Читать онлайн книгу «Таатта оҕото Дьаралыктыйа Былатыан» автора Сборник 70614049

Таатта оҕото Дьаралыктыйа Былатыан
В. Б. Окорокова
Валерий Николаевич Луковцев
Бу кинигэҕэ саха норуотун улуу уолун П.А. Ойуунускайы (1893–1939) киһи быһыытынан арыйар уонна хайдах олоҕу олорон ааспытын көрдөрөр ахтыылар киирдилэр. Бу ахтыыларга билиҥҥи ааҕааччы П.А. Ойуунускай кэрэ сэбэрэтин, майгытын-сигилитин уратытын уонна хайдахтаах үтүөкэннээх киһи буоларын илэ-бааччы билиэ, сэргиэ.
В книгу вошли воспоминания о великом сыне якутского народа П.А. Ойунском (1893–1939), раскрывающие его личность как человека, рассказывающие, как он прожил свою непростую жизнь. В этих мемуарах современный читатель увидит в Ойунском человека с прекрасной душой, характером, большим сердцем.


Таатта оҕото Дьаралыктыйа Былатыан

ААН ТЫЛ
Платон Алексеевич Ойуунускай (1893–1939) – саха норуотун чулуу киһитэ, төлөннөөх революционер, бөдөҥ государственнай деятель, улуу суруйааччы уонна улахан учуонай. Ама ханнык саха тыллаах кинини билбэт буолуой?! Саха оҕото бэрт кыра сааһыттан кини аатын истэн, айымньыларын үөрэтэн, ааҕан улааттаҕа.
Улуу дьон, ордук суруйааччылар олохторун киһи эрэ барыта олус интэриэһиргиир, билиэн-көрүөн баҕарар: кини дьүһүнэ, таҥаһа-саба, майгыта-сигилитэ, дьиэ кэргэнигэр, доҕотторугар, дьоҥҥо сыһыана хайдах этэй диэн. Билиҥҥи көлүөнэ дьонугар сурукка тиһиллибит тыллаах-өстөөх П.А. Ойуунускай мэтириэттэн күлэ олорор, эбэтэр боруонсаҕа кутуллубут пааматынньык буолан, киһи санаан да көрбөт, тиийбэт да чымаан чыпчаалыгар, далай ырааҕар баар курдук. Оннооҕор Ойуунускай бэйэтин көлүөнэтин дьоно кинини чугастан көрүөхтэрин-билиэхтэрин сүрдээҕин баҕараллар уонна билсэн-көрсөн баран, бу улуу киһи бэрт боростуойун, судургутун, кэрэтин билэн соһуйаллар, үөрэллэр эбит. Кимнээҕэр да сытыы өйдөөх, үгүс үтүөҕэ, кэрэҕэ дьулуһуулаах киһи сырдык хараҕын чаҕылхай уотун бары бэлиэтии көрөллөр эбит. Ол курдук А. Мординов маннык ахтыбыт: «…биирдэ Платон Алексеевичка: «Дьиибэ да харахтаах киһигин», – диэбитим. «Ол хараҕым хайдаҕый?» – диэтэ. Онуоха мин: «Киһи эрэ хараҕыттан ураты, туспа харахтааххын», – диэтим. Киһим: «Киһи хараҕын курдук буоллар ордук буолуо эбит дии, дыҕаар», – диэбитэ…
Эдэркээн сааһыттан П.А. Ойуунускай ыра санаа оҥостубут баҕатын толорон, саха норуота хараҥаттан, батталтан тахсан, саҥа олоҕу тутарын туһугар охсуспута, үлэлээбитэ. Кини табаарыстарын кытта дойдуларыгар өрөспүүбүлүкэ статуһун ылыыга үлэлээн 1922 с. САССР тэрийбиттэрэ. Ол иһин кинилэргэ саха норуотун махтала уҕараабат.
Ойуунускай оҕо эрдэҕиттэн олоҥхону сөбүлүүрэ. Доҕоругар Максим Аммосовка 1917 с. суругар олоҥхо ис хоһоонун быһаарбыт уонна эппит: «Якут был исключительно поэт… Наша будущность в совершенном развитии этой поэзии… и сделать общечеловеческим достоянием. Кто откажет в своеобразной прелести слога содержания нашей сказки (олонхо)?» Кини эмиэ этэр-тыынар баҕалаах буолан кэлбитин туһунан хоһоонугар этэн туран бэйэтин олоҥхолуу ааттанар – Таатта оҕото Дьаралыктыйа Былатыан. «Урукку кэм эбитэ буоллар олоҥхоһут буолуохтаах этим» диэн күлэр эбит. Ол да буоллар «Дьулуруйар Ньургун Боотур» курдук улахан олоҥхону суруйбут киһи улуу олоҥхоһут буолара саарбахтаммат. Аҥаардас бу айыытынан да кини өлбөт-сүппэт аатын билиннэрдэҕэ, өтө көрүүтэ туолан, саха норуота аан дойдуга олоҥхотунан аатырарын ситистэҕэ.
П.А. Ойуунускай кылгас буолан баран баай ис хоһоонноох чаҕылхай олоҕу олорбута. Кини олоҕор өрө тахсыы, дьоллоох буолуу түгэннэрэ үгүс этилэр, ол эрээри кини олоҕо олус ыарахан этэ уонна трагическай түмүктээх буолбута. «Норуот өстөөҕө» диэн олоҕо суох буруйданан аата сүүрбэччэ сыл устата ааттаммат буолбута. Ол да буоллар, П.А. Ойуунускай бэйэтин дьылҕатын уонна төрөөбүт норуотугар суолтатын өтө көрбүтүн курдук, кини тиллибитэ:
Үс саха төрүөҕэр
Үөрүүлээх күнүгэр
Мин ырыам ылланыа,
Мин аатым ааттаныа…
Ойуунускай айымньыларынан саха норуота баарын тухары аата ааттана туруоҕа!

    Варвара Борисовна Окорокова,
    филологическай наука дуоктара, профессор

1 баһа. П.А. ОЙУУНУСКАЙ ТӨРҮТТЭРЭ УОННА ДЬИЭ КЭРГЭНЭ

С.П. Ойунская
Родословная Слепцовых-Хоочугур
…В трудах академика С.А. Токарева несколько раз упоминается имя Орюкана Секуева (Сөөкүйээн уола Өрүүкээн), который является общим предком таттинских родов Слепцовых и Сивцевых: «…тойон средней руки стоял во главе одного из батулинских родов. Но он отличался необыкновенной драчливостью. Это был типичный представитель старой якутской военно-рабовладельческой знати, главное занятие свое видевший в грабительских набегах на окружающее население. Имя этого Орюкана не раз встречается на разных документах в числе «лутчих людей» (тойонов) Батулинской волости. Но еще чаще его имя, начиная с 1660-х годов, попадается в разных жалобах челобитных якутов той же Батулинской и других волостей». Орюкан был схвачен и доставлен в Якутский острог, где он после суда был четвертован, его стороннники были повешены. Имя осталось в документах и устных преданиях… А род не прервался – в одном колене угасал, в другом колене разрастался.
Однажды двоюродная сестра Прасковья Аянитова, дочь родной сестры папы, взяла меня с собой в Татту, это было в 1948 г., там я впервые увидела родню по линии папы… Меня поразили двоюродные братья отца – Иван и Гаврил Слепцовы, смуглые до черноты, с иссиня-черными буйными кудрями… Говорят, что мой дед Хоочугур Алексей тоже был очень смуглым и кудрявым. Помню как удивилась, когда увидела родню папы по материнской линии – белолицых, русоволосых, светлоглазых (чоккуруос харахтаах) бабушек. Говорят, бабушка Евдокия тоже была похожа на них… В отце преобладала материнская кровь.
Первую запись по «древу» рода Слепцовых я зафиксировала в 1965 г. от двоюродного брата П.А. Ойунского Гаврила Слепцова. Я тогда третий год работала в ИЯЛИ в секторе литературы и фольклора у Г.У. Эргиса.
Самым дальним предком был Нойохо Тураах (1709 г.р.), у него было три сына: Сабырый, Бочона (1745 г.р.), Күүтүмньү (1766–1834)…
Опираясь на «Родословную якутов Ботурусского улуса» (1993) Ф. Захарова, Г.В. Попов написал книгу «Хантан хааннаахпытый?» (1994) об истоках родословной классиков и народных писателей якутской литературы. И выходит так, что и А.Е. Кулаковский-Өксөкүлээх, и Алампа Софронов, и Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа, и Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон, и Платон Ойунский родственны не только по писательскому духу, но и по крови, они происходят от одного корня…
Элэйбэ Бүөтүр – это родной дед Платона Алексеевича Ойунского, Хоочугур Өлөксөй – отец писателя.
Старший брат Хоочугура Бас Нээстээр имел 4-х сыновей и дочь, один из сыновей (Афанасий) – 5-х сыновей и 2-х дочек, а другой сын (Дмитрий) – 3-х сыновей и дочь. Теперь от этой восходящей Бас-Слепцовых большое потомство. Младший брат Хоочугура Хара Сүөдэр имел двух сыновей, но один не оставил потомства, а второй (Иван) – от двух дочерей имеет многочисленное потомство Собакиных-Слепцовых и Владимировых, среди них известный борец, мастер спорта Калистрат Владимиров.


Интересна и ветвь от Күүтүмньү, который был крещен как Федор Слепцов (1766–1834), он младше родного брата Бочоны на 21 год. И недаром его имя «Долгожданный»… От него родилось 4 сына: Петр (Толбон), 1801 г.р., Дмитрий, 1807 г.р., Николай (Кууһайдыыр Уус), 1813 г.р., Платон, 1814 г.р. У Петра и Дмитрия было по одному сыну, Кууһайдыыр Уус имел 2-х сыновей, его старший сын Савва, 1840 г.р., имел 4-х сыновей и дочь.
Самый младший из братьев Платон имел одного сына и трех дочерей, его сын Нестор, 1846 г.р., был многодетным – 5 сыновей и 2 дочери. Из трех дочерей Платона старшая – Прасковья Давыдова является матерью первой якутской детской писательницы Веры Дмитриевны Давыдовой, Ульяна старшая и Ульяна младшая были выданы замуж за жителей Хатылинского рода Соловьевых. По рассказам Надежды Осиповны Аржаковой, внучки Ульяны Старшей, в детские годы Платон Ойунский летом приезжал в Мырылу к своим тетям: купался на реке Амге, поднимался на гору Тэйэр Хайа… Сын Ульяны Старшей, ровесник моего отца, Нестор Саввич Соловьев был ревкомовцем, погиб в годы гражданской войны…
Нестор Платонович Слепцов был головой Ботурусского улуса, богач-скотовод – имел около 700 голов скота, детям дал образование, умер в 1933 г. Михаил-первый оставил 3-х сыновей и 3-х дочерей, Михаил Нестерович-второй был холост. Годы революции и гражданской войны разметали большую семью, братья стали по обе стороны баррикады: Михаил-первый, сторонник белобандитского движения, Михаил-второй, член РКП(б), замучен белобандитами в 1921 г. Светлой памяти Михаила Нестеровича Слепцова отец посвятил рассказ «Сүрэх», памяти М.Н. Слепцова и памяти родного брата Никиты Алексеевича Слепцова посвящено стихотворение «Өлбүттэр ааттарыгар». Михаил Нестерович-младший стал прототипом Кеши Тускаева в романе Эрилик Эристина «Маарыкчаан ыччаттара».
Трагична и судьба старшей дочери головы Нестора – Марии Нестеровны Егасовой, она против воли отца вышла замуж за сына бедняка, учителя Елпидифора Егасова, который впоследствии попал в первую волну репрессий 1921 г. и был расстрелян… Это был очень интеллигентный, мягкий, добрый человек. Он настоял на том, чтобы юный Платон учился дальше, помогал ему и морально, и материально… По трагической случайности своей судьбы Егасов стал отрицательным персонажем романа Эрилик Эристина «Марыкчанские ребята».
У Егасовых была единственная дочь, Зинаида Елпидифоровна Егасова, типичная сельская учительница, несмотря ни на что по своим подвижническим трудам, удостоенная высокой награды – ордена «Знак Почета». Она умерла в 1983 г., бездетная… Прямых потомков от рода головы Нестора Слепцова почти никого нет… Незадолго до смерти Мария Нестеровна, как ее называли Мааһа Эмээхсин, гостила у нас в городе, была на крестинах нашего первенца. Как она рада была, что у ее любимца Платона родился внук Платон. Как раз в те годы были напечатаны книги отца, так она, буквально не выпускала их из рук: читала, целовала страницы, плакала и радовалась: «Оҕом Былатыан тыыннаах… Саҥарар, кэпсэтэр!».
Теперь обратимся непосредственно к прямым потомкам Хоочугур-Слепцовых.
Алексей Петрович Слепцов-Хоочугур был женат дважды, первая жена умерла после родов, оставив трех сыновей, вторая жена Евдокия Ивановна (в девичестве Унарова), была из соседнего Жулейского наслега. Жизнерадостная, энергичная, волевая, хороший знаток народной мудрости, певунья и мастерица на все руки, она родила супругу трех сыновей и четырех дочерей – вместе с мужем подняла и вывела в люди всех 10-х детей. В своей автобиографии, написанной 4 октября 1937 г., отец отмечает: «Я родился в семье крестьянина-середняка в 1863 г. 11 ноября (но н. ст.). Мой отец – Алексей Петрович Слепцов впоследствии стал бедняком и умер в 1916 г. Мать Евдокия Ивановна – умерла в 1929 г. Мои родители (бедняки), занимались лишь сельским хозяйством, т. е. скотоводством».
Дети Хоочугур Алексея:
Теперь более подробно о каждом из детей Хоочугура:
Трофим, 1880 г.р., год смерти неизвестен, был женат, имел единственную дочь, у которой тоже была одна дочь – Петрова Нина Алексеевна, жила в г. Якутске, у нее двое детей. Где они сейчас, кем стали? Сведений нет…
Никита Первый – Никита Алексеевич Слепцов, 1889 г.р., был женат, имел единственного сына Василия. Был бойким, смекалистым. Это он повез Платона в город на учебу и устроил у земляка на кошт. Братья были друзьями, единомышленниками. Его сын Вася в годы учебы жил в семье Ойунских, когда был репрессирован дядя, он уехал на Север, учительствовал в Булуне, умер в 1947 г.
Никита-младший, 1890–1913 гг., детей нет.
Платон, 1893–1939 гг. Две дочери. Саргылана родилась в Москве в 1931 г. Более тридцати лет работала в системе связи телефонистской, телеграфисткой. Замужем не была, детей нет. Умерла в возрасте 60-ти лет. Сардана – это я. Родилась в 1934 г. в Москве, замужем, трое детей и два внука. Муж – Соловьев Сергей Петрович, инженер-механик, кандидат технических наук. Наш сын, Платон Сергеевич Соловьев, 1961 г.р., женат, имеет дочь Сардаану, 1991 г.р. Старшая дочь Мария Сергеевна Соловьева 1962 г.р., преподаватель ФЛФ ЯГУ, не семейная. Младшая дочь Лина Сергеевна, по мужу Михайлова, окончила английское отделение ЯГУ, растит сына Платона, 1993 г.р.
Василий-Кууска Баһылай, 1895–1935. Василий Алексеевич был женат на Елене Бачиевой, у них было двое сыновей: Солбуйар (1930–1982) и Василий (1934–1987). От Солбуйара осталось трое детей: Галина 1955 г.р., Петр 1956 г.р. и Елена 1960 г.р. Все родились и выросли в г. Якутске, девочки семейные, мужья русские, растят по трое-четверо детей. Василий Васильевич жил в Таттинском улусе, имел 5 сыновей и 2 дочерей. Сыновья, как и родители, труженики сельского хозяйства… Дочь Елена Васильевна Слепцова-Куорсуннаах работник культурного фронта – много лет работала в госцирке как конференсье и дрессировшица. Пишет своеобразные стихи в жанре фэнтези.
Анна (1896–1937), в замужестве Местникова, по словам внука имела 14 детей, но многие умерли в детстве.
Иван (1902–1935). Женат дважды. От первого брака с Анной Слепцовой трое детей: Джулустан, Нюргустана, Саргылан. С Нюргустаной Ивановной Винокуровой мы все годы поддерживаем теплые родственные отношения. Имеет 7 детей. От второго брака Ивана Алексеевича Слепцова с Марией Сивцевой родилась дочь Айгылана, 1934 г.р.
Мария-старшая (1903–1935), в замужестве Аянитова, ее дочь Прасковья Терентьевна Аянитова много лет работала учительницей начальных классов. Вырастила 4-х детей.
Мария-младшая (1906–1935) училась в Московском институте философии, литературы и истории (МИФЛИ), не завершила из-за тяжелой неизлечимой болезни – туберкулеза. Была активистской женского движения.
Марина (1907–1939) была активистской колхозного движения, секретарем комсомольской ячейки. Сын Иван, 1929 г.р., и дочь Евдокия, 1934 г.р. У сына Ивана три сына: Платон, 1959 г.р., Леонид, 1963 г.р., Иван, 1965 г.р. Сын Марины Иван Спиридонович Семенов, видимо, унаследовал гены Слепцовых-Унаровых – он известный в республике артист художественной самодеятельности, пишет стихи, сочиняет мелодии к песням…
Кажется, Платон Алексеевич был одним из первых, кто нарекал детей новыми якутскими именами, зарегистрированными ЗАГСом, так он дал имена племянникам – Джулустан (Стремительный), Саргылан (Удачливый), Нюргустана (Славная), Солбуйар (Последователь), Айгылана (Щедрая), Нюргун (Могучий), Айталина (Прекрасная, по имени красавицы из олонхо), старшую дочь назвал Саргылана (Удачливая), младшую Сарданой (полевой цветок – саранка)…
Генеалогическое «древо» любого рода дает интересный материал и демографической статистике, и по антропологии, и по генетике, и по истории… И как мы видим, весьма печальную картину показывают даты рождения и смерти – дети Хоочугур Алексея в среднем не достигали и сорока лет… 1935-ый тяжелый год унес несколько жизней, умирали молодыми от туберкулеза – рокового наследия прошлых голодных лет… Из 10 детей большой дружной семьи Слепцовых к началу 40-х годов не осталось в живых никого… Страшная и грустная статистика… Спад и всплеск рождаемости… Ныне оставшихся в живых около 20-ти внуков, более 50-ти новых отпрысков.
В современном «древе» рода Хоочугур-Слепцовых смешалась кровь многих народов: якутская, русская, юкагирская, эвенская, таджикская, киргизская… Животрепещущая нить Ариадны тянется по лабиринтам веков, годов… Пусть она не прерывается и протянется еще дальше. Жизнь прекрасна.
Вот такова история одного рода.

    1998 г.

