Читать онлайн книгу «Дьолло бэлэхтээ, Сэргэлээх» автора Аркадий Дорофеев
Дьолло бэлэхтээ, Сэргэлээх
Аркадий Максимович Дорофеев
Эдэркээн Сима Унаарап, университекка киирэн, б?тэриэр диэри устудьуоннуур оло?о – ма?найгы ту?уй таптала, кэскиллээх сырдык ыралара, оччотоо?у ыччат араас кы?ал?ата киэргэтиитэ суох к?ст?р. Биир сокуонунан салайтарар, биир тэ? быраабы тутан олорор улуу дойдуга кырдьыктаах сы?ыан ту?угар туруула?арга тиийиллэр. Бэйэни сайыннарарга кы?аллыбатаххына, ким да?аны ытыскар а?алан ууран биэрбэт. Ити ту?унан ааптар уус-ураннык, ?йд?н?мт?? судургу тылларынан суруйбутун аа?ыаххыт.
Улдьаа Харалы
Дьолу бэлэхтээ, Сэргэлээх
Бастакы ба?а
Абитуриент
Абитуриент диэн кимий? С?пк? ?йд??т??, аа?ааччыам. ??рэххэ киирээри эксээмэн туттарар эдэр ки?и. Ким эрэ бастакытын да?аны туттарбакка, «муннуга бэрдэрбит мо?отой» буолуо. Тута дойдулаабакка, куоракка к?н?н-дьылын ыыппахтаан баран, хайаахтыай, дьиэтигэр т?нн??. Ким эрэ балачча хатыыппала?ан и?эн, б?тэ?ик эксээмэннэргэ «тиэрэ бэрдэрэн» атын, арыый чэпчэки ??рэххэ анньы?ыа. Ол эрээри, барытын сиирэ-халты, быы?ыгар биир-икки «т??ртээх» туттаран кэби?эн баран, киирэри дуу, мэлийэри дуу кэтэ?эртэн ордук долгутуулаах туох кэлиэй? Ким эрэ кыл м?чч? ылыллыбакка абарыа, ким эрэ ба?алаах ??рэ?эр киирэн, ??р?? ?р?г?й?н билиэ.
??рэххэ ылылларга баал тиийэр-тиийбэт м?хс??т?гэр араас албас, киирии-тахсыы ?лэлээн барар. Онно сырыы сыл ахсын биир-икки баалынан т??эр-тахсар аатырар «проходной балл» диэн баар. Холобур, т??рт эксээмэн сыанатын эптэххэ, уон алта баллаах туттарааччы м?кк??рэ суох ылыллар т?бэлтэтигэр, бу уон алта «проходной балл» аатырар. А?ыйах ахсааннаах хотугу норуоттар о?олоруттан, т?г?р?к тулаайахтартан эксээмэннэрин ааспыттар ылыллыбыттарын кэннэ, атын абитуриеннар проходной балларынан киирэллэр. Ол кэннэ, хантан эрэ, хайдах эрэ ордон хаалбыт а?ыйах миэстэ?э ол ахсааныттаа?ар быдан элбэх о?о анньы?ар. Онно биир-икки баллара тиийбэтэх саллааттан кэлбит уолаттар, тыа сиригэр холкуоска-сопхуоска ?лэлээбиттэр, ти?э?эр, элбэх о?олоох ыал о?олоро ылыллаллар. Аны, хара харах к?рб?т?нэн, хапта?ай кулгаах истибэтинэн, улахан салайааччы аймахтаах, университекка ?лэлиир убайдаах-эдьиийдээх, «кэпсэтиинэн» киирэр о?олор бааллар дииллэр. Ити уол оннук «блаттаах» ??? диэн буолар. Туох билиэ баарай, «билсиинэн» да киирэн эрдэхтэрэ.
Сима Унаарап «кэпсэтиинэн киирии» ымпыгын-чымпыгын билбэт, кырдьыга, билэ да сатаабат. Кини аармыйаттан кэлбэтэх (бара илик ки?и хайаан кэлиэй), холкуоска ?лэлээбэтэх (сайынын окко ?лэлээбит ахсаа??а киирбэт), дьолго, тулаайах буолбатах, эгэ диэн билсии кэлиэ дуо? Биир ый анараа ?тт?гэр оскуоланы са?а б?тэрбит табаарыс буолла?а дии. Онон, тумус туттара диэн – билиитэ, эрэнэрэ эрэ – «т?б?т?н олоруута». Ити куттанар-дьулайар «проходной балларын» иккинэн-???нэн а?ара дайбатта?ына, ылыллар буолла?а. Сима физмат факультекка дьыалатын биэрдэ. Онно киирэр кэрдиис улахана суох эбит. Ааспыт сыл 14–15 баллаахтар эккирэти?иитэ суох киирбиттэр ???. Ол иннинэ, иллэрээ сыл, «недобор» буолан, сорох бырабааллаахтартан иккистээн туппуттар. Абитура тылынан эттэххэ, «пересдачалаппыттар». Итини истэ сылдьан, Сима эрэх-турах сылдьар, «киирэр инибин» диэн бигэ санаалаах. Аттестатын ылаат, ахтыл?аннаах дойдутугар «буута быстарынан» айаннаан тиийбитэ. Окко ?лэлии сырытта?ына, дьоно ыксатан, куоракка бэ?э?ээ кэллэ. Уол ыраах холку. Кырдьык да?аны, биир ый анараа ?тт?гэр эксээмэн туттарбыт ки?и хайдах умна охсуо?ай?
Бастакы тургутук – ахсаа??а суругунан эксээмэн. Сима физмат факультет ??рэнэр куорпу?угар, тэтэркэй оппуохалаах икки этээстээх эргэ таас дьиэ?э киирбитэ, к?р?д??ргэ балачча о?о мустубут. Туттарааччылар кэллэр-кэлэн, к?р?д??р икки ?тт?гэр турунан и?эллэр. Икки с??стэн тахса ки?и диэн Сима, бы?а холуйан, билгэлии турар. Э?ин бэйэлээх билиилээх, сайдыылаах о?олор бу кэлэн турдахтара, кини бииргэ ??рэниэхтээх, са?а до?отторо буолуохтаах о?олор. Симаны утары кыргыттар б?л?хт?р?гэр курбуу курдук к?н? у?уохтаах, сырдык сэбэрэлээх, чачархай баттахтаах кыыс турар. Са?атыгар биир дьураалаах, отон кы?ыл сибиитэрэтэ, о?олуу икки чанчыгынан тойточчу ?р?лл?б?т батта?а кинини ордук исти? к?р??н??ргэ дылылар. Эмиэ Сима курдук, оскуоланы са?а б?тэрбит ки?и турар…
– ?ук! – ойо?оско имнэммиттэригэр, санаатыгар аралдьыйа туран, ходьох гынар.
– Привет, ноко! – оскуоланы бииргэ ??рэнэн б?тэрбит табаары?а Коля мичээрдии турар.
Ким ханна туттарса баран эрэрин кэпсэтии буолар. Киин сиргэ ?рд?к ??рэххэ направлениенан барааччылартан биир уоллара ылыллыбыт, икки кыыс этэ??э туттаран, т?м?ктэрин кэтэ?э сылдьаллар эбит. Коля бэйэтэ инженернэй факультекка, геолог ??рэ?эр киириэхтээх.
– Ээ, бу кыыс физмакка туттарсан эрэр эбит дии, – Коля оргууй са?арар.
– Кими этэ?ин?
– Утары тарар косичкалаах кыы?ы. Лида диэн. Би?иэхэ урут кэлэн ??рэнэ сылдьыбыта. ??рэ?эр абытай ?ч?гэй кыыс…
Ити кэм?э бары хамсыы т??эллэр, аудиторияларынан тар?атан, олордуу са?аланна. Хас биирдиилэригэр ?ст?? лии?и аа?ан туттардылар. ?лэ бэрээдэгин кылгастык бы?ааран, эксээмэни са?алыыллар.
