонсизланиши;
терини металлашуви – терига кичик металл заррачаларининг кириб жойлашиши;
электрофтальпия – электр ёйини ультрабинафша нурланиши таъсиридан кyз таш?и ?аватини шамоллаши;
механик шикастланиш, ток таъсири остида мускулларнинг мажбурий ?ис?аришидан пайдо бyлади.
Организмни электр токи билан шикастланиши о?ибатида тирик тy?ималарни ?yз?атилиши мускулларни сесканишли ?ис?ариши билан yтишига электр уриши дейилади. Содир бyлиш о?ибатига бо?ли? ?олатда электр уриши тyрт даражага бyлинади: I – ?ушни йy?отишсиз мускулларни сесканишли ?ис?ариши; II – ?ушсиз мускулларни сесканишли ?ис?ариши, лекин нафас олиш ва юрак ишлаши давом этади; III – ?ушни йy?отиш ва юрак фаолияти ёки нафас олиш бузилади; IY – клиник yлим ?олати.
Электр токи билан шикастланиш о?ирлиги кyпчиллик омилларга: ток кучи, одам танасининг электр ?аршилиги, тана ор?али ток yтишининг давомийлиги, ток тури ва частотаси, одамни шахсий хусусиятлари, атроф му?ит шароитларига бо?ли?. Одамни у ёки бу даражадаги шикастланишини ани?ловчи асосий омил – ток кучи бyлади. Унинг одамга таъсирини тавсифлаш учун учта мезон yрнатилган: сезиладиган порог токи – сезиладиган сескантириш келтириб чи?арадиган токнинг энг кам ?иймати; ?yйиб юбормайдиган порог токи – мускулларни сесканишли ?ис?аришини келтириб чи?арадиган, шикастланувчи yзи озод бyла олмайдиган токнинг ?иймати; фибриляция порог токи – юрак фибриляциясини келтириб чи?арадиган токнинг ?иймати. Юрак мускуллари толаларини хаотик ва турли ва?тлардаги ?ис?аришидан, унинг ишлашини тyли? бузилишига фибриляция дейилади.
Жаро?ат о?ибати одам танаси ?аршилигига бо?ли? бyлади. Энг кyп ?аршиликка жонсиз кератинлашган ?ужайралардан тузилган терини устки ?атлами эга бyлади. Танани умумий ?аршилиги терини устки ?атламини ?аршилиги эвазига етарлича катта бyлади, лекин бу ?атлам шикастланиши билан – унинг ?иймати тезда камаяди.
Токнинг таъсирини давомийлигини узо?лиги жаро?ат о?ибатини деярли белгилайди, чунки ва?т yтиши билан одам терисини ?аршилиги тез камаяди, юракни жаро?ат олиш э?тимоли кyпаяди ва бош?а салбий о?ибатлар вужудга келади. Токнинг юрак, yпка ва бош мия ор?али yтиши жуда хавфли бyлади. Жаро?атланиш даражаси ток тури ва частотасига ?ам бо?ли? бyлади. Частотаси 20—1000 Гц бyлган yзгарувчан ток энг хавфли бyлади. Кучланиш 300 В гача yзгарувчан ток yзгармас токдан хавфлиро?. Катта кучланишларда yзгармас ток хавфлиро?дир.
Одамнинг электр токи билан жаро?атланиши ?уйидаги ?олларда бyлиши мумкин:
ердан изоляцияланмаган одамни кучланиш остида бyлган электрускуналарни ток yтказувчан ?исмларига тегиб кетиши;
ердан изоляцияланмаган одамни кучланиш остидаги электрускуналарни изоляцияланмаган ток yтказувчан ?исмларига хавфли масофага я?инлашуви;
ердан изоляцияланмаган одамни электрускуналарни кучланиш остидаги корпусига туташишидан кучланиш остида ?олган ток yтказмайдиган металл ?исмларига, тегиб кетиши;
одамни ток тар?алиш майдонининг турли потенциаллари остида бyлган ерни (полни) иккита ну?таси билан уланиши («?адам кучланиши»);
яшин уриши;
электр ёйининг таъсири;
кучланиш остида ?олган бош?а одамни ?ут?ариши.
Электрускуналарни ва хоналарни электрхавфсизлиги бyйича синфланиши.
Электрускуналари деганда электр энергиясини ишлаб чи?ариш, узатиш, тар?атиш ва yзгартириш учун мyлжалланган машиналар, аппаратлар, линиялар ва ?yшимча ускуналар (улар yрнатилган хоналар билан) тyплами тушунилади. Улар 1000 В гача ва 1000 В дан ю?ори кучланишли электрускуналарга бyлинади, уларнинг иккаласи ?ам изоляцияланган ва ерлатилган нейтраллар билан эксплуатация ?илиниши мумкин. Изоляцияланган нейтрал деб ерлатиш ?урилмасига уланмаган ёки унга сигналлаш, ?имоя, назорат ва ш.y. приборлар ор?али уланган трансформатор ёки генераторнинг нейтралига айтилади. Агар нейтрал ерлатиш ?урилмасига бевосита ёки кичик ?аршилик ор?али уланган бyлса у ерлатилган дейилади.
Одамни электр токи билан жаро?атланиш хавфини кyпайтирадиган ёки камайтирадиган шароитларга бо?ли? равишда барча хоналар хавфи ю?ори хоналар, жуда хавфли ва хавфи ю?ори бyлмаган хоналарга бyлинади. Хавфи ю?ори хоналарга намлиги ю?ори (75% дан кyп) ёки ю?ори ?ароратли (35
дан баланд) хоналар киради. Ток yтказувчан чанглар ва поллари бyлган, шунингдек бир пайтнинг yзида ер ва электрускунани металл корпуси билан бо?ланган элементларга тегиш имконияти бyлган хоналар хавфи ю?ори синфга ?арайди. Нисбий намлиги ю?ори (100% га я?ин), кимёвий фаол му?итли ёки бир пайтнинг yзида хавфи ю?ори хоналарга мос икки ва ундан кyп шароитлари бyлган хоналар жуда хавфли дейилади. Хавфи ю?ори бyлмаган хоналарда барча кyрсатилган шароитлар бyлмайди.
Электрускуналар фойдаланилаётган барча жойларда электр токи билан жаро?атланиш хавфи мавжуд бyлади, шунинг учун хавфи ю?ори бyлмаган хоналарни хавфсиз хоналарга киритиш мумкин эмас.
?аёт фаолиятини хавфсизлигини таъминлаш учун электрускуналарга хизмат кyрсатиш ва ишончли ишлатишда электрускуналарни техник эксплуатация ?илиш ?оидалари ва электржаро?атидан ?имояланиш бyйича чораларга ани? риоя ?илиш керак. Шундай йyналишлардан бири хавфсиз – 12 ёки 36 В кучланишни ?yллаш бyлади. Уни олиниши учун 220 ёки 380 В стандарт кучланишли электр занжирига уланадиган пасайтирувчи трансформаторлардан фойдаланилади. Одамни электр токи билан шикастланиш хавфини камайтириш ма?садида 42 В дан кyп бyлмаган кичик номинал кучланишдан фойдаланилади. У электрлаштирилган ?yл асбоблари, кyчма ёритгичлар ва хавфи ю?ори хоналар ва жуда хавфли хоналарда ма?аллий ёритишда электр манбаси сифатида ?yлланилади. Лекин, шу паст кучланиш ?ам хавфсизликни кафолатламайди, шунинг учун бош?а ?имоя воситалари ?ам ?yлланилиши керак бyлади.
Электрхавфсизлиги бyйича электр ускуналар кучланиш бyйича: 1 кВ ва унгача, 1 кВ дан ю?ори, шунингдек 42 В дан кyп бyлмаган паст кучланишли ускуналарга бyлинади. Одамни бехосдан электрускуналарни ток yтказувчан ?исмларига тегиб кетишидан ?имоялаш учун хавфли ускуна ёки очи? ток yтказувчан шиналарнинг бевосита я?инида жойлаштирилган кyчма шитлар кyринишидаги тyси?лардан, деворчалар ва экранлардан фойдаланилади. Тyси? (чегаралагич) ишловчини назоратсиз силжишига хала?ит беради ва унинг хавфли зонага yтишини бартараф ?илади.
Бехосдан электрдан шикастланишнинг олдини олишнинг бош?а усули хавфли ва ?имояланмаган электр yтказгичларни хонани одам етмайдиган баландлигида жойлаштириш. Кyпчиллик ?олларда ?имояловчи тyси?ларни сигналлаштириш ва тyс?ичлантириш воситалари билан биргаликда ?yллайдилар. Товуш, ёритиш ва рангли сигналлаш воситалари персоналнинг кyриш ва эшитиш зонасида yрнатилади. Тyс?ичлантириш ?урилмаларининг конструкцияси хавфли зона йyлини тyсишни ва электр аппаратлар ва ускуналарга маълум тартибда боришни таъминлайди, буни бузиш ёки риоя ?илмаслик ?имояланаётган участкада кучланишни автоматик тарзда yчиришга (тyс?ичлантириш-блокировка) олиб келади.
Бехосдан тегиб кетишдан ?имоялаш учун электрускуналарни ток yтказувчан ?исмлари ва деталларини изоляциялаш му?им yрин тутади. Изоляцияни ?аршилиги электр занжири кучланишига бо?ли? бyлади. 1 Кв дан кам кучланишли занжирларда унинг ?иймати 0,5 МОм дан кам бyлмаслиги керак. Ишчи, иккиланган ва кучайтирилган ишчи изоляциялар фар?ланади. Приборлар ва электр ?урилмалар доимо ишчи изоляцияга эга, у уларни нормал фаолият юритишини таъминлайди ва электр токидан шикастланишни ?имоялайди. Ускуналарни ишончлилиги ва электрхавфсизлигини таъминлаш учун, ишчи ва ?yшимчадан таркиб топган, иккиланган изоляциядан фойдаланилади. Иккиланган изоляциянинг ?аршилиги 5 МОм дан кам бyлмаслиги, бу ишчи ?аршиликдан 10 марта кyпни ташкил ?илади. Баъзи бир му?им электр?урилмаларда, иккиланган изоляцияли ?имоя даражаси кучайтирилиб таъминланадиган, ишчи изоляция ?yлланилади.
Одамларни электрускуналарни, изоляцияси шикастланиши натижасида, кучланиш остида ?олиши мумкин бyлган, металл ток yтказмайдиган ?исмларига тегиши о?ибатида, электр токидан шикастланишидан ?имоялаш учун ?имояловчи ерлатиш ёки нуллатиш ?yлланилади.
