Читать онлайн книгу «Хотун Куо» автора Иван Осипов
Хотун Куо
Иван Иванович Осипов
Билиҥҥи кэмҥэ эдэр учуонай, кэрэ кыыс Күннэй иннигэр олох икки суолу аһар – айылҕа маанылаабыт сытыы өйүнэн, абылыыр дьүһүнүнэн, умсугутар быһыытынан-таһаатынан саталлаахтык туһанан карьера кирилиэһин өрө дабайан үөһэ былааска тахсыы биитэр тапталлааҕыныын сирдээҕи дьолу билэн дьоһун ыал аатын ылан, удьуору салҕааһын.
Бу икки суолтан аныгы тэтимнээх үйэ кэрэ куота ханныгын талыай?
Осипов Иван Иванович
Хотун Куо
КҮННЭЙ
1
Санаарҕаабыттыы кубарыччы көрбүт халлааннаах көмүс күһүн тиийэн кэллэ. Биллэ тымныйда, тохтуу-тохтуу самыырдыыр, түүнүн хаһыҥныыр буолла. Бүгүн күлүмнүү күлбүт күн хараҥа күдээркэй былыттар быыстарыгар саста. Хотуттан күүскэ силбиэтэнэ тыалырда.
Икки этээстээх улуус киинин авиапордун таас дьиэтигэр, үс күн устата сөмөлүөт көппөккө, элбэх киһи тоҕуоруһа муһунна. Кэлэр-барар аалыҥнаһыыттан сылайан, номоҕон дьүһүннээх кыыс, ардах ибиирэригэр да кыһаммакка, таһырдьа таҕыста. Сөмөлүөт кэллэ, билиэттээх киһи Дьокуускайдаан хаалыан сөп этэ да, кыһытыан иһин, халлаан киэҥ-куоҥ далайыгар туох да көтөн иһэрэ көстүбэккэ дылы.
Эмискэ кыыс көтөр аал тыаһын иһиттэ. Киҥкиниир киэҥ халлаан хаба ортотугар туох эрэ харааран көһүннэ. Куугунас тыас улааттар улаатан барда. Сотору буолаат АН-24 сөмөлүөт бирилии-барылыы тыаһаан-ууһаан, үрдүнэн көтөн уһууран ааста уонна ырааҕынан эргийэн, авиапорт хонуутугар тиийэн түстэ. Өр кэтэспит-манаспыт билиэттээх дьон малларын-салларын туппутунан регистрациялана охсоору тиэтэйэ-саарайа суксурустулар. Билиэтэ суох дьон касса иннигэр үтүрүһэ-анньыалаһа туруна охсон кэбистилэр.
– Тохтооҥ! Болҕойон истиҥ! Бу чааһынай хампаанньа сөмөлүөтэ тустаах дьону ылаары кэллэ. Рейсовай сотору кэлиэҕэ, тулуйан кэтэһэ түһүҥ! – диэн модьу-таҕа көрүҥнээх милииссийэ уол суолларын бүөлүү турунан, аймалҕаны таһаарда.
«Эс, хайдах оннугуй! Ардахтаан кыайан көппөккө, хас да күн устата эрэйдэннибит буолбат дуо?! Итиччэ көтөн кэлбит сөмөлүөккэ хайдах кинилэр эрэ барыахтаах үһүлэрий?!» – диэн абарбыт саҥалар баргыһа түстүлэр.
Уочараттаан билиэт ылар диэни билбэт, өрүү быһа ааһа үөрэммит дьоһумсуйбут көрүҥнээх, мааны таҥастаах дьон тосполдьуһа хааман тиийэн кэлбиттэригэр, көтөр кыахтара суох ыгылыйбыт муҥнаахтар кинилэри быһа ыытымаары, бүөлүү турунан кэбистилэр. Били хап-харанан чоҕулуччу көрбүт кыыс эрэйдээҕи ким эрэ садьыйбытыгар, «Уой!» диэн саҥа аллайбытынан сырдык плащтаах хара көстүүмнээх, кытархай хаалтыстаах, кылбаччы ыраастаммыт бачыыҥкалаах хамыһаарга кэтиллэ түстэ.
– Хайа, бу туох үлүгэрэй?! Денисов, бэрээдэги көр-иһит эрэ, – көстүүмүн саҕатыгар анньыллыбыт норуодунай дьокутаат значогун көрдөрөөрү плаһын тимэхтэммэтэх, хаҥас бэгэччэгэр кыһыл көмүс чаһылаах чинэччи туттубут мааны киһи кыыһы өйөөн ылла.
Бу тэлэбиисэргэ сотору-сотору көстөр норуот дьокутаата Андрей Николаевич Архипов буоларын кыыс тута биллэ. Отутун саҥа аастар да, дьон ытыктыы-сүгүрүйэ көрөр киһилэрэ. Бүтүн өрөспүүбүлүкэ тыын боппуруостарын быһаарсар буоллаҕа. Дьүһүнүнэн да сирдэрбэт.
– Андрей Николаевич, баһаалыста, көмөлөс эрэ. Бүгүн көппөтөхпүнэ, үлэбиттэн үүрүллэбин, – диэн кыыс Архиповка өйдөнөр да түгэн биэрбэккэ ыгылыйбыт, долгуйбут куолаһынан көрдөстө.
– Оннук буоллаҕына, конечно, помогу, – дьокутаат кылбаарыйбыт ыраас хааннаах нарын кыыһы көрөн, кыыһырбыта уостан, сирэйэ-хараҕа сырдыы түстэ.
– Эн туораа, мэһэйдээмэ! – диэт, милииссийэ кыыһы холус соҕустук хонноҕуттан ылан эрдэҕинэ, «она со мной» диэн Архипов тохтотто. Милииссийэ сыыстарбытын билинэн төбөтүн кэҕис гынна уонна туора хаамта.
Кыыс сөмөлүөккэ киирбит үөрүүтүттэн аргыһын хайгыы көрдө, махтана санаата. Дьэ, үтүө майгылаах барахсан эбит. Кини тойону-хотуну тоҕо эрэ улахамсык, тыйыс дьон буолуохтара диэн толло саныыра. Ол иһин билсэ, кэпсэтэ сатаабат этэ. Арай бүгүн, Дьокуускайга көтөр баҕаттан эрэ, бэйэтэ көрдөстө. Киниттэн ураты кими да ылбатылар.
– Эн миигин хантан билэҕиний? – диэн сэргэстэһэ олорон санаата көтөҕүллүбүт Андрей Николаевич, мичээрдии-мичээрдии, туоһуласта.
– Телевизорга көрөөччүбүн, – диэтэ кыыс килбигийбиттии умса көрөн олорон.
– Бээрэ, оттон эн аатыҥ ким диэний? Баҕар, аймаҕым оҕото улааппытын билбэккэ сылдьарым буолаарай? – Андрей Николаевич кыыс кулгааҕар сыстан ыйыталаста.
– Саргылаана диэммин.
АН-24 собуоттанан, мотуора куугунуу барылаан, салгыы кэпсэтэр кыах биэрбэтэ. Сотору буолаат, сөмөлүөт үөһэ өрө көтөн тахсан, ньирилиир тыаһа эрэ иһиллэр буолла.
Күннэй былырыын кэтэхтэн аспирантураны бүтэрбитэ, быйыл кандидатскай үлэтин ситиһиилээхтик көмүскээн үөрдэ-көттө. Ити курдук үрдүк үөрэх, билии күүһүнэн үөһэ талаһан, ханнык эмэ улахан тэрилтэни салайар баҕа санаата туоларыгар бүк эрэллээх. Бөлүүн түһээн Ытык Хайа үрдүнэн көтө сылдьыбыта ону билгэлииргэ дылы…
Кыыс абыраллаах үтүө аргыһын дьэ сыныйа одууласта. Тыа уолаттарыгар холооно суох кыахтаах киһи буолара мааны таҥаһыгар эрэ буолбакка, саҥатыгар-иҥэтигэр, туттарыгар-хаптарыгар да биллэр. Улахан дуоһунастаах киһи кинилиин тэҥнээҕин курдук кэпсэтэрэ дьикти. Сорохтор киэбирэн үөһэнэн хантаарыҥныы сылдьар буолааччылар ээ. Оттон кини эйэҕэһэ-сайаҕаһа, аһыныгаһа, кэпсэтинньэҥэ сүр дии…
Күннэй эр дьону аҕатыгар, убайыгар тэҥнии көрөн, сыана быһааччы. Аҕата Сэмэн Сэмэнэбис Мэҥэ Хаҥалас улууһугар, норуот номоҕор киирэн аатырбыт Манчаары дойдутугар Сотоҕо төрөөбүт. Өй-билии, үөрэх-хаар барыта баар интэлигиэнэ. Ол бэйэтэ арыгы дьаатыгар ылларан, сордоно сылдьаахтыыр. Үлэтиттэн да тааҕы-таах үүрүллүөн сөп. Эбэтэр саастаах киһи ыалдьан охторо да манан буолбатах. Уонча сыл устата улуустарга ананан борокуруордаабыта. Ойоҕун дойдутугар кэлбиттэрэ сэттэ сыл буолла. Сэбиэскэй кэм саҕаттан, араас таһымнаах мунньахтар кэннилэриттэн арыгылаан чалбардааһын кинини иэдэтэн эрэр. Кыһалҕалаах дьон дьыалаҕа тардыллартан куота сатаан аһатар, бэл бэрик биэрэ сатыыллар. Куобах күрэҕэр барда да, аатын билбэт буола итирик кэлэр. Куобахтаах куулларын атыттар киллэрэн биэрэллэр. Ийэтэ муҥнаах эрэйдэнэн да биэрээхтиир. Эрэ итирбитин дьоҥҥо биллэримээри, уолун көмөлөһүннэрэн оронугар хам баттыыллар. Сарсыныгар Сэмэнэ өлөттөрө сытан: «Сыллыый, ааттаһабын, аны амсайыам эрэ суоҕа», – диэн элэ-была тылын биэрэр, андаҕайар. Өйдөөх кэмигэр элэккэй, дьоһуннаах киһи бэрдэ буола түһэр.
Ийэтэ барахсан эрин кэтээн-манаан, өрүү хонтуруоллаан, аҕалара биэнсийэҕэ тахсыар диэри үлэтигэр иҥнэн сырыттаҕа. Ол оннугар доруобуйатын, идэтин, майгытын-сигилитин толук уурда. Көрсүө-сэмэй, элэккэй, үөрүнньэҥ бэйэтэ кыраттан да кыыһырар-тымтар буолла. Бэл үтүөлээх учуутал ааттаах эрээри, «Акулина Васильевна эмиэ эһэтин тириитин кэппит» диэхтэригэр диэри, уруоктарыгар бэлэмэ суох кэлитэлиир, бөппүрүөктэһэр, мэник үөрэнээччилэри мөҕөр-этэр эбит. Хата аҕаларын суоппара, убайын Бииктэри кытта оскуолаҕа бииргэ үөрэммит Дьулус, ханна да бычыгыраппакка өрүү дьиэтигэр аҕала охсон биэрэн абырыыр. Ийэтэ ол иһин Дьулуһу олус сөбүлүүр.
Ийэтэ эппитин толорторо сатыыр үгэстээх. «Эр киһи тас көрүҥүн көрүмэ. Кылаабынайа, үтүө майгылаах үлэһит киһи буолуохтаах», – диэччи. Оннук да санаан эргэ таҕыстаҕа. Дьиҥэ, аҕалара сытар ынаҕы туруорбат сымнаҕас киһи эрээри, идэтин сыыһа талан кэбиспит быһыылаах. Хас биирдии ыар буруйдааҕы түрмэҕэ түбэһиннэрдэҕин ахсын, санаата-оноото алдьанар. Дьулус киэҥ көҕүстээх ыччат буолан, барытын тулуйан сырыттаҕа.
Убайа аҕатыныы сымнаҕас, элэккэй бэйэтэ следователь идэтин талыаҕыттан уонна сэттэ саастаах кыыс оҕолоох Аайа диэн быраас дьахтары ойох ылыаҕыттан, майгыта-сигилитэ уларыйда. Туга эмэ табыллыбатаҕына санаарҕыыр, тырытта кыыһырар. Хабыр хааннаах хотуускаҕа түбэһээхтээтэ быһыылаах. Кийиит Аайа таһыттан көрдөххө, көрсүө бөҕө курдук да, өһөс, тоҥуй дьахтар буоларын бүтэйдии сэрэйэр. Ол да буоллар, Бииктэр таҥаһа-саба куруук ыраас буолар, бэйэтин кыһалҕатын төрөппүттэригэр найылаабакка бэйэтэ быһаара сатыыр. Тоҕо эрэ ийэтигэр тиэстибэт буолбут. Баҕар, аҕатыттан дьалты тутта сатыыра дуу? Эмиэ да бэйэтэ ыал киһи буолан, дьиэ кэргэнин иитээри, сүүрэкэлээн эрдэҕэ. Муҥар, үлэтэ да түбүгэ-табыга, буруйданааччылары кытта күнү супту бадьыыстаһар. Ийэтэ соҕотох уолун былдьатан: «Сатана дьахтара кылбаа маҥанынан абылаан, муннуттан сиэтэ сырыттаҕа. Аны уолбун, сиэммин Сиэнчиги хоту кучуйан илдьэ барыаҕа», – диэн кийиитигэр кыһыйан-абаран этэн аһарар. Эдэр ыал олоҕор орооһуо да суох этэ…
Күннэй бэйэтин олоҕун да оҥостуммакка сылдьан, убайын сиилии олороруттан сонньуйда. Оскуоланы, университеты ортотук үөрэнэн бүтэрбитэ, онон киһиргэнэрэ суох курдук. Үс сыл устата баара-суоҕа институт лабараана. Хамнаһа кып-кыра, сотору-сотору төрөппүттэриттэн харчы көрдөһөр. Тус олоҕо да табылла илик. Ийэтэ билэрдии суоппар Дьулуска эргэ биэрэ сатыыр. Күтүөт оҥостуон күн баҕалаах: «Көрсүө-сэмэй бэртээхэй уол. Күүһэ-уоҕа, үлэһитэ, толоругаһа сүр. Эйиэхэ иҥээҥниир да, чугаһаппаккын. Үчүгэй уолу куоттарарыҥ буолуо», – диэн күллэрээччи. Кыыһым соҕотох сылдьан хаалыаҕынааҕар, бэйэ билэр уолугар эргэ таҕыстын диэхтиирэ буолуо…
Кыахтаах, өйдөөх, баай, үрдүк култууралаах эрэ эр бэрдэ кини сүрэҕин сүүйүөн сөп. Бу аттыгар олорооччу «дьээдьэ» барсыан сөп курдук. Ол эрээри уҥа илиитин тарбаҕар кыһыл көмүс биһилэх ойохтооҕун биллэрэн кыһыылаахтык кылбачыйарын бэлиэтии көрдө. Буолумуна, арыый да үчүгэй эр дьону сытыы-хотуу кыргыттар сүгүн сырытыннаран бэрт. Былдьаһа-тарыһа эрийэн хачыгыратан, иннин ыллахтара ээ. Ол да буоллар эр бэрдэ, көҥүл-босхо барбычча, сүгүн-саҕын сылдьыбакка киниэхэ иҥээҥниир дуу? Дьиктитэ диэн, сүрэҕэ тоҕо эрэ минньигэстик нүөлүйэр…
Андрей Николаевич кыыс нарын-намчы синньигэс тарбахтарын таарыйда. Соһуйбуттуу утарыта көрүстүлэр. Кыыс сүрэҕэ күүскэ тэптэ, хайдах эрэ долгуйа быһыытыйда. Ону биллэримээри, иллюминаторы одууласпыта буолла.
Сөмөлүөт биир кэм көтөн куугунуур. Аллара киэҥ-куоҥ хонуу, тыа, онон-манан күөллэр, кэбиһиилээх оттор көстөллөр. Бай, аны өрүс араастаан эрийэ-буруйа кылбайа субулунна…
– Дьокуускай кэллэ! – ким эрэ үөрэ-көтө саҥа аллайда.
АН-24 Маҥан авиапордугар түһэр тыаһа иһилиннэ. Көтөр аал абырала дьэ ити. Чаастан эрэ ордугунан көтөн күпсүтэн кэлэ оҕустулар. Массыына эбитэ буоллар үнтү сахсыллан, сылайыа-элэйиэ аҕай этилэрэ.
Күннэй саҥата суох кытай тирии суумкатын ылан аан диэки дьулуста. Аҕыйах буолан, үтүрүһүүтэ-анньыалаһыыта суох сөмөлүөттэн түспүттэригэр күһүҥҥү сөрүүн тыал кууһан ылла.
– Саргылаана, куоракка тугунан бараҕыный? – диэн дьокутаат дьоһуннаах куолаһынан ыйытта. Хата, сэнээбиттии көрбөтө, улахамсыйа туттубата.
– Такси сыаната ыарахан, онон бука оптуобустанарым буолуо, – кыыс көнөтүнэн эттэ.
Онуоха эр киһи аһына санаатаҕа буолуо, бэйэтин джибинэн илдьэн биэрэргэ тылланна.
– Даа, эчи үчүгэйин! – Күннэй үөрэн мичилийэ түстэ.
Туора эр дьонтон дьиксинии бөҕө буолар этэ да, саҥа билсибит киһитэ тугу этэригэр барытыгар сөбүлэһиэх курдук туруктанан хаалбытыттан бэйэтэ да соһуйда. Эр дьон хараҕа быраҕыллар көстүүлээх кыыс буоларын билэр. Ол эрээри хаһан да үрдүк дуоһунастаах дьону кытта ханыылаһан, айах атан кэпсэтэ илик. Онон барыта соһуччу, сонун. Салгыы хайдах туттуон, саҥарыан-иҥэриэн да билбэккэ харааччы буккулунна.