Е.Д. Андросов
П.А. Ойуунускай төрдө-ууһа, аймахтара
Ойуунускай ийэтэ Дьэбдьэкиэй Баайаҕа Андросовтарын, Поповтарын кытары биир төрүттээҕин-уустааҕын туһунан аан бастаан 1937 с. Ойуунускай чугас аймаҕыттан, ырааҕы ырыҥалаан билэр сээркээн сэһэнньит кырдьаҕастан Иосиф Харитонович Поповтан ыаллыы олорон истибитим. Онтон салгыы, кэлин соҕус, Иван Афанасьевич Андросовтан, Баһымньылаах Баанньа диэн хос ааттаах, былыргылыы кыра үөрэхтээх, эмиэ олус сэһэнньит абаҕабыттан иститэлээбитим. Ол эрээри быдан хойуккааҥҥа диэри Ойуунускай ийэтэ Дьэбдьэкиэй кимнээхтэринэн биһиэхэ аймах уруу буоларын чуолкай билбэккэ сылдьыбытым. Онтон бу кэлин, арыый сааһыран, кырдьа майгытыйан иһэн, оҕонньотторум сэһэннэриттэн өйдөөн хаалбыппар олоҕуран, онно эбии архыып докумуоннарын хасыһан, ырытан, аны онно өссө эбии бу быйыл, Ойуунускай ырааҕынан да буоллар, биир аймаҕын, билигин Ытык Күөлгэ биэнсийэҕэ олорор 87 саастаах ытык, аарыма кырдьаҕас Дмитрий Егорович Габышев сэһэниттэн элбэх туһалааҕы, тускуллааҕы биллим, иһиттим. Балары таһынан өр сылларга бэйэм аҕабынан төрөөбүт төрүт төрдүбүн-ууспун дьаныһан туран үөрэтиим Ойуунускай ийэтинэн дьиҥнээх төрдүн-ууһун суруйарбар улахан тирэх, тулааһын буоллулар.
Үс саха үөскүөҕүттэн, түөрт саха төрүөҕүттэн, киһи-сүөһү кииннээн, дьон-сэргэ түөлбэлээн олохсуйбут ытык кырдьаҕас Баайаҕа сиригэр Ыарҕа аҕатын ууһа диэн биэс аҕа ууһун баһылыга буолбут улахан аҕа ууһа – Андросовтар, Поповтар олороллор. Ыарҕа – бу киһи аата. Кини ХVIII үйэ бастакы аҥаарыгар Улахан, Үчүгэй, Айан алаастарынан олорон ааспыта. Кинини кыта-кыйма курдук элбэх оҕолордооҕун иһин Ыарҕа диэн ааттаабыттара диэн үһүйээҥҥэ кэпсэнэр. Ити элбэх ахсааннаах оҕолоруттан Иэппэ Хабырылла, Уйбаан-Дьаакып уонна Хара Оҕо Хаппытыан диэн уолаттарын ааттара эрэ биллэр. Бу уолаттар бары саастарын ситэн, улаатан бараннар, ХVIII үйэҕэ нуучча итэҕэлигэр сүрэхтэммиттэр.
Дьэ, мантан бэттэх биһиги Андросовтар уонна Поповтар төрүттэрэ буолбут Уйбаан-Дьаакып диэн икки ааттаах-суоллаах киһиттэн сэһэммит саҕаланыаҕа.
Уйбаан-Дьаакып аҕатын олоҕор олорон үс уолу, икки кыыһы төрөтөн, улаатыннартаан, киһи-хара оҥортообут. Улахан уол Ньыгылла Охонооһой 1768 с. төрөөбүт. Кини биһигини, Андросовтары, төрүттээбит киһи, мин түгэх эһэм. Кинини аҕата бэйэтин кыстыгар Кириҥэҕэ уонна Маттаҕа үрэх Уолбут диэн күөлүн арҕаа баар бэйэтин сайылыгар олохсуппут. Орто уола Хара Оҕо Сахаар 1775 с. төрөөбүт. Бу киһи Баайаҕа Поповтарын төрүттэринэн буолбут. Кини Ойуунускай ийэтинэн түгэх эһэтэ. Онон кэлин сүрүн сэһэммит эмиэ бу киһиттэн саҕаланан барыаҕа. Аҕата бу уолун Сахаар Алааһыгар, Оһоххо, Чалҕарымаҕа олохсуппут. Кыра уол Баалаан Өлөксөөндүр 1780 с. төрөөбүт. Наһаа куолуһут, тыллаах, сокуонньут киһи эбитэ үһү. Улахан убайын Ньыгылла Охонооһуйу кытары эҥээрдэһэн, Маттаҕаҕа Нэмтэл диэн сиргэ олохсуйан олорбут. Кини Баайаҕаттан аан бастакы үөрэхтээх киһи. 1811 с. Баайаҕаҕа Игидэй нэһилиэгин олохтоспута.
Ньыгылла Охонооһой орто инитэ, П.А. Ойуунускай түгэх эһэтэ, Хара Оҕо Сахаар бииргэ төрөөбүттэриттэн ойуччу сытыы-хотуу, атаҕынан убайыгар тиийбэтэр да, эмиэ кус-быһый, күүһүнэн-күдэҕинэн да балачча кыанар, дьиэтигэр-уотугар сүгүн түптээн олорбот улуу булчут-алчыт буолан, хара тыа кииһин, саһылын балачча орҕорбут ахан киһинэн биллэр. Тылынан-өһүнэн да оччотооҕу дьонтон ордук устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах, ыллаабыт-туойбут кэрэ, чуор куоластаах киһи эбитэ үһү. Хара Оҕо Сахаар бэйэтэ Андросов диэн араспаанньаны сирэн, Попов диэн уларыттарбыт эбит.
Хара Оҕо Сахаар Кэтириинэ диэн соҕотох кыыстааҕа, Айанньыт Байбал, Уйбаан, Баһылай, Дьэкиим уонна Чаҥый Өлөксөй диэн биэс уоллааҕа.
Чаҥый Өлөксөй соҕотох балта Кэтириинэ аҕатын, эһэтин утумнаан буолуо, кыра сылдьан, дьонуттан кистээн, кыһынын хотоҥҥо, сайынын сыһыыга-толооҥҥо сылдьан, ис-иһиттэн имэҥирэн туран, кэрэ чуор куолаһынан кэмэ суох ыллыыра-туойара үһү. Ону ийэтэ, кыыс оҕо ырыанан-тойугунан олус үлүһүйэрэ сэттээх-сэлээннээх буолуо диэн, кэмэ суох буойара-хаайара үһү да, кыыһа ону истибэтэх, тохтооботох. Ийэлээх аҕата кыыстарын Тааттаҕа, Сиэллээх нэһилиэгэр Тиит ууһугар Боруулаах диэн сиргэ олохтоох Бүөлээни Уйбаан (Иван Семенович Габышев) диэн киһиэхэ эргэ биэрбиттэр. Ити 1840 с. диэки быһыылаах. Кэтириинэлээх түөрт уолу, икки кыыһы төрөтөн, улаатыннартаан, киһи-хара оҥортоон, балайда уһуннук дьоллоохтук олох олорон ааспыттар. Кинилэр оҕолоро:
Нугуннуур Мэхээлэ (хойутуу соҕус өлбүт).
Мэппэйэ Мэхээлэ (эрдэ соҕус өлбүт).
Татыыка Киргиэлэй – Вонифатий Харлампьевич Слепцов баай хамначчыта, күөс охсооччу, үлэһит, дьулуурдаах киһи.
Уоһук Хаабыһап – уолаттартан саамай сытыылара-хотуулара, ыллаабыт-туойбут, устар ууну сомоҕолуур тыллаах киһи сурахтааҕа.
Маарыйа (мин бэйэм өйдүүрбүнэн итинник ааттаатым – Е.А.) – Ойуунускай ийэтинэн эбэтэ. Кини 1869–1870 сс. диэки Дьүлэй ууһун киһитигэр Уйбаачаан Унаарапка эргэ тахсыбыт. Кинилэртэн икки кыыс – Дьэбдьэкиэй уонна Бороскуобуйа төрөөн-үөскээн, киһи-хара буолтар.
Эмиэ кыыс, аата-суола, хайдах дьылҕаламмыта биллибэт.
Мария Нестеровна Егасова диэн Ойуунускай ийэлээх аҕатын кытары Ойуун ууһугар ыкса ыаллыы олорбут кырдьаҕас кэпсииринэн, Уйбаачаан Унаарап Ойуунускай эбэтин Маарыйаны аан бастаан Хайахсыт Арыылааҕар олорон сүгүннэрэн аҕалбыт. Бэргэһэлэниилэрэ даҕаны Хайахсыт умайбыт таҥаратын дьиэтигэр буолбута диэн кэпсиирэ.
Уйбаачаан Унаарап ортону арыый аннынан уҥуохтаах, чөлөгөр соҕус сирэйдээх, суптугур соҕус сэҥийэлээх, хайдах эрэ наар бүччүччү тутта сылдьар киһи эбитэ үһү. Кини олус сытыары-сымнаҕас майгылаах, нэһилиэгин дьонугар олус сөбүлэтэр буолан, тугу эмэни биирдэ эмэтэ көмөлөһүннэрээри сорустаҕына, дьон үөрүүнэн көмөлөһөллөрө үһү диэн кэпсииллэрэ. Онтон Маарыйа үрдүк соҕус көнө уҥуохтаах, ыраас сэбэрэлээх, сытыы уоттаах харахтаах, сүрдээх аһатынньаҥ, аһыныгас дьахтар эбит. Уйбаачаан Унаарап аан бастаан ыал буоллаҕын утаа Наммара үрэх ортотугар баар Дириҥ Көлүйэ уонна Орто Көлүйэ күөллэр икки ардыларынааҕы тумулга дьиэ-уот туттан олоро сылдьыбыт эбит. Билигин кини олоро сылдьыбыт тумула, сирэ Унаарап Бүтэйдээҕэ диэн ааттанар. Оттон кэлин Туора Күөлтэн хоту, Дэбдиргэ быыһыгар Бүөчээн Унаарап диэн бииргэ төрөөбүт убайын Бэттиэмэлээх алааһыгар көһөн тиийэн, арҕаанан ааннаах, баҕана муннуктардаах дьоҕус соҕус саха дьиэтин туттан олорбут. Уйбаачаан сэлиэһинэй, ньэһимиэн бурдугу үүннэриинэн дьарыктанара. Кэлин оҕонньор туох баар дьиэтин-уотун, үүт күрүөлэрин өрт уота сиэн, билигин дьиэтэ турбут сирин омооно эрэ ордон хаалбыт. Уйбаачаан оҕонньор хайа баҕарар үлэҕэ киһиттэн эрэ ыраастык, чиҥ-чаҥ, дьып-дьап курдук туттан үлэлиир үгэстээҕэ. Оннооҕор сайын оттоотоҕуна, бугулларын атаҕынан тэпсэн чиҥэтэ-чиҥэтэ бугуллуура уонна хас биирдии бугулга анал үөрбэ мастары оҥортоон, бугулларын таҥнары хараҕалыыр үгэстээҕэ. Инньэ гынан бугулларын ханнык да тыал-куус кыайан ыспата, алдьаппата үһү.
Уйбаачаан оҕонньор Маарыйалыын хас да оҕону төрөппүттэрэ, сорох оҕолоро кыра саастарыгар өлүтэлээннэр, Дьэбдьэкиэй уонна Бороскуобуйа диэн иккиэйэх кыыстаах хаалбыттар. Дьэбдьэкиэйи сокуоннай сааһын ситиитэ ийэлээх аҕата Хоочугур Өлөксөй диэн ойоҕо өлбүт огдообо, хас да оҕолоох, Чөркөөх Ойуун ууһун киһитигэр эргэ биэртэр. Оттон кыра кыыстарын Боккуойаны хас да сыл буолан баран, Хайахсыт Арыылааҕын киһитигэр Ефим Николаевич Каженкиҥҥа эргэ биэртэр.
Хоочугур Өлөксөйдөөх элбэх оҕолоох буоланнар, наһаа дьадаҥытык, олус тиийиммэттик-түгэммэттик олорбуттар. Инньэ гынан Хоочугур Өлөксөй тастыҥ аймаҕа Нээстээр Силэпсиэп баайтан, дьыл баһыгар-атаҕар да буоллар салҕаттаран, нэһиилэ ыал буолан бөрөнөн олорбуттара үһү. Нээстээр кулуба: «Мин аймаҕым Хоочугур Өлөксөй баҕайы адьас сүрэҕэ, туох да дьаһала суох аар ааргы киһи, ойоҕо Дьэбдьэкиэй барахсан олус үлэһит, ыпсарыылаах эрэ буолан, бу арыычча бөрөнөн олороллор», – диэн этэрэ үһү. Кырдьык даҕаны, дьиэ ис-тас үлэтин барытын Дьэбдьэкиэй бэйэтэ үлэлээн-хамсаан, көрөн-истэн олорбут, дьаһайбыт эбит. Дьэбдьэкиэй киһи да быһыытынан наһаа киэҥ, холку көҕүстээх, дьадаҥыбын, тиийиммэт-түгэммэт олохтоохпун диэн хаһан да кимиэхэ да кэпсии, муҥатыйа, суҥхара сылдьыбыта биллибэт. Хата ол оннугар дьон-сэргэ ортотугар олоҕор туох да кыһалҕата суох курдук тутта-хапта сылдьар үгэстээҕэ диэн кэпсииллэрэ. Бэйэтэ адьас лоп-бааччы, оттомноох саҥалаах, киһини кытта кэпсэттэҕинэ устар ууну сомоҕолуур уус-уран тыллаах-өстөөх дьахтар эбитэ үһү. Онон кини ыкса ыаллара, нэһилиэгин атын бас-көс дьоно-сэргэтэ даҕаны Дьэбдьэкиэйи олус сөбүлүүллэрэ, ытыктыыллара иһиллэр. Слепцовтар уон оҕолоохторо биллэр. Элэйбэ Бүөтүр уола Хоочугур Өлөксөй – Алексей Петрович Слепцов эдэригэр өлбүт бастакы кэргэниттэн уолаттара Тэрэпиин, Улахан Никиитэ, Кыра Никиитэ диэннэр. Оттон Дьэбдьэкиэйтэн – Былатыан, Улахан Маарыйа, Кыра Маарыйа, Кууска Баһылай, Улахан Марыына, Кыра Марыына уонна Уйбаан төрүүллэр.
Улахан уол Тэрэпиин эдэригэр сэллик ыарыыттан өлбүт. Улахан Никиитэ кыһыл дружина байыаһа буола сырыттаҕына, бандьыыттар тутан, 1922 с. өлөрбүттэр. Кыра Никиитэ 1913 с. сэллик буолан өлбүт.
Дьэбдьэкиэйтэн төрөөбүт аҕыс оҕоттон П.А. Ойуунускай улаханнара. Ойуунускай бастакы кэргэнэ Хоочугурдааҕы кытары чугас ыаллыы олорбут Тэлэгэччийэ Өлөксөй (Сокольников) диэн аҕалаах алта оҕолоох ыал биир маанылаан улаатыннарбыт кыыстара Сүөкүччэ диэн этэ. Кинилэр ис сүрэхтэриттэн таптаһан холбоспут буоланнар, олохторун олус эйэлээхтик, дьоллоохтук саҕалаан иһэн, Сүөкүччэ сэллик ыарыыга ылларан, бэрт эдэркээн сааһыгар ииннэммитэ. Ойуунускай иккис кэргэнэ – Мэҥэ Хаҥалас кыыһа, аатырар кыһыл партизан Халлааскы Бөтүрүөп тобулута кырбаан, өлөрө сыһан араарбыт дьахтара – Татьяна Дмитриевна Александрова. Сөбүгэр үөрэхтээх, киэҥ өйдөөх-санаалаах дьахтар эбит. Кинилэр алта сылы кыайбат кэм устата дьоллоохтук олорбуттара. Татьяна Дмитриевна урут тобулута кырбаммыта таайан, 1929–1930 сс. диэки сэллик ыарыынан ыалдьан, кыра оҕотунуун утуу-субуу өлбүттэрэ. Платон Алексеевич үһүс кэргэнэ Чурапчы Болтоҥотугар Дириҥ Күөлгэ төрөөбүт, суруйааччы Күн Дьирибинэ балта, Чочоолоптор кыыстара Борисова Акулина Николаевна диэн этэ. Акулина оҕо эрдэҕинээҕи хос аата Саппыана Өкүлүүнэ диэн сурахтааҕа.
П.А. Ойуунускай эмиэ ийэтинэн балайда ыраах аймаҕа Николай Ефимович Попов билигин Ытык Күөлгэ эргиэн тэрилтэтин салайа-дьаһайа олорор, ыал аҕата. Онтон биһиги Баайаҕа Ыарҕа-Андросовтар Ойуунускай сыганнарынан буолабыт. Дьэ, ити курдук, Платон Алексеевич ийэтинэн төрдүн-ууһун, хаан-уруу аймахтарын тустарынан кылгастык кэпсээтэххэ итинник.

    1993 с.

М.Н. Слепцова-Егасова
Бииргэ үөскээбиппит
Мин аҕам Нээстээр Платонович Слепцов 81 сааһын туолан баран, кулаахтааһын саҕана Ойуун күөлүгэр Түмэппий Сиипсэп ийэтин аахха сытан өлбүтэ. Биһиги кыстыкпыт Көрдүгэн диэн сир, чугас аймахпыт Бүөтүр кыстыга – Дэлбэрийбит. Бүөтүрдээх улахан дьадаҥы ыал этилэрэ. Кини Өлөксөй диэн уоллааҕа. Өлөксөй кыра эрдэҕиттэн хара үлэ арааһын билэн, ыар үлэҕэ миккиллэн улааппыта. Наһаа судургу, өс киирбэх, көнө, мэктиэтигэр кэнэн курдук киһи этэ. Оҕо эрдэҕиттэн Хоочугур диэн ааты иҥэрбиттэрэ. Ити, бука, бэйэтин быһыытыттан-таһаатыттан, хаамыытыттан төрүттэммит быһыылааҕа. Дьадаҥы эрэйдээх этэрбэһин тилэҕэ тэһэҕэс, көтүллүбүт буолааччы. Онон хаар киирэн баран, куруутун, хас хардыылаатаҕын ахсын хоочугурас тыастаах хаамара.
Хоочугур Өлөксөй, этэллэрин курдук, сытыары-сымнаҕас киһи этэ. Икки кэргэнтэн 12 оҕоломмута. Иккис ойоҕо Дьэбдьиэй үтүө дьахтарынан биллибитэ. Хоочугурга былаана суох киэҥ-куоҥ көҕүстээҕэ, кыыһырар диэни билбэтэҕэ.
Былатыан миигиттэн аҕыс сыл балыс этэ. Кинини кыһыл оҕо эрдэҕинэ, тылланан, хаамар, сүүрэр да буолбутун иһин, көтөхпүт, сүкпүт оҕом этэ. Ордук сайынын биир тэлгэһэҕэ олорон, оонньоон улааппыппыт. Уҥуоҕунан кыратын, хатыҥырын иһин, сүрдээх кытыгырас, сытыы тыллаах-өстөөх, дэбигис атыттарга атаҕастаппат уол буола улааппыта. Обургу уолаттар күүстэринэн кыайар буоланнар, ардыгар атаҕастыах курдук буоллахтарына, көмүскэһэрим. Мин төһө да улаханым, кыаллар ийэҕэ-аҕаҕа үөскээбитим иһин, кинини биирдэ да атаҕастаабатаҕым. Ол да иһин Былатыан кэлин үлэһит да киһи буолан баран, миигин куруутун «Эдьиэй Маша» диэн ыҥырааччы. Ыраатан тэлэһийэ да сылдьан, Москваттан, Томскайтан, атын да сирдэртэн суруйар буолара. Хаартыскаларын, суруктарын хойукка диэри илдьэ сылдьан бараммын, бэйэтэ мэлийэрин кытта аны бу суруктар туохха туһалаахтарый диэммин мэлиппитим.
Сайылыкпыт – сэһэҥҥэ киирбит ааттаах Тохтобул хаҥас хонноҕо. Ордук сайылыкка көстөх утаа бииргэ кыыртаах кус буола, сасыһа, харах симсэ, бырыычыкалаһа, анньа-бөрдө буолан оонньуурбут. Былатыан биһигиттэн барыбытыттан уһулуччу уус тыллааҕа, көрдөөҕө. Чугастааҕы тыаларга моҕотойдуурун наһаа сөбүлүүрэ. Ионов сыылынайы дьонум билсиһэр этилэр. Кини баай библиотекалааҕа, онтон бары ааҕар этибит, Былатыан эмиэ. Аахпытын оҕолорго, улахан да дьоҥҥо кэпсиир буолара. Мин кинини кытта бииргэ үөрэммэтэҕим, ол эрээри үөрэҕэр үчүгэйин истэр этим. Былатыаны, М. Аммосовы мин кэргэним Е.М. Егасов куорат оскуолатыгар үөрэппитэ. Оччолорго кинини таптыыр учууталларынан ааҕаллара. Кэлин араас быһылааннар буолан барбыттара. Былатыан куоракка үөрэнэ сылдьан, биһиэхэ үс сыл олорбута. Кэлин Охнянскай бэлиитиккэ көспүтэ, ол да буоллар биһигини умнубатаҕа, быыс буллар эрэ, кэлэн барара, сонуну кэпсиирэ.

    1983 с.

К.А. Слепцов
Платон оҕо эрдэҕинэ
Боотуруускай улуус Таатта, Чурапчы буола илигинэ, Нээстээр Слепцов, кулубалыы сылдьан, Чурапчы диэкиттэн Петр Петров диэн киһини, элбэх оҕолооҕун иһин, үлэһит-хамначчыт дьон буолуохтарын сылыктаан бэйэтин нэһилиэгэр аҕалан хамначчыт оҥостор. Кини үс оҕотун, ини-бии Петровтары: Хоочугур Өлөксөйү, Дойоҕолук Охонооһу, Хара Сүөдэри, – Нээстээр оҕонньор ийэтин ууһун хаҥатаары, бэйэтин араспаанньатын биэрэн, Слепцовтар дэтэр.
Алексей Нээстэргэ хамнаска оттуура, кэргэнэ хаһааска ынахтарын ыыра. Бастакы кэргэнэ – бэйэтин нэһилиэгин Күнээйи аҕатын ууһун Местников диэн киһитин кыыһа этэ. Киниттэн Трофим, улахан Никита, кыра Никита диэн үс уолламмыта. Бу оҕолоро улааталларыгар тиийбэккэ ийэлэрэ өлөн хаалбыта. Ити кэнниттэн Алексей Дьүлэй нэһилиэгиттэн Дьэбдьэкиэйэни ылбыта. Дьэбдьэкиэйэттэн бастакы оҕото – Платон, онтон Улахан Маайа, Василий, кыра Маайа, Марина, Иван төрөөбүттэрэ.
Алексей өтөҕө Таатта үрэх куулатыгар Муҥха Дэлбэрийбит диэн тоҕойго баара. Үрэх көлүйэтигэр ойбоннооҕо. Платоннаах өтөхтөрүгэр буор оһохтоох балаҕан дьиэлэрэ билигин да турар. Сайылыктара Тохтобул хоту саппыйатыгар этэ.
Платон аҕата саамай күнүгэр кыралыын-бөдөҥнүүн уон биэс ынах, икки биэ сүөһүлэнэ сылдьыбыта эбитэ буолуо. Ыанар ынаҕа биэстэн орпотоҕо. Саталынан хайа да үлэттэн көрөн турбатах, ааттаах куйуурдьут, тууһут, отчут-масчыт киһи этэ. Оттон саҥа-иҥэ, кэпсээн өттүттэн маппыт, мас көнө оҕонньор. Улахан сут дьылларга Алексей үгүс оҕолорун куйуур, туу балыгынан ииппитэ.
Ийэлэрэ Дьэбдьикиэйэ ыраас хааннаах толуу дьахтар этэ. Сут дьылларга, сааскы быстарыыларга ас-таҥас көрдөһөр, кэлэр-барар киһилэрэ диэн ийэлэрэ. Бэдэрээти быһаарсааччы, дьиэҕэ-уокка бас-көс киһилэрэ эмиэ кини.
Алексей мадьаҕар атахтаах, нүксүгүр, кыра уҥуохтаах, 1916 с. кулун тутарга эбитэ буолуо: ампаарын таһыгар буор куонда оҥостубутугар соҕоҕунан сиэмэ астаары, биэс түүтэҕи түһэрэн баран, иккиһин кырынан, бурдугу тохтубутун хомуйан, аҕыйах куолаһы илиитигэр туппутунан, кирилиэс оҕолооҕун сыыһа үктээн, ампаарын үрдүттэн сууллан түспүт да, өлөн хаалбыт. Хоолдьугун булгу түһэн өллө дииллэрэ.
Платон кыра сылдьан Пантелеймон Слепцов диэн чугас ыалын олоҥхотун, ырыатын арахпакка истэрэ. Онтон 8–9 сааһын диэки дьиэтин иһигэр оҕолорго ыллыыр, олоҥхолуур, тас ыаллар оҕолоругар ыҥырыллар буолан барбыта. Улахан да дьон сэҥээрэр буолбуттара. «Уус тыллаах, үчүгэй ырыалаах-хоһоонноох», – дэтэр буолта.
Платон үгүс тэбэнэтэ суох, сэмэй оҕо этэ. Арай биирдэ дьиибэлэммиттээх. Бадаҕа, оскуолаҕа барыан иннинээҕи сайын этэ. Ыаллар сайылыкка тахсыбыттарын кэннэ кыһыҥҥы балаҕаннары кэрийбиппит. Күөгү уола Мииппэр Манчурин өтөҕөр биир кырааскалаах мас таҥараны, Саахарыма Татыйаана эмээхсин дьиэтигэр икки кырааскалаах мас таҥараны үлтү тэпсэн, хайыта сынньан, алдьаталаабыппыт. Платон миигиттэн үс сыл аҕа этэ, онон кини тугу оҥорор да, мин үтүктэн испитим. Тоҕо, туох дии-дии алдьаппыппытын букатын өйдөөбөппүн. Таатта үрэххэ сөтүөлүү киирэ сылдьан, улдьааран, итинник буолбуттаахпыт.
Платон бастаан, 11 саастааҕар, Наммара Төрдө диэн сиргэ икки сыл оскуолаҕа үөрэммитэ. Онтон Чөркөөххө пансиоҥҥа киирбитэ. Чөркөөхтөн куоракка үөрэнэ барбыта. Үөрэххэ барыыта эмиэ хос кэпсээннээх. Тойонноро Нээстээр Слепцов: «Бу уол чап курдук ээ, үөрэттэриҥ эрэ», – диэн ийэтигэр Дьэбдьикиэйэҕэ эппит. Оччолорго дьадаҥы ыал оҕото үөрэххэ кэбэҕэстик тиксибэт эбит, онон ийэтэ үөрүүтүн кытта сөбүлэһэн, уолун үөрэххэ биэрбит. Платон ол үөрэнэр сылларыгар тоҕус сыллаах улахан сут кэлбитэ, ону «телеграмма сута» диэбиттэрэ. Дьон-сэргэ олус иэдэйбитэ. Платон дьоно кумалааҥҥа эрэ барбатахтара, кыһалҕа кытаанаҕар олорбуттара.
Кэлин куоракка үөрэнэ сылдьан, Платон сайын аайы дойдутугар тахсара. Ону көрсө Костя, Сергей Сокольниковтар, Костя Слепцов эмиэ кэлэллэрэ. Оччолорго кини били бастаан олоҥхоҕо, ырыаҕа үөрэммит оҕонньорун, Пантелеймон Слепцову эмиэ көрсөрө. Платон оҕонньор олоҥхотун, ырыаларын истэ-истэ суруйталаан да ылара. Онон, кырдьаҕастаах эдэр бэркэ тапсаллара, сэҥээрсэллэрэ, күө-дьаа буолаллара.
…1917 с. сааһа этэ. Платон Чөркөөххө кэлээт, дьон дьорҕоотторун Денис Софроновы, Фотий Щукины – Дьүлэйтэн, Конон Попову, Егор Суҥхалыырабы – Тыараһаттан, Данил Попову – Уус-Амматтан, Капитон Новгородовы, Костя Сокольниковы – бэйэтин нэһилиэгиттэн чопчу ыҥыртаан ылан кэпсэппит, сүбэлэспит. Дьиэ аайы кини туһунан кэпсэтии, ахтыһыы буолар: «Хоочугурбут уола тойон буолан тахсыбыт үһү!» – дэһэллэрэ дьон бастаах өттө. «Платон Алексеевич, оҕобут, уобаласка уон баһылыктан биирдэстэрэ буолбут, кулуба уһуллар мунньаҕын ыыта тахсыбыт үһү!» – дэһэллэр кыра-хара, дьадаҥы өттө. Онтон, дьэ, бырааба дьиэҕэ баппат дьон муһунна. Сэргэҕэлэһии-чөрбөҥнөһүү сүрдээх. Дьон ортотуттан Күнээйи киһитэ үөрэҕэ суох Ефим Никитин, ойон тураат, Платоҥҥа кэлэн илии тутуһан дорооболосто: «Оҕом, Платон Алексеевич, кулуба уһуллар, баайдар батталларын арыйар мунньаҕы ыыта таҕыстыҥ дуо? Дьокуускай салайааччыларыттан биирдэстэрэ буолла дииллэрэ ээ», – диэн саайда. «Кырдьык мунньаҕы ыыта кэллим», – диэбитигэр Никитин, истиэхпин иһиттим диэбиттии туттунан, дьону силэйэ-силэйэ, оннугар тиийэн олорунан кэбистэ. Дьохсоҕон чаччыына кинээһэ Харлампий Обоюкин, итини көрөн олорон, көхсүн этитэ-этитэ, кэлэйбиттии иэдэс биэрбэхтээтэ. Улуус бастаахтара бары да ыараан, дьэбин уоһуйдулар.
Ол мунньахха Платон уонна кини доҕотторо баайдар батталлара арааһын арыйбыттара, салыннарар уоттаах-төлөннөөх тыллары элбэҕи эппиттэрэ. «Хааннаах хабалалаахтары, быалыктаах бырыһыаннаахтары тимир сиппииринэн сиппийиэхпит, былааһы норуот илиитигэр биэриэхпит, ол иннигэр үөрэнэбит, ол иннигэр охсуһуохпут», – диэн Платон тылын түмүктээбитин, онно ытыс тыаһа өрө хабылла түспүтүн билиҥҥэ диэри өйдүүбүн. Биһиги улууска ити бастакы ытыс таһыныыта этэ. «Дьэ, бэлэһигэр силлэппит, уһуйтарбыт да баҕайы», – дэһэн баайдар ботугурастылар.
Дьон өйүгэр хатанар тылы Костя Сокольников, Егор Суҥхалыырап, Денис Софронов, Данил Попов, Фотий Щукин эппиттэрэ. Кинилэргэ утарылаһан, уруккута кинээс Прокопий Охотин этэн көрдө да, ким да өйөөбөтө. Атын баайдар көхсүлэрин этитэ, иэдэс биэрэ олорон хааллылар. Мунньах саҥа салалтаны талбыта. Ол салалтаҕа Данил Попов, Егор Суҥхалыырап уо.д.а. киирбиттэрэ.