?имояловчи ерлатиш деб электрускуналарни металл корпусини олдиндан ер ёки унинг эквиваленти (ерда жойлашган сув yтказгич ?увурлари, темирбетон балкалари) билан электрли бо?ланишига айтилади. Бундай бо?ланишнинг электр ?аршилиги минимал бyлиши керак (1000 В гача кучланишли электр занжирлари учун 4 Ом дан кyп бyлмаслиги ва бош?алари учун 10 Ом дан кyп бyлмаслиги керак). Бунда электрускунани корпуси ва унга хизмат кyрсатувчи персонал, изоляцияни тешилиши ва фазани корпусга туташувида ?ам, бир-бирига тенг, нольга я?ин потенциалда туриб ?олади.
Икки турдаги ерлатиш фар?ланади: чи?ариладиган ва контурли. Чи?ариладиган ерлатишда унинг ерлатгичи (ер билан бевосита туташган ерлатувчи ?урилмани элементи) электрускуна yрнатилган майдончани таш?арисига чи?арилган. Бундай усулдан механика ва йи?ув цехлари ускуналарини ерлатишда фойдаланилади. Контурли ерлатиш ?имояланаётган ускунали майдончани контури бyйича жойлашган бир неча бо?ланган ерлатувчилардан тузилган бyлади. Бундай турдаги ерлатиш 1000 В дан ю?ори кучланишли ускуналарда ?yлланилади. Нулланиш – электрускунани (одатий тартибда кучланиш остида бyлмайди, лекин электр манбасини ерлатилган нулли сими билан унга тушиб ?олиши мумкин) металл ?исмларини олдиндан ноль ?имоя сими ёрдамида электр бо?ланиши. ?имоявий ерлатиш ва нулланишни yзгарувчан токли 380 В номинал кучланишида ва ундан кyп кучланишда барча ?олларда ?yллаш керак.
Хавфи ю?ори ва жуда хавфли ишларни бажаришда кичик кучланишдан бошлаб, портлаши хавфли хоналарда эса – кучланишни ?ийматидан ?атъий назар ?имоявий ерлатиш ва нулланиш бажарилади. Нулланиш занжирида ?имояловчи нуллагич ва ишчи yтказгичлар фар?ланади. ?имояловчи нуллагич yтказгич деб, электр энергиясини истеъмолчисини (?абул ?илувчисини) нулланувчи ?исмини, ток манбаини ерлатилган нейтрали билан бо?ловчи yтказгичга айтилади.
Нолли иш yтказгичини электр ?абул ?илувчиларни ток билан таъминлаш учун ?yллашади ва уни ?ам ерлатилган нейтраль билан фа?ат са?лагич ор?али бо?лашади. Ишчи нолли yтказгични ?имояловчи нолли yтказгич сифатида фойдаланиш мумкин эмас, чунки са?лагич куйганда барча унга уланган корпуслар фаза кучланиши остида ?олиши мумкин. ?имоявий yчиргич ?урилмаларига, ток билан шикастланиш хавфи ту?илганда, электрускуналарни автоматик yчиришни таъминлайдиган приборлар киради. Улар датчиклардан, yзгартирувчилардан ва бажарувчи органлардан ташкил топган. Ерга нисбатан корпус кучланиши yзгаришини ва авария ?олатларида фазалар силжишини бартараф этувчи ?урилмалар ?ам ишлаб чи?илган.
Изоляцияловчи ?имоя воситалари, кучланиш остида турган электрускуналар ?исмларидан, одамни изоляция ?илишга мyлжалланган. Асосий ва ?yшимча изоляцияловчи воситалар фар?ланади. 1000 в гача кучланишли электрускуналарга хизмат кyрсатиш учун асосий изоляцияловчи воситалар сифатида: изоляцияловчи штангалар, изоляцияловчи ва yлчовчи клешлар (?ис?ичлар), кучланиш кyрсаткичлари, диэлектрик перчаткалар, изоляцияловчи дастали чилангарлик-монтаж асбоблари, кучланиш остида таъмирлаш ишларини бажариш учун воситалар (изоляцияловчи нарвонлар, майдончалар ва б.?.) хизмат ?илади.
?yшимча изоляцияловчи воситаларга: диэлектрик калишлар, гиламчалар ва изоляцияловчи тагликлар киради. Барча изоляцияловчи ?имоя воситалари, ва?тинчалик ерлатиш учун ?yйишга мyлжалланган штангалар, гиламчалар ва тагликлардан таш?ари, тайёрлангандан сyнг электр синовидан ва эксплуатация жараёнида даврий синовлардан yтказилиши керак.
Электр хавфсизлиги бyйича кyриб чи?илган фаолиятлар йyналишлари жамоа ва шахсий ?имоя воситаларини мажмуали ?yллаш билан амалга оширилиши керак. ?аракатдаги электрускуналарга хизмат кyрсатиш бyйича ишларга 18 ёшдан кичик бyлмаган, дастлабки тиббий кyрикда yтган ва тиббий ?арама-?арши кyрсаткичларга эга бyлмаган шахсларга рухсат этилади. Ишлаш жараёнида электрускуналарда банд бyлган персонал икки йилда бир марта тиббий кyрикдан yтиши керак. Электрускуналарга хизмат кyрсатишга, уларда таъмирлаш монтаж ва созлаш ишларига рухсат этилган шахслар йyл-йyри?дан yтиши ва ме?нат хавфсизлиги методларига y?итилиши, хавфсизлик ?оидалари ва йyри?номалардан билимлари текширилиши керак. Улар хавфсизлик ?оидалари бyйича, техник эксплуатация ?илиш ва хавфсизлик ?оидалари бyйича талабларга мос тарзда та?дим этилган, тегишли малака гуру?ига эга бyлиши керак.

3.5. Статик электрлаш, хавфли ва зарарли омиллари, ?имояси
Корхоналарда диэлектрли хоссаларга эга моддалар ва материаллар кенг ?yлланилади, бу эса статик электр зарядларини вужудга келишига олиб келади. Статик электрлаш иккита диэлектрикларни бир-бирига ёки диэлектрикларни металларга иш?аланиши (бир-бирига тегиш ёки ажралиши) натижасида ?осил бyлади. Бунда иш?аланаётган моддаларда электр зарядлари тyпланиши мумкин, улар агар жисм электр yтказгич ва ерлатилган бyлса, ерга осон yтади. Диэлектрикларда электр зарядлар узо? ва?т ушлаб турилади, шунинг учун улар статик электрлаш номини олишган. Электр зарядларни моддаларда пайдо бyлиш ва жамланиш жараёни электрланиш дейилади.
Статик электрланиш ?одисаси ?уйидаги ?олларда кузатилади:
сую?ликлар о?имида ва улар сачраганда;
газ ва бу? о?имида;
иккита турли хил ?атти? жисмларни бир-бирига тегизиб узо?лаштирилганда (контакт- туташув электрланиши).
Статик электрланишни зарядсизланиши диэлектрик ёки yтказгични сиртида, зарядларни тyпланиши билан бо?ли?, электрстатик майдон кучланганлиги критик ?ийматига эга бyлганда содир бyлади. Электр статик майдон таъсири остида ишлаётган одамларда турли хил эътирозлар учрайди: ?ашланиш-?ижиниш, бош о?ри?и, уй?уни бузилиши, ишта?ани камайиши ва б. ?. Электрстатик майдонлар кучланганлигининг рухсатли даражаси иш жойларида туриш ва?тига кyра yрнатилади. Бир соат ичида электрстатик майдон кучланганлигининг чегаравий рухсатли даражаси 60 кВ/м га тенг yрнатилади. Электрстатик майдон кучланганлиги 20 кВ/м дан кам бyлганда электрстатик майдонда туриш ва?ти давомийлиги регламентланмайди. 20 дан 60 кВ/м гача персонални электрстатик майдонда ?имоя воситаларисиз туриш ва?ти давомийлиги иш жойини кучланганлигига бо?ли? бyлади. Статик электрланишдан ?имояланиш чоралари статик электрланиш зарядларини пайдо бyлиши ва тyпланишини олдини олишга, зарядларни тар?алиш шароитларини яратишга ва уларни зарарли таъсири хавфини бартараф ?илишга йyналтирилган. Асосий ?имоя чораларига ?уйидагилар киради:
ускуналарни электр yтказувчан ?исмларида зарядларни тyпланишига йyл ?уймаслик, бунга зарядлар пайдо бyладиган ускуналар ва коммуникацияларни (аппаратлар, резервуарлар, ?увур yтказгичлар, транспортерлар, ?уйиш ва тyкиш ?урилмаларини) ерлатиш;
?айта ишланаётган моддалар электр ?аршилигини камайтириш;
статик электрлаш зарядлари суръатини камайтириш, бунга тегишли тарзда моддаларни сачраши, майдаланиши ва чангланишини истисно ?иладиган моддаларни ?аракатланиш тезликларини танлаш, электрстатик зарядларни yтказиш, иш?аланиш сиртини танлаш, ёнувчан газлар ва сую?ликларни ?yшимчалардан тозалаш эвазига эришилади.
Тyпланган статик электрлаш зарядларини одамлардан олиш электр зарядсизланишни бартараф этади. Бу эса yз навбатида портлаш- ва ён?ин хавфи бор аралашмаларни портламаслиги ва ёнмаслигига сабаб бyлади, шунингдек статик электрланишнинг одамларга зарарли таъсири бартараф этилади. Асосий ?имоя чоралари ?уйидагилар: электрyтказувчан поллар ёки ерлатиш зоналарини, ?атламларини ва иш майдончаларини ?уриш; эшиклар дасталарини, нарвонлар ушлагичларини, приборлар, машиналар ва аппаратлар дасталарини ерлатиш; ишловчиларни ток yтказувчан оё? кийим, антисептик халатлар билан таъминлаш.
Барча объектларда статик электрланишга ?арши асосий восита ерлатиш ?урилмаларини ?yлланилиши бyлади. Ерлатишни ишончлилигини кафолатлаш учун ерлатиш ?урилмасини ?аршилиги 100 Ом дан кyп бyлмаслиги керак. Ёнувчан сую?ликлар ва моддалар билан идишларни ташиш учун ?yлланиладиган аравачалар ва электркаралар металл ерлатувчи занжирчалар ёки антистатик тасма билан жи?озланиши керак. Бочкалар, канистралар ва бидонлар ерлатилган металл лист устига жойлаштирилиб ё?ил?и билан тyлдирилади.

3.6. Электр магнит майдони, синфланиши, таъсир ?илиш манбаълари, нормалаштириш
Атмосфера электри, ?уёш ва галактикалар радионурланиши, Ернинг электр ва магнит майдони, сунъий манбаълар (магнетрон генераторлар), генераторни ало?ида ?исмларини бириктирувчи фидер линиялари, тyл?ин yтказгич трактлар фланцли бирикмалари ва тyл?ин yтказгичларни очи? четлари, кучланиши 1000 В гача электрузатиш линиялари, ?имоя ?урилмалари, автомат приборлар, саноат частотаси манбаларини бириктирувчи шиналар электр магнити майдонлари манбалари бyлади. Ўзгармас магнит майдонлари манбаларига магнитлар, соленоидлар, яримдаврий турли импульс ?урилмалари, ?уйма металлкерамика магнитлари киради.