Норуот дьокутаата сололоох, улахан тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ, Саха сирин биллэр-көстөр бэлиитигэ тоҕо ханнык эрэ билбэт кыыһын бэйэтин бэртээхэй массыынатыгар олордо сатыырый? Эс, эйэҕэс, аһыныгас баай киһи олорор уопсай дьиэтигэр диэри илдьэн биэрэрэ улахан эбит. Оо, уопсай кыргыттара түбэһэ түһэн көрдөхтөрүнэ ордугурҕаан, хоп-сип бөҕөнү тарҕаталлара буолуо. Ээ, чэ! Өмүрэх эмээхсиҥҥэ дылы барыттан бары куттанан, дьиксинэн истэҕэй! Ол иһин сүүрбэ алта сааһыгар диэри соҕотох сырыттаҕа…
Андрей Николаевич күүстэрин-уохтарын, өйдөрүн-билиилэрин көрдөрө сатаан араастаан өйдөөҕүмсүйэр уолаттардааҕар чыҥха атын ээ. Бэйэтин кыаҕар эрэллээҕэ, дьаһаллааҕа тута биллэр. Көрөөт да «бу чахчы эр бэрдэ!» диэн санаа охсуллан ааспыта. Кини хас биирдии хамсаныыта-имсэниитэ, саҥата-иҥэтэ барыта лоп бааччы, истиҥ курдук көһүннэ. Оо, маннык үрдүк дуоһунастаах, баай хабалыары көрсүөн кэтэһэр да этэ. Ол гынан баран, Архипов курдуктар олус аҕыйахтар… Оттон кини бэйэтин кыаҕын, дьоҕурун, сатабылын хаһан биллэриэҕэй?! Эбэтэр өрүү бу курдук Күннэй буолан сылдьар дуу…
«Ленд крузер» киэһээҥҥи Дьокуускай аспаал суолунан сыыдамнык сырылатта. Андрей Николаевич саҥата суох олорор Саргылаана дьүһүнүн-бодотун хараҕын кырыытынан кэрэхсии көрөр. Бүөмнээн сиһилии сэлэһиэн баҕарда. Бэл, ойоҕун кытта билсэригэр бачча күүскэ долгуйбутун өйдөөбөт. Эдэрэ, сэмэйэ, нарына бэрт курдук да, төһө дьоһуннааҕа буолла… Сорох кыргыттар үчүгэй массыынаҕа олорсоот, төбөлөрө эргийэн хаалааччылар.
– Дьэ ирэ-хоро сэлэһиэххэ буоллаҕа дии. Аатыҥ Саргылаана диэн?
– Саргылаана диэн эрээри, ийэлээх аҕам кыра эрдэхпиттэн Күннэй диэн таптаан ааттыылларыгар үөрэнэн, ардыгар бэйэм ааппынан ыҥырдахтарына атыҥырыы истэбин ээ.
– Кэрэ аат, бэйэҕэр барсар. Атыннык киһи эйигин ааттыан да баҕарбат курдук.
Күннэй сөбүлээбэтэх курдук синньигэс хаастарын түрдэһиннэрбитин көрөн мунчаара түстэ. Дьэ кэм буолуо. Бэлиэр кыргыттары кытта кыайан кэпсэппэт буолбут. Арай карьеристка эбитэ буоллар, туһанаары моонньугар эриллэ түһүө эбитэ буолуо. Ону баара кыыл таба курдук тэһииргэс кыыска түбэстэ быһыылаах. Оччотугар истиҥ кэпсэтии тахсыа суох, дьиэтигэр илдьэ оҕустахха табыллыыһы.
– Ханнык аадырыска илдьэбин? – Андрей Николаевич тугу ыйыталаһыан билбэккэ олорбохтоон баран, салгыы сэлэһэр сылтаҕы булла.
– Дзержинскэй уулуссаҕа, эдэр учуонайдар уопсайдарыгар. Мантан балачча тэйиччи ээ… – Күннэй хайдах эрэ килбиктик хоруйдаата. Сөбүлээбэт боппуруоһун таарыйтаран, барбах кумуччу тутунна.
Андрей Николаевич ону кыыс кырытыннара көрдө дии санаан, хомойбут көрүҥнэннэ.
– Мин быйыл учуонай степеммин көмүскээн, наука кандидата буоллум, – диэн Күннэй эмискэ айаҕа аһыллан, бэйэтин ситиһиитин быктарда.
– Бай, бачча эдэр эрээри дуо? – Андрей Николаевич соһуйан, кыыс диэки эргиллэ түстэ.
– Оччо эдэр буолбатахпын. Сүүрбэ биэс саастаахпын ээ.
– Мин отут алта саастаахпын да, учуонай степеним суох.
– Буола да сатаабатыгыт ини.
Кэрэ кыыс Андрей Николаевич кинини сэҥээрэ көрбүтүн сүрэҕинэн таайда. Бэйэтэ да көрдө көрөөт, кэрэхсээтэ дуу? Бу киэһэ бүтүмүөн, салгыылаах буолуон баҕарда. Сөптөөх тиэмэ тула сэһэргэһэн, сүрүн сыалын ситиһэргэ далаһа бырахта. Кыахтаах киһи көмөлөс диирдии таайтаран эттэ. Итинтэн сиэттэрэн сыыйа айахтара аһыллан, күө-дьаа истиҥник сэлэһэ олордулар.
Күһүҥҥү ардах курулаччы түстэр да, киэһээҥҥи Дьокуускай ордук киэркэйбиттии, суунан-тараанан тупсан, тыһыынчанан уот лаампаларынан тырымныы сандаара көрүстэ. Килэйбит-халайбыт киин уулусса устун маҥан өҥнөөх Архипов джибэ сыыйылыннаран кэлэн, эдэр учуонайдар уопсай дьиэлэрин аттыгар тохтоото. Күннэй массыынаттан тахсаат, тиэтэйэ-саарайа хааман сэгэлдьитэн иһэн, төһө да кыбыста санаатар, кэннин эргиллэн көрдө. Андрей Николаевич массыынатын түннүгүн сэгэччи аһан кинини одуулаһа олорорун, өссө хараҕынан имнэнэрин көрөөт, долгуйбутун биллэримээри мичээрдээт, уҥа илиитинэн сапсыйда уонна аны «дьон көрөн сиилиэ» диэбиттии, бэрт чэпчэкитик үрдүк кирилиэһи тахса турда.
2
Күннэй уопсай дьиэ тимир аанын аһан иһирдьэ киирэн, вахтер эмээхсин тыйыс сирэйин көрөөт, үөрбүтэ-көппүтэ сүтэ охсон хаалла.
– Бэҕэһээ эһиги хоскутугар айдаан тахсыбыт. Хабалыаргыт дуома холуочук кэлэн түннүккүтүн алдьаппыт. Хата эр киһи элээмэтэ буолан, буруйун билинэн, бэйэтэ кэлэн оҥоро сылдьар. Кыргыттар, арыгыһыт уолаттары чугаһатымаҥ, бүгүн эрдэ утуйаарыҥ! – Күннэй үһүс этээскэ тахсаары турдаҕына вахтер, кытаанахтык батарыта көрүтэлээн, кыыһырбыт омунугар кэлэҕэйдээн ыла-ыла, саҥаран бабыгыраата.
Ол аата, Люция Мишката холуочук кэлбитин хоһугар киллэрбэтэҕэ буолуо.
– Сөп-сөп, барытын өйдөөтүм, – Күннэй эмээхсин мөҕөр-этэр тыла-өһө сытыырхайан, устунан силистэнэн-мутуктанан барыахтааҕын сэрэйэн, тэскилии эрэ охсоору хап-сабар хоруйдаат, хобулугун тыаһа тоһугуруу турда.
Кыыс оҕо өр-өтөр буолбакка үһүс этээскэ тыбыгырайан таҕыста. Хоһун аанын аһан иһирдьэ киирдэ. Оо дьэ, сэрэйбит сэрэх! Люция кыыһырбыттымтыбыт сирэйдээх олоппоһугар өйөнөн багдаллан олорор. Хабалыара саҥата-иҥэтэ суох алдьаппыт түннүгүн тааһын кытта бодьуустаһа турар.
– Хайа, бу туох буоллугут? – Күннэй биллэр да, быһаччы ыйытта.
– Аа, ничего-ничего. Түннүк тааһа алдьаммытын как положено уларыттым. Все, бу бүтэрэн эрэбин, – Мишка үнтү мөҕүллэн-этиллэн, аат эрэ харата сүөдэҥниир бэйэтэ Күннэй киирбитигэр үөрбүттүү, туттара-хаптара сыыдамсыйа түстэ.
– Бэйэм соруйан, тааһынан быраҕан алдьаппыт түннүгүм өстүөкүлэтин диэххин. Син суобаһыҥ оонньоон ситэ саҥарбаккын дуу, тугуй ээ?! – Люция хабалыара Күннэйи көрөн сирэйдиин-харахтыын сэргэхсийэ түспүтүттэн кыйаханан олоппоһуттан туран, киэр хайыста.
Мишка билигин да Күннэйи кэрэхсиирин сэрэйэр. Куруутун сакалааттаах хоруопкатын туппутунан кэлэрэ. Дьүөгэтэ ону сөбүлээбэккэ киниэхэ сыбааттаабытынан туһанан, уолу бэйэтигэр эрийэн «хап» гыннаран ылбыта.
Мишка өһүргэнэн аанын да саппакка, «тилир» гынан хаалла. Арай көрүдүөртэн: «Да ты сама виновата. Тоҕо хоскор киллэрбэтэххиний? Киинэҕэ барыахтаах этибит дии», – диэн бөппүрүөктэһэр саҥата иһилиннэ.
– Пошел, дурак! Дьэ өссө боруобалаан холуочуйан кэлэн көрөөр эрэ! – Люция хоһун аанын лип гына сабан, хатаата. – Сатана уола холуочуйан кэлэ-кэлэ, өссө миигин киинэҕэ илдьэ барыахтаах үһү.
Люция сирэйэ-хараҕа турбут, улаханнык кыыһырбыт көрүҥнээх хос иһигэр хааман тилигирээтэ. Уол бэйэтиттэн аҕа саастаах, соҕотох оҕолоох огдообо дьахтар өйүн иирдэн кэбистэҕэ үһү. Бастаан Күннэйгэ иҥээҥнээн хосторун аанын саппат буолбута. Кыраһыабай кыыс киниэхэ чугаһыа үһү дуо? Ый кэриҥэ таах туһата суох тула көтө сылдьыбыта. Көрүдүөргэ хонуталыыр да түгэннэрдээҕэ. Сааһыран эрэр Люция Мишканы аһына санаан, Күннэй суоҕар хоһугар киллэрэн чэйдэтэр, сэлэһэр буолбута. Люция «кыыспар аҕа наада. Баҕар, ыал буолан олоруохпут» диэн түгэх санаалаах этэ. Ону олоххо киллэрээри, аһара чугаһатан кэбиспитэ. Мишка сыстан баран арахсан биэрбэт ньоҕой буолан биэрдэ. Аатын-суолун алдьатар буолла. Аны кини бэйэтэ эдэр уол өйүн сүүйбүт аатыран эрэр. Кыһытыан иһин, оҕо үөскүү охсубут. Төрүү да илик оҕо дьылҕата салгыҥҥа ыйанна. Хайдах буолар? Барыта билиннэҕинэ – саат-суут! Дьон хараҕын хайдах таба көрөр! Ээ, соҕотох оҕолоох огдообо дьахтары аһара дьүүллүү, сирэй-харах анньа сатаабаттар ини. Мишка да оскуола оҕото буолбатах. Намнааҕы педучилищены бүтэрбит. Учууталлыан баҕарбакка хартыына уруһуйдаан атыылыыр. Дьоҕурдаах быһыылаах, сыстан үлэлээтэҕинэ худуоһунньук бэрдэ буолуох чинчилээх. Арай дьэ ийэ, аҕа бэлэмигэр үөскээбит куорат оҕото буолан, оттомо суоҕа бэрт. Тыаҕа тахсан, от оттуура, мас мастыыра буоллар, тиэриллэҥнээбэт буолуо этэ.
Күннэй ийэтэ биэрэн ыыппыт бэрэскилэрин сылытан аһаары, саҥата суох хоһуттан тахсан куукунаҕа барда. Манна туалет, суунар сир, куукуна, көрүдүөр – барыта уопсай. Алта киһи уочаратынан ас астанара эрэйдээх баҕайы… Хата ким да суох эбит. Гаас оһоҕу холбоон, хобордооххо бэрэскилэрин сырдьыгыната сылытан, сыт-сымар бөҕөнү таһаарда. Ол кэмҥэ түүппүлэтин тыаһа талырҕаан, сибэкки ойуулаах кыһыл өҥнөөх халааттаах ыстаараста Марыына күөстэнэ киирдэ.
– Привет, красавица! Хайа, ханна сүтэ сырыттыҥ? – Күннэйи суохтаабыттыы саҥа аллайда уонна кырааскалаах уоһун үөннээхтик мүчүҥнэттэ: – Соседкаҥ молодой художнигын эмиэ үүрдэ дуу?
Тоҥуй бэйэтэ сонун истээри сымнаабыт аҕай. Табыллыбатах олохтоох саастаах дьахтар, Люцияны «эдэр уоллаах» диэн ордугурҕуу санаан, кини туһунан хоп-сип тарҕата охсоору сэргэхсийбитэ, үөҥҥэ-күрдьэҕэҕэ тиллибитэ саҥатыгар-иҥэтигэр, туттарыгар-хаптарыгар, көрөрүгэр-истэригэр да биллэр буолбут.
Күннэй ыстаараста майгытын билэр буолан, аһаҕастык кэпсэтэртэн туттунна. Марыына да салгыы доппуруостуу сатаабата. Туһа тахсыа суоҕун өйдөөтөҕө буолуо, күөһүн оргута уураат, тыастаахтык талырҕаан тахсан барда.
Куоракка сылаалаах, туох да үчүгэйи билгэлээбэт күһүҥҥү киэһэ үөмэн кэллэ. Туох барыта хараҥа былыкка былдьаммыкка дылы буолла. Муҥар, уопсайга олорор учуонай дьахталлар бэйэ-бэйэлэриттэн ордо сатаан муҥнаналлар, өйдөспөттөр. Күннэй манна олохсуйуоҕуттан ыла хайдах эрэ туга да сатаммат курдук сананар.
Ыһаарыламмыт бэрэскилэрдээх хобордооҕун туппутунан хоһугар киирдэ. Минньигэс ас сыта кыараҕас хос иһин толорон кэбистэ. Люция санаата син көнньүөрбүт. Остуолга ас тардан бэлэмнээбит. Кыыһырбыта-тымтыбыта ханна да суох. Бааһынай хааннаах буолан эбитэ дуу, төһө да уохтаахтык кыыһырдар, түргэнник аһарына охсон, күлэн-үөрэн барааччы. Өһүргэнэ истибитин өр тута сылдьыбакка умна охсон кэбиһэринэн маладьыас.
Люция сааһынан аҕа да буоллар, Күннэйдиин сэлэһэрин астынар. Барыны бары билэ-көрө сатыыр, бэйэтэ аныгылыы туспа өйдөөх-санаалаах сытыы-хотуу кыыска сымнаҕастык, болҕомтолоохтук сыһыаннаһар. Кэлин улахан салайааччы буолуохтааҕар эрэнэр быһыылаах. Оттон бэйэтин дьиэ эрэ иһигэр дьаһаллаах, хаһаайыстыбаҕа ордук сыһыаннаах курдук сананар. Хата сэбиэскэй кэм эстэн, сонун үйэ кэлэн сэргэхситтэ. Онон Люция ордук атыы-эргиэн, эргитии-урбатыы өттүгэр дьоҕура арыллан эрэр. Бокуонньук эрин мас дьиэтин атыылаабыт. Сэттэлээх кыысчаанын бэйэтин сааһыран эрэр ийэлээх аҕатыгар илдьэн хаалларбыт. Соҕурууттан саҥа көмпүүтэрдэри сакаастаабыт. Онтун бэрт кэбэҕэстик атыылаан, үс төгүл барыһырбыт. Амтаһыйбычча, өссө элбэҕи сакаастаата. Учуонай быһыытынан институкка сыаналанар эрээри, тугу да саҥаны арыйар кыаҕа суоҕун бэйэтэ билэр. Атыттар айбыттарын сүһэн ылан, уларыта тутан-хабан, сатабыллаахтык туһанар эрэ.
– Эн биһикки аһаан баран, туох да кыһалҕата суох утуйан хаалыах. Ол быдан ордук буолуо, һы-һы, – Люция Мишка бэлэхтээбит хартыынатын одуулаһа олорон күлбүтэ буолла.
– Сарсын дириэктэрбит, дьэ, хайыыр? Наука кандидатын лабараанынан үлэлэппэтэр ханнык. Саатар, младшай научнай сотрудник буоларым баҕалаах ээ…
– Эс, кэбис. Валерий Никитич эн курдук кэскиллээх каадырын көрөн туран, ама оннук айылаах ньүдьү-балайдык быһыыламмат ини, – Люция бүтэһик бэрэскини сии олорон, кытаанах харахтарынан тургутардыы көрөн ылла.
– Дьэ ким билэр, билигин билсии-көрсүү быһаарар ээ. Дириэктэрим оннооҕор лабараанынан үлэҕэ ыларыгар, «Аҕаҥ туох үлэһитий?» диэн ыйыппыта.
Дьүөгэлиилэр эйэ дэмнээхтик аһаан бүтэн, иһиттэрин сууйан, хомуйан утуйарга бэлэмнэнэн ороннорун оҥоһуннулар. Күннэй санаата көнньүөрэн, куукунаҕа ыстаараста Марыынаны көрсүбүтүн туһунан алҕас айахтатан кэбистэ.
– Ээ, кини ордук санаан хайдах да буолуон билбэккэ дьүһүлэнии бөҕө. Дьүөгэтинээн Кларалыын: «Эдэр уолу иирдэн ылла», – дэһэн ордугурҕаан, кистии-саба мин туспунан араас хобу-сиби тарҕаталлар. «Уопсайтан үүрдэриэм» диир сураҕын истэммин, урутаан бэйэтин саба саҥардым. «Миэхэ күнүүлүүр Мишкаҕын бэйэҕэр ыл! Кини саҕа эр киһи элбэх ини!» – диэн баайсан тыыммын таһаарбытым. Син саллан куотан хаалбыта. Дьиҥэ, Мишка куһаҕана суох уол ээ. Бастаан эйиэхэ иҥээҥнии сатаабыта дии. Оттомноохтук сылдьыбыта буоллар, бука эн да чугаһатыаҥ эбитэ буолуо… Ээ, мин кырачаан кыыспын аҕалыыр баҕаттан бэйэбэр эрийэ сөрөөн ылбытым. Бачча сааспар соҕотох ийэ аатырымаары… Хайдах буолабын? – Люция суорҕанын бүрүнэн олорон, тоҥмут киһилии титирэстээн ылла. Уу-хаар баспыт харахтарын хаҥас ытыһынан ньуххарынна уонна эппиэт эрэйэн Күннэй диэки эргилиннэ.
– Мин санаабар, Мишкалыын эйэ дэмнээхтик ыал буолан олоруоххутун сөп. Эн хаһаайыстыбаннайгын, дьаһаллааххын, харчыны сатаан булаҕын. Мишка живописец бэрдэ, айылҕаны наһаа үчүгэйдик уруһуйдуур. Аны түргэн-тарҕан туттуулаах үлэһит, сорудаҕы толоругас. Кырачаан кыыскар үчүгэй аҕа буолуоҕа уонна, оҕолонноххутуна, эн тылгыттан тахсыа суох көрүҥнээх. Билиҥҥи уолаттар аҕа саастаах, дьаһаллаах, харчылаах дьахтары ойох ылаллара муодаҕа кубулуйда дии. Эн ити түгэни мүччү тутума ээ.