Сима бастакыттан са?алаан, икки садаачатын, ?с холобурун суоттаан ла?ыр?аталаан кэби?эр. Ол эрээри ыксаамыахха, ба?ар, ал?ас, итэ?эс тахсан хаалта буолуо. Сирийэн бэрэбиэркэлэнэн, биир к?нн?р??н? о?орор. Аны чуолкай буочарынан ?р??эр устуохха. ?р??эр устан б?тэрэн эрдэ?инэ, иннигэр олорбут кы?ыл баттахтаах кыыс биир лии?ин «сып» гыннаран ылар. Уол, маннык баламат, сирэйэ-хара?а суох бы?ыыттан мах бэрдэрэн, олорон хаалар. Лии?ин былдьа?ан, айдааны тардыан сатамньыта суохха дылы. Ээ, чэ, биир холобуру, ити лии?э да суох суруйар буолла?а дии. Бэйэтэ суоттаабытын баран. ?р??эр та?ааран, сэрэххэ иккистээн к?р?р. Барыта с?п курдук.
?лэни икки ки?и манаан, толорторо олорбуттара. Кыы?ыра сылдьар курдук сирэйдээх, намы?ах саха кыы?а уонна эдэр, тырымнаабыт нуучча дьахтара. Нууччата тахсыбыт эбит, сахата олорор. Сима ?лэтин кыыска илдьэн биэрэр.
– Эйиэхэ ?с лиис бэриллибитэ, биир лии?и? то?о суо?уй? – кыыс кытаанахтык к?рб?хт??р.
Сима мух-мах баран ылар. Иннигэр кытаран олорор нуучча кыы?ын «бу кини ылбыта» диэтэ?инэ, «бэйэ? биэрбити?» диирэ эрэбил. Оччотугар туох буолан тахсыа биллибэт. ??р?ллэн хаалыан с?п. Уол, бара сатаан, остуол дьаа?ыгын, остуол аннын к?р??лээбитэ буолар. Ол кэм?э нууччата киирэн кэлэр.
– Кини биир лии?э суох, – саха кыы?а ??сэргии то?уйар.
Анараа??ыта уол ?лэтин ылан, к?рб?хт??н баран, ?лэни тутан, тахсарыгар к???лл??р.
Сима, аудиторияттан тахсан, тымныы к?л???н тахсыбытын, то?олохторо кыратык титирээбиттэрин билэр. Туох да буруйа суо?ар, к?р, таах ??р?ллэн хаала сыста дии. Лии?и былдьыырын кытта, тута биллэрэ охсуохха баар эбит. Ол эрээри оччотугар айдаан тугунан диэлийэн тахсыа биллибэт. Ити саха кыы?а буолан-хаалан турбутун к?р??? этэ! Сатана, нарачаахтана сытыйан. Би?иги, сахалар, бэйэ-бэйэбитин ?йд???, к?м?л?с??э сылдьыбаппыт ити баар! Нууччата дьи?нээх эксээмэни тутааччы, сахата к?м?л????чч? эрэ бы?ыылаахтар. Ол абыраата?а…
Сима ити саба?алаа?ына с?п эбитин кэлин билиэ?э. Нууччата, Черенкова диэн бэртээхэй преподаватель, семинардары ыытыа?а, кинилэр группаларыгар куратордыа?а. Оттон сахатын кыы?ын ??рэнэрин устатыгар к?рс?? суо?а.
Сарсыныгар, ректорат дэнэр дьиибэ тутуулаах таас дьиэ?э, биллэрии дуоскатыгар туттарсыы т?м?ктэрэ ыйаналлар. Дуоска иннигэр элбэх ки?и ??мэхтэ?эр. ?т?р??э-?т?р??э киирэн, сыаналарын к?рд??ллэр. Кимнээх эрэ, к?р?н тахсан, к??-дьаа кэпсэтэллэр. Биир кыыс кып-кы?ыл сирэйдэнэн, т?нн?к аттыгар туран, хара?ын уутун болотуогунан соттон эрэр. Сима т?м?г? к?р? охсорго тиэтэйбэт. Ити кини ха?аа??ыттан эрэ, о?о эрдэ?иттэн илдьэ сылдьар майгыта. Олус к??т??лээ?и, долгутуулаа?ы с??рэн тиийэн, билэ-к?р? охсубакка, кыратык аралдьытан, «ыанньыта» т??эн к?р?р ?гэстээ?э. О?о сылдьан, ту?ахтарын к?р?р?гэр, эрэнэ саныыр баттаамылаах ту?ахтарыгар туора хайы?ан, аты сири харахтыы и?эн, эмискэ к?р? биэрээччи. Оо, онно куобах и?нэн бур?алла сытара ??р??лээх да буолара! Ардыгар, куобах оннугар суор сэмнэ?э ы?ылла сытара абаккатын эбитин. Оттон били хомойбут кыыс уоскуйан биэрбэт. Туттардым ини диэн кэлбитэ – бырабаал суруллан турара т??? эрэ хомолтолоох. Оттон Сима, «т??рд?» ылла?ына, хайдах эрэ, хомойуох курдук. Этэ??э «биэс» кэлэр ини, барыта с?п этэ… Оттон ити хомойбут кыыска тугу этэн, туох диэн уоскутуохха с?б? эбитэй? Уоскутары, эрэл кыымын са?ары тугу этиэххэ с?б?й? Суох, ити кыы?ы уоскутары булан этиэ суох. Бэйэтэ санаатын кытта туран, санаа к????нэн уоскутунара ордук. Биир кыыстыын Лида и?эр. Ки?и а?ыйаан, биллэрии дуоската а?а?ас. Лидалаах, дуосканы бэрт су?аллык к?рб?хт??т, тахсан бараллар. Ол курдук, ??рб?ттэрин-хомойбуттарын биллэрбэт майгылаах бара тураллар. Кинилэр кэннилэриттэн били ытаабыт кыыс баран эрэр.
Сима илиинэн суруллубут бэрт у?ун боротокуолга бэйэтин аатын к?рд??р. Унаарап…Унаарап, ээ, бу. «Биэ?и» туруорбуттар эбит. ?уу, хата. Ыттыы ??р?ллэн хаалыы уонна биэс икки ардылара чугас да эбит! Бу олоххо ки?и мэлдьи бэйэтин билиитинэн, бэйэтин бэрдинэн эрэ сылдьыбат эбит. Сатаан сылдьыы, табыллыы мэлдьи даа сэргэстэ?э сылдьар ээ, бада?а. Бэ?э?ээ ити лиис кумаа?ыттан сылтаан, ??р?ллэн хаалбыта буоллар, быйылгы абитура б?тэр дии!
Сима, то?о эрэ, аны «Л» буукубаттан тахсыах ааттаах кыргыттар сыаналарын к?р?н барар. Бачча элбэх ки?иттэн Л-тан ааттаах алта кыыс баар эбит. Кинилэргэ икки т??рт, ?с ?с уонна биир бырабаал…
– Хайа, ааккын булумаары гынны? дуу? – аттыгар саастаах ки?и кэлэн турбут эбит.
– Ээ, таах, бэйэм, – уол тахсан барар.
Эксээмэннэр к?ннэтэ ыытыллыбаттар. Икки ардылара хас да к?н арыттаах буолар. Ол к?ннэргэ к??скэ бэлэмнэммэхтээн хаалыахтааххын. Бу кэм?э аны консультациялар бааллар. Онно, то?о эрэ, элбэх ки?и сылдьыбат. Кимиэхэ хайата табыгастаа?ынан бэлэмнэнэн эрдэхтэрэ.
Ахсааны тылынан туттарыыга Сима, хайдах эрэ арыллан, чуолкайдык кэпсиир. Эксээмэни икки эдэр дьахтар, кинилэри кыргыттар да диэххэ с?п, туталлар. Кинилэр биирдии эбии ыйытыыны биэрэллэр. Онно Сима кылгас, чуолкай эппиэттэри биэртэлиир. Бу эксээмэ??э кини «биэ?и» ылар. Синицина уонна биирдэрэ Арендарчук диэн дьиибэ араспаанньалаах преподавателлэр илии баттаабыттар. Тахсар аа??а ыы муннунан Лида?а кэтиллэ сы?ар. Кыыс киирэн хаалар. Сима, Лида туттаран тахсарын кэтэ?иэх ки?илии, к?р?д??ргэ хаамыталыыр. Ол сырытта?ына, манна, абитура кэмигэр са?а билсибит уолаттара к?т??ккэлэ?эн киирэллэр. Киниттэн хайдах туттарбытын, тутааччылар кимнээхтэрин сура?аллар.