    1963 с.

Ф. Егоров
Тулаайах дириҥник махтанар
Таайыгар олорбут балтын кыыһа Прасковья Терентьевна Аянитова-Сыромятникова ахтыытын билиһиннэриэхпин баҕарабын:
«Мин ийэм Мария Алексеевна Хоочугурдарга 8-с оҕонон төрөөбүт. Кини дойдутун киһитигэр Терентий Михайлович Аянитовка кэргэн тахсан 4 оҕону төрөппүтүттэн мин соҕотоҕун ордубуппун. Ийэм кырабар өлбүтэ, аҕам 1936 с. өлөн, мин тулаайах хаалбытым.
1937 с. ахсынньытыгар таайым быыбардааччыларын кытта көрсө Ытык Күөлгэ тахсыбыта. Бу инниттэн кэпсэтии баар буолан, миигин Боробултан көрсүһүү буолар дьиэтигэр аҕалбыттара. Миитин бүтэрин кытта кэтэҕинэн сыанаҕа өрө сүүрэн тахсан көрсүбүтүм. Мин иннибэр кыра уҥуохтаах, сырдык мичээрдээх, маҥан ыраас сэбэрэлээх, наһаа эйэҕэс киһи көрсө түспүтэ. Кып-кыра тулаайах аймаҕар сонно тута болҕомтотун ууран, түспүт хоһугар илдьэ тахсан, өр истиҥник кэпсэппитэ. Мин онно кини тулаайах аймахтарыгар дьиҥ ис сүрэҕиттэн кыһалларын билбитим. Аара Чөркөөххө балтыгар Маринаҕа сылдьан, Чурапчыга табаарыстарыгар хонон, Төҥүлүгэ балыксыт оҕонньорго сылдьан, Дьокуускайга тиийбиппит. Мин тиийэрбэр, бэйэтин оҕолоруттан ураты, эмиэ киниэхэ иитиллэр тулаайах бырааттара Василий Никитич уонна Дьулустаан бааллара.
Таайым наһаа оҕомсоҕо, биһиэхэ барыбытыгр тапталлаах аҕа этэ. Сотору арахсалларын билбит курдук, кыргыттара Саргылаана уонна Сардаана илиитин да ититэр бокуой биэрбэккэ, икки өттүгэр ытарҕа буола түһэллэрэ. Хас киэһэ аайы аһылык иннинэ соло булан кэпсэтэн-ипсэтэн, сээкэйинэн аралдьытан, тэҥҥэ оонньоон-күлэн ылара. Үөрэнэр оҕолортон үөрэхпитин ыйыталаһара, ирдиирэ, ол иһин хайаан да ааҕа, толоро сатыырбыт. Арыт барыбытын түмэн, патефон ыллатан иһитиннэрэрэ, сэргэхситэн ылара. Платон наһаа истиҥ, ытыктабыллаах ыал аҕата этэ. Ол курдук, баарыгар аһыы да олорон, иллэҥ да кэмҥэ бары кыратыттан улаханыгар тиийэ, кинини тула түмсэрбитин өйдүүбүн. Кини болҕомтолоохтук киһини бэйэтигэр тардан кэпсэтэрэ-ипсэтэрэ. Үлэ кэнниттэн үгүс киһи мустан, бары уһуннук кэпсэтэн үөрэн-көтөн бараллара.
Мин наһаа үтүө майгылаах ыалга иитиллэн абыраныым, хомойуох иһин, уһаабатаҕа… Кыргыттара Саргылаана, Сардаана алталаах-үстээх саастарыттан тулаайах хаалан эрэйдэнэр, «норуот өстөөҕүн» кыргыттара аатыран сирэйгэ-харахха анньыллар, үөрэхтэн матар ыар олохторо саҕаламмыта. Таайым: «Паша, балтыларгын куруук көрөр-истэр буолаар», – диэбитин уулуссаттан сэрэтэр буоллаҕа дии саныырым, кэлин санаатахха дириҥ ис хоһоонноох сэрэтии сүбэ эбит…
Таайым тапталлаах кэргэнэ, оҕолорун ийэтэ – Акулина Николаевна хаһан да, кимиэхэ да кыыһырбат, наһаа үчүгэй майгылааҕа. Эмискэ тиксэн хаалбыт ыар олоҕун кимиэхэ да соҥнообот этэ. Саҥаһым кэлин дойдутугар Чурапчыга тахсан аймахтара, оҕону иитэр тэрилтэ көмөлөрүнэн, ыарыһах бэйэтэ үлэлээн, оҕолорун киһи оҥортообута. Мин тэҥҥэ тулаайах хаалан, оҕотук буолан кыайан көмөлөспөтөҕүм. Кэлин Чурапчыга педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан, Сардаананы Чөркөөххө аҕалан аймах-билэ дьоннорун кытта билиһиннэрбитим, сырытыннарбытым. Мин олохпор кимиэхэ, туохха да тэҥнэспэт сырдык сарыал, истиҥ иэйии көстөн ааспыт хомолтолоох өлүү былдьаабыт күндү аймаҕым туһунан кылгас көрсүһүү өйдөбүлэ итинник…»
Иккиһин тулаайахсыйан хаалбыт кыыс кэлин дьылҕата хайдах буолбутай?
Айманан, үрүө-тараа тарҕаһаннар, Паша дойдутугар тахсан, үтүө дьон көмөлөрүнэн Ытык Күөл орто оскуолатын 1943 с. бүтэрбитэ. Учууталлар куурустарын баран, Игидэй оскуолатыгар учууталынан, онтон Уолба детдомугар иитээччинэн үлэлээбитэ… 1950 с. кэргэн тахсан, кэргэнэ эрдэ өлөн, 4 оҕону төрөтөн-иитэн бэйэтэ атахтарыгар туруорда, эбэ буолла. Оҕолорун дьон оҥортоото.

    1993 с.