Электр магнити майдони – yзгарувчан электр ва магнит майдонлари тyплами. Тyл?ин узунлигига бо?ли? ?олда бутун орали? кичик орали?ларга бyлинган: ю?ори тyл?инли (10 км дан кyп), узун тyл?инли (10 км – 1 км), yрта тyл?инли (1 км – 100 м), ?ис?а тyл?инли (100 м – 10 м), ультра?ис?а тyл?инли (10 м – 1 мм). Орали?лар орасида суръатли yтишлар йy?, улар баъзан бир-бирини ёпади, улар орасидаги чегара шартли. Электр магнити майдонининг одамга таъсири майдоннинг кучланганлигини ?ийматига, энергия о?имига, тебраниш частотасига, одам танасининг периметрига бо?ли? бyлади. Электрмагнит майдони одамга ?уйидагича таъсир ?илади: электр майдонида одамни танасининг атомлари ва молекулалари, (одам танаси шулардан тузилган) ?утбланади, бунда ?утбланган молекулалар, электролитда (тy?ималар сую?ликлари ва ?он) электр магнити майдонининг тар?алиши бyйича йyналади.
Ўзгарувчан электр майдони диэлектригини ?утбланиши ?исобига одам танаси тy?ималарини ?изиши келтириб чи?арилади. Майдон кучланганлиги ва таъсир ва?ти ?анча катта бyлса, бу ?одисада ?изиш шунча кучли бyлади. Орти?ча исси?лик нормал чегарасигача терморостлаш механизмида юкланишни ошириш йyли билан ?айдалади. Биро? 10 мВт/см
исси?лик пороги дейиладиган энергия зичлигидан бошлаб, танани ?арорати ошади, бу унга зарар келтиради. Электр магнити майдони майдон суръатлилиги исси?лик порогидан кичик бyлганда одамни тy?ималарига биологик таъсир yтказади. Ўзгармас магнит майдонларининг таъсири кучланганлик ва таъсир ва?тига бо?ли? бyлади. Кучланганлик рухсатли чегарадан ошганда асаб, юрак-?он томирлари тизимларини, нафас олиш, ов?ат ?азм ?илиш органларини ва ?онни биокимёвий кyрсаткичларини бузилиши содир бyлади. Саноат частотали электрмагнити майдонининг биологик таъсирини тавсифловчи асосий параметри электр майдонининг кучланганлиги бyлади. Майдоннинг магнитли таркиби одам организмига сезиларли таъсир yтказмайди.
Саноат частотали электр майдонининг манбаъси ?аракатдаги электрускуналарнинг ток yтказучан ?исмлари (электр узатиш линиялари, индукторлар, термик ?урилмалар конденсаторлари, фидер линиялари, генераторлар, трансформаторлар, электрмагнитлари, соленоидлар, яримдаврийли ёки конденсатор турли ?урилмалар, ?уйма ва металлкерамик магнитлар ва б.?.) бyлади. Электр майдонининг одам организмига узо? ва?тли давомли таъсири асаб ва юрак-?он томирлари тизимининг функционал ?олатини бузилишига олиб келиши мумкин. Бу ю?ори даражадаги толи?иш, бажарилаётган иш операцияларининг сифатини пасайиши, юрак олдидаги о?ри?лар, ?он босимининг ва юрак уришининг yзгаришида ифодаланади.
Саноат частотали токлар электр майдонининг таъсиридан асосий турдаги жамоа ?имоя воситаси экранлаштириш ?урилмалари бyлади – персонални очи? тар?атувчи ?урилмалар ва электр узатишни ?аво линияларида ?имоялаш учун мyлжалланган электрускуналарни таркибий ?исми. Экранлаштириш ?урилмаси ускуналарни кyрикдан yтказишда ва зудлик билан yчириб-ё?ишда, ишларни бажаришни кузатишда керак бyлади.
Экранлаштириш ?урилмалари айвонлар, бостирмалар ёки yртатyси?лар кyринишида металл ар?онлар, симчалар тyплами, тyрлар кyринишида ?илинади. Худди шундай кyринишда кyчма экранлар ?ам электрускуналарга хизмат ?илишда ?yлланилади. Экранлаш ?урилмалари коррозияга ?арши ?опламаланиши ва ерлатилиши керак.
Радиочастотали электр магнити майдони манбаълари ?уйидагилар бyлади:
60 кГц – 3 МГц орали?ида – ускуналарни экранлаштирилмаган элементлари металлга индукцияли ишлов бериш учун (?атти?лаш, куйдириш, эритиш, ?алайлаш, пайвандлаш ва ш.y.) ва бош?а материаллар, шунингдек радиоало?а ва радиоэшиттиришда ?yлланиладиган ускуналар ва приборлар;
3 МГц – 300 МГц орали?ида – радиоало?а, радиоэшиттириш, телевидение, тиббиётда ?yлланиладиган ускуналар ва приборларнинг экранлаштирилмаган элементлари, шунингдек диэлектрикларни ?издириш учун ускуналар (пластикатларни пайвандлаш, пластмассаларни ?издириш, ё?оч буюмларни клейлаш ва б.?.);
300 МГц – 300 ГГц – радиолакация, радиоастрономия, радиоспектроскопия, физиотерапияда ва б.?. ?yлланиладиган ускуналар ва приборларнинг экранлаштирилмаган элементлари.
Барча орали?даги радиотyл?инларнинг таъсиридан одам марказий асаб ва юрак-?он томирлари тизимларининг нормал ?олатидан четланиши характерлидир. Персоналдаги субъектив ?иссиётларга – тез-тез бош о?риши, уй?усираш ёки умумий уй?усизлик, толи?иш, кучсизлик, ю?ори даражада терлаш, хотирани пасайиши, бyшанглик, бош айланиши, кyз олди ?оро?илашуви, сабабсиз безовталик, ?yр?иш ва б.?. киради.
Электромагнит тyл?инлари манбаълари билан хавфсиз ишлашни таъминлаш учун персонални ишлаш жойларида ва бyлиши мумкин бyлган жойларида ?а?и?ий нормалаштириладиган параметрларни систематик назоратини олиб борадилар. Тасди?ланган методика бyйича электр ва магнит майдонларининг кучланганлиги ?амда энергия о?ими зичлиги yлчаниб назорат амалга оширилади. Агар иш шароитлари нормалар талабини ?они?тирмаса, радиотyл?инлар таъсиридан персонални ?имоялаш барча иш турларида ?yлланилади. Бу ?имоя ?уйидаги усуллар ва воситалар билан амалга оширилади:
электрмагнит тyл?ини энергияси о?ими зичлиги ва кучланганлигини пасайтирувчи ?увватни келишилган юкламалари ва сyндиргичларини ?yллаш;
иш жойини ва нурлатиш манбаъсини экранлаштириш;
ишлаш хоналарида ускуналарни рационал жойлаштириш;
ускуналарни рационал ишлаш тартибини ва персонални ме?нат тартибини танлаш;
ого?лантириш ?имоя воситаларини ?yллаш.
Электрмагнити нурланишлари таъсиридан самарали ?имоя воситаси нурланиш манбаъси ва иш жойини электрмагнити энергиясини сyндирувчи ёки ?айтарувчи экранлар ёрдамида экранлаштириш бyлади.
?айтарувчи экранларни асосан ?очувчан – паразит нурланишлардан (жуда ю?ори тyл?инли узатиш линиялари занжирларидаги ток ?очишларидан, магнетронларни катодли чи?ишларидан ва б.?.) ?имоялаш учун ?yллашади. Бош?а ?олатларда, ?оидага кyра, ютувчи экранлар ?yлланилади. ?айтарувчи экранларни тайёрлаш учун электрyтказувчанлиги ю?ори материаллар фойдаланилади, масалан металлар (тyли? (яхлит) деворлар кyринишидаги) ёки металл асосли пахтали матолар ишлатилади.
Яхлит метал экранлар энг самарали ва 0,01 мм ?алинликда электр майдонини тахминан 50 дБ (100000 марта) пасайишини таъминлайди. Ютувчи экранларни тайёрлаш учун электрyтказувчанлиги ёмон материаллар ?yлланилади. Ютувчи экранлар махсус таркибли тyли? конусли ёки ичи бyш тикилган прессланган резина листлари, шунингдек ?овак резинали пластиналари шаклидаги кабонил темир билан тyлдирилган ва метал тyр билан прессланган шаклда тайёрланади. Бу материаллар каркасга ёки нурланаётган ускуна сиртига клейланади.

3.7. Яшиндан ?имоялаш
Яшин – бу узунлиги бир неча километр бyлган мома?алдиро?ли булут ва ер ёки ?андайдир ер усти иншооти орасида ривожланадиган электр заряди. Яшинни разряди лидерни ривожланиши билан, бир неча юз ампер ток билан, кучсиз ёритилаётган каналдан бошланади. Лидерни ?аракатланиш йyналиши бyйича – булутдан пастга ёки ердаги иншоотдан тепага – яшинлар пастлашувчан ва баландлашувчанларга бyлинади.
Бино ва иншоотлар тy?ридан-тy?ри яшин уришидан, унинг иккиламчи асоратларидан, ер усти ва ер ости металл коммуникациялари ор?али ю?ори потенциал олиб келинишидан ?имоя ?илиниши керак. Таш?аридаги ускуналарни тy?ридан-тy?ри яшин уришидан, унинг иккиламчи асоратларидан ?имоя ?илиш керак. Катта майдонли бинолар ичида (кенглиги 100 метрдан орти?) потенциалларни тенглаштириш бyйича тадбирлар бажарилиши керак. Умумий майдонининг 70% дан кyпро?ини яшиндан ?имоялаш керак бyлмаган хоналар ташкил ?илганда ва бинони ?олган ?исмини яшиндан ?имояланишни I, II ёки III категорияли хоналар ташкил ?илса, фа?ат хоналар ичига киритиладиган коммуникциялар бyйича ю?ори потенциаллар содир этилишидан ?имоялаш назарда тутилиши керак. Бунга коммуникацияларни электр ускуналарини ерлатиш тизимига ёки бинони темирбетон арматурасига улаш ор?али эришилади. Худди шундай бо?ланиш ички коммуникациялар (таш?аридан киритилмайдиган) учун ?ам назарда тутилиши керак. ?ар ?андай категорияли бино ва иншоотларни тy?ридан-тy?ри яшин уришидан ?имоя ?илиш ма?садида табиий яшин ?айтаргичлар сифатида мажуд баланд иншоотлардан (тутун ?увурлари, сув босим миноралари, прожектор мачталари, электр узатиш ?аво линиялари таянчлари ва б.?.), шунингдек бош?а иншоотлар яшин ?айтаргичларидан максимал фойдаланиш керак.