– Унаарап, абаа?ы ки?игин бы?ыылаах. Уол «биэ?инэн» саайан и?э?ин, – уолаттар эр-биир илиилэрин биэрэн, э?эрдэлииллэр.
Ол кэннэ, истиэнэ?э ?й?н?н, кинигэлэрин арыйбахтаан бараллар. Билигин хас чаас-м?н??тэ к?нд?ркэйбит кэмэ.
То?отун бэйэтэ да билбэккэ, к?р?д??р устун хаамыталыыр Сима уол, Лида б?тэн тахсар кэмэ чуга?аабытыгар улам дьулайан, сээбэ?нээн барар. Бу т?р?к? билбэт кыы?ыгар то?о кэтэ?эн турабын диэ?эй? Сатамньыта суохха дылы. Ээ, чэ, киирдэхтэринэ, биэс сылы бы?а билсиэхтэрэ турда?а. Уол оптуобус тохтобулугар тахсар.
Абитура кэмигэр ийэтинэн айма?а Матрена Алексеевналаахха т?сп?тэ. К?т??т Сэргэй ханна эрэ, куорат тэрилтэтигэр бу?аалтыр, эдьиийэ оскуола?а омук тылын ??рэтэр. Кинилэр ?с о?олоохтор: улахан уол быйыл икки?и б?тэрдэ, кыыс бу к???н оскуола?а киириэхтээх, кыра уол – дьиэ ки?итэ. Бэйэлэрэ-бэйэлэригэр букуна?а сылдьар дьо?ун дьон. Киэ?этин, «убаай, остуоруйалаа» диэн хаайдахтарына, кыра уолу т??э?эр, икки улаханы икки ?тт?гэр олордон, Сима билэр остуоруйаларын кэпсиир. Кини Арыылаах оскуолатыгар ??рэнэр кэмигэр, кыра о?олорго остуоруйалыыр буолара, элбэх остуоруйаны билэр. Куорат интэринээтигэр олорон, тохсус – онус кылаастарга ??рэнэр кэмнэригэр, тыа о?олоро, кыыстыын уоллуун биир хоско мустан, уоту умулларан олорон, ньээ?кэлэртэн кистээн, сэ?эргэ?эр этилэр. ?кс?н т?бэлтэлэри, абаа?ыны кэпсэтэллэрэ. Анекдоттары кэпсиир уолаттар бааллара, оттон Сима абаа?ыны кэпсиирэ.
– Утуйдубу-оот! – эдьиийэ о?олору ы?ырар, – утуйу?, чыычаахтар, убайгыт эксээмэнигэр бэлэмнэнэр.
Сотору о?олор ылы-чып бараллар. Сима, кырдьык-хордьук, куукуна?а остуолугар кумаа?ыларын тэлгэтэн, бэлэмнэммитинэн барар. Чаас олороро дуу, суо?а дуу? Дьаа?ыйан, утуктаан, саала?а киирэн, дьыбааны булар.
Физиканы туттара тиийбитэ, туох эрэ уларыйыы тахсыбыта биллэр. О?олор, то?о эрэ, б?л?х-б?л?х туран, ботур-итир кэпсэтэллэр. Сирэйдэрэ турбута, тыйы?ырбыта к?ст?р. Сура?ан билбитэ: бэ?э?ээ киэ?э паарка?а нуучча – саха диэн улахан охсу?уу буолбут. Маа бэйэлээх сырдыкка – ??рэххэ дьулу?уу, эксээмэн туттараары долгуйуу сибикитэ к?ст?бэт буолбут. Ханнык да б?л?хх? тиий, барытыгар б?л????? охсу?ууну ырытыы и?иллэр.
Бу к?н, физика эксээмэнигэр о?о а?аара барабааллаабыта. Туттарбыттар да?аны а?аардара «?скэ» эрэ эппиэттээбитэ. Туттарбыт о?олору аахпыттара, ахсаа??а киирээччилэр 87 эрэ ки?и ордон хаалбыт. Аны нуучча тылыгар суругунан туттараллара эрэ хаалла, онно уон иккиттэн элбэх о?о «неудтанна?ына» – недобор.
Сима нууччатын тылын туттараары тиийэр. Бастакы эксээмэ??э кэлэн, бу к?р?д??ргэ долгуйа турбуттарын санаан кэлэр. Б?г?н ки?и биллэрдик а?ыйаабыт. Лида к?ст?бэт, о?олору аа?а к?р?тт??р – суох, кэлбэтэх. Физикатын барабааллаата?а. Бу кыы?ы уол бэрт а?ыйахтык к?рд?, биирдэ да?аны бэл кэпсэтэн к?рб?т?лэр. Ол эрээри кини кэлбэтэ?э то?о ку?а?анай? Кини, Сима, сыппа?ыттан билсибэккэ хааллахтара, то?о куру?ай…
Нууччатын тылын «т??ркэ» суруйбут. Ханна эрэ тылы сыы?а суруйда?а, сурук бэлиэтин к?т?ттэ?э. Оскуола са?аттан кыайтарбатах таба суруйуу. Унаарап, эн бэйэ? да?аны к?т?мэх табаарыскын. Баччаа??а диэри буукубаны сатаан туттарга ??рэнэ иликкин. Кумаа?ыны да с?пк? «марайдаабат» м?лт?х ки?игин. Барытын «биэскэ» саайбыта буоллар, саныахха астык уонна кэпсии да сылдьарга ?ч?гэй буолуох эбит. Билигин, т??рт эксээмэ??э 19 баллаах, ??рэ?эр киирэрин киирэр. Ол эрээри…
Биэс хонугунан ??рэххэ ылыллыы т?м?гэ биллиэхтээх. Онуоха диэри манна тугу «ба?ын кырбана» сытыа?ай, дойдутугар та?ыстар икки-?с к?н сааланыа этэ. Билигин кус к???ллэнэн турар.
* * *
Сима Саха государственнай университетыгар, физика-математика факультетыгар, ахсаан салаатыгар ??рэххэ ылыллыбыта. Са?а киирбит о?олор бала?ан ыйыгар бары практика?а бараллар. Уопсай дьиэ?э наадыйааччылар сайабылыанньа биэрдилэр.
Икки оптуобу?унан тиэллэн, Амма оройуонугар айаннаатылар. Сорохтор к?р? илик сирбитин, аатырар Амманы к?р??хп?т диэн, ??рэллэр. Т??рд? аа?ыыта оройуон киинигэр, Солобуода?а тиийдилэр. Остолобуойга тохтоон, бэйэлэрин харчыларыгар а?аатылар. Биир оптуобус ки?и Строд аатынан холкуоска к?????? оттоо?у??а, иккис оптуобу?у «Амгинскай» сопхуоска, бурдук ?лэтигэр утаардылар. Сима бурдук ?лэтигэр т?бэстэ.
Айаннаан и?эн бииртэн биир киэ? нэлэмэн баа?ыналары аа?аллар. Итилэри тыаны солоон, икки ардыларыгар ойуур быыстары ордортоон о?орбуттар. Тыалтан хаххалаатын диэн ити бала?а ойуурдары ордортоотохторо. Ып-ыраастык хомуллубут баа?ыналар, кы?ыл к?м?с ??н?мм?т хаты? ойуурдар к?р??хтэн кэрэ к?ст??лээхтэр. Ол истэхтэринэ, аны Амма ?р?с к?ст?н, бары ха?ас эргийэ т??эллэр. Сопхуос киинигэр Покровка?а тиийбиттэрин билбэккэ хааллылар.