А.Н. Борисова-Ойунская
Биһиги аҕабыт
Ойуунускайга мин үһүс кэргэнэ этим. Платон бастакы кэргэнэ – Сүөкүччэ – Фекла Алексеевна Сокольникова. Кини Костя Сокольниковы кытта бииргэ төрөөбүт дьахтар эбитэ үһү. Сокольниковтар уонна Платон аҕата Хоочугур Өлөксөй аах Тааттаҕа биир алаас иһигэр олорбуттар. Сайылыктара Көөдөккө, быһата, тэлгэһэлэрэ биир. Кыстыктарын буруота көстүһэ турар. Сүөкүччэлээх Платону дьоно оҕо эрдэхтэриттэн холбооттуох буолан үөскэппиттэрэ дэһэллэр. Ол гынан баран, Платон ол былыргы үгэһи тутуспатах буолуохтаах, кини оннуга суох киһи этэ. Дьүһүннээх кэрэтэ, уҥуохтаах көнөтө, майгытынан-сигилитинэн даҕаны бар дьоҥҥо сирдэрбэтэх кыыһы – Сүөкүччэтин Платон, кырдьык, күүскэ таптаабытын итэҕэйэбин. Таптаабыт да буолан, аймахтара икки өттүттэн сөбүлээбэттэрин үрдүнэн, кэргэн ылбыт эбит. Сокольниковтар этэллэрэ үһү: «Ама, биһиги оҕобут дьадаҥы Хоочугур уолугар кэргэн барыах бэйэтэ дуо?». Оттон Платон дьоно: «Уолбут ыарыһах, сөтөл буолан өлөөрү сылдьар кыыһы ойох ылан эрэр», – дэспиттэр. Эдэрдэр икки өттүттэн таптаспыттар. Ол эрээри Сүөкүччэ: «Ыарыһаҕым бэрт, эн дьолгун алдьатар кыаҕым суох», – диэн хас да сыл буолумматах. Платон ону этэрэ үһү: «Бу аан дойдуга таптал баар туохтааҕар да күүстээх. Сүөкүччээ, мин итии тапталым эйигин хайаан да үтүөрдүөҕэ. Холбоһуох, ыал буолуох, буруо таһаарыах». Платон «Доҕорбор Сүөкүччэҕэ», «Куоттарбыт кутурҕана» диэн хоһооннорун аахпыттар бу этиллибиттэри кытта сөбүлэһиэхтэрэ.
Платоннаах Сүөкүччэ балтараа сылтан эрэ ордук бииргэ олорбуттар. 1921 с. ахсынньыга Сүөкүччэтин Тааттаттан сүгүннэрэн, куоракка киллэрбит, онтон 1923 с. от ыйыгар соҕуруу эмкэ илпит. Сүөкүччэ онтон кыайан эргиллибэтэх: 1923 с. от ыйын 14 күнүгэр Ишим уонна Тюмень икки ардыларыгар тимир суолга өлбүт. Кини уҥуоҕа Тюмеҥҥэ сытар буолуохтаах.
1925 с. ахсынньы 10 күнүгэр Платон иккис кэргэнин кытта саахсаланар. Иккис кэргэнэ – Татьяна Дмитриевна Александрова. Татьяна Дмитриевнаны мин билэбин, өлүөр-сөлүөр эрдэҕинэ, саха дьахтарыгар эмиэ толуу үчүгэй дьахтар этэ. Татьяна Дмитриевна төрдө-ууһа Мэҥэ Хаҥалас диэки, Нөөрүктээйи нэһилиэгин (Павловскай) кыыһа. Кини бастаан аатырбыт кыһыл бартыһааҥҥа Георгий Осипович Петровка (Халлааскыга) кэргэн тахсыбыт эбит. Халлааскы кэлин Алдаҥҥа баран хаалбыт, онно тиийэн баран, «кэл» диэн ыҥырбытын Татьяна Дмитриевна барбатах. Кини онтон Дьокуускайга киирбит, сотору оччотооҕу Таатта оройуонугар дьахталлар ортолоругар үлэһитинэн ананан тахсыбыт. Ол сырыттаҕына тиийэн, Платон Чөркөөхтөн булар уонна кэргэннэнэр.
Платоннуун биһиги 1930 с. сэтинньи 6 күнүгэр холбоспуппут. Онтон ыла син ыал аатын ылан, кини былаҕайга былдьаныар диэри сэттэ сылтан ордук бэрт үчүгэйдик бииргэ олорбуппут.
Ол туһунан кэпсиэм иннинэ кылгастык бэйэм туспунан билиһиннэрээри гынабын. Мин 1906 с. бэс ыйын 8 күнүгэр төрөөбүтүм. Төрөөбүт сирим – Чурапчы. Чурапчы уруккута саҥа дэриэбинэ, билигин интернат-оскуола диэн ааттанар, ити Чурапчы күөлүн хотугулуу-арҕаа өттүгэр. Онтон тус хоту диэки үс километр холобурдааҕы бардахха, Бэттиэмэлээх диэн алааска тиийэҕин. Аҕам Николай Петрович Борисов олоҕо онно этэ. Ийэм – Евдокия Андреевна Саввина, аныгы дьон өйдөрүгэр дөбөҥнүк түһэринэн эттэхпинэ, С.А. Саввин-Күлүүк уол Күн Дьирибинэ аҕата Афанасий Андреевич Саввины кытта бииргэ төрөөбүт дьахтар эбит.
Ийэлээх аҕата иккиэн эрдэ өлөн хаалбыттара. Ийэм өлөрүгэр таайбын, Күн Дьирибинэ аҕатын, ыҥыран ылан кэриэһин эппит: «Кыыспын эн көр-харай, уолгар ханыылаан иит, киһи-хара оҥор», – диэн. Онон мин таайым аахха, А.А. Саввиҥҥа, иитиллибитим. Таайым оччолорго Чурапчы балыыһатыгар П.Н. Сокольников луохтуурга үлэлиирэ. Балыыһа хаһаайыстыбатын дьаһайара, аныгы сиэстэрэлэр курдук эмтииргэ, араас операцияларга көмөлөһөр этэ. Кини бас билэр алта аттааҕа, хортуоппуйу уонна араас оҕуруот астарын таптаан үүннэрэр дьарыктааҕа. Атын сүөһүтэ-аһа суоҕа. Онон оҕуруоту кытта булкуһан, араас үүнээйилэри бэрийэн улааппытым.
1917 с. Чурапчы оскуолатыгар үөрэнэ киирбитим. Оччолорго уон биирдээх кыысчаан этим. Хас да сыл үөрэммитим кэннэ, Саха сиригэр гражданскай сэрии турбута. Устунан мин да, атыттар да үөрэммэккэ хаалбыппыт.
1923 с. таайым аах миигин, уон алталаах кыыһы, «син биир үөрэммэт оҕо буолла, эрдэ сылла оннун буллун» диэн, Алексей Дмитриевич Федоров диэн киһиэхэ эргэ биэрэн кэбиспиттэрэ. Федоровтыын алта сыл олорбутум, ол кэннэ арахсан хаалбытым. Арахсыым төрдө көннөрү дьиэ-кэргэн иһинээҕи иирээнтэн буолбатах, эмиэ олох туһуттан этэ диэхпин баҕарабын. Мин бастакы кэргэним, А.Д. Федоров, эдэригэр мэник-тэник соҕус киһи этэ, кэлин өйдөммүтэ, өссө партийнай үлэһит буолбута.
Эрбиттэн арахсаат да, общественнай үлэҕэ төбөм оройунан түһэбин. Эмиэ да оччотооҕу кооперацияҕа, эмиэ да остолобуойга үлэлиибин, тыа сиринээҕи политическай-маассабай үлэҕэ күүһүм кыайарынан кыттабын.
1929 с. олунньу 17 күнүттэн кулун тутар 4 күнүгэр диэри, ый аҥаарын устата, Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи алтыс съезтэрэ үлэлиир, аны онно Чурапчы оройуонуттан соҕотох делегатынан кыттабын.
Куоракка билэрим-көрөрүм суоҕа, дойдум дьонугар Митрофан Кампеевтаахха түһэбин. Убайым Степан Саввин эмиэ онно олороро. Кампеевтар олорбут дьиэлэрэ билигин онно да суох, саҥа таас типография тутуллубут. Композитор Адам Скрябин ийэтин дьиэтэ дэһэллэрэ, обургу соҕус мас дьиэ этэ. Бу дьиэҕэ үгүс дьукаах бииргэ олороллоро, Платон Алексеевичтаах эмиэ. Платон Алексеевиһы кытта утарыта көрсөн манна кэпсэппитим, манна билсибитим. Оччолорго кини иккис кэргэнэ Татьяна Дмитриевна баара, наһаа ыарытыйара.
Съезд үлэтигэр кыттыбытым. Төһө да сүүрбэччэбин аастарбын, былыргы килбик тыа кыыһа буоллаҕым. Итиэннэ куорат аата куорат, муммут кус оҕотун курдук эбиппин. Аны Ойуунускайтан толлорум диэн биир өлүү. Ойуунускай мин көрөрбөр хамыһаар. Киһим ону ол диэбэт, бииргэ батыһыннара сылдьар. Сарсыарда съезпитигэр аргыстаһан барабыт, киэһэ дьиэбитигэр бииргэ төннөбүт. Күнүс тугу да булан аһаабакка сылдьар киһини: «Кэл, ас баар, бииргэ аһыах», – диэн аны аһатар. Биэсэлкэттэн соммун ыла охсон биэрэр, кэтээн туран таҥыннарар. Симиттэрим иһин хайыахпыный, аҕа саастаах киһи, хамыһаар тылын истэрбэр тиийэбин. Улахан тойон буолан баран, наһаа да көнө, судургу киһи диэн испэр сөҕөбүн эрэ. Кэлин дьиҥнээхтик билсиһиибитигэр, баҕар, бу көрсүһүү эмиэ суолталаммыта эбитэ буолуо.
Ойуунускайы аан бастаан 1920 с. Чурапчыга көрбүтүм. Ойуунускай дойдутугар Тааттаҕа баран иһэн, Чурапчыга тохтообута, чугас эргиннээҕи олоҥхоһуттары мунньан олоҥхолоппута. Биһиги, хас да кыыс уонна уол буолан, олоҥхо истэ, Ойуунускайы көрө барбыппыт. Аҕабыыт дьиэтин киэҥ саалатыгар киһи бөҕө мустубут этэ. Улаҕа биһиги билэр киһибит Эрилик Эристиин олорор. Кини аттыгар сырдык ыраас сэбэрэлээх, байыаннай таҥастаах, куругар бэстилиэттээх киһи ачыкыта чаҕылыйар. Оҕолор: «Ойуунускай. Ойуунускай ол олорор», – дэһэ-дэһэ үтүрүйсэллэр. Ол икки ардыгар биһиги дьон, анньыалаһыы-үтүрүһүү күүһүрдэ быһыылаах, уокка оттор мас кыстаабыттарын сууллардыбыт, мас тыаһа өрө лиһигирээтэ. Дьон барыта биһиги диэки эргилиннэ. Ойуунускай эмиэ. Ойуунускай онтон Эрилик Эристииҥҥэ тугу эрэ эттэ. Эрилик саҥата дуорайда: «Оҕолоор, бу диэки кэлиҥ, манна миэстэ элбэх». Уолаттарбыт олоҥхо истэ хааллылар, оттон биһиги, кыргыттар, таһырдьаны булбуппутугар үөрүстүбүт. Дьэ, хаһан эрэ кутталбыттан атахпынан куоппут киһибин кытта сэргэстэһэ хаампытым, кэпсэппитим хайдах эрэ дьикти этэ. Дьылҕа оҥоһуута диэҥ дуо ону? Суох, оччолорго биһиги икки ардыбытыгар киһи санаатын тутара туох да суоҕа.
Съезтэн төннөөт, общественнай олоххо өссө күүскэ кыттабын. Оччолорго актыбыыс дьахталлар бары биир пуорма таҥастаахпыт. Хара дьууппа, үрүҥ куопта, кыһыл былаат, лэппээһиннээх баттах. Итиэннэ түөспүтүгэр Ленин оҕо эрдэҕинээҕитэ ойууламмыт значогун анньынабыт…
Күһүнүгэр элбэх оҕону, ол иһигэр миигин, оройуон салалтата Иркутскайга дуу, Читаҕа дуу үөрэххэ ыытарга быһаарар. Мин баҕарбыт баҕам туолар буолла диэн үөрүү бөҕө. Ол эрээри, дойдубуттан наһаа ыраатыыһыкпын диэн испэр дьулахаччыйабын. Ити сырыттахпына, кэлин А.Ф. Бояров кэргэнэ буолбут Маршинкевич диэн врач дьахтар миигин кутугунатар: «Ээ, онно барыма, ырааҕа бэрт. Хата, эмчит үөрэҕэр Дьокуускайга медтехникумҥа киир, ол быдан ордук буолуоҕа».
Мин ити сүбэни ылынан куораттыыбын. Үөрэнэ. Бу сырыыга эмиэ, атын ханна барыахпыный, Кампеевтарга түһэбин, кинилэргэ дьиэлэнэбин. Платон арбы-сарбы соҕус этэ. Кэргэнэ Татьяна Дмитриевна бу сайын өлбүт.
Мин ЯФАШ-ка үөрэнэбин. Платон кинигэ издательствотыгар дириэктэрдиир. Арай Платон киэһэ үлэтиттэн кэлэн аһаатар, сарсыарда оронуттан турдар эрэ, наар биһигини кытта тыл бырахсар, дьээбэлэнэр идэлэнэр. Арыт наһаа найааннаннаҕына куотан хаалабыт, хата, ону булбута эрэ баар буолар. Арыт уруок ааҕа олордохпуна, кэккэлэһэн кэбиһэр: «Көрдөр эрэ, туга ааҕаҕын?» Биһиги ити курдук улам бодоруһан, бэйэ дьоно буолан истибит. Ол эрээри мин син биир салларым-дьулайарым сүрдээх.
Биирдэ, ити билиҥҥи Ленин проспегар куорат поликлиникатын аттыгар, бадаҕа, Национальностар кулууптара диэн баара, онно туох эрэ мунньах буолбутугар бардыбыт. Платон эмиэ барда. Саала тымныы баҕайы эбит, мин маркизет солко куопталааҕым, дэлби тоҥнум. Платон ону көрө түстэ: «Тоҥнуҥ дуу?» «Ычча, бу дойдугут тымныыта бэрт эбит дии», – өс киирбэх хардарабын. Платон ойон турда, биэсэлкэттэн сонун элэстэтэн аҕалла уонна санныбар бүрүннэри бырахта. Киһи эрэ буоллар, мин бу сырыыга бырдаҥалаабатым, сон сылааһыгар таттаран уонна «бу туох амарах киһитэй» диэн, нам-бааччы олордум. Кэпсэттибит. Мунньах кэнниттэн аргыстаһан дьиэбитигэр кэллибит.
Хонуктар аа-дьуо ааһан истилэр.
Биирдэ, сарсыарда, ороммун хомуйа сылдьан, сыттыгым анныттан бүк тутуллубут суругу булан ыллым. Арыйа баттаатым – Платон суруга эбит. Наһаа сааттым, наһаа кыбыһынным. Ол да буоллар санаам батарбата, кистээн аахтым. «Мин эйигин сөбүлүүбүн, эн биһикки билсиэх», – диэбит.
Урут да сэрэйэ саныырым, кэм туох эмэ санаалаах киһи буолан, ыксалаһар быһыылаах диэн. Уһун күнү быһа сурукпун сыымайдаан таҕыстым. Ол да буоллар, туох да диэн кыайан быһаарымматым. Платон оччолорго отут сэттэлээҕэ, мин сүүрбэ үһүм. Онон, бастакытынан, кырытыннара саныыбын. Иккиһинэн, бэйэтэ ыарыһах, урут икки кэргэнэ өлбүт киһи диибин. Кэргэнэ өлбүт эр киһини да, дьахтары да күлүктээхтик көрөр идэ хаһан баҕарар баар дьыала этэ буоллаҕа. Аны бу киһини кытта билсистэхпинэ, били таласпыт үөрэҕим хайдах буолуой диэн биир муучу.
Киэһэ аһаан бүтэн баран, хоспор киирэн соҕотоҕун олордохпуна, Платон көтөн түстэ. Мичээрдээбит. «Хайа, аахтыҥ дуо?» – диэтэ, онтон аттыбар олорунан кэбистэ. – «Ааҕан». – «Туох диэтиҥ?» Мин өс-саҕа буолан: «Ол туох диэх үһүбүнүй?» – диэтим. Ити итинэн ааста.
Онтон биирдэ, эмиэ соҕотоҕун олордохпуна, Платон киирэн кэллэ уонна эттэ: «Эн, арааһа, кыбыстаҕын, бэйэҕин бэйэҥ кыайан быһаарыммаккын быһыылаах. Мин адьас кырдьыкпын этэбин. Уонна эйигин тиэтэппэппин, эн үөрэххэр мэһэйдиэхпин баҕарбаппын. Хата, көмөлөһөөрү гынабын. Мин аны сайын соҕуруу үөрэнэ барабын. Онуоха диэри быйылгы үөрэххин бүтэр, ол кэнниттэн биһиги күһүөрү холбоһуох тустаахпыт. Итини үчүгэйдик сыта-тура толкуйдаа». Мин эмиэ туох да диэн быһаарыммаппын.
Ол да буоллар, улам бодоруһан, сыстыһан истибит. Киинэҕэ бииргэ сылдьабыт, арыт маҕаһыыннарга барабыт. Арыт Күөх Хонууга киирэн дьаарбайабыт, пистолетынан сыал ытабыт. Платон брауниннааҕа. Кини миигин ытарга үөрэтэр.
Биирдэ Платон эттэ: «Ээ, туох ааттаах баҕайытай! Икки өттүттэн мэһэйдэтэрбит туох да суох, холбоһуох». Мин: «Ким билэр…» – диэнинэн аһарынабын. Платон ону истибэт: «Киэһэ үлэбиттэн кэлэрбэр, мин дьиэбэр баар буолаар».
Наһаа мунаардым, дьүөгэбэр, Адамов милиционер кэргэнигэр, Наташаҕа таҕыстым. Наташа сүрдээх хорсун, уруккута бартыһаан дьахтар этэ. Наташа өрө күлүбүрүү түстэ: «Тыый! Олус бэрт буоллаҕа дии. Холбос, холбос! Платон Алексеевич – наһаа үчүгэй киһи. Дьолгун мүччү түһүмэ. Үөрэххэр да көмөлөһүө». Киэһэ Платон эмиэ көтөн түстэ: «Хайа, эмиэ суоххун дуу?»
Итинтэн биир хонук ааста дуу, икки хонук дуу, сыттыгым анныттан сурук, күлүүс тылын уонна элбэх баҕайы харчыны булан ыллым. Платон: «Наташаҕа таҕыс, көмөлөһүннэр, киэһэ аста астааҥ», – диэбит. Наташа оччону истэн баран, куорат маҕаһыыннарын ылан кэбистэ. Оһох отунна, астаан-үөллээн сырылатта-бырылатта. Бэйэтэ миигин туох иһин ыыппат: «Платон сибилигин кэлиэ, тохтоо-тохтоо».
Ити курдук бутулла олордохпуна, Платон көтөн түстэ. Үөрбүт, чаҕылыҥнаабыт: «Дорооболоруҥ!» – диэтэ. Онтон бокуойа суох саба түһэн уураан-сыллаан барда. Ол икки ардыгар Наташабыт аһа остуолга тардыллан бэлэм буола охсубут.
Сыбаайбабыт манан бүттэ. Ити 1930 сыл сэтинньи 6 күнүгэр этэ.
Платоннуун биһиги сэттэ сыл биир ый 23 хонук устатыгар бииргэ олорбуппут. Мин эт-хаан, өй-санаа өттүнэн сиппит-хоппут, олох уонна охсуһуу итиитин-буһуутун билбит-көрбүт киһиэхэ кэлбитим. Икки кэргэн тухары дьиэ-уот, күннээҕи олох-дьаһах боппуруостарыгар даҕаны ким баҕарар чопчу сүрүннэниэхтээх кэмэ ини ити. Онон даҕаны, биһиги олус эйэлээхтик, наһаа тапсан олорбуппут. Платону мин дьиэҕэ-уокка «паапа» диэн ыҥырааччы этим, оттон кини миигин үксүн «тооруом» диэччи этэ, кыргыттара «паапа» да «паапа».
Көрө түһүүгэ, Платон уҥуоҕунан кыра киһи этэ. Дьон ол да иһин Ойуунускай кыратын, хатыҥырын урут бэлиэтээн этээччилэр. Ити гынан баран, эр киһитэ да өтөн эрдэҕэ, миигиннээҕэр өндөс курдуга. Оттон миигин саха дьахтарыгар эдэрбэр-сэнэхпэр оччо наһаа кыра диэбэттэрэ ини. Платон уһун суптугур сэҥийэтэ, имнэрин уҥуохтара дэбдэгэрдэрэ хатыҥыр киһи дииллэригэр көмөлөһөн эрдэҕэ. Дьиҥэр, кини наһаа оннук дьарамай киһи буолбатах этэ, сыгынньахтаннаҕына бэйэтигэр сөп толору эттээх-сииннээх, уҥуохтара ханан да биллибэт, сөп киппэ буолара. Уоруйах эттээх-сииннээх киһи баар буолааччы дэһэллэр, бука, оннук киһи эбитэ буолуо.
Платон ийэтэ Дьэбдьиэй кугастыйан көстөр баттахтаах, саһархайдыҥы сырдык харахтаах, үрүҥ туртаҕар субалаах ыраас дьахтар эбитэ үһү. Платон ийэтиттэн үгүһү ылбыт эбит, кини эмиэ сырдык, ыраас эттээх-сииннээх киһи этэ, оҕо эрдэҕинэ эрбэһин курдук кугас баттахтааҕа үһү, ол кэлин хараарбыт. Аҕатын арай уҥуоҕун, быһыытын-таһаатын баппыт.
Киһи ордук бэлиэтиирэ – харахтара. Ис-иһиттэн сырдаан көстөр кугастыҥы харахтааҕа. Кырыытынан көрдөххө, мэктиэтигэр сандааран, чаҕылыйан олорорго дылыта. Оччо сытыы, оччо ыраас буолара харахтара. Ол гынан баран, ачыкыта суох аахпат да, суруйбат да этэ, көннөрүтүгэр да куруук ачыкыланара.
Доруобайа эбитэ буоллар, бука, бэйэтин бараалаахтарыгар соччо баттаппат, сөпкө кыанар киһи дэтиэх эбитэ буолуо. Дьиэтигэр даҕаны, онно-манна сырыттаҕына даҕаны, наар дьону кытта тустар, өрө хачымахтаһар, кылыйа-ыстаҥалыы сатыыр идэлээҕэ. Онно үксүгэр кыайарыттан, уолаттары дөбөҥнүк айыка дэтэриттэн сылыктаатахха, син кытаанахтык тутар-хабар быһыылааҕа. Миигин даҕаны дьээбэлэнэн туттаҕына-хаптаҕына, илиитэ биир кэм кытаҕас курдук буолааччы. Аны үҥкүүлээн тэлээрэрин көрүөҥ этэ. Платон үҥкүүнү олус таптыыра. Оччоҕо кини атаҕын тыаһын истиэм диэн санаама даҕаны, оччо чэпчэкитик дэгэһийэр буолара. Онон, Платону букатын быста ырбыт, нэһиилэ сакыҥныыр киһи буолуо дии саныыллара алҕас.
Олус үчүгэй майгылаах, саҥардар эрэ хайаан да ырааҕынан эҥсэн, олохтоохтук эргитэн кэпсэтэр, наһаа чэнчис-чэбэр киһи этэ кини. Биирдэ дьоҥҥо кыыһырбытын, биирдэ дьону кытта улаханнык саҥарсыбытын, эбэтэр киһини өһүргэтэр-хомотор гына тылласпытын өйдөөбөппүн. Күлэ түһэ-түһэ, дьээбэлээхтик саҥаран-иҥэрэн бардаҕына, кими да сүргэтин көтөҕөөччү. Эбэтэр бэйэтэ ис-иһиттэн тэһитэ кэйэн мэниктээн кэлээччи. Дьээбэлэнээри гыммыта ала-бэлиэ буолар. Ойон турар, тыыллаҥныыр, төттөрү-таары хаамыталыыр. Онтон: «Ээй-чэ!» – диэт, ороҥҥо эбэтэр дьыбааҥҥа умса сөрөөн түһэрэр, хайаан да күллэрэн-үөрдэн тэйэр. Тоҕо итиннигин, мин кэлин билбитим. Үйэтин-сааһын тухары наар олорор үлэлээх, куруутун мунньахтаан, арааһы санаан-толкуйдаан тахсар киһи кыратык аралдьыйа түһүөн, этин-сиинин имитиэн син баҕарар буоллаҕа. «Ок-сиэ, сылайдым даҕаны, көхсүм саалынна даҕаны. Чэ, кыратык тустуохха эрэ», – диэччи оччоҕо. Ол кэнниттэн хамсаннаҕына-имсэннэҕинэ, арыый чэпчээн эрдэҕэ.
Платон дьиэтигэр-уотугар хайдах эрэ расписаниелаах курдук туттара-хаптара, үлэлиир-хамсыыр, сынньанар кэмэ анал буолара. Сарсыарда чэйдээт, үлэтигэр барар. Күнүс дьиэтигэр эбиэттии кэлбэт, бутерброд оҥотторон, өйүө илдьэ барар. Аҕабыт киэһэ үлэтиттэн бүтэн кэлэрин бары кэтэһэрбит. Сылааска, саас-сайын кыргыттарын илдьэ таһырдьа кэтэһэбин. Кыһын таһыттан киирэр ааҥҥа тоһуйабыт. «Оо, паапа кэллэ!» – дэһии, өрө сахсыныы буолар. Үрдүгэр түһэн таҥаһын сыгынньахтыыбыт, биир-биир ыйаталыыбыт. Платон сонно оҕолорун сыллаан-уураан баран, бэйэтин хоһугар ааһар. Онно киирэн, чаас аҥаарын кэриҥэ оронугар сытар, сынньанар. Туох эмэ сонуннаах буоллаҕына, бу сытан онтун кэпсиир. Аа-дьуо табахтыыр. Онтон дьэ суунар-тараанар. Саха ыалын быһыытынан, киэһэ эт буһарабыт, остуол тула олорон бары эппитин сиибит, мииммитин иһэбит. Бу кэнниттэн Платон кыргыттарын кытта бадьыыстаһар: көтөҕөр, сүгэр, кинигэ ааҕар, остуоруйалыыр. Арыт муостаҕа сөһүргэстиир, ат буолар, кыргыттара паапаларын миинэн кэбиһэллэр. Чаас кэриҥэ саалабытын түөрэ сүргэйэллэр.
Онтон хоноһо, ыалдьыт суох буоллаҕына, таһырдьа тахсан хаамсабыт. Арыт театрга барабыт. Хоноһо, ыалдьыт баар буоллаҕына, кинилэри кытта сэлэһэр, олоҥхолотор, остуоруйалатар.
Платон киэһэ кыргыттарын бэйэтэ сыгынньахтаан, бэйэтэ сууйан-тараан утутар. Хайаан да бэйэтэ утутарын сөбүлүүр. Кыргыттарыгар: «Чэ, утуйуҥ дуу, оттон паапа үлэлиэ, паапа үлэлиирин мэһэйдээмэҥ. Сөп дуо?» – диир. Анарааҥҥылара ол курдук үөрэнэн хаалбыттар, аҕалара сытыарда да, им-дьим бараллар, сотору утуйан муннулара сурдурҕаабытынан барар.
Мантан киэһэ дьиэ уу-чуумпу. Мин иһит хомуйабын, сээкэйи бэрийэбин, киһим сарсын кэтэр таҥаһын-сабын ыраастыыбын, өтүүктүүбүн, уруок ааҕабын. Оттон Платон үлэтэ-хамнаһа дьэ киирэр. Кини түүн үс чаас саҕана биирдэ утуйар. Онуоха диэри быһа суруйар-ааҕар. Ити курдук киэһэ аайы.
Төһөлөөх дьулууруй уонна тулууруй бу! Айарга, бэйэтин норуотугар үйэлээҕи-туһалааҕы, кэрэни, үчүгэйи биэрэргэ төһөлөөх кыһамньы, баҕарыы баар буолан, бачча үлэлиирэ буолла?
Биирдэ эмэтэ көрдөххө, кини айымньытын хас тылын, хас этиитин хат-хат чочуйар, көннөрөр, улам тупсаран иһэр идэлээҕэ. Арыт миигин ыҥыран ылара: «Тооруом, кэл эрэ манна. Иһит эрэ хайдаҕый?» Платон ол кэннэ айымньытыттан тугу эмэ ааҕан биэрэрэ. Үчүгэйдик ааҕар. Куолаһын эҥин араастаан уларыта-уларыта, артыыстардыы. «Хайа, хайдаҕый?» – диэн ыйытар. «Бэрт дии. Арай бу тылы атыннык эттэргин…» – «Эһээ? Ханныгы?!» Саҥа истибит тылын суруйа охсор, онтон эмиэ ааҕар: «Эс, сатаныа суох», – диир, эбэтэр: «Арааһа, син да буолсу дии, быһыыта», – диэт, сөбүлээбитин айымньытыгар киллэрэр.