– Көр эрэ, эдэр эрээри олоҕу олорбут саастаах дьахтар курдук сүбэлиигин дии. Эн өйдөөх кыыскын ээ.
– Баһыыба, оттон мин эн аһаҕас майгыгын сөбүлүүбүн. Көнөтүнэн кэпсэппэт истэрэ эриэн үөн, тастара таҥара чүмэчитэ дьахталлардааҕар ордуккун.
– Һы-һы, эмиэ олус таба эттиҥ. Эн уустаан-ураннаан этэр хас биирдии тылгын, саҥаҕын-иҥэҕин истэ сылдьыбыт киһи баар ини. Бээ, таах олоруохтааҕар, хаарты-маатыскаҕа дьылҕабытын таайан көрүөх.
– Пахай, хантан сатаары?!
– Ничего подобного. Мин оҕо эрдэхпиттэн хаартылыыбын, сэрэбиэйдьиппин. Үгүс дьон олоҕун сөпкө таайаммын соһуталаабыт аҕай хотуускабын.
– Тыый, оччоҕо дьэ эрэ! – Күннэй инники олоҕун таайтара охсуон баҕаран, үчүгэйкээн, киэҥ харахтарын симириктии көрдө. Үөрэн үөһэ-аллара тыынна.
– Дьэ хотуой, хаарты-маатыска сыыспат, өрүү таба таайар, – Люция туумбатын тардарыттан сабыс-саҥа хаарты холуодатын хостоон таһаарда. Үөрүйэх үлүгэрдик имитэ-хомута тутаат, тыыр гыннарбытыгар, Күннэй куйахата күүрдэ.
– Наһаа да итинник буолбатар, һы-һы. Кырдьыгынан эттэххэ, соччо эрэммэккэ олоробун ээ… – Күннэй хаартыны быһыан кэрэйэн, саарбаҕалыырдыы төбөтүн быһа илгистэн ылла.
– Киһи олоҕо үчүгэй да, куһаҕан да өрүттэрдээх буолар баҕайыта. Онон, хаарты араастык көрдөрөн кэбистэҕинэ миэхэ өттүккүн үнтү түһэ өһүргэммэт, кыыһырбат-тымтыбат эрэ буоллаххына, эн дьылҕаҕын сэрэбиэйдээн көрөргө сөбүлэһэбин.
– Сөөп-сөп, хайдах да таай, өһүргэниэм суоҕа.
– Оччоҕо сэгэриэм, чэ быс! – Люция хайа да сэрэбиэйдьит сыгаан дьахтарыттан хаалсыа суох курдук туттан-хаптан, саҥаран-иҥэрэн соһутта.
Люция бэрт имигэстик хаартытын ырытан тырылатта. Холуода хайдах эрэ тиллэн кэлбит курдук көһүннэ.
– Хаарты-маатыска, кыыс дьылҕатын таай, – диэн ботугураат, хаартыларын тэлгэтэлии быраҕаттаабыта көтөн барыахтыы тэлээрэн, чопчу миэстэлэрин булан истилэр. – Уо, эйигин кыахтаах баай киһи бэлиэтии көрбүт. Правда, женатый, но почему-то очень заинтересовался тобой! Эн эмиэ эбит! Любовь бөҕө буолсу дии. Эйигин выше головы дуоһунаска өрө тардан таһаарыыһы. Но с ним расстанетесь друзьями. У тебя, дорогая, блестящее будущее! Эппэтэҕэ диэйэххиний… – Люция улахан сэрэбиэйдьит курдук туттар-хаптар уонна тоҕо эрэ нууччалыы эрэ саҥарар буолан хаалла: – Ух! Ну ты даешь, дорогая! Могучий покровитель любовником будет. Хотя старше тебя, но с высоким чином. От него будет сын. С карьерой, жильем проблем не будет. Но человеческого счастья, семьи так таковой… увы, не будет!
Күннэй, дөйбүт курдук, балачча саҥата суох олордо. Ама, хаарты итиччэ сөпкө таайара буолуо дуо? Саарбахтыыр да, утарсара эмиэ суохха дылы… Чахчы ойохтоох баай киһини көрүстэ, кини көмөтүнэн буор-босхо сөмөлүөтүнэн көтөн күпсүтэн кэллэ. Андрей Николаевич бэйэтин джибигэр олордон уопсайыгар диэри аҕалан биэрдэ.
– Таах-сибиэ сэрэбиэйдэтэн, тоспун ыллым.
– Эрдэ сэрэппитим буолбат дуо?
– Суох-суох, мин бэйэм буруйдаахпын… – Күннэй, уу-хаар баспыт киэҥ харахтарын кистиисаба туора соттоот, ботугураата.
3
Күннэй түүн өргө диэри утуйан быстыбата. Бу сааты-сууту! Люция үтэн-анньан көрөн эрдэҕэ. Ама да кини үрдүк дуоһунастаныан, хотун буолуон баҕарбытын иһин, сүрэ бэрт! Кэм бэйэтигэр араа-бараа саастаахтары тутуһаа ини. Оннооҕор уонча саастаах кыыстаах огдообо Люция Мишканы эрийэн ылла. Өссө киниттэн оҕолоноору сылдьар. Оттон кини курдук кэрэ кыыс бэрдэ сулумах сылдьан оҕолонуо дуо?! Суос-сымыйа! Ама, ону ким итэҕэйиэй! Люция худуоһунньуга миэхэ иҥээҥниириттэн кыйыттан эрдэҕэ.
Үрдүк сололоох киһини кытта «любовь бөҕөтө» диэн баран, «киниттэн уол оҕолоноҕун» диэбитэ буоллар, баҕар, кэм ылыныан сөп этэ. Төһө да ону кимҥэ да билиниэ суоҕун иһин, Архипов туһунан иһиттэ да долгуйар, кинини эрэ саныыр. Дьэ дьикти… Ол аата алҕас таптаан да кэбиһиэн, оччоҕо сыһыаннара дириҥээн да хаалыан сөп курдук…
Күннэйи уолаттар төһөлөөх билсэ сатаан сордоннулар этэй? Бэл преподавателлэр иҥээҥнииллэрэ. Суох, кими да бэйэтигэр чугаһаппатаҕа… Бастаан карьератын оҥостуон баҕарбыта. Куоракка эрэ хааларга дьулуһан, институкка лабараан миэстэтэ тахсыбытыгар «дьылыс» гыммыта. Дьоҕурдаах буолан, аспирантураны да ыарырҕаппатаҕа. Ол гынан баран, барыта ыксал-тиэтэл. Үчүгэйдик оннун булуор диэри институтугар иҥэн-тоҥон сылдьар санаалаах. Дьэ, төһө өр лабараанныыр…
Бириэмэ иннин диэки дьулурҕатык субуллар. Үөлээннээхтэрэ номнуо ыал буолан, оҕолонон-урууланан ырааттылар. Арай кини эрэ баччааҥҥа диэри аналлааҕын көрсө илик. Дьиҥэ, күн сарсын да ойох ылыан баҕалаах уолаттар бааллар, ээ. Эрэйдээхтэр, бары туох эрэ итэҕэстээх буолан, сириллэн иһээхтииллэр. Бастыҥ, кыахтаах, эрэллээх эр бэрдэ кинини ирдээн, хайаан да кэлиэхтээҕин эрэнэ кэтэһэр.
Баҕар, сааһырыар диэри соҕотох хаалан, оҕолонор эрэ баҕаттан оннук быһыыланыа дуо?! Саарбах буолуо ээ. Оннооҕор Люция эдэри булла дии. Хаарты оннук билгэлээбит үһү. Хата, кини эппиэтэ бэлэмэ бэрт. «Кэтэһэртэн кэлтэй буоллум» диэн аһаҕастык билиммэт. Эрдэнэ сылдьыбыт дьахталлар өр соҕотох сылдьыбаттар. Күннэй эр киһитэ суох сатаммат буолууну билэ илик. Сааһырдаҕына, кини да эдэртэн оҕолоноро ордук…
Люция Мишкаҕа тиксэрбит үтүөбэр махтаммыт аатыран сэрэбиэйдээн, киһини араас санааҕа-онооҕо түһэрдэ. Кэм да биһиги буолуохпут. Һы, хайаан баччааҥҥа диэри сэрибиэйдиир дьоҕурун биллэрбэккэ, ханна хаайа сылдьыбыта эбитэ буолла. Бүгүн олох атын үлүгэрдик тыыллан-хабыллан турбута дьэ дьикти. Итинэн кини тугу этээри гынара буолуой? Баҕар, эдэр худуоһунньук чолоҕоругар күнүүлүүрэ буолуо. Пахай, ама мин кинини кытта таптаһыам дуо?..
Күннэй түүнү сөбүлээбэт. Хоһугар соҕотох хааларыттан куттанар. Эчи, абааһы илэ бэйэтинэн субу сарбайан тахсыах курдук буолааччы. Ол да буоллар, куоракка кэм дэриэбинэтээҕэр ордук ээ. Таһырдьа уот арааһа сандаара-күндээрэ күлүмнүүрэ көрүөххэ эриэккэс! Туох эрэ таайтарыылаах, үөрүүлээх түгэҥҥэ угуйарга дылы. Куорат куугунас тыаһа-ууһа аныгы олох сайдыытын туоһута буолан биир кэм ньиргийэ олорор. Бачча сэргэххэ хайдах таах олоруоҕай? Өрүү өргө диэри үлэтин суруйан аралдьыйар. Кандидатскай үлэтин көмүскээт, аны иннэ-кэннэ бүтэн-оһон биэрбэт докторскайын кытта тиниктэһэн эрэр. Дириҥ чүөмпэ курдук муҥурун булларыа суох диэн чаҕыйбакка, чуумпу киэһэлэргэ дьаныһан дьарыктанар. Киэҥ-куоҥ билиини эбинээри, араас кэмнэр идэлээхтэрин, мындыр өйдөөхтөрүн үлэлэрин ааҕан, балачча элбэҕи билбит курдук да, билиҥҥитэ дьонугар-сэргэтигэр киһиргэнэ кэпсэнэр ситиһиитэ суох.
Орто туруу дойдуга кэлбит аналын толоро илик. Тапталлааҕын көрсөн, оҕо төрөтөн ыал буолан олорор буолуохтаах этэ… Ону баара, сөптөөх эр бэрдэ баччааҥҥа диэри көстө илик. Үчүгэйдэр, кыахтаахтар бары номнуо ойохтонон, оҕолонон ырааппыт буолан иһэллэр. Бүгүн көрсүбүт Андрей Николаевиһа эмиэ…
Күннэй тугу эрэ наадалааҕын умнубуттуу, хайдах эрэ тэһийбэтэ. Бу олоххо кини эрэ оннун була илик курдук сананна. Улахан дуоһунастанан бар дьон олоҕун тупсарыан баҕарбыта хаһан да туолуо суох быһыылаах… Сымнаҕас сыттыгар умса түһэн арааһы ыатара саныы сытта.
4
Күннэй сатыы түһүнэн кэбистэ. Хата института ырааҕа суох буолан абыранна. Икки уулуссаны уҥуордаан, киин болуоссаты туораата да, биэс мэндиэмэннээх таас дьиэҕэ кэтиллэ түһэр. Учуонайдар интэлигиэннэр диэх курдук бартыбыал, паапка тутуурдаахтар. Өрүү тугу эрэ толкуйдуу сылдьар дьоһуннаах көрүҥнээхтэр. Хамнастара кыра буолан массыыналаах аҕыйах.
Институт улахан аанын аһан иһирдьэ киирбитигэр сылаас салгын ил гынна. Таҥас ыйааччы кыыс: «Хайыа, Саргылаана! Көрбөтөҕүм ыраатта, уоппускаттан кэллиҥ дуо?» – дии көрүстэ. Күннэй хойуу кырааскалаах харахтарын симириктии көрбүт мыс курдук тэтэркэй иэдэстээх кыыстыын айах атан кэпсэппитин өйдөөбөт. Ол да буоллар, сиэри ситэрэн үөрэ-көтө дорооболосто, дириэктэр баарын-суоҕун туоһуласта. Кэлэн ааспыта уонча мүнүүтэ буолбут. Хата ким да суоҕуна киирэн быһаарсарга тоҕоостоох түгэни мүччү туппатаҕына сатаныыһы.
Үһүс этээскэ тахсан, үлэлиир хоһугар киирдэ. Кырдьаҕас учуонай Матвей Николаевич ким-хайа иннинэ кэлэн, халыҥ таастаах ачыкытын кэтэн үлэлээн тигинэтэ олорор. Сэрии кэннинээҕи көлүөнэ учуонайдар бары да сүрэхтээх-бэлэстээх, туруу үлэһиттэр ээ. Саараама, аҕыйах да мүнүүтэ хойутуур диэни билбэттэр. Сэбиэскэй баартыйа ыган-түүрэн, дьарыйан-такайан үөрэппитэ бэрт буолуо. Ол да иһин сорохтор сэттэ уон саастарын лаппа аһарыахтарыгар, торуоската суох хаампат буолуохтарыгар диэри кытаахтаһан сырыттахтара.
Матвей Николаевич кыыс киирбитигэр, чаһытын көрө оҕуста. Хата бүгүн кынчарыйа көрбөтө. Кэпсэппэт бэйэтэ сымнаҕас куолаһынан: «Саргылаана Семеновна, уоппускаҕар төһө бэркэ сынньанныҥ?» – диэн ыйытан үөртэ. Тоҥкуруун, куруутун кини итэҕэһин эрэ була сатыыр адьынаттаах кырдьаҕаһы иһигэр киллэрбэт. Ол да буоллар, тугу соруйарын хайаан да толорор.
Бүгүн үчүгэй күн үүнээри гыннаҕа дуу эбэтэр табыллыбат күнүн билгэлээн манньыйара дуу. Эс, ама да кини буоллар, ону баҕас таайбатах баҕайыта ини.
Күннэй сонун уһулан көхөҕө ыйаата. Остуолугар суумкатын уураат, уруучукатын, кумааҕыларын хостоон таһаарда. Туохтан эрэ долгуйбут киһилии уһун синньигэс нарын тарбахтарын мускуйбахтаан ылла.
«Бай, куттанарым тугун сүрэй! Маннык табыллыбат! Дириэктэргэ киирэн иккиттэн биирин быһаарсан кэбиһиэххэ», – Күннэй сорунуулаахтык быһаарынаат, үлэлиир хоһуттан тиэтэйэ-саарайа тахсан барда. Матвей Николаевич «бу кыыс хайдах буоллаҕай?» диэбиттии, кэнниттэн соһуйбуттуу батыһыннара көрөн эрэ хаалла.
Хойутаабыт: дириэктэргэ ким эрэ урутаан кэлэн киирэ охсубут. Марыына саҥа кэлэн, ситэ кырааскаламматах сирэйин оҥосто олорор. Кинини көрөөт: «Туохха наадыйдыҥ?!» – диэн сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, туоһулаһа тоһуйда.
– Дорогуша, деловой кэпсэтии уһун буолааччы. Эбиэт кэнниттэн биирдэ таба тутарыҥ буолуо, – диэн Марыына билэр кыыһыгар көмөлөһүөн билиминэ, кыыһырбыттыы сыыбырҕаата.
– Бэйэтэ киирэ сырыт диэбитэ.
– Һо-һо, аны лабарааннары кабинетыгар быһа ыҥырар буолбут дуо, ол? – Марыына ордук санаатаҕа буолуо, кынчыатыы көрө-көрө, соһуйбута буолан саннын ыгдаҥнатта, төбөтүн илгиһиннэ.
– Һы, ону эн бобоору гынаҕын дуо?! – Күннэй өһүргэммиччэ өрө хабылла түстэ.
Тыл-тылларыгар киирсибэккэ киҥир-хаҥыр кэпсэтэр кэмнэригэр, тыйыс көрүҥнээх хара көстүүмнээх киһи таҕыста. Ону эрэ кэтэһэн олорбут Күннэй кэбиниэккэ сулбу ойон киирдэ. Дириэктэр хайдах эрэ кубарыйан, түрдэстэн олорорун көрөөт, төттөрү ыстанан эрдэҕинэ:
– Саргылана Семеновна, дорообо. Хайа, киһини көрөөт төттөрү ыстанаҕын дуу? – диэн Валерий Никитич намыын куолаһынан эҕэлээхтик эппитин өһүргэнэ иһиттэр да, уоскуйа быһыытыйда.
Дьон хайдах туруктаахтарын тута билэр этэ. Ама сыыстардаҕа дуо? Оннук буоллар үчүгэй этэ.
Күннэй кэпсэтиини туохтан саҕалыан билбэккэ, кэри-куру дьүһүннээх утары олоппоско олордо. Эрдэ эрэннэрбитин туоһулаһан билэ охсуон баҕарда.
– Валерий Никитич, наука кандидата буоллум.
– Истибитим. Эҕэрдэ!
– Валерий Никитич, онон салгыы лабараанныырым табыгаһа суохха дылы. Били эрэннэрбитиҥ курдук…
– Да-да, оннук. Но!.. – киэптээбиттии хоноччу туттан олорор дириэктэр кыыс быһаччы кэпсэтэргэ соруммутун сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, быһа түһэн тохтотто.
Валерий Никитич эдэр, кыраһыабай кыыһы көрөн манньыйбыта мэлийэ оҕуста. Саҥата суох ханнык эрэ докумуоннары бэрийбитэ буолла. «Көр эрэ, өссө бэҕэһээҥҥи бэтэнээски сиртэн да быкпакка сылдьан, кини курдук улахан киһини тылыттан иилэ хабан ылан, дуоһунаска олоро охсуон баҕарбыт. Өссө улахан иэстээх сылдьар хотун курдук туттубут буола-буола», – диэн сиилии санаата.
– Валерий Никитич, тугу быһаарына сылдьаргын истиэм этэ.
– Ах, да! Матвей Николаевич ыарытыйарын иһин, кини оннугар эйигин ылар былааннаах этим. Ону баара оҕонньорбут «доруобуйам көннө, аҕыс уон сааспар диэри үлэлэтиҥ» диэн модьуйсан, былааммын ыста. Аксакал учуонай билиитэ-көрүүтэ таһыччы буоларын ким да мөккүһэр кыаҕа суох. Доруобуйата эрэ мөлтөөн хаалбатар, төһө баҕарар үлэлиэн сөп. Эһиги, эдэрдэр, аһара ыксаамаҥ. Бастаан үчүгэйдик үлэлээн бэйэҕитин көрдөрө түһүҥ ээ. Эн аспирантураны бүтэрэн, кандидат буолбутуҥ үчүгэй. Аны тиэмэҕинэн кинигэтэ бэчээттэт, элбэх научнай конференцияларга кытын, устудьуоннарга лекцията аах, монографията суруй. Биһиги баар эрдэхпитинэ сүбэлэтэн-амалатан, туһанан хаал. Үрдүк дуоһунаска тиэтэйимэ.