Манна биэс уол хаалар ???. Биригэдьииринэн а?а саастаах, аармыйаттан кэлбит Б?т?р??п Славаны аныыллар. Слава хаалыан ба?алаах т??рт уолу биригээдэтигэр ылар, атыттар салгыы Ааллаах диэн сиргэ айанныы тураллар. Хаалааччылары саа?ыра барбыт саха ки?итэ, баты?ыннаран илдьэн, остолобуойга а?атта. Ол кэннэ кыра самналлыбыт дьиэ?э баты?ыннаран а?алла. ?с тимир орон баара ха?аайыннаахтар эбит, уолаттар тилэри наара?а тэлгэммит соломо?о утуйуохтара ???.
– Пахай, бу манна утуйабыт дуо? – Ньурбаттан сылдьар Гена са?а аллайар.
– Уонна. Эн, интэринээт курдук, ма?ан барастыы?ка?а суор?анынан саптан утуйа кэлбити? дуо?
– Что, все время так будем жить? – нуучча уола Телятников ??т?н тохпут о?о сирэйдэнэн турар.
– Ничего-о, Москва не сразу строилась, – Славалара ыраах холку. Сиэбиттэн хаалаах «Приматын» хостоон, табахтаан бур?атан барар.
Никандрдаах Сима сирэй-сирэйдэрин к?рс?н кэби?эллэр. Тыа сиригэр улааппыт, от-мас ?лэтигэр эриллибит саха уолаттара чылыгырыайка диэн абыраллаах та?а?ы, т??рэ баайан, илдьэ кэлбиттэрэ. Киирэ-тахса сылдьымахтыыллар. Бириэмэ то?у?у эрэ аа?ан эрэр да, та?ырдьа хара?арбыт, тугу да гыналлара суох. Чылыгырыайкаларын сыттанан, кэтэн кэлбит халта? соннорунан саптан, утуйардыы сыталлар. Куорат уола Телятников чылыгырыайката суох, «молния» сомуоктаах мааны кууркалаах.
– А я как? – диир кини бэрт уйа?астык.
– А ты модный, проживешь, – Гена Сима?а имнэнэн кэби?эр.
– Бэйи, эрэйдээххэ сыттыкта та?аарыахха, – Слава чылыгарыайкатын туоратынан эрийэн, у?ун сыттанары о?орор.
– Спасибо, армия, – хардатын му?кук са?а и?иллэр.
Айантан сылайбыт уолаттар, кэпсэтэ сытан, утуйан хаалаллар.
Ток диэн ааттанар с??нэ сарайга бурдук ыраастыыр ыстаныак ?лэлээн к?пс?тэр. Бункертан курулаччы кутуллар бурдукка икки кыыс солбу?а куул то?уйаллар, икки кыыс туолбут кууллары туора со?он, кэккэлии эрээттэргэ туруортаан и?эллэр. Сималаах бу кууллары массыына куусабыгар куруустууллар. Массыына к?ст?н турар, массыына курдаттыы киирэн аа?ар бурдук ыскылаатыгар киирэр. Манна, ыйан биэрбит хосторугар бурдуктарын тэниччи кутан и?эллэр. Бу хосторун «закрома» диэн ааттыыллар. Биир тиэйиигэ лоп курдук 60 куул бурдугу илдьэллэр. Туораах бурдук ыарахана суох, куула 40 эрэ киилэ ???. Са?аларыгар буор-сыыс киирбэтигэр аналлаах капюшон та?а?ы кэтэрдибиттэрэ. Бу та?ас кууллаах бурдугу с?гэргэ-т??эрэргэ эмиэ к?м?л??х эбит. Онон, ки?и кыайар ?лэтэ буолуох курдук. Ол эрээри ???с сырыыларыгар Телятниковтара отой байааттан хаалар. Кинини Слава куулу с?ктэрэн биэрээччинэн настилга та?аарар. Ки?илэрэ аны Никандр курдук дэгдэччи ылан, табыгастаахтык с?ктэрэн испэккэ эрэйдиир. Уол ыарыр?аппытын к?р?н, били куулу туора со?ооччу кыргыттартан биирдэстэрэ кэлэн, к?м?л?сп?т?нэн барар.
– Девушка, как звать?
– Ну, Маруся.
– Мы вам даем нашего Телятникова, а Вы, Маруся, с нами пойдете работать? – Гена харахтарыгар тэбэнэт уоттара кылахачы?аллар.
– Ну, прямо…
?лэлээтэххэ бириэмэ биллибэккэ аа?ар: алта чаастара номнуо буолбут.
– Уолаттар, остолобуойга уочараттыы туру?, билигин тиийиэм, – Слава ханна эрэ элэс гынар.
Кини то?о эрэ тардыллар, а?аан б?тэн, наараларыгар сэлэ?э сыттахтарына, Василий Васильевичтыын, били бэ?э?ээттэн кинилэри дьа?айсар ки?илиин, киирэн кэлэллэр. Т??рэ сууламмыт улахы-ын хара матараа?ы а?албыттар. Онтулара, кы?ын тыраахтар мотуорун сабарга аналлаах, баата истээх «кошма» диэн ааттанар та?ас эбит. Тэлгээбиттэрэ, бэ?иэннэригэр тиийии?ик.
– Бу, кыра уолгут хайда?ый? – Василий Васильевич Телятников диэки к?р?н ылар.
– Ээ, оттон, эрэй ??рэтэр ини.
– Дьэ, эрэттэрим, кытааты?, – биригэдьиир тахсан барар.
– Ити, би?игиттэн биир т?б? ?рд?к ки?ини к?р?н туран, то?о «кыра уолгут» диир?
– ?лэ?э эриллибэтэх к?р??нээ?ин к?р?н, ?лэ?ит бы?ыытынан кыра диэн эттэ ини.
Слава биригэдьиирдиин сопхуос завхо?ун булан, ыскылааты астаран, биир кошманы Василий Васильевич тус эппиэтинэ?игэр бэрдэрбиттэр.
– Славабыт сытыы-хотуу буолан, бэртээхэй тэллэхтэннэхпит, – Сима кошма?а к??лэ?ийэ сытан, к?хс?н тыылыннарар. К?нн?ктээн куул с?гэн, к?хс? сааллыбыт.
– Бывалай ки?илээх диэн ?ч?гэйин, аны дьэ тэллэххэ к??лэ?ийэбит, – Никандр олорон эрэ, ла?ыйан, тэйиэккэлээн ылбахтыыр.
– Бывалай диэбиккэ дылы, Трус, Балбес уонна Бывалай тустарынан анекдоту кэпсиибин дуо?
– Кэпсээ-кэпсээ, Гена.
– Арай биирдэ Трус, Балбес уонна Бывалай, кабинеттаах тойо??о киирээри, кэтэ?э олорбуттар. К?р?д??ргэ биир мас кириэ?илэ уонна мас дьыбаан баар ???. Бывалай дьыбаа??а сытынан кэбиспит, Балбес кириэ?илэ?э олоруммут. Трус эрэйдээх таах хаамыталыы сылдьыбыт.
«Мин эмээхсиним до-оп-доруобай, – диэбит кини. – Пахай, ити кириэ?илэ?э баппат». «?ы! – Балбес ч?р?с гына т??эр. – Бу кириэ?илэ диэхтээн! Мин эмээхсиним ити дьыбаа??а батара саарбах!» – «Бу дьыбаан диэхтээн! – дьонугар эргиллэн, Бывалай к????н??р. – Арыычча дьахтар хайдах дьыбаа??а батан олоруой? Мин, эмээхсиним туруусугун прачечнайга илдьибиппэр, ылбатахтара. Таа?ка чехолун сууйбаппыт диэбиттэрэ».
– Таа?ка чехолун?
– Суу-сууйбаттар, ?а-?а-аа!
– ?уу-уу-уу…
– Ребята, вы дадите спать, нет? – ороннор диэкиттэн кыйахаммыт са?а дуорайар.
– Чэ, утуйдубут.