Сорох ардыгар кини үлэтиттэн кэлээт, хоһугар киирэн эрдэттэн ыла үлэлээччи. Бука, туох эмэ ыксалга-тиэтэлгэ, эбэтэр айыаҕа-суруйуоҕа ыган кэллэҕинэ буолара эбитэ буолуо ээ, ол. Оччоҕо биһиги туспа хоско тахсан биэрэбит. «Паапа үлэлиир, айдаарсымаҥ», – диэн оҕолорбун буойа сатыыбын. Хата, быыс-арыт булан, кыргыттара тиийбиттэрэ, сэлээннэнэн туран, тобугар көтөхтөрбүттэрэ эрэ баар буолар. Нэһиилэ араараҕын оччоҕо кинилэри аҕаларыттан. Көр, оннооҕор онно биир тылы эппэт, наар оҕолорун таптаан ымманыйа, араастаан баллыгырыы олорор буолааччы.
Платон бэйэтэ да ис-иһиттэн наһаа оҕомсох киһи этэ. Мин киниттэн түөртэ оҕоломмутум, онтон билигин Москваҕа оҕоломмут икки бастакыларым эрэ бааллар. Саргылаана 1931 с. балаҕан ыйын 16, Сардаана 1934 с. балаҕан ыйын 6 күнүгэр төрөөбүттэрэ. Оттон Октябрина алта ыйдааҕар, Платон Тааттаҕа быыбардааччылары кытта көрсүһэ сырыттаҕына, өлбүтэ. Оттон кыра кыыһын Платониданы төрүт да көрөөхтөөбөтөҕө, хаайыллыбытын кэннэ төрөөбүтэ уонна биирин туолуутугар өлбүтэ.
Үс кыыһыгар – Саргылаанаҕа, Сардаанаҕа, Октябринаҕа бэйэтэ аат булан ааттаабыта. Оҕолонорбун кытта, төһө да солото-билэтэ суох буоллар, родилкаҕа тиийэн кэлбитэ эрэ баар буолар уонна сурук оҕото ыытааччы: «Эҕэрдэлиибин Саргылаананан…» эбэтэр «Сардаананан», «Октябринанан» – диэн. Төрдүс кыыспар бэйэм аат биэрбитим, баара эбитэ буоллар, бу да сырыыга эмиэ ким эрэ диэн бэйэтэ ааттыах киһи эбитэ буолуо.
Платон оҕолоругар тапталын дириҥ төрүтүн кини «Татыйык ыллыыра», «Бу уоттаах бакаалы» диэн хоһооннорун аахпыттар даҕаны толору өйдүөхтэрин сөп дии саныыбын.
Мин оҕом – Лаанык кыыс,
Күндү кыыс, көмүс кыыс,
Туллукчаан,
Туораахчаан…
Аҥардас бу аҕыйах тылларга, Саргылаанатыгар анаабыт хоһоонун тылларыгар, төһөлөөх истиҥ, минньигэс таптал, сүрэҕи-быары сылаанньытар намчы-нарын нуурал баарый! Эбэтэр:
Удьуорбут уһуоҕа,
Уруйдуу туруоҕа…
Биир өлөн сүтүөҕэ,
Биир үөскээн төрүөҕэ… —
диэтэҕэ үһү иккис хоһоонугар. 1936 с., үһүс кыыспыт төрөөбүтүгэр, суруйбут бу хоһоонун драматизма, дириҥ бөлүһүөктүү көрүүтэ, олоххо кырдьыга киһини сөхтөрөр. Бу биир эрэ олоҕу, тус биир олох кыараҕас эйгэтин быдан баһыйар.
Арыт мин быыһаныым кэнниттэн этэрим: «Эмиэ кыыс!» Платон оччоҕо буойара: «Кэбис, инньэ диэмэ. Кыыс буоллун, уол буоллун – иккиэн биһиэннэрэ, биһиги оҕолорбут. Хойут кыыспыт уолу аҕалыаҕа, оттон кыыһа суохтарга уоллара кыыһы биэриэҕэ. Оччоҕо итэҕэс син биир ситэр буолбат дуо? Уонна биһиэхэ онтон ордук туох нааданый?» – диэн.
Платон оҕону олус таптыырын итинэн эрэ быһаарыахха сатаммат. Дьааҥыга бандьыыттар тоһуурдарыгар түбэһэн өлбүт Никита Слепцов уолун Васяны, бииргэ төрөөбүт Иван Слепцов уолун Дьулустааны, төгүрүк тулаайах хаалбыт Паша Аянитованы иитэ ылаттаабыта. Ол оҕолору бэйэтэ төрөппүттэриттэн итэҕэстик туппат этэ, син биир тэҥник маанылыыра, болҕойоро. Олоҕун тиһэх күннэригэр кини наар оҕолорго тугу эмэ суолталааҕы айдарбын диэн тыллааҕа. Оҕолорго анаан хас да кэпсээннэри, остуоруйалары суруйда быһыылааҕа. Кэлин хас да тэтэрээттээҕэ, онно наар: «Оҕолорго анаммыт айымньыларым бааллар, соҕурууттан кэлэн баран салгыам, ситэриэм», – диирэ.
Холбоспуппут, Саргылаанабыт төрүөн иннинэ, Платон миэхэ сотору-сотору этэр: «Чурапчыга тахсан, бэйэҥ оҕоҕун киллэр. Оҕо ийэтин аттыгар сылдьыахтаах». Хаста да аккаастанан баран, олус хаайара бэрдиттэн, Чурапчылаабытым. Онтон урукку кэргэммиттэн төрөппүт бэйэм кыыспын Машаны, тыллаах-өстөөх бүтүн киһини, аҕалбытым. Платон орон, утуйар таҥас атыыласпыт, оонньуур бөҕөнү муспут. Оттон кэмпиэтэ, бэчиэнньэтэ баһаам. Оҕом кэлээт, сылайбыта бэрт буолан, утуйан хаалбыта. Киэһэлик Платон көтөн түһэр, үөрбүт аҕай: «Кэллигит дуу? Хайа, оҕобут? Ханна баарый?» – «Утуйа сытар. Кыратык сыта түстүн, уһугуннарыма», – диибин. Суох, киһим истибэт, таҥаһын устаат, илиилэрин ириэрэн тиэтэйэ-саарайа мускунаат, хаһааҥҥыттан эрэ арахсан олус ахтыбыт оҕолоох киһилии баллыгырыы-баллыгырыы, кыысчааны сулбу тардан ылар, «чуу» дии-дии, саба түһэн уураабытынан-сыллаабытынан барар. Кыысчааным, бастаан соһуйан өрө көрө түһээт, сонно сыста түһэр: «Паапа!» Платон син биир бэйэтэ төрөппүтүн курдук таратара, таптыыра.
Биһиги онон, мунньан-тараан сэттэ оҕолоох ыал буолбуппут. Эттэххэ дөбөҥ бу. Хайа оҕону таптаабат, оҕону сөбүлээбэт киһи бачча элбэх оҕону иитиэ үһү?
«Олоҕун үгүс өттүгэр бөдөҥ салайар дуоһунастарга, бар дьон дириҥ ытыктабылыгар сылдьыбыт, аҥаардастыы «Ойуунускай дуо?» дэппит киһи ол балаһыанньатынан туһанар этэ дуо?» – диэн ыйытааччылар эмиэ баар буолуохтарын сөп. Саха норуотун тапталлаах уола, коммунист П.А. Ойуунускай бу да өттүнэн курустаал таастыы ыраас киһи этэ диэн быһаччы этэбин.
Биһиги ордук өр олорбут дьиэбит урукку Ворошилов уулуссатын 14-дэ, ити билигин музей буолбут дьиэ. Билигин көрдөхпүнэ, олус да бэрт дьиэ эбит, оҥорбуттара-тупсарбыттара бэрдикэтин! Оччолорго ити тулатыгар бадараан уонна чалбах халыйбыт, наһаа тымныы, наһаа сииктээх дьиэ этэ. Сайын буора-сыыһа, кыһын тымныыта-чэҥэ. Ыксаан арыт тыл көтөҕөрүм: «Тоҥон өлөрбүтүгэр тиийдибит, оҥотторо-өрөмүөннэтэ түспэккин эбээт», – диэн. Платон оччоҕо күлэр-салар: «Маннык дыбарыаска олорон эмиэ тугуҥ тылай? Итии буолбат дуо? Олус итии дьиэ доруобуйаҕа куһаҕан буолааччы». Арыт этэр: «Хайдах эмэ гынан олоро сатыахха, дьон биһигиннээҕэр куһаҕан усулуобуйаҕа олороллорун көрбөккүн дуо?»
Бу кэнниттэн эбии өрө баран, өссө тугу этиэххиний? Ол да буоллар, биллиилээх поэкка Сергей Степанович Васильевка махтаммыппын хаһан да умнуом суоҕа. Биирдэ, адьас ыксаабыт кэммитигэр, кини дьиэбитин өрөмүөннэтэн абыраабыта. Сергей Степанович оччолорго куорат Сэбиэтин исполкомугар бэрэссэдээтэллиирэ. Кини биһиги дьиэтээҕи усулуобуйабытын хантан билээхтээбитэ эбитэ буолла? Платон бэйэтэ көрдөһө барбатаҕа чахчы, бука, биһиэхэ сылдьар дьоннортон хайалара эрэ тыл тириэртэҕэ.
Дьиэбитигэр киһи таба көрөр мала-сала суох ыалбыт. Баар-суох миэбэлбит сыыһа ити билигин музейыгар турар. Кинигэ ыскаабын соҕуруу барарыгар М.К. Аммосов бэлэхтээбит этэ. Суругун остуола. Хас да венскэй иэҕии олоппостордоохпут. Иһит ыскааба – буфет баара, ол ханна-ханна тиийбитин өйдөөбөппүн. Итиэннэ Сүөкүччэ кэриэһэ диэн биир кыра көбүөрдээҕэ. Мантан ордук малбыт-салбыт суоҕа, аҕабыт була-тала да сатаабат этэ.
Таҥнар таҥаһыттан биир хара көстүүмнээҕин өйдүүбүн. Хаһан булуммут көстүүмэ эбитэ буолла, мин кэлиэм инниттэн баара. Уопсайынан, Платон ураты чэнчис-чэбэр киһи этэ. Кини ол соҕотох көстүүмүн, икки-үс ырбаахытын хаһан да киртиппэт, хараардыбат этэ, куруутун тэп курдук тутта-оҥосто сылдьаахтыыра. Ааттаах табахсыт этэ да, бэл диэтэр ону да биллэрбэтэ, барытын бэйэтэ хомуйара, алҕаска бөппүрүөскэ күлэ саккыраабытын, испиискэ тоһоҕоһо, бөппүрүөскэ төрдүгэһэ остуолга, муостаҕа түспүтүн, саараама, көрүөҥ суоҕа. Киниэнэ туттар мала барыта бэрээдэктээх, анал-анал уурар миэстэлээх буолааччы. Оннооҕор күнүс суоҕар кинигэтиттэн ылан ааҕан баран, алҕаска лииһин бүк туттахпына, киэһэ кэлэн, ол лиис бүк тутуллубута биллибэт буолуор диэри имэрийэ, көннөрө олорооччу. «Тооруом, маннык гыммат буол, кинигэ лииһин бүк туппат куолу», – диэччи ол кэннэ. Түүнү быһа суруксуттаабыт кумааҕытыттан сылайан, уута кэлэн: «Чэ, бэйи, сарсыарда хомуйуом», – диэн, остуолугар биир лииһи хаалларбытын өйдөөбөппүн. Үлэлээн бүтээт, остуолун бэрээдэктээн, орун оннугар түһэрэн кэбиһээччи. Суох, ити бириинчигэ буолбатах, ити кини үөрэммит үгэһэ, өйүн-санаатын бэрээдэгэ этэ. Кини, бэйэтин бэйэтэ харана, бэйэтин бэйэтэ көрүнэ ол курдук үөрэнэн хаалбыт. Бириинчигэ эбитэ буоллар, бас билэрдии да миэхэ кыҥкыйдыа, саҥарыа эбитэ ини. Саараама, оннук түгэн биһиги олохпутугар суоҕа.
«Таатта оҕото Дьаралыктыйа Былатыан» диэн 1917 с. биир хоһоонугар суруйан турардаах. Бу строкалары ааҕан баран сорохтор саныахтарын сөп: «Ок-сиэ, Ойуунускайдара диэн, быһыыта, олус да дойдумсах киһи эбит, «Таатта оҕотобун» дэнэн түһэн». Дьиҥэр, бу хоһоон норуот улуу ырыаһыт уолун дьиҥнээх өйдүүр өйүн, саныыр санаатын этэр диир сатаммат. Платон Ойуунускай бу боппуруоска сыһыанын дьиҥнээхтик билиэҕи баҕарар буоллахха, «Син-биир буолбаат?!» диэн кини М.К. Аммосовка анаабыт айымньытын үчүгэйдик сыныйан ааҕар сөп.
Төрөөбүт ийэ буор сирбитигэр
Төннөн өлбөтөхпүтүн даа! – диэммин
Хомойорбун билбэппин
Хоргутарбын көрбөппүн…
Дьэ, бу баар Ойуунускай олоххо көрүүлэрин дьиҥнээх саҕыллыыта. Итиэннэ кинини «өтөхтөөҕүмсүйбүт», «алааһымсыйбыт» диэн хайдах этиэххиний? Платон дойдум диэн өрөспүүбүлүкэтин, Сэбиэскэй дойдутун бүтүннүүтүн ааттыыра, дьиҥнээх большевик, интернационалист быһыытынан арбааһыннаахтык, киэҥник көрөрө.
Төрөөбүт оройуонун, өтөҕүн саныыр эбит да буоллаҕына, «сиргэ түспүт сэрэбиэй, окко түспүт оҥоһуу» быһыытынан, биирдэ эмэтэ сыл баһыгар-атаҕар, ордук саас от-мас тиллиитин саҕана, быктарара эбитэ дуу? Кини оччоҕо оннооҕор миигин, кыһыл оҕолоох дьахтары, кутугунатара: «Бардыбыт, тооруом, бардыбыт, тугу гына дьиэҕэ хаайтара олордохпутуй?» Хайыахпыный, сорох ардыгар барсабын. Барсан да, мин чугас ыалга хонобун, Платоннаах бэйэлэрэ саалана бараллар. Оттон сайын сир астыы соһор, мыраан кэтэҕэр тахсан сугуннуубут. Дьэ, бу кэмнэргэ төрөөбүт алааһын, кустаабыт-балыктаабыт ууларын ахтан ааһааччы этэ.
Дойдулаахпын диэн оччо-бачча барбытын-кэлбитин, тиэстибитин да өйдөөбөппүн. Мин билэрбэр, депутат буоларыгар эрэ быыбардааччыларын кытта көрсө, Тааттаҕа биирдэ тахса сылдьыбыта. Онно эмиэ барыс диэбитин, Октябрина диэн кыыспыт ыалдьар буолан барсыбатаҕым.
Кини арай биир бэлиэ тыллааҕа: ол ийэ таптала. «Ийэм Дьэбдьэкиэй уҥуоҕар» диэн хоһооно поэт дьиҥ чахчы дууһатыттан суруллубут хоһоон, дьиҥнээх олоххо баар суол. Ийэтин наһаа ахтара, туой Октябринатын: «Эбэтин курдук кыыс, Тэттэкиэй-Моттокуой», – диэн таптыыра.
Платон саамай таптыыр, саамай харыстыыр мала диэн саата. Икки уостаах үс биһилэхтээх «зауэрдаах» этэ – ол.
…Уохтаах уот курбуула,
Уһуутуур уһун турба,
Сатарыта оонньуур
Саа саара саабыйар,
Саам барахсан дорообо! —
дии-дии, хааҕа угуллан баран оронун үрдүнэн көхөҕө ыйанан турар сааны ороон, түннүк сырдыгар кыһайан иһин кыҥаан көрөрө, тас лааҕын сууйа-сото, имэрийэ-томоруйа олороро бу баарга дылы. «Оо, паапа кустуу бараары гыммыт», – дэһэбит биһиги оччоҕо. Кыс хаар ортото ханна туох куһа буоллаҕай? Таах, дьээбэбитигэр. Паапа мүчүк гынар: «Эдэр-сэнэх эрдэххэ, кустаныллара, доҕор». Онтон тэптэрэн, аны хаһан эрэ хайдах бултаабытын, төһөнү тэлэ тэптэрбитин кэпсээн-ипсээн күппээллиир. Саабытын, ол кэпсээн бүттэҕинэ эрэ, төттөрү уурабыт.
Суруксуттуур тэриэбэтэ да көннөрү прибордар буолаллара. Литературнай үлэтэ-хамнаһа сүүрбэ сыла туолуутугар кимнээх эрэ бэлэхтээбит прибордарын остуолуттан араарбат буолара.
Кырдьыгын ыллахха, үп-ас, харчы да өттүнэн дэлэй-былас барбатах ыал этибит. Син уонча кэргэммит, ол үрдүгэр ыалдьыт-хоноһо, тыаттан киирээччилэр дьиэлэнээччилэр. Соҕотох киһи хамнаһа онтон төһөтүгэр тук буолуоҕай? Суруйара-суруйара да, мин билэрбэр, боччумнаан гонорар ылбытын өйдөөбөппүн. Үгүс өттүгэр урут суруйбутун хаттаан эллиир, үрүт үрдүгэр көннөрөр, тупсарар быһыылааҕа. Олоҥхотун хат-хат устара, итиэннэ «Туналҕаннаах ньуурдаах Туйаарыма Куону» оҥороро-суруйара. Кэпсээннэриттэн «Дойду оҕото Дорогуунап Ньукулайы» балачча өр үлэлэһэн бүтэрбитэ. Итиэннэ үгүс хоһооннору-ырыалары, кыра кэпсээннэриттэн «Омуннаах оҕону», «Өйдөөх оҕону», «Оҕо куйуурдуу турарын», «Сүрэҕи» уо.д.а. суруйталаабыта. Өссө төгүл этэбин: Платон айымньытын наһаа кичэйэн таҥастыыра, бүтэрэ-оһоро охсорго дьулуспат буолара. Этэн көрө-көрө, саҥаран көрө-көрө, аахтахха ханан да иҥнигэһэ суох үөрэ-дьүөрэ, утум-ситим, уу сүүрүгүн курдук тахса турар гына суруйар буолара. Бука, ол үгүс сыраны, үгүс бириэмэни ылара эбитэ буолуо. Итиэннэ Платон бэйэтигэр уонна айымньыларыгар наһаа дьэбирдик сыһыаннаһар, аныгы тылынан эттэххэ, бэйэтигэр үрдүк көрдөбүллээхтик сыһыаннаһар киһи этэ. Москваҕа айымньыларын сэттэ томнаах хомуурунньуга тахсыахтаах этэ, ону санаатаҕына, арай онно этэр буолара: «Тооруом, сотору үчүгэй буолуохпут, сотору элбэх да элбэх гонорары ылыахпыт». Ханна баарый, онтукатыгар кыайан тиийбэтэҕэ.
Арыт иккиэйэх эрэ олорор буоллахпытына, ырааҕы-киэҥи саныырдыы чуумпуран олорон, тэһэ астарбыт курдук, ыраланар буолаахтыыра: «Тооруом, мин хойут наука доктора буолуом, онуоха диэри үлэлиэм да үлэлиэм! Көр эрэ, ити билигин мин институтум улахан төрүттээх-силистээх тэрилтэ: мантан сэдиптэнэн хойут өрөспүүбүлүкэбитигэр Наукалар академияларын филиала аһыллыаҕа, үгүс да үгүс да учуонайдар үөскүөхтэрэ». Туохтан уонна тоҕо миэхэ итилэри этэрин билбэтим. Бэйэтин кытта бэйэтэ кэпсэтэрэ, ис санаатын таһыгар таһаарара эбитэ дуу, эбэтэр оччотооҕу олох хобдоҕуттан миигин арылдьыта – алы гына сатыыра дуу? Туох билиэ баарай!
«Тооруом, тэһийбэккин дуу? Оччоҕо Өссүөнтэйдээххэ бара сырыт ээ». «Ээ, хайа муҥун, тура-тура биир ыалы салгытан!» – мин төттөрүлэһэбин. Кырдьык да, сотору-сотору бара сылдьар ыалбыт диэн Авксентий Егоровичтаах буолаллара, кинилэр тустарынан кэпсэтиибит ити. «Чэ, оччоҕо киэһэ театрга бараар, мин уолаттарга этиэҕим». Киэһэ институтугар бииргэ үлэлиир уолаттарыттан ким эрэ тиийэн кэлэр, миигин театрга илдьэ барар. «Доҕоор, хотуммун соҕотохтуу ыытымаар эрэ, дьиэтигэр аҕалан биэрээр», – дии хаалар Платон арыалдьыппар.
Платон табаҕы тардара, оттон арыгыны төрүт сөбүлээбэт, бэйэтэ испэт этэ. Ол оннугар дьону хайаан да ыалдьыттааччы. Ким эмэ кэллэҕинэ: «Тооруом, хайа, туохтаахпыт-эмэлээхпит дуо?» – диэбитинэн барааччы.
Платон хаһан даҕаны «ол киһи маннык, бу киһи маннык» диэн кэпсии-ипсии, сиилии сылдьарын ончу истибэт этим. Кини киһини ол-бу диири адьас өлөрдүү абааһы көрөрө. Ол да буоллар, кырдьаҕастартан Өксөкүлээх Өлөксөйү, Алампа Софроновы айаҕыттан түһэрбэт буолара. Олоҥхотун, остуоруйатын суруйарыгар Өксөкүлээх уобарастарыттан үгүстүк туһанара. «Бээ эрэ, Өксөкүлээх обургу туох диир эбитий?» – дии олорооччу. Алампа Софронов биһиэхэ сылдьара, өлбүтүгэр Платон наһаа хараастыбыта. Платон олоҕор өлүүнү-сүтүүнү үгүстүк көрсүбүт киһи. Бэйэҕит да санааҥ көрүҥ, икки кэргэнин көмөр, балта Маня, инитэ Иван Слепцов, тастыҥ аймахтара Василий Слепцов уонна Местниковтар ийэлэрэ, ииппит кыыспыт Паша Аянитова ийэтэ, бэйэбит кыыспыт Октябрина өлөллөр. Үгүстэрэ мин баарбар. Платон онуоха аһыы аһыйан аймаммытын, ытаабытын-соҥообутун биирдэ да көрбөтөҕүм. Көннөрү саҥатыттан-иҥэтиттэн матааччы, санньыйааччы. Кистэнэрэ-баттанара бэрдэ оччо эбитэ дуу? Онтон эрэ ордук Алампа өлбүтүгэр наһаа буорайбыта, Алампаны бэйэтэ сүүрэн-көтөн уҥуох туппута, литературнай нэһилиэстибэтин уонна рукопистарын сонно сылааһыгар институт архыыбыгар туттарбыта. Мин ону сөбүлүүрүттэн-таптыырыттан эбитэ буолуо дии саныыбын.
Г.В. Ксенофонтовы, Н.Д. Неустроевы эмиэ сыаналыыра, А.Д. Неустроеваҕа ураты суолта биэрэрэ.
Эдэрдэртэн сөбүлүүрэ үгүс этэ. Ол эрээри, саамай таптыыра А.Е. Мординов диэри гынабын. «Киһи тахсар киһитэ», – диэччи кини туһунан. Амма Аччыгыйа, Күннүк Уурастыырап сотору-сотору сылдьар буолаллара. Тугу кэпсэтэллэрин, хайы үксү, өйдөөбөппүн. Ол эрээри Күннүк Уурастыырап кэллэр эрэ, сэһэн-сэппэн элбиирэ, олоҥхо дуорайара оһуоба буолааччы. Бииргэ үлэлээччилэрин П.П. Барашковы, Н.М. Заболоцкайы, Н.Н. Павловы сотору-сотору ахтар буолара, анарааҥҥылара да биһиэхэ үгүстүк сылдьаллара. Уопсайынан, ыалдьыт сылдьар, хоноһо хонор ыала этибит биһиги. Суруйааччылар, артыыстар, учуонайдар, революционердар, бартыһааннар, тус доҕотторо, тыа дьоно – ыалдьыт-хоноһо үгүс этэ. Эдэрдэр, литератураҕа саҥа холонооччулар, эмиэ үгүстүк сылдьаллара. Платон кинилэри кытта син биир тэҥнээхтэрин курдук болҕойон кэпсэтэр, сүбэлиир-амалыыр идэлээҕэ. «Па, эйигиттэн туох да тахсыа суох», – диэн кими эмэ быһа-бааччы этэн хомоппутун өйдөөбөппүн, наар өйдөтө-быһаара, үөрэтэ-такайа сатааччы.
Москваҕа олорор кэммитигэр Саха сириттэн төрүттээх революционердар, партийнай-советскай деятеллэр, байыаннайдар үгүстүк сылдьар да, ыҥыран сырытыннарар да этилэр. Кинилэртэн Феликс Кону, Клавдия Кирсанованы, Иван Строду, Емельян Ярославскайы уонна да атыттары өйдүүбүн. Строд Москваҕа бастаан тиийэн, дьиэтэ суох эрэйдэнэ сырыттахпытына, олус абыраан турардаах. Кимин хантан билиэхпитий, биир кып-кыһыл нуучча утуйар таҥаспыт, чымадааммыт сыыһын туох да кэпсэтиитэ суох харбаан ылаттаат, этириэс эппитэ баара: «Чэ, бардыбыт, биһиэхэ бардыбыт. Суох, суох, аккаас ылыллыбат». Ол киһим Строд эбит, оччолорго Новомир биэстээх-алталаах оҕо этэ. Аҕыйах хонукка да буоллар, Стродтаахха наһаа үчүгэйдик олорбуппут, Иван Яковлевич Платоммун кыһыл оҕолуу ньилбэгэр өрө көтөхпүтэ, оччо өрө тутара.
Биирдэ аҕабыт үлэтиттэн кэлэн баран, утуйар хоһуттан тахсыбата. Мин тугун билиэхпиний, «киһим сылайдаҕа, аччыктаатаҕа» дии-дии, куолубунан ас бэлэмнии, остуол тарда сырыттым.
Ас тардылынна, оттон Платон остуолга суох. «Паапаа!» Эппиэт син биир суох. Сүрэҕим мөҕүстэ, хоско ыстанан киирдим. Киһим дэлби кубарыйбыт, таҥастыын-саптыын ороҥҥо сытар. Кини хаһан да маннык буолбат этэ, наһаа уолуйдум. «Тыый, ыалдьыбыккын дуу, паапа?» «Ээ, суох, ыалдьыбатым», – аат харата хардарда. Итиэннэ үөһэ тыынан кэбистэ. Түргэн үлүгэрдик төбөтүн тутан көрдүм. Сөрүүҥҥэ дылы. «Паапа, чэйдиэххэ ээ, оҕолорбут кэтэһэн олороллор». Платон аргыый аҕай турда, суунар сиргэ сакыҥнаан тиийэн, илиитин суунна. Нэһиилэ ыстакаан аҥаара чэйи истэ, онтон ордук тугу да аһаабата. Эмиэ хоһугар киирдэ.
Мин муодарҕаатым, батыһан киирдим. Киһим эмиэ оронугар сытыммыт. Олоппоһу чугаһатыммыт, онно табаҕын күллүүр иһитин уонна бүтүн хаа бөппүрүөскэни ууруммут уонна туох да бокуойа суох табахтаан бурҕат да бурҕат. «Бэйи, бу эн туох буоллуҥ? Үлэҕитигэр туох үлүгэр таҕыста дуу?» – «Ээ, суох, бэйэм». Хайдах да моһуогурбут, ыалдьыбыт быһыылаах дии санаан, эмиэ этин тутан көрөбүн: этэ сып-сылаас. «Паапа, ыалдьыбыккын дии. Тугуҥ ыарыйда?» – «Суох, ыалдьыбаппын».
Киһибиттэн итинтэн ордугу тугу да ыган ылбатым. Кини табахтыырын син биир тохтоппот. Онтон өйдөөн көрбүтүм, арай киһим хараҕа саатын диэки. Мин дьэ иэдэйдим: «Тыый, туох үлүгэрэ буоллаҕай?» – диибин испэр.
Платон онтон оргууй аҕай турда уонна Максим араамалаах хаартыскатын истиэнэттэн ылла. Эргим-ургум тутта, остуолун холбуйатын аһан, хаартысканы онно уган кэбистэ.
«Хайа, Максимы тоҕо ыллыҥ?» – соһуйан ыйыттым. Били сааны одуулаһар диэн куттаммытым, Максимы көрө сытар эбит, ону бутуйбуппун. «Ээ, дьыала куһаҕан», – диэтэ, онтон эмиэ сытта. Өр саҥата суох сытта, онтон аргыый аҕай эттэ: «Максимы ылбыттар…» – «Тыый, ол хайдах?» – «Оттон хаайбыттар, бүгүн мунньахха эттилэр…»
Бу түүн иккиэн утуйбатыбыт. Платон утуйбат. Бииргэм эргичиҥнии, үөһэ тыына сытар буолтун кэннэ, эгэ, мин утуйуох үһүбүн дуо? Дьиксинэрим бэрт, туой киһибин кэтиир курдукпун.
Аны кэлэн өйдөөтөххө, Платон доҕорун Максимы туппуттарыттан наһаа хараастыбыт, наһаа санаарҕаабыт эбит. Итиэннэ оччотооҕу быһыыны-майгыны, тутууру-хабыыры истэ-билэ да сылдьаахтаатаҕа. Ол түгэннэргэ иһигэр тугу өйдөөбүтүн-санаабытын билбит суох, бука, элбэҕи уонна арааһы өрө-таҥнары сыымайдаабыт буолуохтаах…