– Оччоҕо хаһааҥҥа диэри лабараанныыбыный?
– Кыратык тулуйа түс. Сотору биһигини солбуйар кэмиҥ кэлиэҕэ.
– Биэнсийэҕэ таҕыстахпына биирдэ дуо?
– Тоҕо хадаардаһа сатыыгыный?! Үтүө сүбэбин ылыммат буоллаххына, атын үрдүк хамнастаах үлэтэ булан бар! Көҥүл демократия үйэтигэр бэйэҥ хайдах баҕарар быһаарыныыны ыларыҥ көҥүлүҥ. Ким да эйигин тутар бырааба суох.
Валерий Никитич сымнаҕас кириэһилэтин туорайыгар тиэрэ түстэ уонна тоһун биэрбит саҕа сананан үөннээхтик мүчүҥнээтэ.
– Институт дириэктэрэ эппит тылыгар туруоҕа дии саныырым. Сыыстарбыт эбиппин, – диэт Күннэй, салгыы кэпсэтэр туһата суоҕун өйдөөн, санаата түспүтүн биллэримээри төбөтүн өрө көтөҕөн, тахсан барда.
Дириэктэр соһуйан, ытыстарын эрэ нэлэтэн хаалла.
Валерий Никитич сөбүлүү көрбүт, хаанын хамсаппыт кыыһын эрэйдии-сордуу түһэн иннин ылар санаалааҕа. Онтон тугу этэрин эҥкилэ суох толорорго бэлэм буоллаҕына, эмискэ сымнаан сүрэҕин уулларыахтааҕа ээ. Уруккуттан сөбүлээн туттар тактиката бу сырыыга табыллыбата. Кыраһаабысса дириэктэрин «тылгар турбатыҥ» диэн сирэйин саатырда сатаата. Үүнэн-сайдан бардаҕына дьаһаллаах, сытыы хотун буолсук. Өссө кини кириэһилэтигэр олороору былдьаһан туруон сөп. Оччотугар туората оҕустахха ордук буолсу.
Күннэй иэдэскэ бэрдэрбит тэҥэ сананна. Валерий Никитич кинини сэниир, кыахтаах өйүүр киһитэ суох диэн атаҕастыан баҕарар эбит. «Үтүө сүбэбин ылыммат буоллаххына, атын үрдүк хамнастаах үлэтэ булан бар!» – диирэ олус кыһыылаах. Ааспыт Учуонай сэбиэтин мунньаҕар «Кэскиллээх эдэр учуонайдары үүннэрэр сыалтан, Саргылаана Семеновнаны уоппускаттан кэллэҕинэ научнай сотруднигынан үлэлэтэр былааннаахпын. Ити курдук, мантан ыла эдэр, дьоҕурдаах ыччаттарбытыгар болҕомтолоохтук сыһыаннаһар буолуохпут», – диэн араатардаан долгуппута, үөрдүбүтэ. Онто көҥдөй тыл эрэ буолан тахсан кэлэттэ. Икки сирэйдээх салайааччы кинини сорудаҕы толорооччу эрэ оҥостон илдьэ сылдьыан баҕарар. Утарыласта да, «үлэтэ булан бар!» диэн үтүрүйэн-хабырыйан, ыгар-түүрэр.
Күннэй санаата алдьанан, кыайан үлэлээбэтэ. Матвей Николаевич уонна Клара дириэктэр быһаарыныытын сибикилээн билэ охсубуттар быһыылаах. Тоҕо эрэ санаалара көтөҕүллүбүт аҕай. Кинини институттан үүрдэрэн эрэллэриттэн үөрэн эрдэхтэрэ. Арай Люция Күннэйи көрөөт, сирэйиттэн-хараҕыттан сэрэйдэҕэ буолуо, көрүдүөргэ ыҥыран таһаарда, туох буолбутун сиһилии туоһуласта.
– Суох, мин итини таах хаалларыам суоҕа. Учуонай сэбиэккэ туруорсуом. Бэйэбит иитэн таһаарбыт эдэр учуонайбытын үүрэр буоллаҕына, кинини бэйэтин түҥнэри көтүөхпүт. Эн куттаныма, санаарҕаама. Барыта үчүгэй буолуо.
Күннэй ыарахан түгэнигэр дьүөгэтэ көмөҕө илиитин ууммутуттан үөрэ түстэ. Санньыйбыт, муунтуйбут дууһата чэпчииргэ дылы буолла. Өйөбүллээх, тирэхтээх курдук сананна.
5
Күннэй дириэктэриттэн хомойбут санаата нэдиэлэ устатын тухары ааһан биэрбэккэ эрэйдээтэ. Ыксаан сэбиэдиссэйигэр Данил Тарасовичка: «Младшай научнай сотрудник штатыгар туруорус эрэ», – диэн көрдөспүтүгэр, арааһа, суолтатыгар эрэ улгумнук сөбүлэстэҕэ буолуо уонна тугу да быһаарсыбакка, нэдиэлэни быһа тэйбэҥнии сырытта. Өссө үс күн устата кэтэһэн көрөн баран туоһуласпытыгар: «Ыксаама, тоойуом, сыыйа бэйэтэ оннун булуоҕа», – диэн баран кыра оҕону албынныырдыы амаҕаччылаан, кэпсэтиини атыҥҥа көһөрө охсон кэбиспитэ. Эрэлэ суох киһи, дириэктэргэ киирбэтэҕэ да буолуо диэн сүрэҕинэн сэрэйэр. Кинини Люция эрэ көмүскэстэ, истиҥ дьүөгэтэ буоларын дьиҥ-бааччы көрдөрдө. Дьиҥэр, быдан аҕа саастаах, кэргэннэнэ сылдьыбыт, институкка өр үлэлээбит учуонай буоллаҕа дии. Саҥалыын-иҥэлиин, тутта-хапта сылдьарынан, уустук боппуруостары бэрт судургутук быһаара охсорунан да киниттэн таһыччы ордук. Эр дьон бэлэмигэр бэһирбэт, барытын бэйэтэ булар-талар билиилээх-көрүүлээх учуонай эрээри, көннөрү дьахтар дьолунан олорорго дьулуһара дьикти, өйдөммөт. Оттон Күннэй былааска дураһыйар, бэйэтин кыаҕынан, муҥ саатар тэрилтэ салайааччыта буолуохтаах. Ону улахан билсиитэ, элбэх харчыта суох да, син биир ити сыалын-соругун ситиһэ сатыыр. Ыал буоларга, оҕо төрөтөргө төрүт ыксаабат. «Улахан салайааччы буоллахпына төрөөбүт дойдубар, бар дьоммор уонна өрөспүүбүлүкэбэр быдан туһалаах киһи буолуом», – дии саныыр.
Күннэй уопсайыгар санаата түһэн, хаһааҥҥытааҕар да сылайан-элэйэн киирээт, таҥаһын да устубакка оронугар сытта. «Кандидат буоллум, инниким барыта үчүгэй буолуо» диэн эрэнэ санаабыта ханна баарый? Биир күн барытын туора сотон таһаарбыта тугун хобдоҕой! Бу курдук куруутун туга да табыллыбакка эрэйдэниэх муҥа буоллаҕа дуу? Учуонай буолуом да, чиэскэ-бочуокка, ытыс үрдүгэр сылдьыам дии саныыра. Онто олох атын күтүр буолан таҕыстаҕа ити дии. Олоҕу аһара да судургутук сыаналыыр эбит. Ол да буоллар, куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат үгэстээх. Үчүгэй дуоһунас билсиитэ-көрсүүтэ суох эдэр киһиэхэ судургутук тиксэ охсубатын дириэктэрэ оройугар түһэр гына өйдөттө. Номнуо сааһырбыт, олоҕу билбит курдук сананна.
Аан аһыллар тыаһа иһилиннэ. Кыыс тас таҥаһынан оронугар сытарыттан кыбыстан ойон турда. Люция хоһугар ырыанан анньан киирдэ. Хара өҥнөөх суумкатын туумбатыгар уурда уонна истиҥник мичээрдээтэ. Дьүөгэтэ туох эрэ үчүгэй сонуннаах кэлбитин сэрэйдэ. Тута ыйыта охсуон баҕарда эрээри тутунна. Бэйэтэ кэпсиирин кэтэһэн кулгаах-харах иччитэ буолан олордо.
– Дириэктэргэ сырыттым, – диэн Люция өр кэтэһиннэрбэккэ кыайан-хотон кэлбит курдук туттан, тугу билбитин-көрбүтүн айаҕа аһыллан кута-симэ кэпсээн киирэн барда. – Валерий Никитич миигин көрөөт, ыгылыйа түстэ. Профсоюз бэрэссэдээтэлэ тугу эрэ модьуйсаары, туруорсаары гыннаҕа диэтэҕэ буолуо. Онон туһанан: «Эдэр учуонай кыыс научнай сотрудник буолар толору бырааптаах, ону кини сөпкө туруорсар. Эн туохха олоҕуран үлэтиттэн үүрэ сатыыгыный?!» – диэн малтаччы ыйытан, уйатыгар уу киллэрдим быһыылаах. Кини да буоллар, бэрт куһаҕан сирэйдээх сымнаҕас кириэһилэтигэр кирийэн олордо. «Кыратык такайа түһэн бараммын, киниэхэ анаан хаһааммыт дуоһунаспар ылыам буоллаҕа дии. Эһиги, миигин аһара хабарҕалыа суоҕа этигит», – диэн кырдьаҕас бөрө булан куотунна.
Күннэй хараҕар дириэктэр тыйыс мөссүөнэ көстөргө, кулгааҕар «үтүө сүбэбин ылыммат буоллаххына, үрдүк хамнастаах үлэтэ булан бар!» диэн үүрэн эрэрдии эппитэ иһиллэргэ дылы буолла. Көр эрэ, кини да муннукка хааллар, ыгыллар-түүрүллэр түгэннээх эбит буоллаҕа. Люция маладьыас. Бука, Мишканы дуруускалаабыппар махтанан кыһаллан-мүһэллэн эрдэҕэ буолаахтыа. Кини бэйэтэ үрдүк дуоһунаска таласпат, дьоллоох ыал олоҕор эрэ тардыһар.
Күннэй сэрэбиэйдэтэн баран өһүргэнэ сыспыта. Хата кыл-мүччү туттуммута да үчүгэй эбит. Кыыһырсыбыта буоллар, кини туһугар ким да түбүгүрүө суох эбит. Киэбирбит дириэктэр үлэтиттэн тааҕы-таах үүрүөн сөбө. Люция сокуон хараҕар сөп түбэһиннэрэн, тойону кытта тэҥҥэ аахсар. Кини эппитэ барыта оруннаах, кырдьык кыайыылаах-хотуулаах буолан иһэр.
Дьүөгэлиилэр санаалара көнньүөрэн күлэ-сала чэйдии олордохторуна, Люция худуоһунньук хабалыара холуочук киирэн кэллэ. Арыгытын сытын биллэримээри дэлби одьукулуоннаммыт, эбиитин ыас ыстаан ынньарыҥнатар.
– Сатана уола, эмиэ иһэн кэллиҥ дуо?! – Люция киһитэ холуочугун эндэппэккэ таайар буолан, хаһыытыы көрүстэ.
Мишка буруйун билинэн, биир сиргэ тэпсэҥнээтэ, сирэйин кистии тутунна. Куттаммыттыы кылап-халап көрдө. Охсуо диэбиттии кирис гынан ылла. Хас холуочуйдаҕын ахсын мөҕүллэн-этиллэн, кэһэйбитэ бэрт буолаахтыа. Ол да буоллар өсөһөн, ньоҕойдоһон аахса, бурайса сатаабат. Ийэтиттэн дьарыллар курдук ылынар быһыылаах. Төһөнөн күүскэ түүтүн үргэтэр да, оччонон күүскэ таптыыр курдук буолан ылар, дьикти ыччат.
6
Остуоруйа дойдутунуу маҥан хаарынан бүрүллүбүт Дьокуускайга түптэлэс туманнаах тымныы түстэ. Күннэй күһүҥҥү кууркатын кэтэ сылдьар буолан тоҥон-хатан буорайда, таһырдьа таҕыстар эрэ: «Ыччу-у!» – диэн саҥа аллайбытын бэйэтэ да билбэккэ хаалар буолла. Куруутун да кэмчи харчытын дуома ичигэс, үчүгэй саҕынньах атыылаһарыгар тиийбэккэ ыксаан, хат буолан уоппуска ылан, дойдутугар бараары сакаастаабыт такситын кэтэһэ олорор дьүөгэтиттэн иэс көрдүүргэ күһэлиннэ. Люция эргинэр-урбанар буолан өрүү харчылааҕын билэр эрээри, хайдах эрэ сатамньыта суоҕуттан кыбыстан, саҥата кыайан тахсыбата. Хата, дьүөгэтэ халтаҥнык таҥна сылдьарын көрөн: «Хайа, ыалдьан хаалаары хайдах баччааҥҥа диэри куурканан сылдьаҕыный?!» – диэн саҥа аллайбытыгар эрэ:
– Дьонум дойдубуттан кыһыҥҥы таҥаспын таксинан ыыппыттарын кимнээх эрэ уоран ылбыттар, баһаалыста, харчыта иэһээ эрэ. Кытай ырыынагыттан сон атыылаһыам этэ. Ый бүтүүтэ хайаан да төлүөҕүм, – диэн кыайан быһаарбакка сылдьыбыт кыһалҕатын этэн, хайдах эрэ санаата чэпчээбиккэ дылы буолла.
– Бай, тоҕо эрдэ көрдөөбөккө кыбыстаҥныы сылдьаҕыный, ээ?! – Люция түргэн үлүгэрдик көмпүүтэр ылаары хаһааммыт харчытын ылан биэрдэ. – Бүгүн же үчүгэй сонно, бэргэһэтэ атыылас! Иэскин ыксаппаппын, кэлин харчыланнаххына төлөөр!
Сүүһүн аннынан сүргүччү көрөн турбут Күннэй сирэйэ-хараҕа сырдыы түстэ. Сабыс-саҥа тыһыынчалаах солкуобайдары илиитигэр ылан, санаата көнньүөрэн үөрэн мүчүҥнээтэ. Кэм да дьүөгэтэ эрэ абырыыр буоллаҕа дии. Дьиҥэ, саҥа ыал буолан эрэр дьоҥҥо мэһэй-таһай буола сатаабакка көһөн хаалыан, ханна да баран бүгэр сирэ суоҕа атахтыыр. Быйыл убайа куоракка судьуйа буолан үрдээн кэллэ. Бука, прокурор аҕаларын табаарыһа көмөлөстөҕө буолуо. Икки этээстээх дьиэлэрин атыылаан, үс хостоох кыбартыыра атыыласпыттара. Кинилэргэ дьукаах олоруон сөп этэ да, биирдэ эмэ ыалдьыттыы тиийдэҕинэ, саҥаһа обургу «тоҕо кэллиҥ?» диэбиттии тоҥуйдук көрсөрүн сөбүлээбэт. Хата убайа элэккэй муҥутаан үөрэн-көтөн, ханна да олордуон-туруоруон билбэккэ сүпсүгүрэ түһээччи. Дьукаах олордоллоро буоллар, Люция Мишкатынаан сокуоннайдык холбоһон, ыал буолан бу хоско быр-бааччы олоруо эбит.
Эбиитин институкка тулуйан-тэһийэн үлэлиириттэн ааһан эрэрэ санаатын хам баттыыр. Дириэктэрэ «миэстэ суох» диэн ааттаан лабараантан өрө таһаарбакка үлэлэппитэ сылтан ордон эрэр. Онон, учуонай степенэ суох эрээри, кинитээҕэр үрдүк дуоһунастаах Марыыналаах Клара эҕэлээхтик күлүү гынан кыыһырда сатыыллар. Күннэй дириэктэр эбитэ буоллар итинник мөлтөх уонна сааһырыахтарыгар диэри дуоһунастарын тутан олорор мөккүөрдээх үлэһиттэри уураталыах этэ. Кинилэр оннуларыгар саҥа идиэйэлээх, сайдыылаах эдэр каадырдары ылаттаатаҕына институт сэргэхсийиэ эбитэ буолуо. Ону баара, бэйэтэ үлэ көрдөнө сатыыр кыһалҕатыгар хаптарда. Кистии-саба хас да тэрилтэлэри кэрийтэлээн көрдө. Ботуччу хамнастаах, инникитин кэскиллээх, боччумнаах дуоһунаска дураһыйар учуонай кыыс мээнэ үлэҕэ киириэн баҕарбат. Үчүгэй үлэ көстүөр диэри лабарааннаан да эриэ буоллаҕа. Тиийиммэт-түгэммэт кэмигэр устудьуоннарга реферат суруйан, оскуола оҕолоругар репетитордаан да эбии харчы булунуоҕа.
7
Күннэй харчыламмычча күнүс Бэчээт дьиэтин остолобуойугар эбиэттээтэ уонна кытай ырыынагар бараары таҥна турдаҕына ким эрэ күүстээх илиитэ тоҥолоҕуттан тутта: «Көр эрэ, син иккистээн көрсөр күннээх эбиппин, ээ!» – диэн кэтэһэ саныыр дьокутаатын куолаһын истээт, эргиллэ түстэ. Чахчы, Андрей Николаевич илэ бэйэтинэн мүчүҥнүү турарын көрөн сүрэҕэ күүскэ тэптэ. Чэпчэки сыаналаах, халтаҥ таҥастаах сылдьарыттан кыбыста быһыытыйда.
– Саргылаана, бу хайа диэки бардыҥ?
– «Столичнай» ырыынакка, – кыыс долгуйбутун биллэримээри симиктик хардарда уонна умса көрдө.
– Тугунан бараҕыный? – диэн баран мааны бэйэлээх дьокутаат истиҥник мичээрдээн ылла.
– Оптуобуһунан бөҕө буоллаҕа дии, – Күннэй аан бастаан билсэллэригэр сэлэспиттэрэ хатыланан эрэриттэн симиттэ быһыытыйда.
– Бай, оннук буоллаҕына мин илдьэн биэрдэхпинэ сатаныыһык.