– Таа?ка чехолун… – ким эрэ билигин да?аны к?лэн кыччыгыныыра и?иллэр.
* * *
Тыаны солоон, ма?ын ыраастаан, сирин о?орон, бурдук ??ннэрэн, ас о?орон а?ыахха диэри ки?и барахсан ?т?мэн даа ?лэни к?рс??хт??р эбит! Бэл манна комбайнтан кэлбит, билбэт ки?и к?р??т?гэр бэлэм курдук туораах бурдук, миэли?сэ?э барыар диэри уонча суол бэлэмниир ?лэни эрэйэрин уолаттар са?а к?рд?лэр. К?рд?лэр эрэ, бурдугу бэрийии ис кистэлэ?ин – технологиятын билигин да билэ иликтэр. Манна куруусчуттары та?ынан бурдук кууллуур, туора к?рдьэ?инэн бурдук сы?арытар ток и?инээ?и ?лэлэргэ уонтан тахса медучилище устудьуонкалара бааллар. Курбуу курдук ?рд?к у?уохтаах, сырдык сэбэрэлээх нуучча, баа?ынай кыргыттара. Кинилэр ханна эрэ, дэриэбинэ кытыытыгар «Коннай двор» (аата с?р?н, к?нь????нэ?э дуо?) диэ??э олороллор ???.
Биир киэ?э Телятниковтара с?тэн хаалар. Ханна дь?л? т?стэ?эй? Бэ?э?ээ киинэ?э кэлин эрээккэ медучилищелары кытта олорбута, онон кыргыттарга барда?а диэн саба?алыыллар.
– Ити Витя ?лэтин кыайбакка эстэр-быстар а?ай дии, уонна баран, хайаан т??ннэри кыргыттарга с??рэрэ буолла? – Гена бэрки?иир.
– К?н?ск? ?лэни кыайбата?ын и?ин, т????? сырыытыгар ?ч?гэй ини.
– Буолуо…
Ити кэпсэтииттэн уолаттар к?лсэн ылаллар.
– Хайыыбыт, к?рд?? барарбыт дуу?
– Эс, кэлиэ буолла?а. Маннык т?бэлтэ?э к?рд??б?тт?р, – Слава сонньуйар.
Ки?илэрин кэтэ?эн, сээбэ?нээн, уур-нуур утуйбакка сытан, сылаалара таайан, утуйан хаалбыттар. Дьулаан ха?ыыттан утуктан кэлэллэр.
– Ребятаа, из-избили-и!
Уоту холбуу охсубуттара, Витялара хаан-сиин буолан, мунна-уо?а дьуккуруйан, дьаабылаттаран кэлэн турар.
– Тыый, кимнээ?ий?
– Ити буолла?ына! – уолаттар ыксалынан та?нан хачымахта?аллар.
Сирэйдэрэ-харахтара турбута с?р. Сима, хайдах эрэ, ол к?л?гээттэр манна кэлэн, та?ырдьа сырсан к?л?г?лдь??э сылдьалларын курдук саныыр.
– Бу ата?астаан эрдэхтэрин! – Гена, ки?и бэрдэ, о?оххо иилиллэн турар к?л??кэни сулбу та?ытан ылар.
Сима, тугу эрэ, бэйэни к?м?скэнэргэ с?пт???? к?рд??н, к?р??лээн элэгэлдьитэр.
– Бэйи тохтоо?, омуннурума? эрэ, уолаттар. Бастаан ки?ибитин истиэ?и?, – Слава дьонун уоскуталыыр. – Ну, расскажи толком, Виктор, что случилось-то?
…Витя коннайга, кыргыттарга тиийбит, онно ?с олохтоох уолаттар бааллара ???. Кини тиийээтин, кыргыттар преподавателлэрэ, саа?ыра барбыт дьахтар тахсан, утуйдубут диэн, тахсыбыт о?олору и?ирдьэ ы?ыртаан киллэрбит. Уолаттары тар?а?алларыгар эппит. Анараа уолаттар, сылдьымахтаан баран, ханна эрэ элэс гыммыттар. Витя барбакка, коннай та?ыгар сылдьыбыт. Сотору Маруся сыбдыйан тахсыбыт. Иккиэн балачча турбуттар. Куусту?уу, уура?ыы да баара. Онтон преподаватель тахсан, Ширяева Марияны ы?ыра сатаабыт. Виктордаах, эрки??э сыстан, биллибэккэ турбуттар. Кыргыттар бары тахсан, к?рд??н, кинилэри булан ылбыттар.
– Ты, чё? Обалдела? Завтра она позвонит и тебя отчислят!
– Пока не поздно, все в дом, марш! – били кинилэри туппут хотумсук кыыс дьа?айбытынан барар.
Кыргыттар, Марусяларын иннилэригэр уктан, киирэн хаалаллар.
Ыаллар утуйбуттар, онон-манан биирдиилээн т?нн?к уота кылайар. Витя ол уоттарынан сирдэтэн, т?нн?н и?эн, с?пт??х хайысхатын с?тэрэн кэби?эр. Биир олбуортан обургу ыт тахсан, сыы?а-халты хабыалаабытыгар, хантан кэлбит т?ргэнэ буолла, олбуорунан ыттан, кыра хоспох ?рд?гэр ойон тахсар. Ыт олустаабытыгар, дьиэттэн дьахтар тахсан, ??хсэ-??хсэ, хата, ытын баайар.
– Шныряют тут, всю ночь, ироды!
Оннук муна-тэнэ, дэриэбинэ ытын барытын у?угуннаран, дуолан моргуору та?аара сырытта?ына, хантан кэлбиттэрэ биллибэт, икки уол барыс гына т??эллэр. Кинини бастаан охсон-тэбэн к?р?лл?р, ол кэннэ, Витя кыайан с?пт??х харданы биэрбэтэ?эр, ??с батааска бэрдэрбэккэ, бы?ыта сынньан кэби?эллэр…
Итини барытын, хайдах баарынан Витя кэпсээбэт. Кыргыттарга сылдьыбытын, т?нн?н истэ?инэ саба т??эн кырбаабыттарын, «ха?ыалара биллибэтин» эрэ кэпсиир.
?йд?р?н-т?йд?р?н булунан, с?бэлэ?эн к?рб?ттэрэ, бу т??н ол к?л?гээттэри булуо суохтар. Таах дэриэбинэни аймаан, ту?ата суохха сата ба?ын тардыахтара. Ол эрээри т?рд?-уу?а суох кырбанан хаалар эмиэ сатаммат.
– Сарсыарда сэбиэттэригэр то?о сууллан тиийэн, ол кырбаабыт дьону булу? диир ба?айыбыт дуу? – диир Слава, толкуйга т??эн.
– Хата, оннук дьа?анар эбиппит. Буруйдаахтары булан, эппиэккэ тарда иликкитинэ, ?лэ?э тахсыбаппыт диибит, – Гена харахтара лаампа уотугар суостаахтык килбэлдьи?эллэр.
– Чэ билигин, ки?ибитин балыы?а?а к?рд?р?н, ыспараапка ылыа?ы?. Ба?ар, олохтоохтор бэйэбитигэр баайсан туруохтара, «со?отох нууччалаахтарын кырбаан баран, би?иэхэ балыйдылар» диэхтэрэ…
– Оннук-оннук, – уолаттар Слава ыллыктаах тылларыттан санаалара к?н?н барар.
Аны балыы?алара ханна баарын хайалара да билбэт. Дьукаахтартан бас-к?с ки?илэрэ, Костя дэнээччи, балыы?аны билэр эбит. Бу ки?илиин балачча дьээриктэ?эн, Слава а?ыллыбатах биир хаа «Приманы» биэрэн, сирдьитинэн илдьэ бараллар.
Хатыылаах ааны дибдийэн астаран, дьу?уурунай сиэстэрэни ойутан туруоран, уолларын эмтэтэллэр. Биэлсэри ы?ыртаран, ыспыраапка суруйтаран ылаллар.