Агар бино ва иншоот табиий яшин ?айтаргичлар ёки ?yшни объектлар ?имоя зонасига ?исман бирикса, тy?ридан-тy?ри яшин уришидан объектнинг ?олган бош?а ?имояланмаган ?исмини ?имоялаш назарда тутилиши керак. Агар бино ёки иншоотни эксплатация ?илиш жараёнида ?yшни объектларни реконструкция ёки демонтаж ?илиш бу ?имояланмаган ?исмни кyпайишига олиб келса, яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имояни тегишли yзгариши энг я?ин мома?алдиро? мавсуми бошлангунича бажарилиши керак; агар ?yшни объектларнинг демонтажи ёки реконструкцияси мома?алдиро? мавсуми мобайнида олиб брилса, шу ва?тга бино ва иншоотни тy?ридан-тy?ри яшин урушидан ?имояланмаган ?исмини ?имоялашни таъминлайдиган ва?тинчалик тадбирлар назарда тутилиши керак. Яшиндан ?имоялаш ерлатишлари сифатида, кучланиши 1 Кв гача бyлган электр узатгичлар ?аво линиялари ноль симларидан таш?ари, электрускуналарнинг барча тавсияланадиган ерлатишларини ишлатишга рухсат этилади.
Бинолар, иншоотлар, таш?и ускуналарни темир бетон фундаментлари, яшин ?айтаргич таянчларини, ?оидага кyра, яшин ?айтаргичлар ерлатишлари сифатида, уларни арматураси бyйича узликсиз электр ало?а таъминланиш шартида ва уни пайвандлаш ёрдамида yрнатилган деталларига уланганда фойдаланиш мумкин. Фундаментларни бундай фойдаланиши учун битумли ва битум-латекс ?опламаси хала?ит ?илмайди. Ўрта- ва кучли агрессив грунтларда, буларда темирбетонни коррозиядан ?имоялаш эпоксид ва бош?а полимер ?опламалар билан бажарилади, шунингдек грунтнинг намлиги 3% дан кам бyлганда темир бетон фундаментларини ерлатишлар сифатида фойдаланишга рухсат этилмайди. Сунъий ерлатишларни асфальт ?опламалари остига ёки кам юрадиган жойларга жойлаштириш (газонларда, грунтли yтиш ва пиёдалар юриш йyлларидан 5 м ёки ундан кyп масофада бyлиши) лозим. Яшин ю?ори хавф билан жаро?атлантирадиган кyп юриладиган очи? майдончаларда (монументлар, телеминоралар ва шунга yхшаш баландлиги 100 м дан баланд иншоотлар) потенциалларни тенглаштириш ток yтказувчиларни ёки иншоотни арматурасини, унинг темир бетон фундаментига иншоотни асоси периметри бyйича, ?ар 25 м -дан кам бyлмаган масофада улаб бажарилади.
Мома?алдиро?лар даврида баланд бинолар ва иншоотларни ?уришда уларни ?уриш жараёнида баландлиги 20 м дан бошлаб яшин ?айтариш бyйича ?уйидаги ва?тинчалик тадбирларни бажарилишини назарда тутиш керак. ?урилаётган объектнинг ю?ори белгиланган ну?тасида яшин ушлагичлар ма?камланган бyлиши керак, улар металл конструкциялар ёки девор бyйламаси бyйича тушаётган ток ?очирувчилар ор?али ерлатувчиларга уланиб бирлаштирилиши керак. Яшин ?айтаргичлар ?имоя зонасига, ?урилиш жараёнида одам бyлиши мумкин бyлган, барча таш?и майдончалар кириши керак. Яшиндан ?имоялаш элементлари пайвандланиб ёки болтланиб бириктирилиши мумкин. ?урилаётган объектнинг баландлиги ошган сари яшин ушлагичларни ю?орига силжитиб бориш керак. Баланд металл иншоотларни ?уришда уларнинг асоси ?урилиш бошланишида ерлатгичларга уланиб бириктирилиши керак. Яшин ?айтариш бyйича ?уриш ва тадбирлар ?урилиш лойи?аси ва графигига ёки бино ёхуд иншоотни реконструкциялашга шундай киритилган бyлиши керакки, бунда яшиндан ?имоялашни бажарилиши асосий ?урилиш-монтаж ишлари билан бир пайтда олиб борилиши керак. Бино ва иншоотларда яшиндан ?имоялашни yрнатиш, тугатиш ишларини бошланишида, портлаш хавфи мавжуд зоналарда – технологик ускуналарни комплекс синовлари бошланишигача, ?абул ?илиниши ва эксплуатацияга топширилиши керак.
Яшин ?айтаргичларнинг энг содда икки тури: ало?ида турувчи стерженли ва трослиси амалда кенг ?yлланилади. Стерженли яшин ?айтаргич ингичка, учли металл стержень кyринишидаги электроддан ва умумий ?аршилиги 10—20 ом дан ошмайдиган ерлатгичдан иборат. Тросли яшин ?айтаргич эса электр узатиш линиялари устидан тортилган сим (трос) кyринишида ва умумий ?аршилиги 10—20 ом дан ошмайдиган пухта ерга улагичдан иборат. Яшин ?айтаргич ?имоя ?илинадиган объект устига yрнатилади.
Яшин ?айтаргичнинг ишлаш принципи тож разрядига (зарядсизланишига) асосланган. Атмосферада мома?алдиро? бyлган ва?тда ?осил бyладиган кучли электр майдони яшин ?айтаргичнинг учида тож разрядни вужудга келтиради. Бу разряд зарядларнинг бино олдида тyпланишига йyл ?yймай, уларни ерга yтказиб туради ва бинони яшин зарбларидан са?лайди. Якка стерженли яшин ?айтаргичнинг ?имоя зонаси (таъсир доираси) шакли бyйича чy??исида 45
 бурчак ташкил этадиган конусга я?ин бyлади. Бир тросли яшин ?айтаргичда ?имоя зонаси, трос ва унинг ости текислигидаги 45
 ли проекциялари ?ирралар вазифасини yтайдиган, уч ?иррали призма шаклида бyлади.
Ало?ида турувчи яшин ?айтаргичлар учун тy?ридан-тy?ри яшин уришидан ?имоялаш ерлатгичини танлашда ?уйидаги ерлатгичлар конструкциялари ?yлланилиши етарли бyлади: а) бир (ва кyпро?) темирбетонли узунлиги 2 метрдан кам бyлмаган остоё?лик ёки бир (ва кyпро?) узунлиги 5 метрдан кам бyлмаган темирбетонли ?ози?оё?; б) бир (ва кyпро?) ерга 5 метрдан кyп чу?ур киритилган диаметри 0,25 м дан кам бyлмаган темир бетон таянч устуни; в) Ер билан таъсирланиш сирти майдони 10 м
дан кам бyлмаган эркин шаклдаги темирбетон фундаменти; г) узунликлари 3 метрдан кам бyлмаган 3 ёки ундан кyп электродлардан тузилган, вертикал электродлар орасидаги масофа 5 м дан кам бyлмаган горизонтал электрод билан бирлаштирилган сунъий ерлатгич.
?имояланаётган бино ёки иншоотни ер ости металл конструкцияларидан (шу жумладан, ?ар нарсага мyлжалланган электр кабеллари бyйича) ю?ори потенциал содир этилишини бартараф этиш учун яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имоялаш ерлатгичлари бу коммуникациялардан имкон ?адар, технологик талаблар бyйича йyл ?yйиладиган, максимал масофага узо?лаштирилган бyлиши керак. Бино ва иншоотларда тy?ридан-тy?ри газ чи?ариш ва нафас олиш ?увурлари борлигида, атмосферага газлар, бу?лар ва портлаш хавфи бор концентрацияли сузпенциялар эркин чи?иши учун, яшин ?айтаргичлар ?имоя зонасидаги ?увур кесими устига, радиуси 5 м ли ярим шар билан чегараланган макон кириши керак.
Яшинни иккиламчи кyринишидан ?имоялаш учун ?уйидаги тадбирлар назарда тутилиши керак: а) ?имояланаётган бинода турган барча ускуналар ва аппаратлар металл конструкциялари ва корпуслари электрускуналарни ерлатиш ?урилмасига ёки бинони темирбетон фундаментига уланиши керак; б) бино ва иншоотлар ичида ?увур yтказгичлар ва бош?а узунликдаги металл конструкциялар орасида уларни бир-бирига 10 см дан кам масофага я?инлашувида ?ар 20 метрда диаметри 5 мм дан кам бyлмаган пyлат симдан ёки кесими 24 мм
дан кам бyлмаган пyлат лентадан туташтиргич пайвандлаш ёки паяллаш, металл ?оби?ли кабеллер учун туташтиргич ?Мва? (?урилиш меъёрлари ва ?оидалари) -га биноан, эластик мис сим yтказгичдан бажарилади. в) ?увур yтказгичлар элементлари ёки бош?а узун металл нарсалар уланганида, ?ар бир контактга 0,03 Ом дан кyп бyлмаган yтиш ?аршилиги таъминланиши лозим; кyрсатилган yтиш ?аршиликли контактни таъминлаш мумкин бyлмаганда, больтли бирикмалар ёрдамида пyлат туташтиргичлар yрнатиш керак.
Ер ости металл коммуникациялар бyйича ю?ори потенциал содир бyлишидан (заносидан) ?имоялаш (?увур yтказгичлар, кабелларни таш?и металл ?оби?лари ёки ?увурлари) уларни бино ёки иншоотни киришидаги унинг темирбетон фундаментини арматурасига бирлаштириш йyли билан амалга оширилади, фундамент арматурасини ерлатгич сифатида ?yллаш мумкин бyлмаганда – сунъий ерлатгичга уланади.
Таш?и ер усти металл коммуникациялар бyйича ю?ори потенциал содир этилишидан ?имоялаш уларни бино ёки иншоотни киришида ва бу киришга я?ин коммункицияни иккита таянчига ерлатиш йyли билан амалга оширилади. Ерлатгичлар сифатида бино ёки иншоотни темирбетон фундаментларидан ва ?ар бир таянчлардан фойдаланиш, бундай фойдаланиш мумкин бyлмаганда – сунъий ерлатгичлар ?yлланилиши керак.
Кучланиши 1 кВ гача бyлган электр узатиш ?аво линияларини, телефон, радио, сигнализация сетларини бинога киритилиши фа?ат узунлиги 50 м дан кам бyлмаган метал ?оби?ли кабеллар ёки метал ?увурлар ичига ёт?изилган кабеллар билан амалга оширилиши керак. Металлмас томли (кровлили) бино ва иншоотларни яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имоялаш ало?ида турувчи ёки ?имояланаётган объектда yрнатилган, талаб ?илинадиган yлчамли зонасини ?имоясини таъминловчи стерженли ёки троссли яшин ?айтаргичлар билан бажарилиши керак. Объектда яшин ?айтаргичлар yрнатишда ?ар бир стерженли яшин ушловчига ёки троссли яшин ушловчининг ?ар бир устунига иккитадан кам бyлмаган ток ?очиргичлар таъминланган бyлиши керак.