– Уой, кырдьык дуо? – Күннэй үөрэн өрө көрө түстэ. Итиччэ мааны тойон кинини сырыы аайы джибинэн таһа оонньооботох баҕайыта ини. Дьээбэлэнэн этэрэ буолуо.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70614535) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Иван Иванович Осипов
Билиҥҥи кэмҥэ эдэр учуонай, кэрэ кыыс Күннэй иннигэр олох икки суолу аһар – айылҕа маанылаабыт сытыы өйүнэн, абылыыр дьүһүнүнэн, умсугутар быһыытынан-таһаатынан саталлаахтык туһанан карьера кирилиэһин өрө дабайан үөһэ былааска тахсыы биитэр тапталлааҕыныын сирдээҕи дьолу билэн дьоһун ыал аатын ылан, удьуору салҕааһын.
Бу икки суолтан аныгы тэтимнээх үйэ кэрэ куота ханныгын талыай?
Осипов Иван Иванович
Хотун Куо
КҮННЭЙ
1
Санаарҕаабыттыы кубарыччы көрбүт халлааннаах көмүс күһүн тиийэн кэллэ. Биллэ тымныйда, тохтуу-тохтуу самыырдыыр, түүнүн хаһыҥныыр буолла. Бүгүн күлүмнүү күлбүт күн хараҥа күдээркэй былыттар быыстарыгар саста. Хотуттан күүскэ силбиэтэнэ тыалырда.
Икки этээстээх улуус киинин авиапордун таас дьиэтигэр, үс күн устата сөмөлүөт көппөккө, элбэх киһи тоҕуоруһа муһунна. Кэлэр-барар аалыҥнаһыыттан сылайан, номоҕон дьүһүннээх кыыс, ардах ибиирэригэр да кыһаммакка, таһырдьа таҕыста. Сөмөлүөт кэллэ, билиэттээх киһи Дьокуускайдаан хаалыан сөп этэ да, кыһытыан иһин, халлаан киэҥ-куоҥ далайыгар туох да көтөн иһэрэ көстүбэккэ дылы.
Эмискэ кыыс көтөр аал тыаһын иһиттэ. Киҥкиниир киэҥ халлаан хаба ортотугар туох эрэ харааран көһүннэ. Куугунас тыас улааттар улаатан барда. Сотору буолаат АН-24 сөмөлүөт бирилии-барылыы тыаһаан-ууһаан, үрдүнэн көтөн уһууран ааста уонна ырааҕынан эргийэн, авиапорт хонуутугар тиийэн түстэ. Өр кэтэспит-манаспыт билиэттээх дьон малларын-салларын туппутунан регистрациялана охсоору тиэтэйэ-саарайа суксурустулар. Билиэтэ суох дьон касса иннигэр үтүрүһэ-анньыалаһа туруна охсон кэбистилэр.
– Тохтооҥ! Болҕойон истиҥ! Бу чааһынай хампаанньа сөмөлүөтэ тустаах дьону ылаары кэллэ. Рейсовай сотору кэлиэҕэ, тулуйан кэтэһэ түһүҥ! – диэн модьу-таҕа көрүҥнээх милииссийэ уол суолларын бүөлүү турунан, аймалҕаны таһаарда.
«Эс, хайдах оннугуй! Ардахтаан кыайан көппөккө, хас да күн устата эрэйдэннибит буолбат дуо?! Итиччэ көтөн кэлбит сөмөлүөккэ хайдах кинилэр эрэ барыахтаах үһүлэрий?!» – диэн абарбыт саҥалар баргыһа түстүлэр.
Уочараттаан билиэт ылар диэни билбэт, өрүү быһа ааһа үөрэммит дьоһумсуйбут көрүҥнээх, мааны таҥастаах дьон тосполдьуһа хааман тиийэн кэлбиттэригэр, көтөр кыахтара суох ыгылыйбыт муҥнаахтар кинилэри быһа ыытымаары, бүөлүү турунан кэбистилэр. Били хап-харанан чоҕулуччу көрбүт кыыс эрэйдээҕи ким эрэ садьыйбытыгар, «Уой!» диэн саҥа аллайбытынан сырдык плащтаах хара көстүүмнээх, кытархай хаалтыстаах, кылбаччы ыраастаммыт бачыыҥкалаах хамыһаарга кэтиллэ түстэ.
– Хайа, бу туох үлүгэрэй?! Денисов, бэрээдэги көр-иһит эрэ, – көстүүмүн саҕатыгар анньыллыбыт норуодунай дьокутаат значогун көрдөрөөрү плаһын тимэхтэммэтэх, хаҥас бэгэччэгэр кыһыл көмүс чаһылаах чинэччи туттубут мааны киһи кыыһы өйөөн ылла.
Бу тэлэбиисэргэ сотору-сотору көстөр норуот дьокутаата Андрей Николаевич Архипов буоларын кыыс тута биллэ. Отутун саҥа аастар да, дьон ытыктыы-сүгүрүйэ көрөр киһилэрэ. Бүтүн өрөспүүбүлүкэ тыын боппуруостарын быһаарсар буоллаҕа. Дьүһүнүнэн да сирдэрбэт.
– Андрей Николаевич, баһаалыста, көмөлөс эрэ. Бүгүн көппөтөхпүнэ, үлэбиттэн үүрүллэбин, – диэн кыыс Архиповка өйдөнөр да түгэн биэрбэккэ ыгылыйбыт, долгуйбут куолаһынан көрдөстө.
– Оннук буоллаҕына, конечно, помогу, – дьокутаат кылбаарыйбыт ыраас хааннаах нарын кыыһы көрөн, кыыһырбыта уостан, сирэйэ-хараҕа сырдыы түстэ.
– Эн туораа, мэһэйдээмэ! – диэт, милииссийэ кыыһы холус соҕустук хонноҕуттан ылан эрдэҕинэ, «она со мной» диэн Архипов тохтотто. Милииссийэ сыыстарбытын билинэн төбөтүн кэҕис гынна уонна туора хаамта.
Кыыс сөмөлүөккэ киирбит үөрүүтүттэн аргыһын хайгыы көрдө, махтана санаата. Дьэ, үтүө майгылаах барахсан эбит. Кини тойону-хотуну тоҕо эрэ улахамсык, тыйыс дьон буолуохтара диэн толло саныыра. Ол иһин билсэ, кэпсэтэ сатаабат этэ. Арай бүгүн, Дьокуускайга көтөр баҕаттан эрэ, бэйэтэ көрдөстө. Киниттэн ураты кими да ылбатылар.
– Эн миигин хантан билэҕиний? – диэн сэргэстэһэ олорон санаата көтөҕүллүбүт Андрей Николаевич, мичээрдии-мичээрдии, туоһуласта.
– Телевизорга көрөөччүбүн, – диэтэ кыыс килбигийбиттии умса көрөн олорон.
– Бээрэ, оттон эн аатыҥ ким диэний? Баҕар, аймаҕым оҕото улааппытын билбэккэ сылдьарым буолаарай? – Андрей Николаевич кыыс кулгааҕар сыстан ыйыталаста.
– Саргылаана диэммин.
АН-24 собуоттанан, мотуора куугунуу барылаан, салгыы кэпсэтэр кыах биэрбэтэ. Сотору буолаат, сөмөлүөт үөһэ өрө көтөн тахсан, ньирилиир тыаһа эрэ иһиллэр буолла.
Күннэй былырыын кэтэхтэн аспирантураны бүтэрбитэ, быйыл кандидатскай үлэтин ситиһиилээхтик көмүскээн үөрдэ-көттө. Ити курдук үрдүк үөрэх, билии күүһүнэн үөһэ талаһан, ханнык эмэ улахан тэрилтэни салайар баҕа санаата туоларыгар бүк эрэллээх. Бөлүүн түһээн Ытык Хайа үрдүнэн көтө сылдьыбыта ону билгэлииргэ дылы…
Кыыс абыраллаах үтүө аргыһын дьэ сыныйа одууласта. Тыа уолаттарыгар холооно суох кыахтаах киһи буолара мааны таҥаһыгар эрэ буолбакка, саҥатыгар-иҥэтигэр, туттарыгар-хаптарыгар да биллэр. Улахан дуоһунастаах киһи кинилиин тэҥнээҕин курдук кэпсэтэрэ дьикти. Сорохтор киэбирэн үөһэнэн хантаарыҥныы сылдьар буолааччылар ээ. Оттон кини эйэҕэһэ-сайаҕаһа, аһыныгаһа, кэпсэтинньэҥэ сүр дии…
Күннэй эр дьону аҕатыгар, убайыгар тэҥнии көрөн, сыана быһааччы. Аҕата Сэмэн Сэмэнэбис Мэҥэ Хаҥалас улууһугар, норуот номоҕор киирэн аатырбыт Манчаары дойдутугар Сотоҕо төрөөбүт. Өй-билии, үөрэх-хаар барыта баар интэлигиэнэ. Ол бэйэтэ арыгы дьаатыгар ылларан, сордоно сылдьаахтыыр. Үлэтиттэн да тааҕы-таах үүрүллүөн сөп. Эбэтэр саастаах киһи ыалдьан охторо да манан буолбатах. Уонча сыл устата улуустарга ананан борокуруордаабыта. Ойоҕун дойдутугар кэлбиттэрэ сэттэ сыл буолла. Сэбиэскэй кэм саҕаттан, араас таһымнаах мунньахтар кэннилэриттэн арыгылаан чалбардааһын кинини иэдэтэн эрэр. Кыһалҕалаах дьон дьыалаҕа тардыллартан куота сатаан аһатар, бэл бэрик биэрэ сатыыллар. Куобах күрэҕэр барда да, аатын билбэт буола итирик кэлэр. Куобахтаах куулларын атыттар киллэрэн биэрэллэр. Ийэтэ муҥнаах эрэйдэнэн да биэрээхтиир. Эрэ итирбитин дьоҥҥо биллэримээри, уолун көмөлөһүннэрэн оронугар хам баттыыллар. Сарсыныгар Сэмэнэ өлөттөрө сытан: «Сыллыый, ааттаһабын, аны амсайыам эрэ суоҕа», – диэн элэ-была тылын биэрэр, андаҕайар. Өйдөөх кэмигэр элэккэй, дьоһуннаах киһи бэрдэ буола түһэр.
Ийэтэ барахсан эрин кэтээн-манаан, өрүү хонтуруоллаан, аҕалара биэнсийэҕэ тахсыар диэри үлэтигэр иҥнэн сырыттаҕа. Ол оннугар доруобуйатын, идэтин, майгытын-сигилитин толук уурда. Көрсүө-сэмэй, элэккэй, үөрүнньэҥ бэйэтэ кыраттан да кыыһырар-тымтар буолла. Бэл үтүөлээх учуутал ааттаах эрээри, «Акулина Васильевна эмиэ эһэтин тириитин кэппит» диэхтэригэр диэри, уруоктарыгар бэлэмэ суох кэлитэлиир, бөппүрүөктэһэр, мэник үөрэнээччилэри мөҕөр-этэр эбит. Хата аҕаларын суоппара, убайын Бииктэри кытта оскуолаҕа бииргэ үөрэммит Дьулус, ханна да бычыгыраппакка өрүү дьиэтигэр аҕала охсон биэрэн абырыыр. Ийэтэ ол иһин Дьулуһу олус сөбүлүүр.
Ийэтэ эппитин толорторо сатыыр үгэстээх. «Эр киһи тас көрүҥүн көрүмэ. Кылаабынайа, үтүө майгылаах үлэһит киһи буолуохтаах», – диэччи. Оннук да санаан эргэ таҕыстаҕа. Дьиҥэ, аҕалара сытар ынаҕы туруорбат сымнаҕас киһи эрээри, идэтин сыыһа талан кэбиспит быһыылаах. Хас биирдии ыар буруйдааҕы түрмэҕэ түбэһиннэрдэҕин ахсын, санаата-оноото алдьанар. Дьулус киэҥ көҕүстээх ыччат буолан, барытын тулуйан сырыттаҕа.
Убайа аҕатыныы сымнаҕас, элэккэй бэйэтэ следователь идэтин талыаҕыттан уонна сэттэ саастаах кыыс оҕолоох Аайа диэн быраас дьахтары ойох ылыаҕыттан, майгыта-сигилитэ уларыйда. Туга эмэ табыллыбатаҕына санаарҕыыр, тырытта кыыһырар. Хабыр хааннаах хотуускаҕа түбэһээхтээтэ быһыылаах. Кийиит Аайа таһыттан көрдөххө, көрсүө бөҕө курдук да, өһөс, тоҥуй дьахтар буоларын бүтэйдии сэрэйэр. Ол да буоллар, Бииктэр таҥаһа-саба куруук ыраас буолар, бэйэтин кыһалҕатын төрөппүттэригэр найылаабакка бэйэтэ быһаара сатыыр. Тоҕо эрэ ийэтигэр тиэстибэт буолбут. Баҕар, аҕатыттан дьалты тутта сатыыра дуу? Эмиэ да бэйэтэ ыал киһи буолан, дьиэ кэргэнин иитээри, сүүрэкэлээн эрдэҕэ. Муҥар, үлэтэ да түбүгэ-табыга, буруйданааччылары кытта күнү супту бадьыыстаһар. Ийэтэ соҕотох уолун былдьатан: «Сатана дьахтара кылбаа маҥанынан абылаан, муннуттан сиэтэ сырыттаҕа. Аны уолбун, сиэммин Сиэнчиги хоту кучуйан илдьэ барыаҕа», – диэн кийиитигэр кыһыйан-абаран этэн аһарар. Эдэр ыал олоҕор орооһуо да суох этэ…
Күннэй бэйэтин олоҕун да оҥостуммакка сылдьан, убайын сиилии олороруттан сонньуйда. Оскуоланы, университеты ортотук үөрэнэн бүтэрбитэ, онон киһиргэнэрэ суох курдук. Үс сыл устата баара-суоҕа институт лабараана. Хамнаһа кып-кыра, сотору-сотору төрөппүттэриттэн харчы көрдөһөр. Тус олоҕо да табылла илик. Ийэтэ билэрдии суоппар Дьулуска эргэ биэрэ сатыыр. Күтүөт оҥостуон күн баҕалаах: «Көрсүө-сэмэй бэртээхэй уол. Күүһэ-уоҕа, үлэһитэ, толоругаһа сүр. Эйиэхэ иҥээҥниир да, чугаһаппаккын. Үчүгэй уолу куоттарарыҥ буолуо», – диэн күллэрээччи. Кыыһым соҕотох сылдьан хаалыаҕынааҕар, бэйэ билэр уолугар эргэ таҕыстын диэхтиирэ буолуо…
Кыахтаах, өйдөөх, баай, үрдүк култууралаах эрэ эр бэрдэ кини сүрэҕин сүүйүөн сөп. Бу аттыгар олорооччу «дьээдьэ» барсыан сөп курдук. Ол эрээри уҥа илиитин тарбаҕар кыһыл көмүс биһилэх ойохтооҕун биллэрэн кыһыылаахтык кылбачыйарын бэлиэтии көрдө. Буолумуна, арыый да үчүгэй эр дьону сытыы-хотуу кыргыттар сүгүн сырытыннаран бэрт. Былдьаһа-тарыһа эрийэн хачыгыратан, иннин ыллахтара ээ. Ол да буоллар эр бэрдэ, көҥүл-босхо барбычча, сүгүн-саҕын сылдьыбакка киниэхэ иҥээҥниир дуу? Дьиктитэ диэн, сүрэҕэ тоҕо эрэ минньигэстик нүөлүйэр…
Андрей Николаевич кыыс нарын-намчы синньигэс тарбахтарын таарыйда. Соһуйбуттуу утарыта көрүстүлэр. Кыыс сүрэҕэ күүскэ тэптэ, хайдах эрэ долгуйа быһыытыйда. Ону биллэримээри, иллюминаторы одууласпыта буолла.
Сөмөлүөт биир кэм көтөн куугунуур. Аллара киэҥ-куоҥ хонуу, тыа, онон-манан күөллэр, кэбиһиилээх оттор көстөллөр. Бай, аны өрүс араастаан эрийэ-буруйа кылбайа субулунна…
– Дьокуускай кэллэ! – ким эрэ үөрэ-көтө саҥа аллайда.
АН-24 Маҥан авиапордугар түһэр тыаһа иһилиннэ. Көтөр аал абырала дьэ ити. Чаастан эрэ ордугунан көтөн күпсүтэн кэлэ оҕустулар. Массыына эбитэ буоллар үнтү сахсыллан, сылайыа-элэйиэ аҕай этилэрэ.
Күннэй саҥата суох кытай тирии суумкатын ылан аан диэки дьулуста. Аҕыйах буолан, үтүрүһүүтэ-анньыалаһыыта суох сөмөлүөттэн түспүттэригэр күһүҥҥү сөрүүн тыал кууһан ылла.
– Саргылаана, куоракка тугунан бараҕыный? – диэн дьокутаат дьоһуннаах куолаһынан ыйытта. Хата, сэнээбиттии көрбөтө, улахамсыйа туттубата.
– Такси сыаната ыарахан, онон бука оптуобустанарым буолуо, – кыыс көнөтүнэн эттэ.
Онуоха эр киһи аһына санаатаҕа буолуо, бэйэтин джибинэн илдьэн биэрэргэ тылланна.
– Даа, эчи үчүгэйин! – Күннэй үөрэн мичилийэ түстэ.
Туора эр дьонтон дьиксинии бөҕө буолар этэ да, саҥа билсибит киһитэ тугу этэригэр барытыгар сөбүлэһиэх курдук туруктанан хаалбытыттан бэйэтэ да соһуйда. Эр дьон хараҕа быраҕыллар көстүүлээх кыыс буоларын билэр. Ол эрээри хаһан да үрдүк дуоһунастаах дьону кытта ханыылаһан, айах атан кэпсэтэ илик. Онон барыта соһуччу, сонун. Салгыы хайдах туттуон, саҥарыан-иҥэриэн да билбэккэ харааччы буккулунна.