Сарсыарда Слава ??г?лээн, тардыалаан, уолаттары бэрт эрэйинэн туруортуур. Арбы-сарбы к?р??нээх, сууммута, хомуммута буолан эрдэхтэринэ, Василий Васильевичтара кыырыктыйан эрэр баттахтаах, бады-сады к?р??нээх нуучча ки?итин баты?ыннаран киирэр. Б?л????? айдааны истибиттэр. Саа?ырбыт нуучча сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ эбит. Кэпсэтии т?м?гэр уолаттар ?лэлии тахсалларын, Телятников сельсовекка барсан, к?рд?р?? биэрэрин бы?аараллар. Участковай Амматтан и?эр ???.
Кырдьык, ити к?н буруйдаахтары булаллар. Тохсус кылааска ??рэнэр, саастарын ситэ илик уолаттар кырбаабыттар. Кинилэртэн биирдэ?э милииссийэ учуотугар турар, икки?э бу буруйунан учуокка ылыллыа ???. Телятников прокурорга дьыала т??эрэр т?бэлтэтигэр, киниэхэ кастет суола баарынан, кастеты туттубуттара дакаастанна?ына, буруйдаахтар о?о холуонньатыгар т?бэ?иэхтэрин с?п. Биирдэ?э, саа?ынан балы?а, ?с о?олоох а?аардас ийэ улахан о?ото. А?алара икки сыллаа?ыта, итирэн сиргэ охтон, то?он ?лб?т. Иккис уол, милииссийэ учуотугар турааччы – и?ээччи ыал аччыгыйдара.
?лэ кэнниттэн Славаны туох эрэ мунньа?ар ы?ырдылар. Уолаттар дьиэлэригэр тахсыбыттара, били кыра кырбааччы ийэтэ кэлэн, к??тэ сылдьар. Витяттан «??с?мэ, абыраа, баар эрэ уолбун, «сыночекпын» иннин бы?ыма» диэн, ытыы-ытыы, к?рд???р. Оттон Витялара «эй – ээх» диэбэт, иэмин-даамын биэрбэт.
– Если бы вашего сыночка так избили, Вы бы простили? – диир Сима, тулуйа сатаан баран.
– Да! Да, я бы простила, – дьахтар б?к?н?к харытынан хара?ын уутун соттор.
– Видите, он в шоке. Ему тяжело. Дайте человеку прийти в себя, собраться с мыслями, – хантан ылан итинник «уу тэстибэтинэн» этэ турарын, Сима бэйэтэ с???р.
– Да, сынок, верно говоришь. Но вы, ребята, простите моего дурака. Простите, – дьахтар тахсан барар.
– Хайа, наа, Сима отой абытай эбиккин дии! – Гена с???н са?а аллайар.
– Бу ки?и?, куорат уола ээ, оскуоланы куоракка б?тэрбитэ, – Никандр м?ч?к гынар.
– Эт-то кого и-избили? Какую сволочь проучили? – аны биллэ холуочук ки?и тэлэкэчийэн киирэр.
Бу ки?и олох атыннык туруорсар: дьахтартан атын, куттуур ньыманан киирэр. Дьыаланы суукка биэрдэхтэринэ – бэйэлэрэ кэ?эйиэхтэрэ ???. Мантан б?т?н бараллара да бэрт саарбах (очень сомнительно!). Бу дэриэбинэ?э киэ?э аайы ким эрэ кими эрэ кырбыыр. Ол аайы ??с??эн, суутта?ан испиттэрэ буоллар, бу дэриэбинэ олоччу суох буолуо этэ. Бу дэриэбинэ б?т?н оройуону, с?рэ?э суох сахалары барыларын да?аны а?атан олорор. Ону кинилэр, сыы?тайдар, ?йд??б?тт?р? кы?ыылаах. Бу б??х?ллэни (Витяны с?м?йэтинэн ыйар) т??ннэри бабаларга с??рбэт гына, ?сс? тутан биэриэххэ баара. Кини к?рд???нэ, ситэ «дьыалайдамматах» боторооску турар. Чэ, ол эрээри, абаа?ы тыыттын, Парамоныч ?т?? ки?и. Эр дьоннуу, баран самогон и?иэххэ уонна онон б?т??ххэ.
– Да, да, пропустим по паре чарок и разбежимся. Как настоящие мужики…
Ити «дакылааттыы» турда?ына, Слава к?т?н т??эр:
– Давай, разбежались в самом деле! А то вашего сыночка за решетку запрятаем, а вас отправим на пятнашку!
– Да ну на…, какая пятнашка, – ыалдьыт, ??хсэ-??хсэ, атахха биллэрэр.
* * *
Оппуохаламмыт буор сыбахтаах самнарыспыт дьиэлэрдээх Покровка дэриэбинэтэ Амма эбэни ?рд?к сыыртан ???й?н, бэрт кэрэ айыл?алаах сиргэ турар. ?р??? баты?ан олохсуйар ?гэстээх нуучча дьоно, ханнык да улахан халаан ылбат, ?рд?к хаастаах, олус табыгастаах сири булан олохсуйбуттар. Амма ?р?с с?ннь?гэр маннык ?рд?к сиргэ олохсуйбут биир эмэ дэриэбинэ баара дуу, суо?а дуу? Олохтоохтор к??скэ и?эллэр диэбиттэрэ да?аны, мээнэ итирик далбаатана сылдьар дьон к?ст?бэттэр. Ма?а?ыын та?ыгар да?аны итирэн орула?а сытааччылар к?ст?бэттэр. Манна бурдук ?лг?м?н ??ннэрбит, рекорд б???н? олохтообут бурдук ??ннэрээччилэр, аатырбыт механизатордар, комбайнердар олороллор, ?лэлииллэр. Холобур, Сималаах ?лэлиир токтарын биригэдьиирэ, Василий Васильевич Соловьев, ?лэ Кы?ыл Знамята уордьаннаах, Саха Сирин тыатын ха?аайыстыбатын ?т??лээх ?лэ?итэ, ?р?сп??б?л?кэ?э биллэр ки?и. «Амма» сопхуос киинин хонтуоратыгар Бочуот дуоскатыгар бэрт элбэх уордьаннаах, мэтээллээх дьон мэтириэттэрэ ыйанан турар.
Ол быы?ыгар, ?лэ к??ст?? оргуйар Маайыскай нэ?илиэгэр хантан кэлбиттэрэ биллибэт, ханна да ?лэлээбэт дьиибэ дьон эмиэ к?ст?тэлииллэр. Холобур, мэлдьи остолобуой эргин иилэ?кэйдэ?эр сыгааннар бааллар. К?н иллэ? дьон диэн дьэ кинилэр. Бэлисэпиэт икки к?л???т?н холбоон, бэрт саталлаахтык о?о?уллубут тэлиэскэлээхтэр. Ардыгар биир ки?и ат курдук к?л?ллэн, биир ки?и тойон курдук олорон, т?б?л?р?нэн а?ыыппарбыт дьон курдук кылана-кылана с??рдэн, уулусса буорун-кума?ын ?р?к?тэллэр. Бу дьон хайдах буолбуттарын олохтоохтортон ыйыттахха, «Ээ, абаа?ылары, хаартылаан с??йтэрбит ки?илэрэ ат буолан эрэр ини», – дэ?эллэр.