Томни ?иялиги 1:8 дан кyп бyлмаганда яшин ушлагич тyр ?ам фойдаланилиши мумкин. Яшин ушлагич тyр диаметри 6 мм дан кам бyлмаган пyлат симдан бажарилган бyлиши керак ва том тепасига ёхуд ёнмайдиган ёки ?ийин ёнадиган исси?лагич ёки гидроизоляция остига ёйилиб ёт?изилган бyлиши керак. Тyр ячейкалари ?адами 6х6 м дан кyп бyлмаслиги керак. Тyрнинг тугунлари пайвандланиб бириктирилган бyлиши керак. Томни устидан чи?иб турган металл элементлар (?увурлар, шахталар, вентиляция ?урилмалари) яшин ушлагич тyрга уланиб бириктирилган бyлиши, чи?иб турган металмас элементлар эса – ?yшимча яшин ушлагичлар билан ускуналаниши ?амда яшин ушлагич тyрга уланиши керак. Металл томли (кровлили) бино ва иншоотларда яшин ушлагич сифатида томни (кровлини) yзи фойдаланилиши керак. Бунда барча чи?иб турган металлмас элементлар яшин ушлагичлар билан жи?озланиши ва томни (кровлини) металига уланиб бириктирилиши керак. Металл томдан (кровлидан) ёки яшин ушлагич тyрдан ерлатгичларга ток ?очирилиши (чи?арилиши) бинони периметри бyйича ?ар бир 25 м дан кам бyлмаган масофада бажарилиши керак. Бинони таш?и деворлари бyйича ёт?изиладиган ток ?очиришлар чи?арилиши кириш ёки одамлар тегиб кетмаслик жойидан 3 м дан я?ин бyлмаган жойлардан yтказилиши керак.
Ёнувчан ва суюлтирилган газлар ва енгил алангаланувчан сую?ликлари бор таш?и ускуналарни яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имоялаш ?уйидагича олиб борилиши керак: а) ускуналарни темирбетондан корпуслари, ускуналарни металли корпуслари ва томи метали ?алинлиги 4 мм дан кам ало?ида резервуарларни ?имояланаётган объектда yрнатилган ёки ало?ида турган яшин ?айтаргичлар билан ускуналаш керак; б) ускуналарнинг металл корпуслари ва томи метали ?алинлиги 4 мм дан ва ундан кyп си?ими 200 м
дан кам томи (крышаси) металини ?алинлигидан ?атъий назар ало?ида резервуарларни, шунингдек исси?ликдан изоляцияланган ускуналарни металл ?илофларини ерлатгичга улаш кифоя. Агар таш?и ускуналарда ёки ёнувчан газлар ёки енгил алангаланувчан сую?ликлар бор резервуарларда (ер усти ёки ер ости) газ чи?ариш ва ёки нафас олиш ?увурлари бyлса, унда улар ва улар устидаги макон яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имояланган бyлиши керак. Худди шундай макон цистерналар бyйнидаги кесими устидан ?имояланади, унга ?уйиб-бyшатиладиган эстакадада ма?сулотни очи? ?уйиш бажарилади. Яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан нафас олиш клапанлари ва уларнинг устидаги баландлиги 2,5 м радиуси 5 м -ли цилиндр билан чекланган макон ?ам ?имояланиши керак.
Яшинни иккиламчи кyринишидан таш?и ускуналарни ?имоялаш учун уларда yрнатилган аппаратларни металл корпуслари электр ускуналарни ерлатиш ?урилмаларига ёки яшиндан тy?ридан-тy?ри уриш ?имоя ерлатгичига уланиши керак. Ер ости коммуникациялари бyйича ю?ори потенциал содир бyлишидан (заносидан) ?имоялаш уларни бино ва иншоотга киришда электрускуналар ерлатгичларига ёки яшин уришидан тy?ридан-тy?ри ?имоялаш ерлатгичига улаб бириктирилиб амалга оширилади. Таш?и ер усти коммуникациялари бyйича ю?ори потенциал содир бyлишидан (заносидан) ?имоялаш уларни бино ва иншоотга киришда электрускуналар ерлатгичларига ёки яшин уришидан тy?ридан-тy?ри ?имоялаш ерлатгичига, коммуникация киришига я?ин устунига – унинг темирбетон фундаментига улаб амалга оширилади.
Барча мумкин бyлган ?олатларда яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имоя ерлатишлари сифатида бино ва иншоотларнинг темирбетон фундаментларидан фойдаланиш керак. Улардан фойдаланиш мумкин бyлмаганда сунъий ерлатгичлар ?yлланилади. Барча мумкин бyлган ?олатларда яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имоя ерлатгичи электр ускуналар ерлатгичи билан бирлаштирилган бyлиши керак. Яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имоя ерлатгичларига ?урилиш ичида турган металлли конструкциялар, ускуналар ва ?увур yтказгичлар, шунингдек электр потенциалларни тенглаштирувчи ?урилмалар уланиши керак. Яшин ушлагичлар билан ток ?очиришларни барча уланиб бириктирилиши пайвандлаб бажарилиши керак. Металл ?увурлар, миноралар, вишкалар учун яшин ушлагичларни ?уриш ва ток ?очиришларни yтказиш талаб ?илинмайди. Металлмас ?увурлар, миноралар, вишкаларни ?уришда монтаж ускунасининг металл конструкцияси (юк йyловчи ва шахта кyтаргичлари, кран-укосина ва б.?.) ерлатгичларга уланиши керак. Бундай ?олатларда яшиндан ?имоялаш бyйича ва?тинчалик тадбирлар ?урилиш даврида бажарилмаслиги мумкин.

3.8. Ионлаштирувчи нурланиш, тавсифномаси, организмга таъсир манъбалари, нормалаштириш
Ядро энергетикасининг тез ривожланиши ва фан ва техниканинг турли со?аларида ионлаштирувчи нурланишлар манбаъларининг кенг ?yлланилиши одам учун радация ва атроф му?итни радиофаол моддалар билан ифлосланиш хавфини яратди. Шунинг учун ионлаштирувчи нурланишлардан ?имоялаш (радиация хавфсизлиги) му?им муаммолардан бирига айланмо?да. Радиация нурли энергия билан тавсифланади. Ионлаштирувчи нурланиш – бу ядро реакцияси алмашинувларида, яъни радиофаол парчаланиш натижасида ?осил бyладиган заррачалар ва электрмагнит квантларини о?ими. Ионлаштирувчи нурланишнинг энг кyп учрайдиган турлари ренген ва гамма нурланишлар, альфа заррачалар, электронлар, нейтронлар, протонлар о?имлари бyлади. Ионлаштирувчи нурланишлар бевосита ёки билвосита му?итни ионлашишини, яъни зарядланган атомлар ёки ионлар молекуласини келтириб чи?аради. Ионлаштирувчи нурланишлар манбаълари табиий ва сунъий радиофаол моддалар, турли хилдаги яро-техника ускуналари, тиббий перепаратлар, кyп сонли назорат-yлчов ?урилмалари (металларни дефектоскопия ?илишда, пайванд бирикмаларини сифатини назорат ?илиш). Улар ?ишло? хyжалигида, геология разведкасида, статик электрланишга ?арши курашда ва б.?. ?yлланилади.
Ионлаштирувчи нурланишларнинг асосий манъбалари ?уйидагилар. Радон- 222 – альфа-заррачалар чи?арувчи газ. То? жинсларида доимо ?осил бyлади. Шахталарда, ертyлаларда, бинонинг 1-?аватида тyпланганда хавфли. Шамоллатиб туриш керак.
Ксенон-133 – газсимон изотоплар. Атом реакторининг ишлаш жараёнида доимо ?осил бyлади ва парчаланади. ?имоя сифатида изоляция ?yлланилади. Йод-131 – бета-заррачалар ва гамма нурланиш чи?аради. Атом реакторининг ишлашида ?осил бyлади. Ўтлар билан бирга ?айвонлар чайнашидан ?азм бyлади ва сутга yтади. Одамни ?ал?он безларида йи?илади. ?имоя сифатида «йод пархези» ?yлланилади, одамни ов?ат рационига йод ?yшилади. Криптон-85 – о?ир газ, бета-заррачалар ва гамма нурланишлар чи?аради. Реакторни ишланган ё?ил?и элементлари таркибига киради. Уларни са?лаганда – ажралади. ?имоя – изоляцияланган хона. Стронций 90 – бета заррачалари чи?арадиган металл. Радифаол чи?индиларда ажраладиган асосий ма?сулот. Одамни суякли тy?ималарида йи?илади. Цезий -137 бета заррачалар ва гамма нурланишлар чи?арадиган металл. Мускуллар тy?ималари ?ужайраларида тyпланади. Радий- 226 – альфа ва бета заррачалари, гамма нурланишлари чи?арадиган металл. ?имоя – яширин жой ва бошпаналар. Углерод -17 – бета заррачалари чи?аради. Углеродни табиий изотопи. Археологик материаллар ёшини ани?лашда ?yлланилади. Плутоний -239 альфа заррачалар чи?аради. Радиофаол чи?индилар таркибида бyлади. ?имоя – радиофаол чи?индиларни сифатли кyмиш. Калий 40 вета заррачалар ва гамма нурланишлар чи?аради. Барча ?айвонлар ва yсимликлар таркибида бyлади ва киритилади.
Альфа заррачалар – гелий атомининг мусбат зарядланган ядроси. Бу заррачалар атом номерлари катта баъзи бир элементларнинг радиофаол парчаланишида чи?арилади, асосан бу трансуран атом номерлари 92 дан катта элементлар. Альфа заррачалар му?итда тy?ри чизи?ли 20 минг км/сек тезликда тар?алади ва yзининг йyлида катта зичликли ионлашиш яратади. Альфа заррачалар катта массага эга, yз энергиясини тез йy?отади ва шунинг учун а?амиятсиз чопиб yтишга эга: ?авода- 20—110 мм, биологик тy?ималарда – 30—150 мм, алюминийда 10—69 мм.
Бета заррачалар – бу альфа заррачаларга ?араганда катта yтиш ва кичик ионлаштириш ?обилиятига эга электронлар ёки позитронлар о?ими. Улар радиофаол парчаланишда атомлар ядросида вужудга келади ва шу ва?тда жойида ёру?лик тезлигига я?ин тезликда нурланади. Ўрта энергияларда бета заррачаларни чопиб yтиши ?авода бир неча метр, сувда 1—2 см, одам тy?ималарида 1 см орали?ида, металларда 1 мм бyлади.