Норуот дьокутаата сололоох, улахан тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ, Саха сирин биллэр-көстөр бэлиитигэ тоҕо ханнык эрэ билбэт кыыһын бэйэтин бэртээхэй массыынатыгар олордо сатыырый? Эс, эйэҕэс, аһыныгас баай киһи олорор уопсай дьиэтигэр диэри илдьэн биэрэрэ улахан эбит. Оо, уопсай кыргыттара түбэһэ түһэн көрдөхтөрүнэ ордугурҕаан, хоп-сип бөҕөнү тарҕаталлара буолуо. Ээ, чэ! Өмүрэх эмээхсиҥҥэ дылы барыттан бары куттанан, дьиксинэн истэҕэй! Ол иһин сүүрбэ алта сааһыгар диэри соҕотох сырыттаҕа…
Андрей Николаевич күүстэрин-уохтарын, өйдөрүн-билиилэрин көрдөрө сатаан араастаан өйдөөҕүмсүйэр уолаттардааҕар чыҥха атын ээ. Бэйэтин кыаҕар эрэллээҕэ, дьаһаллааҕа тута биллэр. Көрөөт да «бу чахчы эр бэрдэ!» диэн санаа охсуллан ааспыта. Кини хас биирдии хамсаныыта-имсэниитэ, саҥата-иҥэтэ барыта лоп бааччы, истиҥ курдук көһүннэ. Оо, маннык үрдүк дуоһунастаах, баай хабалыары көрсүөн кэтэһэр да этэ. Ол гынан баран, Архипов курдуктар олус аҕыйахтар… Оттон кини бэйэтин кыаҕын, дьоҕурун, сатабылын хаһан биллэриэҕэй?! Эбэтэр өрүү бу курдук Күннэй буолан сылдьар дуу…
«Ленд крузер» киэһээҥҥи Дьокуускай аспаал суолунан сыыдамнык сырылатта. Андрей Николаевич саҥата суох олорор Саргылаана дьүһүнүн-бодотун хараҕын кырыытынан кэрэхсии көрөр. Бүөмнээн сиһилии сэлэһиэн баҕарда. Бэл, ойоҕун кытта билсэригэр бачча күүскэ долгуйбутун өйдөөбөт. Эдэрэ, сэмэйэ, нарына бэрт курдук да, төһө дьоһуннааҕа буолла… Сорох кыргыттар үчүгэй массыынаҕа олорсоот, төбөлөрө эргийэн хаалааччылар.
– Дьэ ирэ-хоро сэлэһиэххэ буоллаҕа дии. Аатыҥ Саргылаана диэн?
– Саргылаана диэн эрээри, ийэлээх аҕам кыра эрдэхпиттэн Күннэй диэн таптаан ааттыылларыгар үөрэнэн, ардыгар бэйэм ааппынан ыҥырдахтарына атыҥырыы истэбин ээ.
– Кэрэ аат, бэйэҕэр барсар. Атыннык киһи эйигин ааттыан да баҕарбат курдук.
Күннэй сөбүлээбэтэх курдук синньигэс хаастарын түрдэһиннэрбитин көрөн мунчаара түстэ. Дьэ кэм буолуо. Бэлиэр кыргыттары кытта кыайан кэпсэппэт буолбут. Арай карьеристка эбитэ буоллар, туһанаары моонньугар эриллэ түһүө эбитэ буолуо. Ону баара кыыл таба курдук тэһииргэс кыыска түбэстэ быһыылаах. Оччотугар истиҥ кэпсэтии тахсыа суох, дьиэтигэр илдьэ оҕустахха табыллыыһы.
– Ханнык аадырыска илдьэбин? – Андрей Николаевич тугу ыйыталаһыан билбэккэ олорбохтоон баран, салгыы сэлэһэр сылтаҕы булла.
– Дзержинскэй уулуссаҕа, эдэр учуонайдар уопсайдарыгар. Мантан балачча тэйиччи ээ… – Күннэй хайдах эрэ килбиктик хоруйдаата. Сөбүлээбэт боппуруоһун таарыйтаран, барбах кумуччу тутунна.
Андрей Николаевич ону кыыс кырытыннара көрдө дии санаан, хомойбут көрүҥнэннэ.
– Мин быйыл учуонай степеммин көмүскээн, наука кандидата буоллум, – диэн Күннэй эмискэ айаҕа аһыллан, бэйэтин ситиһиитин быктарда.
– Бай, бачча эдэр эрээри дуо? – Андрей Николаевич соһуйан, кыыс диэки эргиллэ түстэ.
– Оччо эдэр буолбатахпын. Сүүрбэ биэс саастаахпын ээ.
– Мин отут алта саастаахпын да, учуонай степеним суох.
– Буола да сатаабатыгыт ини.
Кэрэ кыыс Андрей Николаевич кинини сэҥээрэ көрбүтүн сүрэҕинэн таайда. Бэйэтэ да көрдө көрөөт, кэрэхсээтэ дуу? Бу киэһэ бүтүмүөн, салгыылаах буолуон баҕарда. Сөптөөх тиэмэ тула сэһэргэһэн, сүрүн сыалын ситиһэргэ далаһа бырахта. Кыахтаах киһи көмөлөс диирдии таайтаран эттэ. Итинтэн сиэттэрэн сыыйа айахтара аһыллан, күө-дьаа истиҥник сэлэһэ олордулар.
Күһүҥҥү ардах курулаччы түстэр да, киэһээҥҥи Дьокуускай ордук киэркэйбиттии, суунан-тараанан тупсан, тыһыынчанан уот лаампаларынан тырымныы сандаара көрүстэ. Килэйбит-халайбыт киин уулусса устун маҥан өҥнөөх Архипов джибэ сыыйылыннаран кэлэн, эдэр учуонайдар уопсай дьиэлэрин аттыгар тохтоото. Күннэй массыынаттан тахсаат, тиэтэйэ-саарайа хааман сэгэлдьитэн иһэн, төһө да кыбыста санаатар, кэннин эргиллэн көрдө. Андрей Николаевич массыынатын түннүгүн сэгэччи аһан кинини одуулаһа олорорун, өссө хараҕынан имнэнэрин көрөөт, долгуйбутун биллэримээри мичээрдээт, уҥа илиитинэн сапсыйда уонна аны «дьон көрөн сиилиэ» диэбиттии, бэрт чэпчэкитик үрдүк кирилиэһи тахса турда.
2
Күннэй уопсай дьиэ тимир аанын аһан иһирдьэ киирэн, вахтер эмээхсин тыйыс сирэйин көрөөт, үөрбүтэ-көппүтэ сүтэ охсон хаалла.
– Бэҕэһээ эһиги хоскутугар айдаан тахсыбыт. Хабалыаргыт дуома холуочук кэлэн түннүккүтүн алдьаппыт. Хата эр киһи элээмэтэ буолан, буруйун билинэн, бэйэтэ кэлэн оҥоро сылдьар. Кыргыттар, арыгыһыт уолаттары чугаһатымаҥ, бүгүн эрдэ утуйаарыҥ! – Күннэй үһүс этээскэ тахсаары турдаҕына вахтер, кытаанахтык батарыта көрүтэлээн, кыыһырбыт омунугар кэлэҕэйдээн ыла-ыла, саҥаран бабыгыраата.
Ол аата, Люция Мишката холуочук кэлбитин хоһугар киллэрбэтэҕэ буолуо.
– Сөп-сөп, барытын өйдөөтүм, – Күннэй эмээхсин мөҕөр-этэр тыла-өһө сытыырхайан, устунан силистэнэн-мутуктанан барыахтааҕын сэрэйэн, тэскилии эрэ охсоору хап-сабар хоруйдаат, хобулугун тыаһа тоһугуруу турда.
Кыыс оҕо өр-өтөр буолбакка үһүс этээскэ тыбыгырайан таҕыста. Хоһун аанын аһан иһирдьэ киирдэ. Оо дьэ, сэрэйбит сэрэх! Люция кыыһырбыттымтыбыт сирэйдээх олоппоһугар өйөнөн багдаллан олорор. Хабалыара саҥата-иҥэтэ суох алдьаппыт түннүгүн тааһын кытта бодьуустаһа турар.
– Хайа, бу туох буоллугут? – Күннэй биллэр да, быһаччы ыйытта.
– Аа, ничего-ничего. Түннүк тааһа алдьаммытын как положено уларыттым. Все, бу бүтэрэн эрэбин, – Мишка үнтү мөҕүллэн-этиллэн, аат эрэ харата сүөдэҥниир бэйэтэ Күннэй киирбитигэр үөрбүттүү, туттара-хаптара сыыдамсыйа түстэ.
– Бэйэм соруйан, тааһынан быраҕан алдьаппыт түннүгүм өстүөкүлэтин диэххин. Син суобаһыҥ оонньоон ситэ саҥарбаккын дуу, тугуй ээ?! – Люция хабалыара Күннэйи көрөн сирэйдиин-харахтыын сэргэхсийэ түспүтүттэн кыйаханан олоппоһуттан туран, киэр хайыста.
Мишка билигин да Күннэйи кэрэхсиирин сэрэйэр. Куруутун сакалааттаах хоруопкатын туппутунан кэлэрэ. Дьүөгэтэ ону сөбүлээбэккэ киниэхэ сыбааттаабытынан туһанан, уолу бэйэтигэр эрийэн «хап» гыннаран ылбыта.
Мишка өһүргэнэн аанын да саппакка, «тилир» гынан хаалла. Арай көрүдүөртэн: «Да ты сама виновата. Тоҕо хоскор киллэрбэтэххиний? Киинэҕэ барыахтаах этибит дии», – диэн бөппүрүөктэһэр саҥата иһилиннэ.
– Пошел, дурак! Дьэ өссө боруобалаан холуочуйан кэлэн көрөөр эрэ! – Люция хоһун аанын лип гына сабан, хатаата. – Сатана уола холуочуйан кэлэ-кэлэ, өссө миигин киинэҕэ илдьэ барыахтаах үһү.
Люция сирэйэ-хараҕа турбут, улаханнык кыыһырбыт көрүҥнээх хос иһигэр хааман тилигирээтэ. Уол бэйэтиттэн аҕа саастаах, соҕотох оҕолоох огдообо дьахтар өйүн иирдэн кэбистэҕэ үһү. Бастаан Күннэйгэ иҥээҥнээн хосторун аанын саппат буолбута. Кыраһыабай кыыс киниэхэ чугаһыа үһү дуо? Ый кэриҥэ таах туһата суох тула көтө сылдьыбыта. Көрүдүөргэ хонуталыыр да түгэннэрдээҕэ. Сааһыран эрэр Люция Мишканы аһына санаан, Күннэй суоҕар хоһугар киллэрэн чэйдэтэр, сэлэһэр буолбута. Люция «кыыспар аҕа наада. Баҕар, ыал буолан олоруохпут» диэн түгэх санаалаах этэ. Ону олоххо киллэрээри, аһара чугаһатан кэбиспитэ. Мишка сыстан баран арахсан биэрбэт ньоҕой буолан биэрдэ. Аатын-суолун алдьатар буолла. Аны кини бэйэтэ эдэр уол өйүн сүүйбүт аатыран эрэр. Кыһытыан иһин, оҕо үөскүү охсубут. Төрүү да илик оҕо дьылҕата салгыҥҥа ыйанна. Хайдах буолар? Барыта билиннэҕинэ – саат-суут! Дьон хараҕын хайдах таба көрөр! Ээ, соҕотох оҕолоох огдообо дьахтары аһара дьүүллүү, сирэй-харах анньа сатаабаттар ини. Мишка да оскуола оҕото буолбатах. Намнааҕы педучилищены бүтэрбит. Учууталлыан баҕарбакка хартыына уруһуйдаан атыылыыр. Дьоҕурдаах быһыылаах, сыстан үлэлээтэҕинэ худуоһунньук бэрдэ буолуох чинчилээх. Арай дьэ ийэ, аҕа бэлэмигэр үөскээбит куорат оҕото буолан, оттомо суоҕа бэрт. Тыаҕа тахсан, от оттуура, мас мастыыра буоллар, тиэриллэҥнээбэт буолуо этэ.
Күннэй ийэтэ биэрэн ыыппыт бэрэскилэрин сылытан аһаары, саҥата суох хоһуттан тахсан куукунаҕа барда. Манна туалет, суунар сир, куукуна, көрүдүөр – барыта уопсай. Алта киһи уочаратынан ас астанара эрэйдээх баҕайы… Хата ким да суох эбит. Гаас оһоҕу холбоон, хобордооххо бэрэскилэрин сырдьыгыната сылытан, сыт-сымар бөҕөнү таһаарда. Ол кэмҥэ түүппүлэтин тыаһа талырҕаан, сибэкки ойуулаах кыһыл өҥнөөх халааттаах ыстаараста Марыына күөстэнэ киирдэ.
– Привет, красавица! Хайа, ханна сүтэ сырыттыҥ? – Күннэйи суохтаабыттыы саҥа аллайда уонна кырааскалаах уоһун үөннээхтик мүчүҥнэттэ: – Соседкаҥ молодой художнигын эмиэ үүрдэ дуу?
Тоҥуй бэйэтэ сонун истээри сымнаабыт аҕай. Табыллыбатах олохтоох саастаах дьахтар, Люцияны «эдэр уоллаах» диэн ордугурҕуу санаан, кини туһунан хоп-сип тарҕата охсоору сэргэхсийбитэ, үөҥҥэ-күрдьэҕэҕэ тиллибитэ саҥатыгар-иҥэтигэр, туттарыгар-хаптарыгар, көрөрүгэр-истэригэр да биллэр буолбут.
Күннэй ыстаараста майгытын билэр буолан, аһаҕастык кэпсэтэртэн туттунна. Марыына да салгыы доппуруостуу сатаабата. Туһа тахсыа суоҕун өйдөөтөҕө буолуо, күөһүн оргута уураат, тыастаахтык талырҕаан тахсан барда.
Куоракка сылаалаах, туох да үчүгэйи билгэлээбэт күһүҥҥү киэһэ үөмэн кэллэ. Туох барыта хараҥа былыкка былдьаммыкка дылы буолла. Муҥар, уопсайга олорор учуонай дьахталлар бэйэ-бэйэлэриттэн ордо сатаан муҥнаналлар, өйдөспөттөр. Күннэй манна олохсуйуоҕуттан ыла хайдах эрэ туга да сатаммат курдук сананар.
Ыһаарыламмыт бэрэскилэрдээх хобордооҕун туппутунан хоһугар киирдэ. Минньигэс ас сыта кыараҕас хос иһин толорон кэбистэ. Люция санаата син көнньүөрбүт. Остуолга ас тардан бэлэмнээбит. Кыыһырбыта-тымтыбыта ханна да суох. Бааһынай хааннаах буолан эбитэ дуу, төһө да уохтаахтык кыыһырдар, түргэнник аһарына охсон, күлэн-үөрэн барааччы. Өһүргэнэ истибитин өр тута сылдьыбакка умна охсон кэбиһэринэн маладьыас.
Люция сааһынан аҕа да буоллар, Күннэйдиин сэлэһэрин астынар. Барыны бары билэ-көрө сатыыр, бэйэтэ аныгылыы туспа өйдөөх-санаалаах сытыы-хотуу кыыска сымнаҕастык, болҕомтолоохтук сыһыаннаһар. Кэлин улахан салайааччы буолуохтааҕар эрэнэр быһыылаах. Оттон бэйэтин дьиэ эрэ иһигэр дьаһаллаах, хаһаайыстыбаҕа ордук сыһыаннаах курдук сананар. Хата сэбиэскэй кэм эстэн, сонун үйэ кэлэн сэргэхситтэ. Онон Люция ордук атыы-эргиэн, эргитии-урбатыы өттүгэр дьоҕура арыллан эрэр. Бокуонньук эрин мас дьиэтин атыылаабыт. Сэттэлээх кыысчаанын бэйэтин сааһыран эрэр ийэлээх аҕатыгар илдьэн хаалларбыт. Соҕурууттан саҥа көмпүүтэрдэри сакаастаабыт. Онтун бэрт кэбэҕэстик атыылаан, үс төгүл барыһырбыт. Амтаһыйбычча, өссө элбэҕи сакаастаата. Учуонай быһыытынан институкка сыаналанар эрээри, тугу да саҥаны арыйар кыаҕа суоҕун бэйэтэ билэр. Атыттар айбыттарын сүһэн ылан, уларыта тутан-хабан, сатабыллаахтык туһанар эрэ.
– Эн биһикки аһаан баран, туох да кыһалҕата суох утуйан хаалыах. Ол быдан ордук буолуо, һы-һы, – Люция Мишка бэлэхтээбит хартыынатын одуулаһа олорон күлбүтэ буолла.
– Сарсын дириэктэрбит, дьэ, хайыыр? Наука кандидатын лабараанынан үлэлэппэтэр ханнык. Саатар, младшай научнай сотрудник буоларым баҕалаах ээ…
– Эс, кэбис. Валерий Никитич эн курдук кэскиллээх каадырын көрөн туран, ама оннук айылаах ньүдьү-балайдык быһыыламмат ини, – Люция бүтэһик бэрэскини сии олорон, кытаанах харахтарынан тургутардыы көрөн ылла.
– Дьэ ким билэр, билигин билсии-көрсүү быһаарар ээ. Дириэктэрим оннооҕор лабараанынан үлэҕэ ыларыгар, «Аҕаҥ туох үлэһитий?» диэн ыйыппыта.
Дьүөгэлиилэр эйэ дэмнээхтик аһаан бүтэн, иһиттэрин сууйан, хомуйан утуйарга бэлэмнэнэн ороннорун оҥоһуннулар. Күннэй санаата көнньүөрэн, куукунаҕа ыстаараста Марыынаны көрсүбүтүн туһунан алҕас айахтатан кэбистэ.
– Ээ, кини ордук санаан хайдах да буолуон билбэккэ дьүһүлэнии бөҕө. Дьүөгэтинээн Кларалыын: «Эдэр уолу иирдэн ылла», – дэһэн ордугурҕаан, кистии-саба мин туспунан араас хобу-сиби тарҕаталлар. «Уопсайтан үүрдэриэм» диир сураҕын истэммин, урутаан бэйэтин саба саҥардым. «Миэхэ күнүүлүүр Мишкаҕын бэйэҕэр ыл! Кини саҕа эр киһи элбэх ини!» – диэн баайсан тыыммын таһаарбытым. Син саллан куотан хаалбыта. Дьиҥэ, Мишка куһаҕана суох уол ээ. Бастаан эйиэхэ иҥээҥнии сатаабыта дии. Оттомноохтук сылдьыбыта буоллар, бука эн да чугаһатыаҥ эбитэ буолуо… Ээ, мин кырачаан кыыспын аҕалыыр баҕаттан бэйэбэр эрийэ сөрөөн ылбытым. Бачча сааспар соҕотох ийэ аатырымаары… Хайдах буолабын? – Люция суорҕанын бүрүнэн олорон, тоҥмут киһилии титирэстээн ылла. Уу-хаар баспыт харахтарын хаҥас ытыһынан ньуххарынна уонна эппиэт эрэйэн Күннэй диэки эргилиннэ.
– Мин санаабар, Мишкалыын эйэ дэмнээхтик ыал буолан олоруоххутун сөп. Эн хаһаайыстыбаннайгын, дьаһаллааххын, харчыны сатаан булаҕын. Мишка живописец бэрдэ, айылҕаны наһаа үчүгэйдик уруһуйдуур. Аны түргэн-тарҕан туттуулаах үлэһит, сорудаҕы толоругас. Кырачаан кыыскар үчүгэй аҕа буолуоҕа уонна, оҕолонноххутуна, эн тылгыттан тахсыа суох көрүҥнээх. Билиҥҥи уолаттар аҕа саастаах, дьаһаллаах, харчылаах дьахтары ойох ылаллара муодаҕа кубулуйда дии. Эн ити түгэни мүччү тутума ээ.