Устудьуоннар дьукаахтара бу кэм?э тугу ?лэлииллэрин дуу, таах сыталларын дуу ки?и ?йд??б?т. Остолобуойга а?аабаттар, хата диэххэ дуу, арыгылаабаттар. Уолаттар ?лэлии баралларыгар дьиэ?э хаалаллар, ?лэттэн кэлэллэригэр соннук дьиэ?э бааллар. ????н табахсыттар, аны табахтара быстан хаалар. Слава кинилэргэ к???э биирдии эрэ сотону бэрсэр. Дьукаахтар ки?и к?р?р?гэр биир уларыйбат дьарыктаахтар – оргуйа турар ?стээх чаанньыкка лоп курдук билиитэ т??ртэн биирин бардаран, хоп-хойуу чэйи буруолаппытынан и?эллэр. Бу дьону барыларыттан намы?ах у?уохтаах, сып-сытыынан к?рб?т у?уох сирэйдээх Костя диэн ки?и ба?ылаан сылдьар. Дьонун т?р?т са?ардыбат му?ур тойон. Иккис ки?илэрэ Васька диэн, бэрт сымна?ас сэбэрэлээх. Бу ки?и элбэх чэйи истэ?инэ, ки?и билбэт тылынан кы?ынайан ыллыы сылдьар ?гэстэнэр. ???с ки?илэрэ ортону ?рд?нэн у?уохтаах, толору эттээх-сииннээх, к??стээх да буолуон с?пт??х к?р??нээх т?р?л ки?и. Эмиэ Васька диэн эрээри, тойонноро Костя «Дура-лошадь» диэнтэн атыннык ааттаабат. Бу барахсаны? – айыл?а ата?астаабыт ки?итэ, алталаах-сэттэлээх о?о ?й? ?йд??х. Ити сылдьан Васька? мээлэ ки?и сатаан ?т?кт?бэт «н??мэрдээх». Крылов ?гэлэригэр пародияны дьи?нээх артыыс курдук аа?ар. Пародия обургу цензура к???ллээбэт «кытаанах» тыллардаах, ол тылларын олус то?оостоох этиилэргэ кыбытыы тыл курдук туттар. Уонча к?п?л??ттээх дой?охтору нойосуус билэрэ ту?унан таабырын: бу ки?ибит аахпат, суруйбат эбээт. Уолаттар итирик куобах уонна хахай ту?унан хо?оону аа?арыгар к?рд???лл?р. Васька буолунан бэрт: бэйэтин сыанатын бэркэ билэн сылдьар ки?и.
– Басню Крылова читает артист художественной речи Василий из Покровки! – дор?оонноохтук биллэрэн, ки?иргэтэн к?р?лл?р – Васька хата хамсаан да к?рб?т.
Биирдэ эмэтэ Слава бэйэтэ к?рд?ст???нэ, Васька ?гэлэрин аахпытынан барар. Ким ба?ылаан сылдьарын, ким бас бэринээччитин хата ки?и? эндэппэт. Икки?инэн, Слава сото табах бэрсэр, ону, «эн миэхэ – мин эйиэхэ» бириинсиби тута сытар эрдьигэн.
Дьукаахтар килиэптээх буолаллар, хантан эрэ курупа, мохоруон буллахтарына, ону бу?араллар. Чифири, оргутааччы, курупаны бу?арааччы мариец Бааска, мас киллэрэн о?ох оттооччулара – хо?оон аа?ар Бааска. Костялара тыла эрэ хамсыыр. Дьиибэ дьукаахтар уолаттарга ороо?о, киирэ-тахса сатаабаттар. Сатаспат бы?ыы та?ыста?ына ?лэ дьоно, уолаттар, дьиэ?э хаалалларын, кинилэр та?ырдьа быра?ыллыахтаахтарын ?йд??н сылдьар дьон. Бы?ата, дьон ортотугар сылдьан, олох бытархайдарын ?йд??ргэ, бэйэни с?пк? туттунарга олох ??рэппит дьоно.
Биир к?н эбиэккэ диэри ?лэлээтилэр, сарсын атын баа?ына бурдуга кэллэ?инэ, ?лэ тахсыа ???. Уонтан тахса к?н быыстала суох ?лэлээбит уолаттар айыл?а?а тахсарга бы?аарыннылар. Слава токка ?лэлиир суоппар уолтан биир уостаах уон алталаах сааны уларсан кэллэ. Т??рт уол уута т??эн дьаратыйбыт, ол оннугар с??р?гэ к????рб?т Амма Эбэни о?очонон туораан, у?уоргу мыраа??а та?ыстылар. Витялара «ки?илии утуйаары» ыыспаларыгар хаалла.
Со?отох саалаах куобахчыттар бастаан, саалаах ки?илэрин ортоку туруоран, саата суохтар икки ?тт?нэн тараахтыы хааман к?р?лл?р. Кытыы и?ээччилэр куоба?ы к?рд?хт?р?нэ, саалаах ки?илэригэр сэрэтэ и?иэхтээхтэр, сатанар буолла?ына к??йэн, к?рэтэн биэриэхтээхтэр. Тала?а хойуута бэрт, куобахтар биирдэ-иккитэ к?ст?н, элэ?нээн хаалаллар. Балачча у?уннук хааман, сааны тыа?аппакка и?эллэр. Маннык бултаан мэлийии?илэр. Тохтоон с?бэлэ?эн, к?рэтэн к?р?рг? бы?аарыналлар. Тарбахта?ан, Ньурба Гена?а то?уйар дьол тосхойор. Кини, сааны ылаат, аллара тэбинэр. Ки?илэрэ тиийэн, оннун булунарын кэтэ?эн, талах ойуур ортотугар олорон, сынньаналлар. Талах ойуур ураты сыттаах буолар, онуоха эбии к?????? чэбдик салгын эбиллибитэ, тыыныахха чэпчэкитэ олус. Балачча кэтэ?ээт, тараахтаан хаампытынан бараллар, тыанан и?эр ки?и бытаан, хонуунан с??рэр ки?и т?ргэн. Гена с?пт??х сиргэ тиийэн, тахсан то?уйар ини. «?у-?у» дэ?э-дэ?э, аргыый хааман истэхтэринэ саа тыа?а доргуйар. Чочумча буолаат, ки?илэрэ иккистээн тыа?ыыр. «Кэллигиэ-эт» – диэн са?а дуорайар. Мыраа??а тахсар дьиэллигэс суолу булан, Гена то?уйбут эбит. Бастаан сулбу тэптэрэн, сыы?ан ыыппыт, иккис куобах хата олорон биэрбит. Халлаан борук-сорук буолбут, тохтуулларыгар тиийдилэр. Бултуйбут а?ай дьон, ??рэн, к??-дьаа кэпсэтэн, кытылга киирдилэр. Ырааппыттар эбит, ?р??? ?р? батан, у?уннук хааман о?очолоругар тиийдилэр. Халлааннара хара?арар. Дьиэлэригэр тиийэн ча?ыларын к?рб?ттэрэ: хойутаабыттар, остолобуой сабыллыбыт. Ким мас киллэрэн, ким о?ох оттон, икки ки?и куобах с?лэн, бултарын бу?араллар. Остолобуой а?ыгар хал буоллахха, куобах-куобах барахсан этэ, миинниин дыргыйан, бу минньигэ?ин, ?ч?гэйин!
– Би?иги дьукаахтарбыт уонна били сыгааннар да?аны то?о бурдукка ?лэлээбэттэрэ буолуой? – диир Сима, буут у?уо?ун силиитин оборо-оборо.
– То?отун сотору билиэ?, ыксаама, – Слава таайтарыылаахтык хоруйдуур.
Лоп курдук 25 к?н ?лэлээн, б?тэ?ик к?н эрдэлээн б?тэн, хамнастарын аахса сопхуос хонтуоратыгар тиийдилэр. Хамнастарын 115-тии солкуобайы аа?ан биэрдилэр. Остолобуойга бэйэлэрин харчыларыгар а?аабыттара. Сарсыарда сопхуос та?а?ас массыынатынан Солобуода?а киллэрэр, онно миэстэ сакаастаммыт, бырайыастарын устудьуоннар бэйэлэрэ т?л??н айанныахтара ???.
– Хайа, Сима ?йд??т?? дуо, дьукаахтары? то?о ?лэлээбэттэрин? Устудьуон туохха ту?алаа?ын уонна практика диэн то?о баарын дьоло?ойдооту? дуо?
– ?йд??т?м бы?ыылаах.
– Ол эрээри, ити дьон, таах сытыахтаа?ар бачча да хамнаска ?лэлиэхтэрин, – диир Гена.
– Ити дьону? таптаабыттарынан сылдьа, ботуччу эрэ хамнаска хамсана ??рэммит урдустар буоллахтара, – Ника ?гэ?инэн б?л????кт??р.