    1983 с.

С.П. Ойунская
Аҕам сырдык аата
Ойуунускай эт-хаан төрөппүт оҕолоро иккиэ этибит. Саргылаана 1991 с. олохтон туораабыта. Эдьиийбин Саргылаананы аҕатын хаартыската диэн ааттыыллара. Билбэт дьон эмискэ көрөн соһуйар этилэр: «Тыый, бу кыыс Ойуунускайга дылы буолан түһэн», – дииллэрэ. Онон мин көрөн, наар аҕам тыыннааҕын оҥорон көрөр этим. Майгытынан эмиэ эдьиийим майгынныыра үһү. Сүрдээх туруору, кыра да дьиэги тулуйбат киһи этэ. Наһаа көнө, кырдьыксыт.
Аҕабын субу диэн утары сирэйин өйдөөбөппүн. Көхсүнэн олорорун наһаа өйдүүбүн. Кэтэҕин… Баттаҕын… Тараах ойуулаах көстүүмүн… Уруучука тутан олорор буолара.
Кэргэним – оскуолаҕа бииргэ үөрэммит табаарыһым Сергей Петрович Соловьев Москваҕа тыа хаһаайыстыбатын механизациялааһын уонна электрофикациялааһын институтн бүтэрбитэ. Техническэй наука кандидата, билигин тыа хаһаайыстыбатын институтугар конструкторскай бюро директорынан үлэлиир.
Улахан уолбут – Платон. Эһэтин аатынан. Төрүүрүгэр аат тала барбатахпыт. Ыал буоларбыт саҕана уол оҕо төрөөтөҕүнэ, хайаан даҕаны эһэтин аатынан буолуохтаах диэн кырдьаҕастар сүбэлээбиттэрэ. Улахан кыыһым – Мария, эбэтин, кэргэним ийэтин аатынан. Аччыгый кыыһым мин ийэм Акулина аатынан – Лина. Уолум манна СГУ-ну бүтэрбитэ. Идэтинэн – историк, археологиянан дьарыктанар. Институкка бииргэ үлэлиибит. Кэргэннээх. Сардаана Платоновна диэн кыракый кыыстаах. Улахан кыыс Мария университекка ассистент-преподаватель. СГУ-га нуучча тылыгар үөрэммитэ, МГУ-га үс сыл үөрэнэн аспирантураны бүтэрбитэ.
Аччыгый кыыһым Лина Михайлова омук тылын бүтэрбитэ. Кэргэнэ – юрист. Платон диэн уоллаахтар. Онон, Ойуунускай ситимэ салҕанар.
Оҕолорго «бу эһэлэрин курдук ээ» диэн хайаларыгар да тугу да бэлиэтии көрбөппүн. Биһиги кэргэмминээн оҕолорбутугар биир буруйдаахпыт. Оччотооҕу олох сүүрээнин сиэринэн төрөөбүт тылларын мөлтөхтүк билэллэр. Улаатан баран биһигини буруйдууллар, бэйэлэрэ билэргэ кыһалла-мүһэллэ сатыыллар. Эһэлэрин аата кинилэргэ улахан моральнай баттык, эппиэтинэс. Онон, эһэбитигэр, кини аатыгар күлүк түһэрбэтэх киһи диэн санаанан улааппыт дьон. Бэйэлэрэ сүрдээх сэмэйдэр. Мин сааһым тухары кинилэргэ аҕам аатын үрдүктүк тутан ииппитим: туох кылах гынар да, кырыйан, мунньан, альбом бөҕөнү оҥортообутум.
Аҕабын соччо өйдөөбөппүн, үстээх оҕо хааллаҕым, ийэм, эдьиийдэрим кэпсээннэринэн өйдүүр курдукпун. Үдүк-бадык уонна тоҕо эрэ көхсүн көрөбүн – эриэн дьураа көстүүмнээх аҕам остуолга нөрүйэн, төбөтүн кыратык кыҥнатан суруйа дуу, ааҕа дуу олорорун. Ардыгар кини төттөрү-таары хаамарын эккирэтэн сэрбэкэчийэрбин саныыбын. Уонна туман иһиттэн курдук аһыы олорорбут көстөр, аҕам ытыһыгар кэмпиэт уурар, онтун үрэрин кытта кэмпиэт мэлис гынан хааларын олус сөҕөрүм… Кабинет аанын аргыый сэгэтэн үс сирэй былтаҥнаан аҕабытын көрөбүт, аллара – мин, ортоку – Лаана, үөһэ – Муся. Аҕабыт бөппүрүөскэтин ыллаҕына: «Паапа бүттэ!» – диэн сүүрэн тиийэн, киниэхэ хатана түһэрбит. Аҕабыт остуоруйалыырын наһаа сөбүлүүрбүт. Иллэҥсийдэр эрэ, мин тобугар, эдьиийдэрим кириэһилэ икки өттүгэр олорунан кэбиһэрбит. Аҕам сирэйин араастаан тутта-тутта, саҥатын уларыта-уларыта кэпсиир. Биһиги күлсэбит, арыт куттанан ытаары гынабыт… Сороҕор кириэһилэ тиэрэ түһэн сыарҕа буолар, тустан-мөхсөн, сүрдээх көрдөөхтүк оонньуур буоларбыт… Аҕам, омос көрдөххө, суостаах курдук эрээри, эмиэ аламаҕай хаһаайын, ыалдьыкка үөрүнньэҥэ…
Эдьиийим Лаана аҕатын көрсөн турар. Эдьиийим аҕабыт тыыннааҕын көрбүт, сүрэх баастаах буолан, хаһан да, ханна да кини туһунан кэпсээбэт этэ. Долгуйан, куолаһа титирэстээн кыайан кэпсээбэт буолан хаалара. Оттон үс кыыс үһүөн мустан олордохпутуна кэпсиирэ. Биһиги аҕабыт төрөөбүт, өлбүт күннэригэр кэриэстэбил күннэрин оҥорон кэпсэтэр этибит… Ийэбитин кытта НКВД-га тиийэн, билиҥҥи Дзержинскай уулуссатыгар араас мөһөөччүктээх, суумкалаах дьон хаайыыга сытар аймахтарын, доҕотторун көрсөөрү, субуруһан тураллара өйбөр үдүк-бадык көстөн ааһар. Күнү күннээн кэтэһэн баран, аҕабытын кыайан көрсүбэккэ төннүбүппүт…
Үөрэхпин бүтэриэхпиттэн, ол аата 1962 с., харыс халбарыйбакка институппар үлэлиибин. Аҕам институт директора эрдэҕиттэн А.Е. Кулаковскайга, А.И. Софроновка, Н.Д. Неустроевка уо.д.а. анал архыып фондалара тэриллибиттэр. Оттон аҕам кырдьыга тахсыбыта ыраатта да, баччааҥҥа диэри анал фонда суох. Дьэ, билигин бөлөх тэриллэн, Ойуунускай нэһилиэстибэтин хомуйабыт, ол бөлөҕү салайабын. Университекка анал кууруһу ааҕабын, фольклорга үлэлиибин. Соторутааҕыта Санкт Петербурга «Якутские народные загадки. Специфика жанра» диэн монографиям тахсыбыт. Иллэҥ кэммэр кыралаан хоһоон, оҕолорго кэпсээннэри суруйарга холонобун.
Аҕам үс томнаах кинигэтэ тахсара, ити иһигэр «Русско-якутский термино-орфографический словарь» диэн үлэтэ бэчээттэнэрэ үөрүүлээх. Кини научнай үлэлэрэ, суруйсуулара (холобур, М.К. Аммосов архыыбыттан 20-чэ суруга көһүннэ), учуутал семинариятыгар үөрэнэр кэмнээҕи докумуоннара, араас суруйуулара уо.д.а. ааҕааччыларга биллибэттэр, ол бар дьоҥҥо тиийдэр. Уонна биир ыра санаам – аҕам «Ньургун Боотура», нууччалыы тахсыбытын курдук, ойуулаах-бичиктээх, өҥнөөх дьүһүннэнэн үчүгэй кумааҕыга туспа кинигэнэн сахалыы бэчээттэнэрэ буоллар диэн.
Аҕам туох ханнык иннинэ – суруйааччы уонна учуонай. Политикаҕа, салайар үлэҕэ тардыспат этэ. Институт директора эрдэҕинэ, Певзнякка уонна Окоемовка суруга баар, онно кэнники икки сылга литератураҕа, наукаҕа тугу да үлэлиир кыах, бириэмэ адьас булбатым, онон туох да дуоһунаһа суох көннөрү үлэһит оҥоруҥ диэн көрдөспүт. Аҕам кырдьыар диэри олорбута буоллар, төрөөбүт литературатыгар, наукаҕа олус улахан суолу хаалларыахтааҕар саарбаҕалаабаппын. Москваттан дойдутугар төннөн, 1935–1936 сс. дьоҕус да, обургу да кэпсээннэри үлүмнэһэн суруйбутуттан сылыктаатахха, кини, арааһа, улахан прозаическай айымньыга бэлэмнэнэн испит. «Оҕо куйуурдуу турарынан» толкуйдаатахха, ол, баҕар, автобиографическай да хабааннаах буолуон сөбө. Наукаҕа – саха норуотун кэскилигэр, урукку төрүттэри быһаарыыга, тылга, төрөөбүт культурабытыгар, фольклорбутугар, үгэстэрбитигэр уо.д.а.
Ол эрээри кинини политикаттан хайдах да туора туппаккын. Ойуунускай уһулуччулаах общественнай деятель. Кини М.К. Аммосовы кытта кииҥҥэ туруулаһан туран, Саха сиригэр автономияны ылары ситиспиттэрэ. 70 сыл устата Саха Автономнай Республикатыгар олордохпут дии.

    1994 с.

2 баһа. ОЙУУНУСКАЙ ДОҔОТТОРО

В.Б. Окорокова
Ойуунускай уонна Аммосов
Сахаларга ураты иэйиилээх таптал туһунан номоҕунан Алампа Дуунньатыгар таптала буолар. Оттон күүстээх, бэриниилээх доҕордоһуу туһунан П.А. Ойуунускай уонна М.К. Аммосов олохторун тухары доҕордоһуулара сэһэҥҥэ сылдьар. Бойобуой сорудаҕы толороору арахсалларыгар, Ойуунускай Аммосовка хаартыскатын бэлэхтиир уонна суруйар: «Доҕорум Максим! Биһиги доҕордоһуубут бу бэлиэтин сүтэрбэккэ илдьэ сырыт… Икки сыл устатыгар эн биһикки хайдах эйэлээхтик олорбуппутун, революция күннэригэр хайдах күүркэйэн күүскэ үлэлээбиппитин өйдүү-саныы сырыт. Эн Платонуҥ. 12.05.1917 с.».
Платон Ойуунускай уонна Максим Аммосов Дьокуускайга устудьуоннуур сылларыттан билсэн, доҕордоһон барбыттара. Кинилэр төрөөбүт норуоттарын дьолун иһин охсуһааччылар, саҥа олоҕу тутааччылар буолан, бииргэ үлэлээбиттэрэ-хамнаабыттара. Ону кытта кинилэр бэйэ-бэйэлэрин бэркэ өйдөһөр дьон этилэр: олоххо көрүүлэрэ да, норуот духуобунай баайыгар сыһыаннара да барыта сөп түбэһэрэ.
В. Давыдова маннык ахтар: «Кинилэр куруук бииргэ сылдьаллара, биир ыалга, билиҥҥи Каландаришвили уулуссатыгар олорбуттара». Оттон Б.Б. Альперович маннык кэпсиир: «Эдэрдэртэн Платон Алексеевич Максим Кировичтыын ырааҕынан ордук чорбойор дьон этилэр – ордук дириҥник, киэҥник ырыталларынан, лоп-бааччы, хомоҕойдук да кэпсииллэринэн. Салайааччыларбыт уонна үөрэнээччилэр бу икки табаарыстарбытын улаханнык ытыктыырбыт. Биһиги, эдэр дьон, кинилэри ордугургаан: «Хаарыаны, кинилэр таһымнарын ситиспит киһи!» – диэн ымсыырарбыт. Платон Алексеевич политическай даҕаны, уус-уран даҕаны литератураны бэркэ умсугуйан ааҕар, үөрэтэр быһыылааҕа, нууччалыы иҥнигэһэ суох, хомоҕойдук саҥарара. Литературнай тылга, уобарастаан этиигэ улахан дьоҕурдааҕа соччоттон ала-чуо көстөрө. Куруһуок кыттыылаахтара бары РСДРП кэккэтигэр ылыллыбыт кэммититтэн ыла араас общественнай-политическай сорудахтарга, эппиэттээх мунньахтарга үгүстүк сылдьарбыт. Сорохпут куорат үөрэнээччилэрин, үлэһиттэрин, саллааттарын ортотугар, сорохпут улуустарга, нэһилиэктэргэ тахсан маассабай-агитационнай уонна тэрийэр үлэни ыытара, «Социал-демократ» диэн Саха сиригэр маҥнайгы большевистскай хаһыаты таһаарсан, нэһилиэнньэҕэ тарҕатыһарбыт. Маныаха ситиһиилээхтик Платон уонна Максим сылдьыбыт буолаллар. Агитационнай, тэрийэр-салайар үлэҕэ кинилэр улахан талааннаахтара онно чахчы биллибитэ».
Ыарахан кэмнэригэр бэркэ өйөһөллөр эбит. 1917 с. күһүнүгэр Ойуунускай үөрэнэ баран иһэн, «Якут» диэн Глотовтар борохуоттарыгар Киренскэйгэ туох баар таһаҕаһын, харчытын уордаран ылбыт, онуоха доҕоро Максим сүүрэн-көтөн үп хомуйан ыыппыт.
Максимныын үгүстүк суруйсууларыгар ыра санааларын үллэстэр эбиттэр. Ойуунускай эрдэттэн айар үлэҕэ тардыстар буолан, саха литературатын, норуот айымньытын өлбөт-сүппэт суолталарын туһунан санаатын доҕоругар суруйар. Максим доҕорун уус тылын сөҕөр, талааныгар эрдэттэн сүгүрүйэр эбит. Ол иһин айылҕа кэрэ хартыынатын көрөн баран, Максим маннык саҥа аллайбытын доҕотторо ахталлар: «Ок-сиэ, кэрэ да хартыына! Саамай сөптөөх тоҕооско көһүннэ ээ… – уонна, туохтан эрэ хомойбуттуу, өрө тыынна, – саха поэзиятыгар биир туйгун хоһоон айыллыаҕа дьэ бу таах хааллаҕа…» «Ол хайдах?» – Дора Жиркова, Максимы ситэри этитээри быһыылааҕа, өйдөөбөтөхтүү тутунна. «Платон манна суох диэн хомойобун. Куоракка кини оннугар мин хаалбытым буоллар…» Аҕа табаарыстарбыт Саха сириттэн барбыттарын туһананнар, эсердэр, федералистар, меньшевиктар ону-маны оҥоруохтара диэн сэрэҥкэдийэн, Платон Алексеевичтаах хаһыа да буоланнар, куоракка хаалбыттара. Максим ол иһин ити курдук эппитэ.
Д.П. Лазарев ахтыыта: «Саха АССР автономиятын ылбыта 15 сыла туолбутун 1937 с. от ыйын саҥатыгар Дьокуускайга да уонна Москватааҕы да, Ленинградтааҕы землячестволарга да биир кэмҥэ киэҥник бэлиэтээбиттэрэ. Ол Москватааҕы бастакы улахан көрсүһүүгэ автономнай өрөспүүбүлүкэлэр представителлэрэ, Саха сирин Москваҕа, Ленинградка уо.д.а. куораттарга үөрэнэр устудьуоннара, урукку политсыылынайдар, Саха сирин Москваҕа баар үлэһиттэрэ уо.д.а. сылдьыбыттара. Бу улахан үөрүүлээх мунньахха Ем. Ярославскай, М.К. Аммосов уо.д.а. табаарыстар уоттаах-төлөннөөх, сүлүһүннээх сытыы тыллары эппиттэрэ. Ем. Ярославскай Саха сиригэр революция туругурарыгар тирэх буолбут, көмөлөспүт дьоннор бу бааллар диэн М.К. Аммосовтаах, П.А. Слепцовтаах диэки ыйа-ыйа, ордук истиҥ, амарах тылынан ахтан тыл эппитэ.
М.К. Аммосов кыра соҕус уҥуохтаах буолан баран, кырдьык даҕаны, чуор куоластаах этэ. Кини тыл этэрин хаста да истибитим. Хаһан даҕаны суруллубуту аахпат буолара. Уһун соҕустук, тыынын ыла-ыла, субуруччу хааһахтан хостообут курдук сүрдээх чуолкайдык ыраастык нууччалыы этэрэ, араас түгэннэри даҕатан сүлүһүннээх тыллары эттэҕинэ, киһи этин сааһынан киирэрэ, онон болҕомтону ордук тардара. Платон Алексеевич сахалыы уустуктаан-ураннаан этэринэн ордук курдук буолара Максим Кировичтааҕар. Сынньалаҥҥа Максим Кирович кадриль үҥкүүнү С. Васильев кэргэнин кытта үчүгэйдик үҥкүүлээн сөхтөрбүтэ».
Амма Аччыгыйа доҕордуулар тустарынан маннык ахтыбыт: «Саха дьонуттан Ойуунускай Максим Кирович Аммосовы уһулуччу таптыыр быһыылааҕа, эмискэччи өйдүү түһэн, сүр эйэҕэстик ахтыталаан ааһар буолара… Биирдэ саалана сылдьаммыт Сугун күөл кытыытыгар чэйдии олордохпутуна, эмиэ туох да ситимэ суох, кини Аммосовы өйдөөн тугу эрэ саҥарбыта. Онуоха мин ыйыппытым:
– Максим Кирович туох эмэ итэҕэстээх этэ дуо?..
– Һы! Киһи буолан баран, итэҕэһэ ханна барыай, доҕор?! Холобура буоллаҕына… Туох итэҕэстээх киһи эбитэ буолла… Чэ, холобура, кини, Максим, араас саҥаттан саҥа уураахтар бырайыактарын оҥортуу охсоро үксэ бэрт буолара. Саҥардыы ылыммыт уураахпыт (оччотооҕу биһиги муҥнаах суолбутугар-ииспитигэр) бар дьоҥҥо ситэ тарҕана илигинэ, Максим саҥа уураах бырайыагын суруйа охсон аҕалар… Чэ, итинтэн атын итэҕэстээҕин өйдөөбөтүм ээ. Мэлдьи сыыстан-буортан өрө тэйэ, үөрэ-көтө, үлэлии-хамныы сылдьар киһи…»
Платон Алексеевич кэргэнэ А.Н. Борисова маннык ахтыбыт: «П.А. Ойуунускай үгүс ахсааннаах доҕотторун туһунан кэпсиир буолан баран, Максимы – Максим Аммосовы көтүтэр сатаммат.
Максимы мин биирдэ эрэ көрбүтүм. Оттон билиитин эрдэттэн билэрим. Платон Максимы ахтыбакка аһарбыт күнэ, бука, суох эбитэ буолуо, оччо таптыыра, оччо сөбүлүүрэ кини бу дьикти киһини. Максим хаартыската Платон оронун үрдүгэр таастаах араамаҕа, саатын аннынан, ыйанан турар буолааччы. Ким да ону тыыппат, устубат, арай сөп-сөбүгэр быылын сотобут, ыраастыыбыт уонна оннугар төттөрү ыйыыбыт.
Өрө лаһыгыраан, өрө бачыгыраан, көстөр дьүһүннүүн, саҥарар саҥалыын ураты киһи этэ Максим. Уҥуоҕунан Платоннааҕар өндөс, куҥа-тааһа да быдан халыҥ, өрө тарааммыт ньалҕаархай баттахтаах, тырымнас сытыы харахтардаах киһи Саргылаананы, кыһыл оҕону, таптаан өрө-таҥнары сахсыйарын ас астыы сылдьан көрбүтүм. Максим Москваҕа туох эрэ мунньахха кэлэ сылдьар быһыылааҕа, наһаа тиэтэйэрэ, чэйдээт, баран хаалбыта. Тугу кэпсэппиттэрин истибэтэҕим…»

    2013 с.

Ю.И. Васильев
Чугас доҕордуу этилэр
(П.А. Ойуунускай уонна И.Н. Барахов)
Дьокуускайга үөрэнэ сылдьан, 1917 с. эдэр П. Ойуунускай, М. Аммосов, С. Васильев, И. Барахов уо.д.а. бассабыыктар баартыйаларыгар киирбиттэрэ. Күһүн кинилэр Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ кыайыытын күүрүүлээхтик көрсүбүттэрэ. В.С. Петров бу туһунан: «И. Барахов и другие молодые большевики М. Аммосов, С. Васильев, П. Слепцов, А. Попов принимали самое активное участие в деятельности первых Советов, профсоюзов, предпринимали агитпоездки по улусам и др.», – диэн суруйбута. 1918 с. үгүс революционердар, олор истэригэр П. Ойуунускай уонна И. Барахов, Саха сирин тас өттүгэр көскө ыытыллыбыттара. Ойуунускай сыылкаҕа бойобуой доҕорун Исидор докумуонунан сылдьыбытын туһунан ахтыытыгар суруйбута.
П.А. Ойуунускай уонна И.Н. Барахов Саха автономнай өрөспүүбүлүкэтин тэрийиигэ сүҥкэн улахан уонна быһаарыылаах кылааты киллэрбиттэрэ… Бу боппуруоһу П.А. Ойуунускай уонна И.Н. Барахов 1921 с. Москваҕа ыытыллыбыт РК(б)П Х съеһигэр анаан туруорбуттара. Съезкэ И.Н. Барахов быһаарыылаах куоластаах, П.А. Ойуунускай сүбэ куоластаах делегаттарынан талыллыбыттара. Кинилэр бу историческай суолталаах мунньах аһыллыытыгар В.И. Ленини көрбүттэрэ, кини дакылаатын истибиттэрэ… Ойуунускай суруйбута: «Национальнай боппуруос туһунан большевик партия политикатын билээт, автономия ылар санааны ылынныбыт Барахов биһикки». Съезтэн төннөн иһэн, Омскайга муус устар 9 күнүгэр Ойуунускай, Барахов уонна Агеев автономия туһунан боппуруоһу туруорбуттара. Партия Сиббюрота Барахов, Ойуунускай автономия туһунан бырайыактарын дьүүллэспитэ, ол гынан баран, улахан хайдыһыы буолан, бу боппуруоһу РК(б)П Комитетын көрүүтүгэр ыытарга быһаарыы ылыллыбыта. 1922 с. муус устар 27 күнүгэр САССР тэрийии туһунан уураах ылыллыбыта.
Каландаришвили тоһуурга түбэһэн өлүүтэ балаһыанньаны ыараппыта. Ол да буоллар, элбэх үлэ кэнниттэн кулун тутар 18 к. Сиббюро бигэргэтиитинэн губбюро саҥа президиума талыллыбыта, онно секретарынан И. Барахов, чилиэннэринэн С. Широких-Полянскай, П. Ойуунускай уонна В. Бертин талыллыбыттара. Ити курдук, И. Барахов уонна П. Ойуунускай Саха сирин биир саамай ыарахан, уустук уонна тыҥааһыннаах кэмигэр сөптөөх быһаарыыны ылынан, төрөөбүт норуоттарын сэрии-уот, маассабайдык өлөрүү-өһөрүү иэдээниттэн быыһаабыттара. Кинилэр хаһаайыстыбаны чөлүгэр түһэриигэ уонна сайыннарыыга, үрүҥнэргэ кыттыспыт саха дьонун амнистиялыырга, национальнай интеллигенцияны кытта бииргэ үлэлииргэ улахан болҕомтолорун уурбуттара. П.А. Ойуунускай В.В. Никифоров-Күлүмнүүрү Саха сиригэр ыҥырыы норуокка сүҥкэн суолталаах буолуоҕун ыйбыта. Кини этиитин М.К. Аммосов уонна И.Н. Барахов өйөөбүттэрэ. Ойуунускай уонна Барахов саха тыла, суруга-бичигэ, науката сайдарын туһугар сыралаахтык, сүбэлэһэн, биир өйүнэн-санаанан үлэлээбиттэрэ. 1925 с. алтынньытыгар И.Н. Барахов аатыгар кини Баку куоракка ыытыллыахтаах Бүтүн Союзтааҕы бастакы Тюркологическай съезкэ кыттыыны ыларыгар анаан, Ойуунускай илии баттааһыннаах мандат бэриллибитэ. 1928 с. Исидор Барахов Москваҕа барбытын да кэннэ, кини Ойуунускайдыын сибээстэрэ быстыбатаҕа. Хомойуох иһин, П.А. Ойуунускай уонна И.Н. Барахов дьылҕалара эмиэ биир буолбута. 1938 с. саҕаланыытыгар кинилэр иккиэн, олоҕо суох буруйданан, репрессияҕа түбэспиттэрэ. 1938 с. от ыйын 15 күнүгэр аһыллыбыт Уобаластааҕы ХII партийнай конференцияҕа кинилэри таҥнарааччыларынан, норуот өстөөхтөрүнэн биллэрбиттэрэ.
Ити курдук, П.А. Ойуунускай уонна И.Н. Барахов олохторун бүүс-бүтүннүүтүн тапталлаах төрөөбүт норуоттарын туһугар толук уурбуттара…

    2003 с.