– Көр эрэ, эдэр эрээри олоҕу олорбут саастаах дьахтар курдук сүбэлиигин дии. Эн өйдөөх кыыскын ээ.
– Баһыыба, оттон мин эн аһаҕас майгыгын сөбүлүүбүн. Көнөтүнэн кэпсэппэт истэрэ эриэн үөн, тастара таҥара чүмэчитэ дьахталлардааҕар ордуккун.
– Һы-һы, эмиэ олус таба эттиҥ. Эн уустаан-ураннаан этэр хас биирдии тылгын, саҥаҕын-иҥэҕин истэ сылдьыбыт киһи баар ини. Бээ, таах олоруохтааҕар, хаарты-маатыскаҕа дьылҕабытын таайан көрүөх.
– Пахай, хантан сатаары?!
– Ничего подобного. Мин оҕо эрдэхпиттэн хаартылыыбын, сэрэбиэйдьиппин. Үгүс дьон олоҕун сөпкө таайаммын соһуталаабыт аҕай хотуускабын.
– Тыый, оччоҕо дьэ эрэ! – Күннэй инники олоҕун таайтара охсуон баҕаран, үчүгэйкээн, киэҥ харахтарын симириктии көрдө. Үөрэн үөһэ-аллара тыынна.
– Дьэ хотуой, хаарты-маатыска сыыспат, өрүү таба таайар, – Люция туумбатын тардарыттан сабыс-саҥа хаарты холуодатын хостоон таһаарда. Үөрүйэх үлүгэрдик имитэ-хомута тутаат, тыыр гыннарбытыгар, Күннэй куйахата күүрдэ.
– Наһаа да итинник буолбатар, һы-һы. Кырдьыгынан эттэххэ, соччо эрэммэккэ олоробун ээ… – Күннэй хаартыны быһыан кэрэйэн, саарбаҕалыырдыы төбөтүн быһа илгистэн ылла.
– Киһи олоҕо үчүгэй да, куһаҕан да өрүттэрдээх буолар баҕайыта. Онон, хаарты араастык көрдөрөн кэбистэҕинэ миэхэ өттүккүн үнтү түһэ өһүргэммэт, кыыһырбат-тымтыбат эрэ буоллаххына, эн дьылҕаҕын сэрэбиэйдээн көрөргө сөбүлэһэбин.
– Сөөп-сөп, хайдах да таай, өһүргэниэм суоҕа.
– Оччоҕо сэгэриэм, чэ быс! – Люция хайа да сэрэбиэйдьит сыгаан дьахтарыттан хаалсыа суох курдук туттан-хаптан, саҥаран-иҥэрэн соһутта.
Люция бэрт имигэстик хаартытын ырытан тырылатта. Холуода хайдах эрэ тиллэн кэлбит курдук көһүннэ.
– Хаарты-маатыска, кыыс дьылҕатын таай, – диэн ботугураат, хаартыларын тэлгэтэлии быраҕаттаабыта көтөн барыахтыы тэлээрэн, чопчу миэстэлэрин булан истилэр. – Уо, эйигин кыахтаах баай киһи бэлиэтии көрбүт. Правда, женатый, но почему-то очень заинтересовался тобой! Эн эмиэ эбит! Любовь бөҕө буолсу дии. Эйигин выше головы дуоһунаска өрө тардан таһаарыыһы. Но с ним расстанетесь друзьями. У тебя, дорогая, блестящее будущее! Эппэтэҕэ диэйэххиний… – Люция улахан сэрэбиэйдьит курдук туттар-хаптар уонна тоҕо эрэ нууччалыы эрэ саҥарар буолан хаалла: – Ух! Ну ты даешь, дорогая! Могучий покровитель любовником будет. Хотя старше тебя, но с высоким чином. От него будет сын. С карьерой, жильем проблем не будет. Но человеческого счастья, семьи так таковой… увы, не будет!
Күннэй, дөйбүт курдук, балачча саҥата суох олордо. Ама, хаарты итиччэ сөпкө таайара буолуо дуо? Саарбахтыыр да, утарсара эмиэ суохха дылы… Чахчы ойохтоох баай киһини көрүстэ, кини көмөтүнэн буор-босхо сөмөлүөтүнэн көтөн күпсүтэн кэллэ. Андрей Николаевич бэйэтин джибигэр олордон уопсайыгар диэри аҕалан биэрдэ.
– Таах-сибиэ сэрэбиэйдэтэн, тоспун ыллым.
– Эрдэ сэрэппитим буолбат дуо?
– Суох-суох, мин бэйэм буруйдаахпын… – Күннэй, уу-хаар баспыт киэҥ харахтарын кистиисаба туора соттоот, ботугураата.
3
Күннэй түүн өргө диэри утуйан быстыбата. Бу сааты-сууту! Люция үтэн-анньан көрөн эрдэҕэ. Ама да кини үрдүк дуоһунастаныан, хотун буолуон баҕарбытын иһин, сүрэ бэрт! Кэм бэйэтигэр араа-бараа саастаахтары тутуһаа ини. Оннооҕор уонча саастаах кыыстаах огдообо Люция Мишканы эрийэн ылла. Өссө киниттэн оҕолоноору сылдьар. Оттон кини курдук кэрэ кыыс бэрдэ сулумах сылдьан оҕолонуо дуо?! Суос-сымыйа! Ама, ону ким итэҕэйиэй! Люция худуоһунньуга миэхэ иҥээҥниириттэн кыйыттан эрдэҕэ.
Үрдүк сололоох киһини кытта «любовь бөҕөтө» диэн баран, «киниттэн уол оҕолоноҕун» диэбитэ буоллар, баҕар, кэм ылыныан сөп этэ. Төһө да ону кимҥэ да билиниэ суоҕун иһин, Архипов туһунан иһиттэ да долгуйар, кинини эрэ саныыр. Дьэ дьикти… Ол аата алҕас таптаан да кэбиһиэн, оччоҕо сыһыаннара дириҥээн да хаалыан сөп курдук…
Күннэйи уолаттар төһөлөөх билсэ сатаан сордоннулар этэй? Бэл преподавателлэр иҥээҥнииллэрэ. Суох, кими да бэйэтигэр чугаһаппатаҕа… Бастаан карьератын оҥостуон баҕарбыта. Куоракка эрэ хааларга дьулуһан, институкка лабараан миэстэтэ тахсыбытыгар «дьылыс» гыммыта. Дьоҕурдаах буолан, аспирантураны да ыарырҕаппатаҕа. Ол гынан баран, барыта ыксал-тиэтэл. Үчүгэйдик оннун булуор диэри институтугар иҥэн-тоҥон сылдьар санаалаах. Дьэ, төһө өр лабараанныыр…
Бириэмэ иннин диэки дьулурҕатык субуллар. Үөлээннээхтэрэ номнуо ыал буолан, оҕолонон-урууланан ырааттылар. Арай кини эрэ баччааҥҥа диэри аналлааҕын көрсө илик. Дьиҥэ, күн сарсын да ойох ылыан баҕалаах уолаттар бааллар, ээ. Эрэйдээхтэр, бары туох эрэ итэҕэстээх буолан, сириллэн иһээхтииллэр. Бастыҥ, кыахтаах, эрэллээх эр бэрдэ кинини ирдээн, хайаан да кэлиэхтээҕин эрэнэ кэтэһэр.
Баҕар, сааһырыар диэри соҕотох хаалан, оҕолонор эрэ баҕаттан оннук быһыыланыа дуо?! Саарбах буолуо ээ. Оннооҕор Люция эдэри булла дии. Хаарты оннук билгэлээбит үһү. Хата, кини эппиэтэ бэлэмэ бэрт. «Кэтэһэртэн кэлтэй буоллум» диэн аһаҕастык билиммэт. Эрдэнэ сылдьыбыт дьахталлар өр соҕотох сылдьыбаттар. Күннэй эр киһитэ суох сатаммат буолууну билэ илик. Сааһырдаҕына, кини да эдэртэн оҕолоноро ордук…
Люция Мишкаҕа тиксэрбит үтүөбэр махтаммыт аатыран сэрэбиэйдээн, киһини араас санааҕа-онооҕо түһэрдэ. Кэм да биһиги буолуохпут. Һы, хайаан баччааҥҥа диэри сэрибиэйдиир дьоҕурун биллэрбэккэ, ханна хаайа сылдьыбыта эбитэ буолла. Бүгүн олох атын үлүгэрдик тыыллан-хабыллан турбута дьэ дьикти. Итинэн кини тугу этээри гынара буолуой? Баҕар, эдэр худуоһунньук чолоҕоругар күнүүлүүрэ буолуо. Пахай, ама мин кинини кытта таптаһыам дуо?..
Күннэй түүнү сөбүлээбэт. Хоһугар соҕотох хааларыттан куттанар. Эчи, абааһы илэ бэйэтинэн субу сарбайан тахсыах курдук буолааччы. Ол да буоллар, куоракка кэм дэриэбинэтээҕэр ордук ээ. Таһырдьа уот арааһа сандаара-күндээрэ күлүмнүүрэ көрүөххэ эриэккэс! Туох эрэ таайтарыылаах, үөрүүлээх түгэҥҥэ угуйарга дылы. Куорат куугунас тыаһа-ууһа аныгы олох сайдыытын туоһута буолан биир кэм ньиргийэ олорор. Бачча сэргэххэ хайдах таах олоруоҕай? Өрүү өргө диэри үлэтин суруйан аралдьыйар. Кандидатскай үлэтин көмүскээт, аны иннэ-кэннэ бүтэн-оһон биэрбэт докторскайын кытта тиниктэһэн эрэр. Дириҥ чүөмпэ курдук муҥурун булларыа суох диэн чаҕыйбакка, чуумпу киэһэлэргэ дьаныһан дьарыктанар. Киэҥ-куоҥ билиини эбинээри, араас кэмнэр идэлээхтэрин, мындыр өйдөөхтөрүн үлэлэрин ааҕан, балачча элбэҕи билбит курдук да, билиҥҥитэ дьонугар-сэргэтигэр киһиргэнэ кэпсэнэр ситиһиитэ суох.
Орто туруу дойдуга кэлбит аналын толоро илик. Тапталлааҕын көрсөн, оҕо төрөтөн ыал буолан олорор буолуохтаах этэ… Ону баара, сөптөөх эр бэрдэ баччааҥҥа диэри көстө илик. Үчүгэйдэр, кыахтаахтар бары номнуо ойохтонон, оҕолонон ырааппыт буолан иһэллэр. Бүгүн көрсүбүт Андрей Николаевиһа эмиэ…
Күннэй тугу эрэ наадалааҕын умнубуттуу, хайдах эрэ тэһийбэтэ. Бу олоххо кини эрэ оннун була илик курдук сананна. Улахан дуоһунастанан бар дьон олоҕун тупсарыан баҕарбыта хаһан да туолуо суох быһыылаах… Сымнаҕас сыттыгар умса түһэн арааһы ыатара саныы сытта.
4
Күннэй сатыы түһүнэн кэбистэ. Хата института ырааҕа суох буолан абыранна. Икки уулуссаны уҥуордаан, киин болуоссаты туораата да, биэс мэндиэмэннээх таас дьиэҕэ кэтиллэ түһэр. Учуонайдар интэлигиэннэр диэх курдук бартыбыал, паапка тутуурдаахтар. Өрүү тугу эрэ толкуйдуу сылдьар дьоһуннаах көрүҥнээхтэр. Хамнастара кыра буолан массыыналаах аҕыйах.
Институт улахан аанын аһан иһирдьэ киирбитигэр сылаас салгын ил гынна. Таҥас ыйааччы кыыс: «Хайыа, Саргылаана! Көрбөтөҕүм ыраатта, уоппускаттан кэллиҥ дуо?» – дии көрүстэ. Күннэй хойуу кырааскалаах харахтарын симириктии көрбүт мыс курдук тэтэркэй иэдэстээх кыыстыын айах атан кэпсэппитин өйдөөбөт. Ол да буоллар, сиэри ситэрэн үөрэ-көтө дорооболосто, дириэктэр баарын-суоҕун туоһуласта. Кэлэн ааспыта уонча мүнүүтэ буолбут. Хата ким да суоҕуна киирэн быһаарсарга тоҕоостоох түгэни мүччү туппатаҕына сатаныыһы.
Үһүс этээскэ тахсан, үлэлиир хоһугар киирдэ. Кырдьаҕас учуонай Матвей Николаевич ким-хайа иннинэ кэлэн, халыҥ таастаах ачыкытын кэтэн үлэлээн тигинэтэ олорор. Сэрии кэннинээҕи көлүөнэ учуонайдар бары да сүрэхтээх-бэлэстээх, туруу үлэһиттэр ээ. Саараама, аҕыйах да мүнүүтэ хойутуур диэни билбэттэр. Сэбиэскэй баартыйа ыган-түүрэн, дьарыйан-такайан үөрэппитэ бэрт буолуо. Ол да иһин сорохтор сэттэ уон саастарын лаппа аһарыахтарыгар, торуоската суох хаампат буолуохтарыгар диэри кытаахтаһан сырыттахтара.
Матвей Николаевич кыыс киирбитигэр, чаһытын көрө оҕуста. Хата бүгүн кынчарыйа көрбөтө. Кэпсэппэт бэйэтэ сымнаҕас куолаһынан: «Саргылаана Семеновна, уоппускаҕар төһө бэркэ сынньанныҥ?» – диэн ыйытан үөртэ. Тоҥкуруун, куруутун кини итэҕэһин эрэ була сатыыр адьынаттаах кырдьаҕаһы иһигэр киллэрбэт. Ол да буоллар, тугу соруйарын хайаан да толорор.
Бүгүн үчүгэй күн үүнээри гыннаҕа дуу эбэтэр табыллыбат күнүн билгэлээн манньыйара дуу. Эс, ама да кини буоллар, ону баҕас таайбатах баҕайыта ини.
Күннэй сонун уһулан көхөҕө ыйаата. Остуолугар суумкатын уураат, уруучукатын, кумааҕыларын хостоон таһаарда. Туохтан эрэ долгуйбут киһилии уһун синньигэс нарын тарбахтарын мускуйбахтаан ылла.
«Бай, куттанарым тугун сүрэй! Маннык табыллыбат! Дириэктэргэ киирэн иккиттэн биирин быһаарсан кэбиһиэххэ», – Күннэй сорунуулаахтык быһаарынаат, үлэлиир хоһуттан тиэтэйэ-саарайа тахсан барда. Матвей Николаевич «бу кыыс хайдах буоллаҕай?» диэбиттии, кэнниттэн соһуйбуттуу батыһыннара көрөн эрэ хаалла.
Хойутаабыт: дириэктэргэ ким эрэ урутаан кэлэн киирэ охсубут. Марыына саҥа кэлэн, ситэ кырааскаламматах сирэйин оҥосто олорор. Кинини көрөөт: «Туохха наадыйдыҥ?!» – диэн сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, туоһулаһа тоһуйда.
– Дорогуша, деловой кэпсэтии уһун буолааччы. Эбиэт кэнниттэн биирдэ таба тутарыҥ буолуо, – диэн Марыына билэр кыыһыгар көмөлөһүөн билиминэ, кыыһырбыттыы сыыбырҕаата.
– Бэйэтэ киирэ сырыт диэбитэ.
– Һо-һо, аны лабарааннары кабинетыгар быһа ыҥырар буолбут дуо, ол? – Марыына ордук санаатаҕа буолуо, кынчыатыы көрө-көрө, соһуйбута буолан саннын ыгдаҥнатта, төбөтүн илгиһиннэ.
– Һы, ону эн бобоору гынаҕын дуо?! – Күннэй өһүргэммиччэ өрө хабылла түстэ.
Тыл-тылларыгар киирсибэккэ киҥир-хаҥыр кэпсэтэр кэмнэригэр, тыйыс көрүҥнээх хара көстүүмнээх киһи таҕыста. Ону эрэ кэтэһэн олорбут Күннэй кэбиниэккэ сулбу ойон киирдэ. Дириэктэр хайдах эрэ кубарыйан, түрдэстэн олорорун көрөөт, төттөрү ыстанан эрдэҕинэ:
– Саргылана Семеновна, дорообо. Хайа, киһини көрөөт төттөрү ыстанаҕын дуу? – диэн Валерий Никитич намыын куолаһынан эҕэлээхтик эппитин өһүргэнэ иһиттэр да, уоскуйа быһыытыйда.
Дьон хайдах туруктаахтарын тута билэр этэ. Ама сыыстардаҕа дуо? Оннук буоллар үчүгэй этэ.
Күннэй кэпсэтиини туохтан саҕалыан билбэккэ, кэри-куру дьүһүннээх утары олоппоско олордо. Эрдэ эрэннэрбитин туоһулаһан билэ охсуон баҕарда.
– Валерий Никитич, наука кандидата буоллум.
– Истибитим. Эҕэрдэ!
– Валерий Никитич, онон салгыы лабараанныырым табыгаһа суохха дылы. Били эрэннэрбитиҥ курдук…
– Да-да, оннук. Но!.. – киэптээбиттии хоноччу туттан олорор дириэктэр кыыс быһаччы кэпсэтэргэ соруммутун сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, быһа түһэн тохтотто.
Валерий Никитич эдэр, кыраһыабай кыыһы көрөн манньыйбыта мэлийэ оҕуста. Саҥата суох ханнык эрэ докумуоннары бэрийбитэ буолла. «Көр эрэ, өссө бэҕэһээҥҥи бэтэнээски сиртэн да быкпакка сылдьан, кини курдук улахан киһини тылыттан иилэ хабан ылан, дуоһунаска олоро охсуон баҕарбыт. Өссө улахан иэстээх сылдьар хотун курдук туттубут буола-буола», – диэн сиилии санаата.
– Валерий Никитич, тугу быһаарына сылдьаргын истиэм этэ.
– Ах, да! Матвей Николаевич ыарытыйарын иһин, кини оннугар эйигин ылар былааннаах этим. Ону баара оҕонньорбут «доруобуйам көннө, аҕыс уон сааспар диэри үлэлэтиҥ» диэн модьуйсан, былааммын ыста. Аксакал учуонай билиитэ-көрүүтэ таһыччы буоларын ким да мөккүһэр кыаҕа суох. Доруобуйата эрэ мөлтөөн хаалбатар, төһө баҕарар үлэлиэн сөп. Эһиги, эдэрдэр, аһара ыксаамаҥ. Бастаан үчүгэйдик үлэлээн бэйэҕитин көрдөрө түһүҥ ээ. Эн аспирантураны бүтэрэн, кандидат буолбутуҥ үчүгэй. Аны тиэмэҕинэн кинигэтэ бэчээттэт, элбэх научнай конференцияларга кытын, устудьуоннарга лекцията аах, монографията суруй. Биһиги баар эрдэхпитинэ сүбэлэтэн-амалатан, туһанан хаал. Үрдүк дуоһунаска тиэтэйимэ.