Ренген нурланишлар – моддани электронлар о?ими билан бомбалашда вужудга келадиган ю?ори частотали ва тyл?ин узунлиги ?ис?а электрмагнити нурланишлари. Ренген нурланишларнинг му?им хоссаси унинг yтиш ?обилиятининг катталигидир. Ренген нурлари ренген ?увурчаларида, электрон микроскопларда, ?увватли генраторларда, тy?риловчи лампаларда, электрон нурли ?увурчаларда ва б.?. вужудга келиши мумкин.
Гамма нурланишлар – электрмагнит нурланишларга кирувчи, ёру?лик тезлигида тар?аладиган, квантлар энергияси о?ими. Уларни ренген нурланишларга кyра тyл?ин узунлиги ?ис?а бyлади. Гамма нурланишлар одам танаси ор?али ва бош?а материаллар ор?али эркин, камро? камайиб yтади ва yтаётган му?итларида иккиламчи ва тар?о? нурланиш яратади. Гамма нурлар билан нурланиш суръати ну?тавий манъбадан масофа квадратига тескари пропорционал бyлади.
Нейрон нурланишлар – баъзи бир ядро реакцияларида, хусусан уран ва плутоний ядроларини парчаланиш реакцияларида, атом ядроларидан отилиб чи?адиган нейтраль заррачалар о?ими. Нейтронлар электр зарядига эга эмаслигидан нейтрон нурланишлар катта yтиш ?обилиятига эгадир. Нейрон нурланишлари зарядланган заррачалар тезлаштирувчилари ва реакторларнинг ишлашида, бунда тезкор ва исси?лик нейронларини ?увватли о?ими ?осил бyлади, вужудга келади. Нейрон нурланишининг фар?ли хусусияти, стабиль элементлар атомини уларни радиофаол изотопларига айлантириш ?обилиятига эга, бу эса нейронли нурланишнинг хавфлилигини оширади.
Ионлаштирувчи нурланишлардан ?имоялаш yз ичига ташкилий, гигиеник, техник ва даволаш профилактика тадбирларини олади, ва айни?са:
оператор ва нурланиш манъбаси орасидаги масофани узайтириш;
нурланиш майдонида ишларни давомийлигини ?ис?артириш;
нурланиш манъбасини экранлаш;
масофадан бош?аришни ?yллаш;
манипуляторлар ва роботлардан фойдаланиш;
технология жараёнини тyли? автоматлаштириш;
шахсий ?имоя воситаларидан фойдаланиш ва радиация хавфсизлиги белгилари билан ого?лантириш;
нурланиш даражасини доимий назорати ва персонални нурланиш дозасини назорати бажарилади.
Ички нурланишдан ?имоялашда ишловчиларни радиофаол манъбалар (чи?индилар) билан бевосита контакти бартараф этилади ва уларни иш зонаси ?авосига тушишига йyл ?yйилмайди. Ионлаштирувчи нурланишлардан ?имоялаш бyйича тадбирларни режалаштириш ва олиб боришда нурланаётган шахслар категориялари, дозалар чегаралари ва ?имоялаш бyйича тадбирлар келтирилган радиация хавфсизлиги нормаларидан, шунингдек хоналар ва ускуналарни жойлашуви, иш жойлари, нурланиш манъбаларини олиш, ?исобини юритиш ва са?лаш, шамоллатиш, чанг-газдан тозалаш, радиофаол чи?индиларни ва б.?. зарарсизлантириш регламентланган санитар номалардан фойдаланиш керак.

3.9. Лазер, инфра?изил ва ультрабинафша нурланишлардан ?имоялаш
Лазер ёки оптик квант генератори – бу мажбурий (манфаатлантирилган) нурланишни фойдаланишга асосланган оптик орали? нурланишли электр магнити генератори. Ўзининг уникал хоссалари (нурни ю?ори йyналтирилганлиги, мувофи?лашувлиги) туфайли лазерлар саноатнинг турли со?аларида, фан, техника, ало?а, ?ишло? хyжалиги, тиббиётда, биологияда ва б.?. кенг ?yлланилмо?да.
Хизмат кyрсатувчи персонал учун лазер нурини хавфлилик даражаси бyйича лазерлар тyртта синфга бyлинади: I (хавфсиз) – кyз учун чи?иш нурланиши хавфсиз; II (хавфи кам) – тy?ри ёки кyзгули ?айтгани кyз учун хавфли; III (хавфлилиги yртача) – тy?ри, кyзгули, шунингдек диффузияли аксланган нурланиш ?айтараётган сиртдан 10 см масофада ва (ёки) тери учун тy?ри ва кyзгули ?айтган нурланиш кyз учун хавфли; IV (хавфи ю?ори) – ?айтараётган сиртдан 10 см масофада диффузияли аксланган нурланиш тери учун хавфли.
Генерацияланаётган лазер нурланишини хавфлилик даражасини ба?олашда етакчи мезонлар сифатида ?увват (энергия), тyл?ин узунлиги, импульснинг давомийлиги ва нурланиш экспозицияси ?абул ?илинган. Рухсатли даража чегараси, yрнатилишига талаблар, лазерларни жойлаштирилиши ва ундан хавфсиз фойдаланиш Санитар нормалар ва ?оидалар лазерларни yрнатилиши ва эксплуатацияси 31.07.1991 №5804—91 билан регламентланган, у лазерлар билан ишлашда хавфсиз ме?нат шароитларини таъминлаш бyйича тадбирларни ишлаб чи?иш имкониятини беради. Санитар нормалар ва ?оидалар ?ар бир ишлаш тартиби учун чегаравий рухсатли даражалар ?ийматларини, махсус формулалар ва жадваллар бyйича оптик орали? участкаларини ани?лаш имконини беради. Нурланишни чегаравий рухсатли даражалари лазерлар билан ишлаш тартиби ?исобга олиниб узликсиз, моноимпульсли, импульс- даврийли ?илиб дифференсацияланган. Технология жараёнининг хусусиятига кyра, лазер ускунаси билан ишлашда персоналга асосан ?айтган ва тар?алган нурланишлар таъсир этиши мумкин.
Биологиявий объектларда (тy?има, орган) лазерларни нурланиш энергияси турли алмашинувларга учраши ва организмда вужудга келадиган нурланишга жавоб тарзида, нурланаётган тy?ималарда органик yзгаришлар (бирламчи самаралар) ва хусусиятсиз функционал таркибли yзгаришлар (иккиламчи самаралар) келтириб чи?ариши мумкин. Кyриш органларига лазер нурларини таъсири (катта бyлмаган функционал бузилишлардан то кyр бyлиб ?олганича) асосан тyл?ин узунлигига ва таъсирни локаллаштирилганига бо?ли? бyлади. Катта ?увватли лазерлар ?yлланилганда ва уларни амалий фойдаланилиши кенгайганда нафа?ат кyриш органларини бехосдан шикастланиш хавфи, тери ?опламларининг ?ам, ва ?атто ички органларни кейинчалик марказий асаб ва эндокрин тизимларидаги yзгаришлари билан ?ам ?ийнайди. Лазер нурланишидан шикастланишдан ого?лантириш инженер-техник, режалаштириш, ташкилий, санитар-гигиеник тавсифли чоралар тизимини yз ичига олади.
Хавфлилиги II – III синфли лазерлардан фойдаланилганда персонални нурланишини олдини олиш ма?садида ёхуд лазер зонасини тyсиш, ёки нурлатиш тyпламини экранлаш керак. Экранлар ва тyси?лар энг кичик ?айтариш коэффициентли материаллардан тайёрланиши, оловга чидамли бyлиши ва лазер нури таъсирида токсик моддалар ажратмаслиги керак. Хавфлилиги IV синф лазерлар изоляцияланган ало?ида хоналарда жойлаштирилади ва уларни ишлаши масофадан бош?ариб таъминланади.
Бир хонада бир неча лазерлар жойлаштирилганда турли хил ускуналарда ишлаётган операторларни yзаро бир-биридан нурланмаслик чорасини кyриш керак. Лазерлар жойлаштирилган хонага уларни эксплатация ?илиш билан бо?ланмаган шахсларнинг киришига рухсат этилмайди. Лазерларни кyз билан ?имоя воситаларисиз юстировкалаш та?и?ланади. Шов?индан ?имоялаш учун ускуналарни товушдан изоляциялаш, товушни ютишни ва б.?. тегишли чоралари ?yлланилади. Лазерлар билан ишлашда хавфсиз ме?нат шароитларни таъминловчи шахсий ?имоя воситаларига кyзни нурланишини рухсатли даража чегарасигача камайтиришга мyлжаланган махсус кyзойнаклар, ?ал?ончалар, ни?облар киради. Шахсий ?имоя воситалари, фа?ат жамоа ?имоя воситалари санитар ?оидалар талабларини таъминлашга имконсиз бyлганида, ?yлланилади.
Инфра?изил нурланишлар – оптик орали?даги электрмагнит нурланишлари бyлиб уларни тyл?ин узунликлари: А области -760-1500 нм, В-области – 1500—3000 нм, С области – 3000 нм дан катта бyлади. Инфра?изил нурланишларнинг манъбаси очи? аланга, эриган ва ?издирилган металл, ойна, ускуналарни ?изиган сиртлари, сунъий ёритиш приборлари ва б.?. бyлади.
Исси?лик алмашинувида нурланишнинг биологик таъсири му?им роль yйнайди. Организмга исси?лик таъсирининг самараси о?им зичлигига, нурланиш давомийлигига, таъсир зонасига, одам танасига нурланишни yтиш чу?урлигини ани?ловчи тyл?ин узунлигига бо?ли? бyлади. Оптик орали? учун ?уйидаги ?оида мавжуд – тyл?ин узунлиги ?анча ?ис?а бyлса, нурланишни yтиш ?обилияти шунча катта бyлади. Бундан энг кyп yтиш ?обилиятига А области нурланиши эга бyлади ва у тери ?опламаси ор?али yтади ва ?он билан ва тери ости ё? ?ужайрачалари ор?али ютилади. В ва С областларидаги нурланишлар кyп жи?атдан эпидермисда ютилади. Одам узо? ва?т нурланиш зонасида турганида танани исси?лик мувозанатининг тез yзгариши, ?ароратни ошиши, тер ажралиши кучаяди ва организмга керакли тузларнинг йy?отилиши содир бyлади.
Инфра?изил нурланишнинг кyзга давомли таъсирида катаракта ривожланиши мумкин. Инфра?изил нурланишлардан ?имоялаш усуллари ?уйидагилар:
исси? сиртларни исси?ликдан изоляциялаш;
исси?лик нурланишли сиртларни совутиш;
ишчиларни нурланиш жойидан узо?лаштириш (масофа билан ?имоялаш);
ишлаб чи?ариш жараёнларини автоматлаштириш (механизациялаштириш);
масофадан бош?ариш;
аэрацияни, ?аволи душни ?yлланилиши;
нурлатиш манъбасини экранлаштириш;
кабиналар ва тyси?лар ?yлланилиши;
шахсий ?имоя воситаларини ?yлланилиши;
оловга чидамли модда шимдирилган пахтали матодан махсус кийим, махсус оё? кийим, сар?иш яшил ёки кyк ойналик, ёритиш фильтрли кyзойнаклар, перчаткалар, ?yл?оплар, ?имоя маскаларидан фойдаланиш.