Н.Н. Павлов-Тыаһыт
Ойуунускайдаах
Платон Алексеевич туһунан атыттартан ордук тугу кэпсиэмий? Кини араатардыырын истэрим. Кини дакылаата да поэзия буолар диэччилэр. Бу этии олохтоох курдук иһиллэр буолан баран, дьиҥэ ырааҕынан итэҕэс, онон сыыһа.
1925 с. сааһыары кыһын. Ойуунускайы кытта Арҕаа Хаҥаласка, Өктөм быраабатыгар тахсыһар буоллум. Кини улуус дьахталларын мунньаҕар дакылаат оҥоруохтаах.
Платон Алексеевич Полковой, билиҥҥи Герой Попов аатынан уулуссаҕа Хампыайаптарга олороро. Бэйэтэ айаҥҥа кэтэр саҥыйаҕа даҕаны, тулууба даҕаны суох буолан биэрдэ. Уларсан, олус улахан эргэ тулуубу кэттэ. Киһи күлүөх киһитэ буолан хаалла: атаҕа да, сирэйэ да көстүбэт. Оххуоттаах сыарҕаҕа оту халыҥнык тэлгээбиттэригэр батары түһэн олордо.
Куолаҕайынан өрүскэ киирдибит. Күһүҥҥү бириистэн үөһэ оччолорго киэҥ этэ. Хойуу, бөдөҥ кыдьымах быыһынан, иҥнэл-таҥнал түһэн, бэрт бытааннык айанныыбыт. Кини муоһалыыр, мин атаҕым тоҥоро бэрт буолан, үксүн сүүрэбин, аппыт даҕаны аатын эрэ көппөҥнүүр.
Табаҕаҕа дьаам дьиэни аппыт бэйэтэ булларда. Аты мин ыйыллары баайбытым, ону Платон көрөн баран, саҥата суох кэлэн, көннөрөн, туомтаан баайда.
– Төһө тоҥнуҥ, доҕоор? – диэтэ. Кэпсэттэхпит ити.
Дьаамнаах бааһынайдар үөрэ көрүстүлэр. Эдэрчи дьахтар сылабаар үрдүгэр түстэ. Сотору буолаат, эр дьон, оҕо аймах ааны саппат буоллулар. Ойуунускайы ким көрүөн баҕарбат буолуой? Дьаамнаах киһилиин бэрт кыратык кэпсэттилэр. Дьиэлээх киһи толлор быһыылаах.
Платон Алексеевич бэйэтэ, омос көрдөххө, тоҥкурууннуҥу этэ. Биир оҕонньор киирдэ, үөрсүү буолла: билсэр дьон эбит. Аҕыйахтык да буоллар, бэрт истиҥник кэпсэттилэр…
Чэйдээн бүтэрбитигэр улахан туомускай аты көлүйбүттэр.
– Нохоо! – диэтэ дьаамсык. – Сүүрдээйэҕин. Бэйэтэ да хоннохтоох барахсан. Баҕадьылар! – Ити куорат дьаамсыктарын мөҕөр. – Аанньа да аты Былатыаҥҥа биэрбэттэр. Аты сойутаар, үчүгэйдик аһаттараар. Сарсыарда эбиэстэ биэрээр, бастыҥаҕа баайдым. Өрүскэ киириигэ боротуокаҕа уулатаар: итинтиҥ ырааһы эрэ уулуур, – Платоҥҥа илиитин уунна.
– Алексеевич, этэҥҥэ айаннаа.
Миэхэ сибис гынна: «Тоҥороойоҕун. Утары салгыннаах…»
Сотору Өктөм быраабатыгар тиҥинэтэн тиийдибит. Биһигини ким да көрсүбэтэ. Утуйар таҥастарбытын, тулууппутун кыра халааҥкаҕа сырайа уурдубут. Ким да кэлбэтэ. Платон отой кыһаллыбат итиниэхэ.
Платоннуун кэнсэлээрийэ улахан остуолларыгар хоонньоһон утуйдубут. Сурдурҕаан, куһаҕаннык тыынар эбит этэ. Улахан тымныы дьиэ эбит. Таҥаспытын эр-биир түүрэн, баайан, таһааран, сыарҕабытыгар уурдубут. Халлаан саҥардыы сырдаан эрэр. Үрдүк күрдьүктээх киэҥ тэлгэһэҕэ хаамса түстүбүт.
– Үчүгэйдик утуйдуҥ дуо, доҕоор? – диэтэ. Мин хайдах эрэ эр ылан: «Ити тоҕо киһилии көрсүбэттэрэ буолуой, сылаас дьиэҕэ-уокка?» – диэтим. Киһим хараҕа дьиибэлээхтик күллэ. Мин диэки көрөн турбахтаан баран: «Дьоҥҥун бэйэҥ билэҕин», – диэтэ. Дьиэҕэ киирэ оҕустубут.
Бастаан дьахталлар мунньахтара буолла. Эҥин араас өҥнөөх былааттаах дьахталлар, соннорун устубакка, бырааба уһун, кэҥэс саалатыгар, тоҥ хаптаһын олоххо симсэ лөглөһөн олороллор. Аҕыйах аҕай эр дьон учууталлар, исполком үлэһиттэрэ, судьуйа, комсомолецтар, чугас ыаллар тиһигэ быстыбат кэриэтэ биирдиилээн кэлэн истилэр.
Платон тыл этэрин, дакылааттыырын, араатардыырын истэрим. 1924 с. Сэбиэттэр съезтэригэр түмүк тылыгар Н. Субуруускайы уонна К. Сокольниковы мөхпүтүн сөхпүтүм. Ол дьон туохха эрэ киирэн биэрдилэр быһыылааҕа. Отой оҕо курдук дьарыйан кэбиспитэ. Тымтар. Ол съезкэ оччотооҕу юстиция норуодунай хамыһаара И.Д. Емельянов дакылаатыгар В.Н. Леонтьев халыымы ууратары сөбүлээбэккэ улахан тылы эппитэ. Леонтьев этиитин туһунан комфракцияҕа кэпсэтии буолбута. Платон онно, бииринэн, Леонтьевы нөҥүөһүлээн, күлүү-элэк курдук характеристикалаабыта, иккиһинэн, сүбэлээбитэ.
Бу сырыыга Платон Алексеевич дьахталларга дакылаата дьиҥнээх поэзия этэ. Кини кумааҕыта-тойо суох, бастаан намыыннык этэн истэ, онтон улам күөдьүйэн барда. Уобарастаах этиилэр тахсан иһэллэр.
Манна таарыйтаран, Аммосов уонна Ойуунускай араатардыылларыгар туох-туох туспалаахтарын этиэҕи баҕарыллар. Платон бастаан истээччи сүрэҕэр киирэрэ, ол кэнниттэн, онуоха олоҕуран, истээччи өйүн баһыйара. Оттон Аммосов хара маҥнайгыттан истээччи өйүн, санаатын хам ылааччы этэ. Оттон мөккүһэн, тыл охсуһуннарарга Платон эмиэ атыннаах курдуга. Кини тус бэйэтин тылынан-өһүнэн, өйүнэн-санаатынан баһыйан, утарылаһааччытын чаҕытар идэлээҕэ. Аммосовка итинник ньыма суоҕа. Платон Алексеевич утарылаһааччытын нөҥүөһүлүүр буолара, онон сүрүн баттаан кэбиһэрэ. Туой утарылаһааччытыгар этиитин тосхолун, таайтаран иһэн ситэрбэккэ, ханнан хаалара: «Буоллаҕа ини, буоллаҕа ини!» Бу өй-санаа атааката этэ. Манан эмиэ доҕоруттан атыннааҕа.
Платон Алексеевич кэлэр көлүөнэҕэ, оччотооҕу ыччакка бүтүннүүтүгэр олус үчүгэйдик, сылаастык сыһыаннаһара. Ыччаты өйүү, кини сыыһаларын-алҕастарын көннөрө сатыы сылдьара. 1931 с. күһүөрү элбэх ыччат (соҕуруу үөрэнээччилэр, үөрэххэ саҥа киирээччилэр) борохуотунан соҕуруу бараары, Ленаны өксөйөн иһэбит. Уус-Кукка диэри сүүрбэччэ хонон айаннаатыбыт. Уус-Кукка урукку борохуотунан кэлбит көстөр, үөрэнээччилэр тобохторо баар эбит. Биһиги элбэхпит – үксэ устудьуоннар, саҥа үөрэнэ барааччылар. Манна хас хонон, хайдах уочараттаан барар – ыар боппуруос. Бөһүөлэккэ хара килиэп, хортуоппуй атыыланар. Эт, үүт атыыта суох. Микиитэ Слепцов биһикки биир эмис аты атыыластыбыт. Бааһынайбыт атыытын тута аҕалыҥ диир. Платон Алексеевич мэктиэлээн, сарсыҥҥа диэри, үп хомуйуохха диэри, иэс ыһыгынна. Өрүс биэрэгин хадьыр тааһыгар аты өлөрдүбүт, астаатыбыт, этин кырбастаан хаптарга ыйаан, сүүсчэкэ гына үллэһиннибит. Платоннаахха үһүөлэр диэн үс өлүүнү анаабыппытын, иккини эрэ ыллылар, оҕобут кыра диэн. Мин мөҕүлүннүм. «Куһаҕан киһи» үһүбүн. «Подхалим» диэтэҕэ дии, мин наһаа кыбыһынным.
Күннэтэ биирдии оҥочону аттарга состорон өксөтөллөр. Платоннаах саамай тиһэх барбыттара, кэргэнэ кыыһырарын үрдүнэн, «эһиги уочараккыт кэллэ» диэн көрдөһөрбүт үрдүнэн. «Оҕолор бара оҕустуннар, оҕолор үптэрэ суох», – диирэ. Барыҥ диэн таах мээнэ хаайдахха, кыыһырар.
Мин куоракка үөрэнэр, үлэлиир буоламмын, Ойуунускайдаах көлүөнэлэрин син кыратык баттаспыт эбиппин. 1924 с. Манньыаттаах Уолун сайыымпатыгар, Сэргэлээххэ, Былчаҕар Уола диэн киһиэхэ, балаҕаҥҥа сайылаабытым, сулууспалаах этим. Биһиги олорор олбуорбут иһигэр күөх кырааскалаах хоруобуйалаах, улахан соҕус дьиэҕэ – Платон, ол илин өттүгэр намыһах дьиэҕэ Иван Николаевич Винокуров, онтон арҕаалыы Костя Сокольников, оттон биһиги балаҕаммыт таһыгар ытыс саҕа соҕотох түннүктээх, оһоҕо суох кыараҕас хороҕор дьиэҕэ Горбунова диэн улахан үлэҕэ сылдьар секретарь кыыс олороллоро. Ол дьиэҕэ уонна Платоҥҥа баскыһыанньаҕа Аммосов Раятынаан тахсар быһыылаахтара. Аммосов киэһэ-сарсыарда тимир атынан тырылатар. Оччотооҕу Сэргэлээҕи үс төгүл велосипедынан эргийэрэ, олус түргэнник тэбэрэ. Миигин Винокуров уонна Сокольников билэллэрэ, билсэрбит да диэххэ сөп. Арыт Костя «Баабылап» диэн кыҥсыйан ыҥыран, тэлиэгэтигэр олордоро. Биир суукка – Наркомпросздравсобеска үлэлиирбит. Аммосов даҕаны, Ойуунускай даҕаны биһигини Павлов, Слепцов, Говоров диэн ыҥыраллар, арай биир уолу – Степановы Илюша дииллэр. Субуота киэһэ, арыт баскыһыанньа киэһэ даҕаны биһигини кытта кэлэн, маарка оонньууллар. Кинилэртэн саамай бэртэрэ сүүрэринэн даҕаны, доруопканы охсорунан даҕаны, хабарынан даҕаны, гуттаперча мээчигинэн табарынан даҕаны Аммосов этэ. Кини таппыт сирэ кытаран тахсар, иһэр даҕаны буолара. Сүүрэн кэдэрийэр, күлэр-салар. Олус көҕүйэн, уһуннук оонньуур. Кини саамай «бултаһар» киһитэ Костя Сокольников. Костя сүүрэн ыдалыйар. Мээчиги даҕаны хаппат, туттаҕына даҕаны мүччү ыһыктан кэбиһэр. Элбэхтик табыллар эрээри кэһэйбэт, өсөһө бэрт: «Бэйикэй, биирдэ эмэ», – диэн кыҥсыйар. Биһиги уолаттар кинини соччо «бултаспаппыт» да, син табабыт, кыратык сэрэнэн, Аммосовы бултаһа сатыыбыт, үксүн таптарбат. Биһигини арыт-арыт кэһэтэлиир. Платон Алексеевич эмиэ олус көхтөөх, биһиги кинини күүскэ сүүрдүөхпүтүн баҕарбаппыт даа, сүүрэн арахсар. Ким да кинини бырахпат, быраҕар да түбэлтэҕэ «сыыһан кэбиһэбит». Ыарыһаҕын билэбит. Иван Николаевич мааркаҕа кыттыбат. Биһиги кинини харыстыа суох этибит, доҕорбут буоллаҕа дии. Бу элэккэй, улаатымсыйбат убайдарбытын күндүтүк саныырбыт, кинилэр суохтарына оонньуубут тахсыбат этэ. Биһиги оонньуу сырыттахпытына, аттыбытынан, уолаттарын илдьэ, Иннокентий Говоров сөтүөлүү чынайан ааһааччы. Барыбытын кынчарыйан ааһарга дылы. «Бу дьон бу уолаттары кытта… Оок-сиэ!» – диир быһыылаах. «Уроняют авторитет». Оннооҕор тохтоон көрө түспэт. Платоннаах киниэхэ кыһаллыбаттар, кинини билэллэрэ бэрт буоллаҕа. Ити Говоров үтүө киһи, бэрт үлэһит, революционер этэ. Киһи-киһи тус-туспа майгылаах-сигилилээх эбээт.
Биир түбэлтэни өйдөөн хаалбыппын. Киэһэлик мааркалыы сылдьабыт. Сэргэлээххэ, чочуобуна (билигин маҕаһыын) арҕаа хотоолугар, билигин да баар көлүйэ хотугу кытыытынан, сөтүөлүүр күөл үрдүнэн икки-үс балаҕан уонна Москвиннар хаарбах сайыымкалара бааллара. Онон оонньуурга бүөм.
Ол оонньуу сылдьан, Максим Кирович олус үрдүк доруопканы хабаары, кэннинэн чинэрийэн иһэн, ынах сааҕар олоро түстэ. Биһиги сырсан тиийдибит. Хаар маҥан бүрүүкэтин кэннин сутуйбут. Платонунаан сиэттиһэн, сөтүөлүүр сиргэ киирдилэр. Чочумча буолан баран, биһиги уора-көстө киирэн көрдүбүт. Ыстааны икки өттүттэн тутан сайҕаан, сууйа тураллар эбит. Маайкаларын устубуттар. Кинилэр доҕордоһууларын ымпыгын-чымпыгын сиһилии истибэт этибит, ол эрээри доҕордуулара буолуо дии саныырбыт. Бары коммунистар барылара доҕордуу буоллахтара дии. Итини, курданалларынан ууга киирэн, маҥан ыстааны икки өттүттэн тиирэ тардан, сууйа турар икки киһини сип-сибилигин да илэ-бааччы көрөр курдукпун.
Үөрэхпин бүтэрэн, тыаҕа үлэҕэ бараммын, Ойуунускай доҕотторун хараҕым далыттан сүтэрэн кэбиспитим. Арай 1937 с. бэттэх, куоракка икки сыл үлэҕэ хааламмын, Платон Алексеевиһы чаастатык көрөр буолтум. Москваттан кэлэрбин кытта кини миигин саҥа тэриллибит Тыл уонна история институтугар үлэҕэ ылбыта.
Кини дьиэтигэр элбэх эдэр дьон сылдьара, онуоха олус үөрэрэ. Ыалдьытымсах ыал этэ. Уһуннук кэпсэтиигэ хаадьылаһарын ордороро. Сэбиэскэй олох кэлбэтэҕэ буоллар, ким туох киһи буолуо этэй диэн тиэмэҕэ оонньуу-элэк былаастаан ыаһахтыырын өйдүүбүн. Бэйэтин аатырар олоҥхоһут буолуом этэ диирэ. Ырыаһыт эбэтэр поэт буолуом этэ диэбэт этэ хаһан даҕаны. Биирдэ биир доҕорун туһунан эппитэ: «Үҥсүүк-харсыык (дьээбэтинньик) киһи, улуус суруксута буолуоҥ этэ». Миигин куолуһут аҥаардаах, «кыра үөрэхтээх, судураай, хаартыһыт – арыгыһыт Хаҥалас буолуоҥ этэ», – диэбитэ. Кими даҕаны эбэтэр тойон, эбэтэр баттыгастаах баай, эбэтэр кинээс-кулуба буолуоҥ диэбэт этэ. Тоҕо эрэ барыбытын: «Кыра үөрэхтээх буолуоххут этэ», – диирэ. Кини баайдыы санаалаах ыччаты кытта сатаан доҕордоспото чахчы.
Амма Аччыгыйа, Уурастыырап, Күн Дьирибинэ, Абаҕыыныскай, С. Ефремов сылдьалларын үрдүнэн, литература туһунан, саха литературатын туһунан даҕаны тугу эппитин өйдөөбөппүн. Ити туһунан кэпсэппэт этэ. Кулаковскайы олус үрдүктүк тутара биллэрэ. Алампаны өлөрүгэр ыарыылаабыта, көмсүбүтэ биллэр. Мин санаабар, Алампа Софроновы кини бэрт өр араҥаччылаан сылдьыбыта. Оттон Софронов кини тылын кэспэтэҕэ, кини тылыттан тахсыбатаҕа биллэр.
Тустаан ханнык классигы ааҕарын билбэппин, ол туһунан биир да тылы быктарбат этэ. Арай биирдэ, куобахтаан эрдэ киирэн баран, Гете «Фауһа» остуолга арылла сытарын миэхэ ыйа-ыйа эппитэ: «Дьэ, бу – суруйааччы да суруйааччы!» – диэн. Бу айымньыны бөлүүн эмиэ аахпыта эбитэ буолуо, ол арылла сытарыттан күһэйтэрэн ити тыллары ыһыгыннаҕа. Улахан суруйааччы тууһурбут классиктаах буолааччы. Холобур, Суорун Шекспир, Шиллер драмаларын куруутун илдьэ сылдьар буолара, доҕорум Николай Егорович кэпсэтиигэ Горькай уонна Чехов туһунан ахтыстахха, кыыла турааччы. Бу икки суруйааччы даҕаны тугу ааҕалларын биллэриэхтэрэ суоҕа. Бука, ити кинилэргэ кистэлэҥнэрэ, таптыыр кыыстарын кэриэтэ эбитэ буолуо…
Ол тиэмэҕэ маны, манныгы суруйан эрэбин, эбэтэр суруйуоҕум, суруйарым буолуо диэбэт этэ Платон Алексеевич. Суорун, Амма Аччыгыйа эмиэ итинниктэр. Үтүө холобур.

    1973 с.

А.В. Хоноехова
Олус истиҥник санаһаллара
Мин П.А. Ойуунускайы аан бастаан А.Д. Неустроевалаахха сылдьан көрбүтүм. Оччолорго мин педтехникумҥа үөрэнэрим. Анна Денисовна Тыл уонна литература институтугар үлэлиирэ. Онон, Ойуунускайы кытта биир дойдулаахтар, биир идэлээхтэр быһыытынан чугастык билсэллэрэ, дьиэ кэргэнинэн ыкса доҕордоһоллоро. Ойуунускай биһиги техникуммутугар кэлэн, устудьуоннарга лекция ааҕар. Бу кэмҥэ «Якутизация и коренизация Якутии» диэн политика сытыытык турда. Дьокуускайга үлэлиир атын омук дьоно саха тылын хайаан да билиэхтээхтэр диэн буолла. Комсомольскай тэрилтэ бюротунан комсомолецтары ити үлэҕэ анаатылар. Миигин пригород диэки анаабыттарын, ыраах диэн аккаастанным. Чугас анаатаххытына үлэлиэм диэн эрэннэрдим. Биир үтүө күн Анна Денисовна: «Эйигин Ойуунускай ыҥыттарбыт, барар үһүгүн», – диэн илдьит тириэртэ. Платон Алексеевич «нууччалары үөрэтэртэн тоҕо аккаастанаҕын» диэн ыйыппытыгар санаабын эттим. Бу иннинэ Таатта устудьуоннарын мунньан, лекция аахпыт этэ. Таатталары саха тылын үөрэтиигэ туһаммыта. Мин электростанция рабочайдарын үөрэтэр буоллум. Дьонум үөрэхтэригэр кыһамньылаахтар. Ааҕан сордоноллор. Сахалыы хоһоон, ырыа үөрэтэбин. Субуотаҕа ырыа ыллыыбыт. Ити курдук 1930–1931 үөрэх дьыла бүттэ. Үөрэппит дьоммор ааҕа, суруйа үөрэннилэр диэн дастабырыанньа туттартаатым. Ойуунускай саха тылын өрө туппута, кэлин санаатахпына, эрдэлээбит эбит. 1936–1937 сс. Конституцияны дьүүллэһии комиссиятыгар миигин чилиэнинэн талбыттара. Комиссия мунньахтарыгар бырайыагы дьүүллэһиигэ Ойуунускай көхтөөхтүк кыттара, санаатын толлубакка аһаҕастык этэрэ. Ол кэнниттэн оройуоннарбытынан Конституцияны дьүүллэһэ тарҕастыбыт. Иккиһин 1937 с. саас түмүстүбүт. Нэһилиэнньэ санаатын түмэн тириэртибит. Конституцияны дьүүллэһии олус көхтөөх, мөккүөрдээх этэ. Ордук Алдан делегацията мөккүөрү тарта. Биир түгэни өйдүүбүн. Ойуунускай буряттары холобур оҥостон, «Конституция Сахатской Республики» диэн ааттыырга этии киллэрдэ. Мин кинини өйөөн тыл эттим. Оройуон делегаттара бииргэ олоробут. Кыыспыт бэркэ эттэ диэн хайҕаатылар. Фекла Лопатиналыын бииргэ сылдьабыт. Күнүскү сынньалаҥы биллэрбиттэригэр, Ойуунускай биһигини көрсөн: «Кыргыттар, ханна эбиэттии бараҕыт?» – диэн ыйыппытыгар: «Анна Денисовнаҕа барабыт», – диэн хоруйдаатым. Онон легковой массыынаҕа олорсон, дьоммутугар тиийдибит. Үөрдүбүт аҕай. Өр баҕайы мөккүһэн, дьүүллэһэн баран, Конституцияны ылынныбыт. Дойдубар тахсыам иннинэ Анна Денисовна Ойуунускайдааҕы ыҥырбыт. Кэргэнинээн, икки кыыһынаан кэллилэр. Онно «Өкүүчэ» диэн хоһоонун аахта.
Ойуунускай Тааттаҕа ССРС депутата буолан баран, кэлэ сылдьыбыта. Оччолорго Уолбаҕа учууталлыырым. Ойуунускайы кытта көрсүһүү Ытык Күөлгэ култуура дьиэтигэр буолбута. Ойуунускай тылын-өһүн истэн, ийэтэ Байаҕантайтан төрүттээҕин иһин, «биһигини таайдарым диэн уруурҕаата» диэн уолбалар үөрбүттэрэ. Биирдэ, Дьокуускайга киирэ сырыттахпына, Анна Денисовна Ойуунускайбыт сессияттан кэлбэтэ диэн кэпсээбитэ.
Ойуунускай оҕону да, оҕонньору да кытта тапсара. Кини дьону бэйэтигэр тардар боростуой майгылааҕа-сигилилээҕэ. Саха саарынын П.А. Ойуунускайы кытта көрсүһүүлэрбин олус истиҥник саныыбын.