– Оччоҕо хаһааҥҥа диэри лабараанныыбыный?
– Кыратык тулуйа түс. Сотору биһигини солбуйар кэмиҥ кэлиэҕэ.
– Биэнсийэҕэ таҕыстахпына биирдэ дуо?
– Тоҕо хадаардаһа сатыыгыный?! Үтүө сүбэбин ылыммат буоллаххына, атын үрдүк хамнастаах үлэтэ булан бар! Көҥүл демократия үйэтигэр бэйэҥ хайдах баҕарар быһаарыныыны ыларыҥ көҥүлүҥ. Ким да эйигин тутар бырааба суох.
Валерий Никитич сымнаҕас кириэһилэтин туорайыгар тиэрэ түстэ уонна тоһун биэрбит саҕа сананан үөннээхтик мүчүҥнээтэ.
– Институт дириэктэрэ эппит тылыгар туруоҕа дии саныырым. Сыыстарбыт эбиппин, – диэт Күннэй, салгыы кэпсэтэр туһата суоҕун өйдөөн, санаата түспүтүн биллэримээри төбөтүн өрө көтөҕөн, тахсан барда.
Дириэктэр соһуйан, ытыстарын эрэ нэлэтэн хаалла.
Валерий Никитич сөбүлүү көрбүт, хаанын хамсаппыт кыыһын эрэйдии-сордуу түһэн иннин ылар санаалааҕа. Онтон тугу этэрин эҥкилэ суох толорорго бэлэм буоллаҕына, эмискэ сымнаан сүрэҕин уулларыахтааҕа ээ. Уруккуттан сөбүлээн туттар тактиката бу сырыыга табыллыбата. Кыраһаабысса дириэктэрин «тылгар турбатыҥ» диэн сирэйин саатырда сатаата. Үүнэн-сайдан бардаҕына дьаһаллаах, сытыы хотун буолсук. Өссө кини кириэһилэтигэр олороору былдьаһан туруон сөп. Оччотугар туората оҕустахха ордук буолсу.
Күннэй иэдэскэ бэрдэрбит тэҥэ сананна. Валерий Никитич кинини сэниир, кыахтаах өйүүр киһитэ суох диэн атаҕастыан баҕарар эбит. «Үтүө сүбэбин ылыммат буоллаххына, атын үрдүк хамнастаах үлэтэ булан бар!» – диирэ олус кыһыылаах. Ааспыт Учуонай сэбиэтин мунньаҕар «Кэскиллээх эдэр учуонайдары үүннэрэр сыалтан, Саргылаана Семеновнаны уоппускаттан кэллэҕинэ научнай сотруднигынан үлэлэтэр былааннаахпын. Ити курдук, мантан ыла эдэр, дьоҕурдаах ыччаттарбытыгар болҕомтолоохтук сыһыаннаһар буолуохпут», – диэн араатардаан долгуппута, үөрдүбүтэ. Онто көҥдөй тыл эрэ буолан тахсан кэлэттэ. Икки сирэйдээх салайааччы кинини сорудаҕы толорооччу эрэ оҥостон илдьэ сылдьыан баҕарар. Утарыласта да, «үлэтэ булан бар!» диэн үтүрүйэн-хабырыйан, ыгар-түүрэр.
Күннэй санаата алдьанан, кыайан үлэлээбэтэ. Матвей Николаевич уонна Клара дириэктэр быһаарыныытын сибикилээн билэ охсубуттар быһыылаах. Тоҕо эрэ санаалара көтөҕүллүбүт аҕай. Кинини институттан үүрдэрэн эрэллэриттэн үөрэн эрдэхтэрэ. Арай Люция Күннэйи көрөөт, сирэйиттэн-хараҕыттан сэрэйдэҕэ буолуо, көрүдүөргэ ыҥыран таһаарда, туох буолбутун сиһилии туоһуласта.
– Суох, мин итини таах хаалларыам суоҕа. Учуонай сэбиэккэ туруорсуом. Бэйэбит иитэн таһаарбыт эдэр учуонайбытын үүрэр буоллаҕына, кинини бэйэтин түҥнэри көтүөхпүт. Эн куттаныма, санаарҕаама. Барыта үчүгэй буолуо.
Күннэй ыарахан түгэнигэр дьүөгэтэ көмөҕө илиитин ууммутуттан үөрэ түстэ. Санньыйбыт, муунтуйбут дууһата чэпчииргэ дылы буолла. Өйөбүллээх, тирэхтээх курдук сананна.
5
Күннэй дириэктэриттэн хомойбут санаата нэдиэлэ устатын тухары ааһан биэрбэккэ эрэйдээтэ. Ыксаан сэбиэдиссэйигэр Данил Тарасовичка: «Младшай научнай сотрудник штатыгар туруорус эрэ», – диэн көрдөспүтүгэр, арааһа, суолтатыгар эрэ улгумнук сөбүлэстэҕэ буолуо уонна тугу да быһаарсыбакка, нэдиэлэни быһа тэйбэҥнии сырытта. Өссө үс күн устата кэтэһэн көрөн баран туоһуласпытыгар: «Ыксаама, тоойуом, сыыйа бэйэтэ оннун булуоҕа», – диэн баран кыра оҕону албынныырдыы амаҕаччылаан, кэпсэтиини атыҥҥа көһөрө охсон кэбиспитэ. Эрэлэ суох киһи, дириэктэргэ киирбэтэҕэ да буолуо диэн сүрэҕинэн сэрэйэр. Кинини Люция эрэ көмүскэстэ, истиҥ дьүөгэтэ буоларын дьиҥ-бааччы көрдөрдө. Дьиҥэр, быдан аҕа саастаах, кэргэннэнэ сылдьыбыт, институкка өр үлэлээбит учуонай буоллаҕа дии. Саҥалыын-иҥэлиин, тутта-хапта сылдьарынан, уустук боппуруостары бэрт судургутук быһаара охсорунан да киниттэн таһыччы ордук. Эр дьон бэлэмигэр бэһирбэт, барытын бэйэтэ булар-талар билиилээх-көрүүлээх учуонай эрээри, көннөрү дьахтар дьолунан олорорго дьулуһара дьикти, өйдөммөт. Оттон Күннэй былааска дураһыйар, бэйэтин кыаҕынан, муҥ саатар тэрилтэ салайааччыта буолуохтаах. Ону улахан билсиитэ, элбэх харчыта суох да, син биир ити сыалын-соругун ситиһэ сатыыр. Ыал буоларга, оҕо төрөтөргө төрүт ыксаабат. «Улахан салайааччы буоллахпына төрөөбүт дойдубар, бар дьоммор уонна өрөспүүбүлүкэбэр быдан туһалаах киһи буолуом», – дии саныыр.
Күннэй уопсайыгар санаата түһэн, хаһааҥҥытааҕар да сылайан-элэйэн киирээт, таҥаһын да устубакка оронугар сытта. «Кандидат буоллум, инниким барыта үчүгэй буолуо» диэн эрэнэ санаабыта ханна баарый? Биир күн барытын туора сотон таһаарбыта тугун хобдоҕой! Бу курдук куруутун туга да табыллыбакка эрэйдэниэх муҥа буоллаҕа дуу? Учуонай буолуом да, чиэскэ-бочуокка, ытыс үрдүгэр сылдьыам дии саныыра. Онто олох атын күтүр буолан таҕыстаҕа ити дии. Олоҕу аһара да судургутук сыаналыыр эбит. Ол да буоллар, куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат үгэстээх. Үчүгэй дуоһунас билсиитэ-көрсүүтэ суох эдэр киһиэхэ судургутук тиксэ охсубатын дириэктэрэ оройугар түһэр гына өйдөттө. Номнуо сааһырбыт, олоҕу билбит курдук сананна.
Аан аһыллар тыаһа иһилиннэ. Кыыс тас таҥаһынан оронугар сытарыттан кыбыстан ойон турда. Люция хоһугар ырыанан анньан киирдэ. Хара өҥнөөх суумкатын туумбатыгар уурда уонна истиҥник мичээрдээтэ. Дьүөгэтэ туох эрэ үчүгэй сонуннаах кэлбитин сэрэйдэ. Тута ыйыта охсуон баҕарда эрээри тутунна. Бэйэтэ кэпсиирин кэтэһэн кулгаах-харах иччитэ буолан олордо.
– Дириэктэргэ сырыттым, – диэн Люция өр кэтэһиннэрбэккэ кыайан-хотон кэлбит курдук туттан, тугу билбитин-көрбүтүн айаҕа аһыллан кута-симэ кэпсээн киирэн барда. – Валерий Никитич миигин көрөөт, ыгылыйа түстэ. Профсоюз бэрэссэдээтэлэ тугу эрэ модьуйсаары, туруорсаары гыннаҕа диэтэҕэ буолуо. Онон туһанан: «Эдэр учуонай кыыс научнай сотрудник буолар толору бырааптаах, ону кини сөпкө туруорсар. Эн туохха олоҕуран үлэтиттэн үүрэ сатыыгыный?!» – диэн малтаччы ыйытан, уйатыгар уу киллэрдим быһыылаах. Кини да буоллар, бэрт куһаҕан сирэйдээх сымнаҕас кириэһилэтигэр кирийэн олордо. «Кыратык такайа түһэн бараммын, киниэхэ анаан хаһааммыт дуоһунаспар ылыам буоллаҕа дии. Эһиги, миигин аһара хабарҕалыа суоҕа этигит», – диэн кырдьаҕас бөрө булан куотунна.
Күннэй хараҕар дириэктэр тыйыс мөссүөнэ көстөргө, кулгааҕар «үтүө сүбэбин ылыммат буоллаххына, үрдүк хамнастаах үлэтэ булан бар!» диэн үүрэн эрэрдии эппитэ иһиллэргэ дылы буолла. Көр эрэ, кини да муннукка хааллар, ыгыллар-түүрүллэр түгэннээх эбит буоллаҕа. Люция маладьыас. Бука, Мишканы дуруускалаабыппар махтанан кыһаллан-мүһэллэн эрдэҕэ буолаахтыа. Кини бэйэтэ үрдүк дуоһунаска таласпат, дьоллоох ыал олоҕор эрэ тардыһар.
Күннэй сэрэбиэйдэтэн баран өһүргэнэ сыспыта. Хата кыл-мүччү туттуммута да үчүгэй эбит. Кыыһырсыбыта буоллар, кини туһугар ким да түбүгүрүө суох эбит. Киэбирбит дириэктэр үлэтиттэн тааҕы-таах үүрүөн сөбө. Люция сокуон хараҕар сөп түбэһиннэрэн, тойону кытта тэҥҥэ аахсар. Кини эппитэ барыта оруннаах, кырдьык кыайыылаах-хотуулаах буолан иһэр.
Дьүөгэлиилэр санаалара көнньүөрэн күлэ-сала чэйдии олордохторуна, Люция худуоһунньук хабалыара холуочук киирэн кэллэ. Арыгытын сытын биллэримээри дэлби одьукулуоннаммыт, эбиитин ыас ыстаан ынньарыҥнатар.
– Сатана уола, эмиэ иһэн кэллиҥ дуо?! – Люция киһитэ холуочугун эндэппэккэ таайар буолан, хаһыытыы көрүстэ.
Мишка буруйун билинэн, биир сиргэ тэпсэҥнээтэ, сирэйин кистии тутунна. Куттаммыттыы кылап-халап көрдө. Охсуо диэбиттии кирис гынан ылла. Хас холуочуйдаҕын ахсын мөҕүллэн-этиллэн, кэһэйбитэ бэрт буолаахтыа. Ол да буоллар өсөһөн, ньоҕойдоһон аахса, бурайса сатаабат. Ийэтиттэн дьарыллар курдук ылынар быһыылаах. Төһөнөн күүскэ түүтүн үргэтэр да, оччонон күүскэ таптыыр курдук буолан ылар, дьикти ыччат.
6
Остуоруйа дойдутунуу маҥан хаарынан бүрүллүбүт Дьокуускайга түптэлэс туманнаах тымныы түстэ. Күннэй күһүҥҥү кууркатын кэтэ сылдьар буолан тоҥон-хатан буорайда, таһырдьа таҕыстар эрэ: «Ыччу-у!» – диэн саҥа аллайбытын бэйэтэ да билбэккэ хаалар буолла. Куруутун да кэмчи харчытын дуома ичигэс, үчүгэй саҕынньах атыылаһарыгар тиийбэккэ ыксаан, хат буолан уоппуска ылан, дойдутугар бараары сакаастаабыт такситын кэтэһэ олорор дьүөгэтиттэн иэс көрдүүргэ күһэлиннэ. Люция эргинэр-урбанар буолан өрүү харчылааҕын билэр эрээри, хайдах эрэ сатамньыта суоҕуттан кыбыстан, саҥата кыайан тахсыбата. Хата, дьүөгэтэ халтаҥнык таҥна сылдьарын көрөн: «Хайа, ыалдьан хаалаары хайдах баччааҥҥа диэри куурканан сылдьаҕыный?!» – диэн саҥа аллайбытыгар эрэ:
– Дьонум дойдубуттан кыһыҥҥы таҥаспын таксинан ыыппыттарын кимнээх эрэ уоран ылбыттар, баһаалыста, харчыта иэһээ эрэ. Кытай ырыынагыттан сон атыылаһыам этэ. Ый бүтүүтэ хайаан да төлүөҕүм, – диэн кыайан быһаарбакка сылдьыбыт кыһалҕатын этэн, хайдах эрэ санаата чэпчээбиккэ дылы буолла.
– Бай, тоҕо эрдэ көрдөөбөккө кыбыстаҥныы сылдьаҕыный, ээ?! – Люция түргэн үлүгэрдик көмпүүтэр ылаары хаһааммыт харчытын ылан биэрдэ. – Бүгүн же үчүгэй сонно, бэргэһэтэ атыылас! Иэскин ыксаппаппын, кэлин харчыланнаххына төлөөр!
Сүүһүн аннынан сүргүччү көрөн турбут Күннэй сирэйэ-хараҕа сырдыы түстэ. Сабыс-саҥа тыһыынчалаах солкуобайдары илиитигэр ылан, санаата көнньүөрэн үөрэн мүчүҥнээтэ. Кэм да дьүөгэтэ эрэ абырыыр буоллаҕа дии. Дьиҥэ, саҥа ыал буолан эрэр дьоҥҥо мэһэй-таһай буола сатаабакка көһөн хаалыан, ханна да баран бүгэр сирэ суоҕа атахтыыр. Быйыл убайа куоракка судьуйа буолан үрдээн кэллэ. Бука, прокурор аҕаларын табаарыһа көмөлөстөҕө буолуо. Икки этээстээх дьиэлэрин атыылаан, үс хостоох кыбартыыра атыыласпыттара. Кинилэргэ дьукаах олоруон сөп этэ да, биирдэ эмэ ыалдьыттыы тиийдэҕинэ, саҥаһа обургу «тоҕо кэллиҥ?» диэбиттии тоҥуйдук көрсөрүн сөбүлээбэт. Хата убайа элэккэй муҥутаан үөрэн-көтөн, ханна да олордуон-туруоруон билбэккэ сүпсүгүрэ түһээччи. Дьукаах олордоллоро буоллар, Люция Мишкатынаан сокуоннайдык холбоһон, ыал буолан бу хоско быр-бааччы олоруо эбит.
Эбиитин институкка тулуйан-тэһийэн үлэлиириттэн ааһан эрэрэ санаатын хам баттыыр. Дириэктэрэ «миэстэ суох» диэн ааттаан лабараантан өрө таһаарбакка үлэлэппитэ сылтан ордон эрэр. Онон, учуонай степенэ суох эрээри, кинитээҕэр үрдүк дуоһунастаах Марыыналаах Клара эҕэлээхтик күлүү гынан кыыһырда сатыыллар. Күннэй дириэктэр эбитэ буоллар итинник мөлтөх уонна сааһырыахтарыгар диэри дуоһунастарын тутан олорор мөккүөрдээх үлэһиттэри уураталыах этэ. Кинилэр оннуларыгар саҥа идиэйэлээх, сайдыылаах эдэр каадырдары ылаттаатаҕына институт сэргэхсийиэ эбитэ буолуо. Ону баара, бэйэтэ үлэ көрдөнө сатыыр кыһалҕатыгар хаптарда. Кистии-саба хас да тэрилтэлэри кэрийтэлээн көрдө. Ботуччу хамнастаах, инникитин кэскиллээх, боччумнаах дуоһунаска дураһыйар учуонай кыыс мээнэ үлэҕэ киириэн баҕарбат. Үчүгэй үлэ көстүөр диэри лабарааннаан да эриэ буоллаҕа. Тиийиммэт-түгэммэт кэмигэр устудьуоннарга реферат суруйан, оскуола оҕолоругар репетитордаан да эбии харчы булунуоҕа.
7
Күннэй харчыламмычча күнүс Бэчээт дьиэтин остолобуойугар эбиэттээтэ уонна кытай ырыынагар бараары таҥна турдаҕына ким эрэ күүстээх илиитэ тоҥолоҕуттан тутта: «Көр эрэ, син иккистээн көрсөр күннээх эбиппин, ээ!» – диэн кэтэһэ саныыр дьокутаатын куолаһын истээт, эргиллэ түстэ. Чахчы, Андрей Николаевич илэ бэйэтинэн мүчүҥнүү турарын көрөн сүрэҕэ күүскэ тэптэ. Чэпчэки сыаналаах, халтаҥ таҥастаах сылдьарыттан кыбыста быһыытыйда.
– Саргылаана, бу хайа диэки бардыҥ?
– «Столичнай» ырыынакка, – кыыс долгуйбутун биллэримээри симиктик хардарда уонна умса көрдө.
– Тугунан бараҕыный? – диэн баран мааны бэйэлээх дьокутаат истиҥник мичээрдээн ылла.
– Оптуобуһунан бөҕө буоллаҕа дии, – Күннэй аан бастаан билсэллэригэр сэлэспиттэрэ хатыланан эрэриттэн симиттэ быһыытыйда.
– Бай, оннук буоллаҕына мин илдьэн биэрдэхпинэ сатаныыһык.
– Уой, кырдьык дуо? – Күннэй үөрэн өрө көрө түстэ. Итиччэ мааны тойон кинини сырыы аайы джибинэн таһа оонньооботох баҕайыта ини. Дьээбэлэнэн этэрэ буолуо.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70614535) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