Ультрабинафша нурланишларнинг (УБН) асосий табиий манъбаси ?уёш бyлади. Кyринмайдиган ультрабинафша (УБ) нурлари нурланиш манъбасида 1500 °С дан катта ?ароратда ?осил бyлади ва 2000 °С дан катта ?ароратда а?амиятли суръатларга (интенсивликка) эришади. УБН нинг сунъий манъбаси ёритишни газразрядли манъбалари, электр ёйи (ёйли электрпечлари, пайвандлаш ишлари), лазерлар ва б.?. бyлади.
Ультрабинафша нурланиш спектрининг, турли биологик таъсирга эга, учта участкаси фар?ланади. Тyл?ин узунлиги 0,39—0,315 мкм бyлган кучсиз биологик таъсирга эга ультрабинафша нурланиш. Одам организмига ультрабинафша нурланишнинг етарли даражада эмаслиги ?ам, унинг орти?чалиги ?ам зарарли таъсир кyрсатади. Терига катта дозали УБ-нурланишининг таъсири тери касалликларига (дерматит) олиб келади. УБ-нурларининг орти?ча дозаси марказий асаб тизимига ?ам таъсир этади, нормадан четланиш чан?о?лик, бош о?ри?и, ю?ори толи?иш, тана ?ароратининг ошиши ва б.?. кyринишида содир бyлади.
Тyл?ин узунлиги 0,32 мкм дан кам ультрабинафша нурлари кyзнинг тyр пардасига салбий таъсир этади, о?ри?ли шамоллаш жараёнларини келтириб чи?аради. Бу касалланишнинг дастлабки бос?ичида одам о?ри? сезади ва кyзларда «?ум» ?ис этади. Касалланиш кyз ёшланиши билан биргаликда кечади, кyз шох пардасини шикастланиши ва ёру?ликдан ?yр?иш («?ор» касаллиги) бyлиши мумкин. УБН нурлари кyзга таъсир ?илмай ?yйгандан 2—3 кундан кейин ёру?ликдан ?yр?иш симптомлари yтади. УБ-нурларининг етарли эмаслиги одам учун хавфли, чунки бу нурлар ораганизмни асосий биологик жараёнларини манфаатлантирувчиси бyлади. Ультрабинафша нурланиши етарли бyлмаганда – авитаминоз билан касалланиш, бунда фосфор-кальций алмашинуви ва суяк ?осил бyлиш жараёни бузилади, шунингдек ишлаш ?обилиятини ва организмни касалланишлардан ?имояланиш хоссалари пасаяди. Бундай ?олатлар куз-?иш даври учун тавсифли бyлади, чунки бу даврларда табиий ульрабинафша радиация а?амиятли даражада кам бyлади («ёру?лик очлиги»).
Куз-?иш мавсумлари даврида тиббий персонал кузатуви остида сунъий УБ-нурланишини, эритем люминесцент лампалар билан махсус ускуналанган хоналарда – фотарияларда, ?илиш тавсияланади. ?yр?ошин-кварцли лампалар билан сунъий нурлатиш тавсияланмайди, чунки уларни суръатли нурланишини нормалаштириш мураккаб. УБН одамга таъсирини сонли ба?оланиши эритем таъсир, яъни терини ?изариши, кейинчалик терини пигментацияга (загар – куйиш) олиб келувчи билан бажарилади. УБН нинг бактерицид таъсири, яъни микрорганизмларни йy?отиш (yлдириш) ?обилияти, тyл?ин узунлигига бо?ли?.
Орти?ча УБН дан ?имоялаш учун ?уёшга ?арши экранлар, улар кимёвий (УБН ни ютувчи ингредиентлари бор кимёвий моддалар ва ёпадиган-сурадиган) кремлар ва жисмий (нурларни ?айтарувчи, ютувчи ёки тар?атувчи турли тyси?лар) ?yлланилади. УБН энг кам yтказувчи матодан (масалан, поплиндан) тайёрланган махсус кийим яхши ?имоя воситаси бyлади.
Ишлаб чи?ариш шароитларида кyзни ?имоялаш учун ?ора-яшил ойнали ёру?лик фильтрлари (кyзойнак, шлемлар) ?yлланилади. Барча узунликдаги тyл?инли УБН дан тyли? ?имоялашни ?алинлиги 2 мм ли флинтглас (?yр?ошин оксиди бор ойна) таъминлайди. Хоналарни тайёрлашда турли пардозлаш материалларининг ?айтариш ?обилияти УБН учун кyринадиган ёру?ликка нисбатан бош?ача бyлиши ?исобга олиниши керак. УБН ни жилоланган алюминий ва мисли о?лаш яхши ?айтаради, лекин рух ва титан оксидлари, мой асосли краскалар – ёмон ?айтаради.

3.10. Одамни кимёвий ва биологик негатив омиллардан ?имоялаш
Кимёвий хавфли ва зарарли омиллар ?уйидагиларга бyлинади:
одам организмига таъсирини тавсифи бyйича: токсик, ?ашлантирувчи-?ижинтирувчи, сенсебилизацияловчи, канцерогенли, мутагенли, репродуктив фаолиятга таъсир этувчи;
одам организмига yтиш йyли бyйича: нафас олиш органлари ор?али, ош?озон-ичак йyли ор?али, тери ор?али ва кyз шилли? пардаси ор?али yтувчи.
Негатив омил сифатида таъсир этувчи кимёвий моддалар ?атти? за?арлар (?yр?ошин, мишяк ва б.?.), сую? ва газсимон за?арлар (углерод оксиди, бензин, бензол, водород сульфиди, ацетилен, спиртлар, эфир ва б.?.). Токсиклик тавсифи бyйича улар 1) yювчан (сульфат кислота, сульфид кислота ва хром оксиди ва б.?.); 2) нафас олиш органига таъсир этувчи (олтингугурт икки оксиди, кремний оксиди, аммиак ва б.?.); 3) ?онга таъсир этувчи (ис гази, мишякли водород ва б.?.); 4) асаб тизимига таъсир ?илувчи (спиртлар, эфир, углеводородлар). ГОСТ 12.1.007—76 га биноан тyртта хавфли синф yрнатилган. 1-синф – фав?улодда хавфли; 2 – синф – хавфи ю?ори синф; 3 -синф – хавфли; 4-синф -хавфи кам. Мана шу моддаларни барчаси ишлаб чи?ариш иш жойи му?итини за?арлайди. Масалан, канцероген таъсири ошади, газсимон моддалар ишловчиларни yлимига сабаб бyлиши мумкин (метил спирти -кyр бyлиб ?олишга).
Зарарли моддаларнинг концентрациясини назоратини санитар-эпидимогик назорат органлари ва корхоналарни лавозимли шахслари экспрес ва автоматик методлар (барча турдаги газтахлиллагичлар, хроомотографлар ва бош?а замонавий приборлар) ёрдамида амалга оширадилар. За?арли моддалар таъсирини камайтиришга эришишга ишлаб чи?аришни максимал даражада механизациялаштириш ва автоматлаштириш, техник ускуналарни модернизация ?илиш, самарали шамоллатиш ?урилмаларидан (умумалмаштирилувчан ва ма?аллий вентиляция) фойдаланиш эвазига эришиш мумкин. Бевосита ишловчиларга келсак, улар yз ва?тида тиббий кyриклардан yтиши, тоза ошхона ва ювиниш хоналаридан фойдаланиши ?амда замонавий махсус кийимлар берилиши ва тозаланиб турилиши керак; хоналарни газсизлантириш ?ам эсдан чи?маслиги керак. Муайян шароитларда ишловчиларга махсус перчаткалар, маскалар, ?имоя кyзойнаклари, ?ал?ончалар, газни?облар, баъзан касалланишни ого?лантириш мазлари берилиши керак.

3.11. ?аво му?итини ифлосланишидан ?имоялаш
Вентиляцияни вазифаси берилган метеорологик шароитларда ?авони тозалигини таъминлашдан иборат. ?авони силжитилиш усули бyйича вентиляция табиий ва механик, нима учун хизмат ?илишига кyра – итариб чи?арувчи ва сyриб киритувчи, ?аракатланиш жойи бyйича ма?аллий (жойидан алмаштирувчан) ва умумалмаштирувчанга бyлинади. Умумалмаштирувчан вентиляцияда ифлосланган нам ?аво тоза ?аво билан бутун хона бyйича аралаштирилади. Агар хона катта, ишлаётган одамлар сони кам ва улар бир жойда тyпланган бyлса, унда одамлар тyпланган жойлар учун ма?аллий (жойидан алмаштирувчан) вентиляция ?yлланилади. Агар зарарли моддани хона бyйича тар?алишига йyл ?yймай, уни ажралиш жойидан чи?ариб ташланса, алмаштирилаётган ?аво ?ажмини камайтириш мумкин.
Вентиляция тизимининг самарали ишлаши учун сyриб киритилаётган ?аво ?ажми итариб чи?арилаётган ?аво ?ажмига деярли тенг бyлиши, улар орасидаги фар? минимал бyлиши керак. Чи?арувчи ва киритувчи тизимлар хонада тy?ри жойлаштирилган бyлиши, яъни тоза ?аво хонани зарарли моддалар кам зонасига киритилиши, ифлосланган ?аво хонанинг зарарли моддалар кyп бyлган участкасидан чи?ариб ташланиши керак.
Жойидан чи?ариш вентиляцияси ишлаб чи?ариш зонасининг чекланган маконида ?аво му?итини талаб этиладиган шароитларини яратиш учун хизмат ?илади. Жойидан чи?ариш вентиляцияси yрнатмаларига ?аволи душлар, оазислар, ?аволи ва ?аволи-исси?лик пардалари киради.
?аволи оазислар, барча томондан силжитиладиган тyси?лар билан чегараланган ва сову? ва тоза ?аво билан тyлдирилган, хонани чекланган маконида метеорологик шароитларни яхшилаш имконини беради.
?аволи – исси?лик пардалари сову? ?аводан одамларни ?имоялаш учун ?yлланилади. Пардалар ?авони иситиб ва иситмасдан узатадиган бyлади. Уларни ишлаши ?уйидагига асосланган, иш жойига махсус ёри?ли ?аво yтказувчи ор?али узатилаётган ?аво катта тезликда (15 м/с гача) маълум бурчакда сову? ?авога ?арши чи?ади ва у билан аралашади. ?осил бyлган исси? ?аво аралашмаси иш жойига узатилади.