    2003 с.

С.С. Саввин
Умнуллубат күннэр
Мин Платон Алексеевич Ойуунускайы бэйэтин уонна кини төрөппүттэрин, бырааттарын, балтыларын, атын да аймахтарын тус бэйэм бэрт кыра эрдэхпиттэн үчүгэйдик билэбин диэн этэр кыахтаахпын. Мин аҕам Сергей Саввич, кини балта Матрена Слепцова – аатырбыт капитан Афанасий Богатырев бастакы кэргэнэ, Платон Алексеевиһы чугастык билэллэрэ. Платон Слепцов куоракка үөрэниэҕиттэн ылата Матрена уонна Афанасий Богатыревтар күндү ыалдьыттара уонна хоноһолоро буолара. Аҕам кыһын ахсын куоракка киирэн, Афанасий Богатыревтаахха олорон үлэлиирэ. Кини дойдутугар эргиллэн таҕыстаҕына, Платон Слепцов туһунан бэрт кэрэхсэбиллээхтик кэпсиирин өйдүүбүн. Аҕам киниттэн истибит көрдөөх-нардаах кэпсээннэрин уонна остуоруйаларын уоһуттан түһэрбэт буолара. Кини куораттан тахсыбыт киэһэтигэр биһиги дьиэбит үөлэһиттэн түүн хойукка диэри хойуу кыым көтөрө. Көмүлүөк сырдыгар олорон, аҕам кэпсээнин дуоһуйа истэрбит. Мин аан бастаан Платон Слепцову маннык көрсөн турардаахпын. Даайа Кытыла диэн бэрт кэрэ көстүүлээх Амма өрүс биэрэгэр биһиги Оһоҕостооххо олорбуппут. Мин дьоммун кытта ыаллыы Платон Слепцов убайа Никита олороро. 1915 с. сайыныгар Платон Слепцов ыҥыыр атынан соҕотоҕун куораттан тахсан иһэрэ. Кини биһиэхэ сылдьан, чэйдээн ааспыта. Аҕабын кытта бэрт элбэҕи кэпсэппиттэрэ. Онно мин аҕам аттыгар олорон уруккуттан истэр киһибин бэркэ сыныйан одууласпытым. Платон аа-дьуо кэпсиирэ. Тыла-өһө сүрдээх ылыннарыылаах быһыылааҕын өйдүүбүн. Ардыгар, кэпсии олорон, дьээбэлээхтик күлэн ылара. «Бу үөрэниэх оҕону пансиоҥҥа туттарбакка сылдьар эбиккит, – Платон миигин төбөбүттэн имэрийэ-имэрийэ аҕабар эппитэ, – Афанасий Богатыревтаахха киллэриэх этиҥ. Күтүөтэ соҕотох кыннын үөрэттэриэҕэ. Сиэнэ Данил уолу кытта бииргэ сылдьан үөрэниэх этилэр», – «Оҕобун үөрэттэрэр санаа баар». Аҕам миигин үөрэттэрэр санаалааҕын истибит ыалдьыппыт үөрэ-көтө түспүтэ: «Сергей, үөрэн, кытаат, ыччаттар бары үөрэхтээх буолаллара наада, – Платон бэрт эйэҕэстик мичээрдээн ылбыта. – Аҕаҥ, хата, ону өйдүүр киһи эбит».
Сити сайын мин кинини үгүстүк көрбүтүм. Бу бэрт сайаҕас, элбэҕи билэр-көрөр, оҕону кытта оҕо, кырдьаҕаһы кытта кырдьаҕас, аламаҕай эдэр киһи сайылык оҕолорун бэйэтин тула биллибэтинэн-көстүбэтинэн түмэ тардыбыта. Амма эбэ хотун кылбаһыйар сүүрүгэр көтөхтөрбүт күн уота сандаара оонньуур кэмигэр сөтүөлүү киирэрэ. Биһиги кыра оҕолор, куораттан сылдьар киһини көрөөрү, биэрэккэ мустарбыт. Кини өрүс үөһүгэр тиийэ бэрт сыыдамнык харбаан киирэрин умсугуйа көрөрбүт. Биир сайыҥҥы күнү умнубаттык өйдүүбүн. Биһиги үгэспитинэн сарсыарда эрдэ биэрэккэ киирбиппит. Платон эмиэ биэрэк үрдүгэр киирэн олороро. Кини муннун анныгар ыллыы-ыллыы суруйара. Бу санаатахха, кини хоһоон суруйар быһыылааҕа. Кумаар элбэҕэ. Онон биһиги түптэ оҥорбуппут. Ол түптэ аттыгар олорон, кини балачча өр суруйбута. «Хайа оҕолоор, эһигиттэн хайаҕыт абааһыны итэҕэйэрий?» – «Сорохпут итэҕэйэрэ буолуо», – «Чуолаан, кимий?».
Биһиги сирэй-сирэйбитин көрсөн кэбиспиппит. Платон күлэ түһэн баран, биһиэхэ абааһы суоҕун, таҥараны итэҕэйии ньүдьү балайын туһунан оҥостон олорон кэпсээбитэ. Аҕабыыттар, ойууттар уонна баайдар дьадаҥы киһини көлөһүннүүр сыалтан ситинник итэҕэли тарҕаталларын, албынныылларын кини кэпсээниттэн билбиппит. Сити уһун кэпсэтии этэ. Биһиги түптэни быыстала суох оҥорбуппут. Платон күн ахсын биһиэхэ сонунтан сонун остуоруйалары кэпсиирэ. Мин онно аан бастаан «Улуу Кудаҥса», «Соломуон», «Дойду иччитэ» уо.д.а. остуоруйалары олус умсугуйан истибитим. Кини элбэх кинигэни ааҕара. Кинигэ аахпат кэмигэр бөлкөй талах кэтэҕэр олорон, өөр-өр суруйара. Платон эмискэ ойон турара уонна биэрэк устун сүүрэн элэстэнэрэ. Билигин санаатахпына, кини быһый быһыылааҕа. Сүүрэн кэлэн баран, эмиэ аахпытынан эбэтэр суруйбутунан барара. Ити биһиги сөтүөлүүр кытылбыт уҥуоргу өттүгэр Тэйэр Хайа ыраахтан дьэндэйэн көстөрө. Платон Слепцов ити хайа туһунан бэрт кэрэхсэбиллээҕи кэпсиирин өйдүүбүн. «Оҕолоор, ити хайаҕыт үрдүттэн ойууттар Чочур Мурааҥҥа тиийэ ыстанан кэбиһэбит диэн кыырааччылар, – кини ойууттары элэктээн итинник кэпсиирэ. – Киэҥ хардыылаах ойууттар диэбэккит дуо? Айылҕа үтүө-кэрэ сирин бэл дьадаҥы дьону албынныылларыгар туһана сатыыллар. Ол курдук кинилэр сирэйэ-хараҕа суох быһыыланаллар». Биһиги төрөппүттэрбит, аймахтарбыт уонна чугастааҕы ыалларбыт сэллик ыарыыттан ыалдьан өлөн-сүтэн, эстэн эрэр кэмнэрэ этэ. Онон биһиги диэки ойуун, удаҕан уонна аҕабыыттар өрүүтүн тиэстэллэрэ. Былыр-былыргыттан Тэрээки Арыыта диэн тыа бөдөҥ салаалаах тииттэригэр кэрэх бөҕөнү ыйыыллара. Платон Слепцов ити ойууттары күлэ-оонньуу кэриэтэ элэктээн саралаабытын кэнниттэн мин кыра оҕолору мунньа сылдьан, ойууттары күлүү-элэк оҥосторум. Ол сайын үгүс кэрэхтэри суох оҥорбуппут. Сүгэлээх сылдьан, кэрэхтээх аатырбыт тииттэри кэрдэрбит. Платон Слепцов сынньалаҥар үксүн кырдьаҕас дьону кытта кэпсэтэрэ. Онно мин өйдүүрбүнэн, ойууттар, удаҕаттар тойуктарын үөрэтэр быһыылааҕа. Аҕабын кытта оҥостон олорон, олох-дьаһах туһунан үгүстүк кэпсэтэллэрэ. Сити сайын оҕо аймахха биллибэккэ ааспыта. Мин нөҥүө сылыгар пансиоҥҥа ылыллан, үөрэнэ киирбитим. Онно сылдьан, кинини көрүөхпүн олус баҕарарым. Куораттан тахсыбыт дьоннортон Платон Слепцов туһунан үгүстүк ыйыталаһар буолбутум. Куораттан сиэним Данил Богатырев Аммаҕа сайылыы тахсыбыта. Кини миигиттэн икки сыл аҕа этэ. Данил куоракка үөрэнэр саха ыччаттарыттан ордук Платону чорботон кэпсиирэ. «Платон түүннэри кистэлэҥ мунньахтарга сылдьар, – Данил утуйаары сытан сэһэргиир. – Мин олус ытыктыыбын. Оннооҕор дьээдьэм Афанасий Богатырев кини тылыттан-өһүттэн тахсыбат буолла. Платон биһиэхэ үгүстүк сылдьар». Аҕам Данил кэпсээнин олус сэргээн истибитэ. Сити киэһэ түүн хойукка диэри күө-дьаа кэпсэппиппит. «Эн, Сергей, баайдарга бэдэрээккэ үлэлээҥҥин көлөһүҥҥүн тоҕоҕун, – диэн Данил аҕабын мөҕөрө. – Эһиги бэйэҕит олоххутун оҥостуох тустааххыт». Аҕам уонна ийэм кини сэмэтин ылыммыт курдук туттубуттара. Ол эрээри оччотооҕу кыһалҕалаах олоххо баайдарга хамсыырга эрэ тиийэллэрэ. 1917 с. кыһыныттан ыла Платон Слепцову ыраахтааҕы батталлаах былааһын Дьокуускайга суулларыыга уонна сэбиэскэй былааһы туругурдууга биир активнай охсуһааччы быһыытынан сөҕөн-махтайан кэпсииллэрэ. Оннооҕор үөрэнэр оҕолор уостарыттан түһэрбэт буолбуттара. Революция өстөөхтөрө уонна колчаковецтар былааһы быстах былдьаабыт бириэмэлэригэр Платон Слепцову дойдутугар тахсан истэҕинэ, Чурапчыттан туппут уонна хаайбыт сурахтарын сири-буору аннынан истибиппит. Кэнники көскө ыыппыт сурахтара иһиллибитэ. Сайын дьоммун кытта оттуу сырыттахпына, Таатта биир бөдөҥ баайа быыпсай кулуба Нээстээр Слепцов оҕонньор: «Хоочугур уола Платон соҕурууттан кэлбит кыһыл этэрээтин кытта Якутскайга күөрэс гына түспүт үһү, – диэн өһүөннээхтик көрө-көрө отчуттарга кэпсээбитэ. – Бэрт элбэх үтүө дьону революция өстөөхтөрө дэтэн өлөртөрөн уонна баайдарын халатан эрэр дииллэр». Мин итини тириим таһынан истибитим. Быыпсай саҥа айаҕа аһыллан кэпсээн эрдэҕинэ чобуо баҕайытык: «Эн Платону тоҕо сымыйанан холуннара сылдьаҕыный?» – диэбитим. Оҕонньор сирэйэ уһуу түспүтэ. Аҕам диэки көрө-көрө: «Бу уолуҥ түөкүн буолсу, – диэн бардьыгынаабыта. – Уолгун буойдаххына сатаныыһы». Кулуба атын миинэн түргэнник тэскилээбитэ.
Мин Платон Алексеевич Ойуунускай тус бэйэтэ тэрийбит уонна кыттыыны ылбыт икки улахан ыһыаҕар сылдьыбытым. Маҥнайгы ыһыах 1920 с. бэс ыйыгар Тохтобул диэн улахан алааска буолбута. Чурапчы, Амма уонна Өймөкөөн улуустарын ревкомнарын представителлэрэ кэлэннэр эҕэрдэ тылы эппиттэрэ. Платон Алексеевич Советскай Россия ис-тас олоҕун политикатын туһунан кэрэхсэбиллээх дакылааты оҥорбута. Кини дакылаатын бүтүүтүгэр Саха губерниятын уонна улуустар уочараттаах соруктарын тустарынан иҥэн-тоҥон кэпсээбитэ. Ыһыахха олус элбэх киһи мустубута. Ыччаттар бэрт элбэх этибит. Мин быыс булан Платон Алексеевиһы көрсөн кэпсэппитим. Чычымах церковнай-приходской оскуолатын бүтэрбитим туһунан үөрэ-көтө истибитэ. «Дьэ, маладьыаскын, – Платон Алексеевич бэркэ астынан эппитэ. – Салгыы үөрэниэххин наада». Аҕабын кытта үгэһинэн бэрт өр үөрэ-көтө кэпсэппитэ. Бу санаатахха, кинини кытта кэпсэтиэх баҕалаах киһи элбэх быһыылааҕа. Таатта, Чурапчы интеллигенцията уонна кыаммат-түгэммэт дьадаҥы дьоно бары кини тула үмүөрүһэллэрэ. Бэл баайдар тоҥхоҥнос буолбут этилэр. Хаһан да абааһы көрбөтөх курдук уруйдуу-айхаллыы сатыыллара. Бу ыһыахха аан бастаан «Интернационалы» уонна «Марсельезаны» сахалыы ыллаабыппыт. Түһүлгэҕэ оонньуу-көр бөҕө тардыллыбыта. Харах ыларын тухары элбэх плакаттар көстөллөрө. Хас да үрдүк ааркалар кыһыл былаахтарынан, лозуннарынан киэргэтиллэн, киһини барытын ыраахтан угуйа кыыһаллара. Ыһыах ис хоһооно саҥа былаас туругурарын иһин туһуламмыт буолан, дьону-сэргэни улаханнык үмүрү тардыбыта. Платон Алексеевич 1920–1921 үөрэх дьылыгар Тааттаҕа тахсан ревкомнар мунньахтарын оҥорбута. Чычымах церковнай-приходской оскуолатын бүтэрбиттэртэн мин, Николай Егорович Мординов, Николай Майданов Чөркөөх пансионугар ылыллан үөрэнэ сылдьар этибит. Үөһэ ахтан аһарбытым курдук, 1924 с. Платон Алексеевич Ойуунускай кыттыбыт иккис ыһыаҕар эмиэ сылдьар дьолго тиксибитим. Бу сырыыга Чөркөөххө улахан түмсүүлээх ыһыах буолбута. Платон Алексеевич доҕорунаан Иван Николаевич Винокуровтыын оччотооҕуга куораттан эмиэ атынан тахсыбыттара. Билигин өйдөөтөхпүнэ, Ойуунускай байыаннай таҥастаах этэ. Ыһыахха эмиэ сүүһүнэн дьон мустубуттара. Платон Алексеевич улаханнык көтөҕүллэн туран эйэлээх социалистическай олоҕу тутуу саҕаламмытын кэпсээбитэ. Бу ыһыахха учительница Вера Давыдова салалталаах улахан ырыа-тойук буолбута. Учуутал элбэх ыччаттары, аныгылыы санаалаах кыргыттары уонна дьахталлары мунньан революционнай ырыалары ыһыахха ыллаппытын иһин Платон Алексеевич Ойуунускайтан улахан махталы ылбыта. Платон Алексеевич ити киэһэ Табаахырап олоҥхоһуту булларан кылгастык олоҥхолоппут сурахтааҕа. Сарсыныгар оскуола оҕолорун ыҥыран ылан, күөх кырыска олорон эрэн сэһэргэспитэ. Кини онно ыччаттар балайда үөрэнэн эрэллэрин, араас идэлээх дьоннор тахсыахтарын туһунан мичээрдии-мичээрдии кэпсээн-ипсээн, советскай-партийнай үлэһиттэр балайда үөскээн тахсан иһэллэрин бэлиэтээбитэ. «Дьэ, уолаттар, биһиги кыайыыбыт ситиннэ буолар, – Платон Алексеевич биһигини эргиччи көрбүтэ. – Ол эрээри культурнай революция саҥа саҕаланан эрэ эрэр. Билигин улахан мэһэй суох буолла. Өстөөхтөрү эстибит. Онон социалистическай олоҕу тутарга эһиги иннигитигэр киэҥ суол арылынна. Билигин үөрэниэххэ наада. Эһиги бэйэҕит билэргит курдук соҕотох Тааттаҕа урукку олох хараҥатыгар тэптэрэн төһөлөөх элбэх талааннаах дьон өлбүттэрэ буолуой. Табаахырап, Егоров курдук улахан олоҥхоһуттар, Ньорулла уола Уйбаан, Өлөксөй Бырдылин курдук көрдөөх-нардаах, илбистээх, уус-уран тыллаах дьоннор үөрэхтээхтэрэ эбитэ буоллар, хайдахтаах курдук суруйааччылар, поэттар уонна артистар буолуох этилэрий?» Бу ахтыллыбыт ыһыахха Буор Булгунньах диэн алааска Анемподист Софронов «Манчаары» диэн драматын туруоран оонньообуттара. Манчаары оруолун Михаил Слепцов, Чоочо баайы Трифон Кулаковскай, иккиэн олохтоох, кыра үөрэхтээх дьоннор киһини итэҕэтэр гына оонньообуттарыттан Платон Алексеевич санаата ордук көнньүөрбүт этэ. Платон Алексеевич сити сырыытыгар миигин куоракка киирэн үөрэнэрбэр сүбэлээбитэ.
Москваҕа БРКСК Президиумун иһинээҕи урукку сэбиэскэй тутуу кууруһугар үөрэнэ сылдьаммын Платон Алексеевиһы үгүстүк көрсөрүм. Көрсүһэ түстэрбит эрэ өрөспүүбүлүкэ уонна төрөөбүт оройуоммут сонуннарын хардары-таары кэпсэтэрбит. Москваҕа тиийбит маҥнайгы күннэрбэр П.А. Ойуунускайга Чурапчы, Таатта уонна Байаҕантай улуустара биир оройуон буолан, бастакы оройуоннааҕы съезд ыытыллыбытын, онно туох мөккүөрдэрэ буолбуттарын сиһилии сэһэргээбитим. Платон Алексеевич бэркэ сэҥээрэн истибитэ. Кини оройуоннар наһаа бөдөҥ-киэҥ буолбуттарын сөбүлээбэтэҕэ. Чурапчылар ити съезкэ арахсан туспа оройуон буолбуттарын саамай сөбүнэн аахпыта. «Эн Чурапчылар күтүөттэрэ буолаҥҥын сөбүлээтиҥ дуу?» – диэн оонньуу-күлэ эппитим. «Доҕоор, оонньоон саҥардыҥ ини, – Платон Алексеевич боччумнаахтык хардарбыта. – Улуустары холбоон, оройуоннары тэрийии биир улахан үлэ буолар».
Платон Алексеевич аспирантураҕа үөрэнэ сылдьар кэмигэр иллэҥ бириэмэтэ суох буолара. «Аспирантураҕа партийнай ячейка секретара буолан үлэм-хамнаһым сүрдээх, өрүүтүн солото суохпун, дьиэбэр хонукпар эрэ кэлэбин», – диэн кэпсиирэ. Кини кэргэттэринээн «Якутпредставительство» дьиэтин аллараа подвальнай этээһигэр олороро. Өрүү ыалдьыттарын күлэ-үөрэ көрсөрө. Чэй иһэ-иһэ кэпсэтэрин сөбүлүүр буолара. Мин кинилэргэ сылдьар кэммэр Платон Алексеевич суруйа-үлэлии олороругар куруутун түбэһэрим. Дьоннорун мэһэйдээмээри ардыгар көрүдүөргэ тахсан кэпсэтэрбит. Кини табахсыта суох этэ. Ол эрээри ити көрүдүөргэ уһуннук туран кэпсэтэр кэмнэргэ табах тардыһар буолара. Биирдэ миигин Саха сиригэр сыылкаҕа сылдьыбыт политсыылынайдар обществоларын кулуубугар илдьэ барда. Онно Максим Кирович Аммосов «Саха сирин экономикатын сайдар кэскиллэрин тустарынан» диэн тиэмэҕэ дакылаат оҥорбута. Ону мустубут дьон бары бэркэ хайҕаабыттара. Дакылаат бүппүтүн кэннэ үгүстэр баһыыбалыы-баһыыбалыы Максим Кировиһы куус да куус буолбуттара. Ити икки ардыгар Платон Алексеевиһы көрө охсоннор эмиэ үөрэ-көтө айхаллаабыттара. 1932 с. Закавказскай федерация 10 сыла туолбут юбилейнай мунньаҕар ыҥырыы билиэти кууруспуттан ылан, сылдьан турардаахпын. Платон Алексеевич эмиэ кэлбит этэ. Онно кини Серго Орджоникидзены, Емельян Ярославскайы кытта сэргэ хаамса сылдьан, күө-дьаа кэпсэтэрин, үөрэрин-көтөрүн көрбүтүм. Кэнники үөрэҕи бүтэрэн кэлэн баран, төлөннөөх революционер, уһулуччу талааннаах салайааччы уонна суруйааччы Платон Алексеевич Ойуунускайы кытта үгүстүк көрсүспүтүм. Ол умнуллубат күннэри бүгүн долгуйа ахтабын.

    1963 с.

С.И. Прокопьев
Эр санаалааҕын өйдүүбүн
П.А. Ойуунускай туһунан бэйэм өйдүүр түбэлтэлэрбин кэпсиим.
Мин Дьокуускайга 1907 с. народнай училищены бүтэрэн баран, урукку Таатта оройуонугар Чөркөөх оскуолатыгар учууталлыы тахсыбытым. 3–4 кылаастарга литератураны үөрэппитим. Оччолорго Платон Алексеевиһы биллиилээх революционер уонна саха сэбиэскэй литературатын төрүттээччи киһи тахсыаҕа диэн ким даҕаны санаабатаҕа буолуо. Инньэ гынан кинини оһуоба бэлиэтии көрбөт этибит. Ол эрээри, маннык икки түбэлтэ мин өйбөр билинҥэ диэри хатана сылдьар. Кини литература уруогар атын оҕолортон уһулуччу этэ, сүрдээҕин иҥэн-тоҥон, кичэйэн ааҕара, өйдөөбүтүн кэҥэтэн-уһатан кэпсиирэ. 1910 с. Л.Н. Толстой өлбүтүн истэн баран, бадаҕа сэтинньигэ эбитэ дуу, эбэтэр ахсынньыга дуу, үрдүкү кылаас оҕолоругар мин ол туһунан ахтыы оҥорбутум. Мин сэһэммин Платон олус сэргээн, сүргэтэ көтөҕүллэн истибитэ. Кини тыл көрдөөбүтэ. Мин ону көҥүллээбитим. Платон Л.Н. Толстой туһунан, кини айымньыларыгар үрдүк сыанабылы биэрэн, улаханнык ытыктаан, улахан суруйууларын тус-туһунан ырытан кэпсээбитэ. Итини мин сөҕө-махтайа, сүрдээҕин сөбүлүү истибиппин билигин даҕаны бу баар курдук өйдүүбүн.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70614049) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.