Жойидан сyриб чи?ариш вентиляциясини ишлаши зарарли моддаларни бевосита ?осил бyлиш манъбасида сyриб ушлаш ва чи?ариб ташлашга асосланган. Умумалмашинувчан вентиляция ёрдамида чангсизлантириш кам самара беради, жойидан сyриб чи?ариш вентиляцияси эса хонани чангланганлигини тyли? бартараф ?илиш имконини беради. Беркитиш максимал самарали. Беркитиш ?илоф кyринишида бажарилиши мумкин, бунда у ускуна ва му?итни тyли? ёки ?исман ?имоялайди. Беркитмани ичи кам ?аволи бyлади – зарарли моддалар хонага кира олмайди.
Сyрувчан шкафлар металларни термик ва гальваник ?айта ишлашда, сочилувчан моддаларни бyяш ва ?адо?лашда ?yлланилади. Сyрувчан зоналар исси?лик ва намлик ажралганда зарарли моддаларни локаллаштириш учун ?yлланилади. Сyрувчан панеллардан зарарли моддаларни ?айдашда, ишчи зонт остида турганда фойдаланилади.
Ишлаб чи?аришнинг хавфли ва зарарли омилларини бартараф ?илиб бyлмаганда, шахсий ?имоя воситалари ?yлланилади. Танани ?имоя ?илиш махсус кийими, махсус оё? кийим, бош кийими, ?yл?оплар ?yлланилади. Вентиляция тизими ишловчиларни ?изиб кетиши ва сову? ?отишига олиб келмаслиги, иш жойларида шов?ин ?осил ?илмаслиги керак. У электр- ва портлашга хавфсиз бyлиши керак.
Табиий вентиляцияда ?авоалмашинуви хона ичкариси ва таш?ариси ?аволари ?ароратларининг фар?ига кyра содир бyлади. Бу эса хонага сову? ?авони киришини таъминлайди. Бинони шамол yтадиган томонида босимнинг пасайишидан хонадан исси? ифлосланган ?аво сyрилади. Бинони шамоллатиладиган томонида орти?ча босим яратилади, бунинг натижасида тоза ?аво хонага киради. Табиий вентиляция ташкиллаштирилган ва ташкиллаштирилмаган бyлиши мумкин. Ташкиллаштирилмаган вентиляция ойналарни зичланмаган жойлари, форточкалар ва махсус орали?лар ор?али, ташкилаштирилган табиий вентиляция – аэрация ?исобига ва дефлекторларда амалга оширилади. Аэрация исси? цехларда гравитацион ва шамол босим ?исобига амалга оширилади. Аэрацияни афзаллиги – катта ?ажмли ?авони хонага узатилиши ва вентиляторсиз чи?ариб ташланиши, камчиллиги – кам самаралилиги.
Вентиляторлар билан амалга ошириладиган ?авони ?аракатлантириш тизимига механикали вентиляция дейилади.
?авони кондиционирлаш – хонада таш?и шароитларга бо?ли? бyлмаган ?олда, берилган ?арорат, намлик, тозалик ва ?авони ?аракатланиш тезлигини автоматик равишда ростлаш (ушлаб туриш). Кондиционерлаш керакли санитария-гигиена шароитларини яратиш учун ?yлланилади. Кондиционер – авторостлаш приборлари ёрдамида хонада ?аво му?итини берилган параметрларини ушлаб турадиган вентиляция ?урилмаси. Кондиционерлар марказий ва ма?аллий бyлади. Марказий кондиционерларда ?авони тайёрлаш хизмат ?илинмайдиган хонада амалга оширилади ва ?авони узатиш ?аво yтказгичда амалга оширилади. Ма?аллий кондиционерларда ?авони тайёрлаш хизмат кyрсатиладиган хонада ?аво yтказгичлар ?yлланилмасдан бажарилади.
?авони ?атти? ва сую? аралашмалардан тозалаш учун циклонлар, чанг тутгичлар (тyзонли, жалюзали, камерали ва б.?.) ва конструкцияси бyйича турли фильтрлар ?yлланилади. Бу ?урилмаларнинг барчасининг му?им кyрсаткичи ?авони тозалаш самарадорлиги бyлади. Тозалашни катта (чангнинг yлчами 50 мкм дан катта), yрта (10—50 мкм), майда (10 мкм дан кам) турлари фар?ланади. ?авони yлчами 10 мкм ли толамас чангдан тозалаш учун циклонлардан фойдаланилади. Уларни ишлаш принципи – марказий сепарациялаш. Тyзонли чангтутгичлар циклонлардан ёрдамчи о?ими мавжудлиги билан фар?ланади. Ифлосланган ?аво ?увур yтказгич ор?али киради ва куракли тyзитгич билан буралади. Марказдан ?очма куч таъсирида заррачалар корпус сиртига уло?тирилади ва о?ирлик кучи эвазига бункер остига тушади. Тозаланган ?аво ?увур yтказгич ор?али таш?арига чи?ади.
Жалюзали чанг тутгич лопастлари орасида тир?иш ?осил ?илиниб корпусга кетма-кет yрнатилган. ?аво ?увур yтказгич ор?али киради, бунда чанг ажратиш олдинги лопастлар таъсири остида содир бyлади.
?аводаги муалла? чанг заррачалари инерция ва лопастлардан ?айтарилиш самараси таъсирида ?увур yтказгичга ?аракатланади. Тозаланган ?аво лопастлар орасидан чи?иш ?увур yтказгичига yтади. Бу чанг тутгичлар yрта ва катта тозалашда ?yлланилади, шундан сyнг ифлосланган ?аво циклонларга йyналтирилади.
Ротацион чанг тутгичлар, ротор айланишидан вужудга келадиган марказдан ?очма кучлар эвазига, ?авони ?атти? ва сую? аралашмалардан тозалайди. Конструкцияси бyйича марказдан ?очма вентилятор бyлади. У айланганида чанг зарралари ?илдирак диски сирти ва куракларни чопиб келаётган томонига си?илади ва сyнгра чанг тутгичда йи?илади. Ротоклон-туман ушлагичлар ?авони тумандан тозалашда ?yлланилади. Биринчи бос?ич тозалаши – ротор фильтрловчи материал билан (толасининг диаметри 18—20 мкм ли кигиз (войлок)). Иккинчи бос?ич тозалаши – сачратма ушлагич (толасининг диаметри 60—70 мкм ли бир ?атли кигиз).
Фильтрлар ?авони чангдан ва тумандан тозалаш учун ?yлланилади. ?авони yрта ва майда чанглардан тозалаш учун чангланган ?аво ?овак материалли фильтрлардан yтказилади. ?атти? ва мойли зарраларни фильтрлаш элементларига тушиши зарраларни ?овак сирт билан контакти натижасида содир бyлади. Зарраларни тушиш (?yниш) механизми инерция ёки гравитация кучларининг таъсиридан, газлардаги броунли диффузия ва уриниш самарасидан бyлади. Фильтрловчи материаллар сифатида матолар, кигиз, ?о?оз, металл ?ириндилар, ?овакли керамика ва ?овак металлар ?yлланилади. Чангланганлиги 10 мг/м
дан кам бyлган ?авони тозалаш учун уяли фильтрлар ?yлланилади. Улар металл ёки пеноплстли материаллар кyринишидаги эластик ойнатолали фильтрловчи элементлари билан тyлдирилган каркасдан иборат. Материални танлаш тозалаш сифатига бо?ли?. Барча фильтрларнинг умумий камчиллиги, фильтрловчи элементларнинг тез ифлосланиши о?ибатидаги, хизмат ?илиш муддатининг чекланганлиги бyлади.
?озирги ва?тда yзи тозаланадиган мой фильтрлари кенг тар?алди, уларда фильтрлаш иккита узликсиз ?аракатланаётган металл тyрли полотноларда амалга оширилади. Мойли фильтрлар ифлосланганда уларни содали эритмада ювадилар. ?авони тумандан, мойлардан тозалаш учун толали ва тyрли туман тутгичлардан фойдаланилади, уларнинг ишлаш принципи ювувчи сую?лик томчиларининг ?оваклар сиртига тушиши ва кейинчалик о?ирлик кучи таъсири остида сую?ликни о?ишига асосланган.
Саноат от?индиларини тозалаш методларини физик-кимёвий жараёнларнинг yтиш тавсифи бyйича бешта асосий гуру?га бyлиш мумкин: 1) аралашмаларни эритгичлар билан ювиш (абсорбция); 2) аралашмаларни кимёвий бо?ловчи моддалар билан ювиш (хемосорбция); 3) газсимон аралашмаларни фаол ?атти? моддаларда ютилиши (адсорбция); 4) кирувчи газларни термик нейтраллаш ва аралашмаларни каталитик алмаштиришлар йyли билан ютилиши; 5) газ-?аво аралашмасини, бир ёки бир неча компонентларини ютиш йyли билан, таркибий ?исмларга ажратиш.
Абсорбция – бу?газ аралашмаларидан бу?лар ёки газларни абсорбент деб аталувчи сую? ютувчи билан танланиб ютиладиган жараён. Абсорбция, ?оидага кyра, сую?лик ёки ?атти? жисм (кам ?олларда) ?ажмидаги газларни ютилишини билдиради. Амалиётда абсорбцияга ало?ида газлар эмас, балки таркибий ?исмлари су?ликда ютиладиган газ аралашмалари ?yлланилади. Аралашмаларни бу таркибий ?исмлари абсорбланувчи компонентлар (абсорбат), ютилмайдиган ?исми эса – инерт гази дейилади. Сую?ликда эритилган газ-?аво аралашмасининг компоненти диффузия туфайли абсорбентни ички ?атламларига yтади. Му?итлар ва диффузия коэффициентини ажратиш сирти ?анча катта бyлса, жараён шунча тез кечади. Технология от?индиларидан аммиак, фтор ва хлор водороди кабиларни йy?отиш учун ютувчилар сифатида сувдан фойдаланиш, чунки бунда зарарли моддаларни ю?ори эрувчанлигига эришилади.
Хемосорбция – кимёвий бирикмалар ?осил бyлиши билан биргаликдаги кимёвий сорбция, сую?лик ёки ?атти? модда билан атроф му?ит моддаларидан ютилиши. Тор маънода хемосорбцияни ?атти? жисмларнинг сиртидан модданинг кимёвий ютилиши сифатида, яъни кимёвий асорбция каби ?аралади. Хемосорбия асосида адсорбент ва абсорбирланадиган модда орасидаги кимёвий yзаро таъсирланиш ётади. Бунда таъсир этувчи илашиш кучлари физик адсорбциядагидан анча катта бyлади. Адсорбентлар сифатида масса бирлигига катта сиртга эга бyлган моддалардан фойдаланилади. Масалан, фаоллаштирилган кyмирнинг солиштирма сирти 105—106 м


Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70623049) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.