– Хамсаан эрэллэрин к?рб?т?м, таах хамна?а суох сытыах кэриэтэ, кыра да буоллар, кэм хамнас и?ин ?лэлээбит ордук ини?
* * *
Университет са?а ??рэнэр куорпу?а, т??рт этээстээх таас дьиэ быйыл к???н ?лэ?э киирдэ. Куорат ?рд?нэн саамай улахан, аныгылыы тутуулаах с??нэ уора?ай. Физмат факультет бу ?й-билии ?т??кэн дыбарыа?ын ???с этээ?игэр дойдуланан ?лэлиэ ???. Сима ???с этээскэ чэпчэкитик элээрэн тахсан, баатыман кумаа?ыга харандаа?ынан суруллубут араспысаанньаларын к?р??л??р. Бастакы лиэксийэ «высшая алгебра» диэн предмеккэ, 402-с аудитория?а буолуохтаах, Семенов диэн преподаватель аа?ыахтаах. Устудьуон бы?ыытынан бастакы уруога, ээ, лиэксийэтэ, ону Семенов диэн дьо?уннаах араспаанньалаах преподаватель аа?ар! Сима ??рэн, долгуйан, тиритэн кэлэр. Уол аудиториятын к?рд??, т?рд?с этээскэ тэбинэр. К?р?д??ргэ ??р??нэн-дьолунан мичили?нээбит, сорохторо бэрт боччумнаахтык туттубут уолаттар-кыргыттар хаамсаллар.
Дьэ, университет ??рэ?э, устудьуон оло?о са?аланна?а…
Киччэччи кырыллыбыт баттахтаах, бэйэтигэр с?р?-с?п толору эттээх, бэрт номо?он сэбэрэлээх ки?и киирэн, лоп бааччы са?аран, кэпсээн барар. Хата ки?и ситэн сурунан и?ии?ик уонна ?йд?н?р эбит. Бу лиэксийэ?э матрица, минор, матрица рангата диэн букатын са?а ?йд?б?ллэри билэр.
Аны иккис паара?а, матлогика диэн предмеккэ ??рэнээри, о?олору баты?ан и?эр.
??рэниэххэ, ??н??ххэ
?ч?гэй да дойду,
?ч?гэй да дойду —
?л??нэ эбэккэм…
Тыый, ыллыы и?эр дуу? Ээ, суох, и?игэр ыллыыр… суох-суох, дуу?ата ыллыы и?эр эбит.
Быйыл, кини ??рэххэ киирэр сылыгар, бу бэйэкээннээх ?т??кэн куорпус, Дьокуускай куоракка тутулла илик аныгылыы дьиэ, куорат эрэ дуо, Саха Сирин ?рд?нэн басты? тутуу ?лэ?э киирдэ.
Т??рт паара кэнниттэн, бастакы куурустар ???с этээскэ батысы?ан киирэллэр. Уопсай дьиэ?э ылыллыбыттар испии?эктэрэ тахсыбыт. Сима, бу киэ?э уопсайга к???н киирэрдии сананан, бэйэтин аатын к?р??лээн, булбата. Б?тэ?ик хаалан, сирийэн к?рд?? сатыыр да, кини аата суох. Суруллубатах. Бу туох эрэ ал?ас. Хайдах уопсайа суох?
Бы?аартара охсуох ки?илии, секретариакка с??рэн тиийдэ. Онно саа?ыра барбыт ачыкылаах нуучча дьахтара олорор.
– Испии?эпкэ ааты? суруллубатах буолла?ына, уопсайга ылбатах эбиттэр, – дьахтар ачыкытын ?рд?нэн к?р?н кэби?эр.
– Оччо?о? Хайдах буолабын?
– Билбэтим. Студпрофком бы?аарар. Кинилэртэн ыйытта?ы? дии.
Сима студпрофкому ыйдаран тиийдэ. Онто хатаа?ыннаах. Хас да к?н кэтэ?эн-мана?ан студпрофкомугар дьэ киирэр. Хара бараан быллаллыбыт сирэйдээх, ачыкылаах кыра ки?и дьо?умсуйан олорор.
– Эн кыанар т?р?пп?ттэрдээх устудьуон эбиккин. Уонна баран, хайдах бастакы куурустан тута уопсай дьиэнэн хааччыйтарыа?ый? – остуол тойоно тии?э ыалдьыбыт ки?и курдук, иэдэ?ин мырды?натар.
– Бастакы кууруска да?аны ханна эрэ олороммун ??рэннэхпинэ, ???ээ кууруска тахсыам этэ дии. Миэхэ уопсай дьиэ биэрдэххитинэ сатанар!
– Вот-вот, ханна эрэ олорон ??рэн, уопсайа суох тулуйан бастакы куурустаргын б?тэр уонна кэлээр. Эбиитин, ?р?с у?уор чугас улуустан сылдьа?ын, суох-суох! Уопсайга быйыл сананыма да?аны.
– Чугас оройуонтан, Арыылаахтан сылдьан ??рэнэбин дуо, оччо?о?!
– Унаарап! Эти?э кэлбити? дуо, манна?! Тахса тур! – ки?итэ а?ы?а курдук кып-кы?ыл буолар.
– Ки?и кы?ал?атын ?йд??б?т, студпрофком?а с?б? суох салайааччы эбиккин.
– Туох диигин? Мин эйигин оннугун булларыам! – остуоллаах тойон турар.
* * *
Биир к?н Унаарабы дека??а ы?ыраллар. Ма?хайбыт баттахтаах, н?кс?чч? туттубут, на?ыллык са?арбыт декан Афанасьев уолу чинчилиирдии к?рб?хт??р. Профком?а киирэн то?о «куруубайдаабытын» ыйытала?ар. Бука бары биир сорукка, ??рэх-сайдыы ту?угар м?хс? сылдьан, бэйэ-бэйэ?э хадьардаспакка, ытыктабыллаахтык сы?ыанна?ар ордугун этэн, кыратык сэмэлиир. Уопсай дьиэлэргэ кырдьык, миэстэ букатын тиийбэтин, киниэхэ да ха?ан эмэ миэстэ биэриэхтээхтэрин бы?аарар. Ол инниттэн билигин ханна эрэ кыбыллан ??рэнэригэр, тулуйарыгар с?бэлиир. Ти?э?эр, билигин ханна дьиэлэнэн олорорун ыйытар.
– Ити ийэ? бииргэ т?р??б?т балтыгар, ?с улахан ки?и, ?с кыра о?о ?с хостоох дьиэ?э. Кытаат, Унаарап, устудьуоннар ??рэх ту?угар, итиннээ?эр ыарахаттары тулуйаллар. Бачча к??стээхтик, 19 баллынан киирэн бара??ын, бастакы мо?оллоргун тулуйар буолла?ы?. Миэстэ та?ыста?ына, ыла сатыахпыт. Ыйытыы баар дуо?
Иэдэстэрэ итий-итий гыналларын билэ, Унаарап декан хо?уттан тахсар. Кини, уол?амчы эбээт! Куруубайда?а, эти?э сылдьар, саат!
Уолаттар «деканакка м???лл?б?т» уолу, ыйытала?а к?рс?лл?р. Студпрофком?а хадаарда?ан, кыратык сэмэлэммитин истэн турбут ???с куурус уола, т?тт?р?т?н, студпрофкомнары м???ттэр:
– Ээ, ол, студпрофком бэрэссэдээтэлэ Абырыырап диэн дьаабы ки?и. Эти?э т?сп?т ки?итин тута деканакка ??сэр, миэстэ баар да буолла?ына, су?аллык ол миэстэ?э киллэрэ охсубат адьынаттаах, студент б???т?н эрэйдээбит а?ай ки?и. Физматы икки сыллаа?ыта б?тэрбитэ да, физматтары т?р?т айма?ыргаабат, хатыйа сатыыр дииллэр. Ол и?ин физматтар кинини «абыраабат Абырыырап» диэн ааттыыллар…
Арай б?л??хсэн турар устудьуоннар туохтан эрэ ??рэн, са?а аллайаллара и?иллэр. Билбиттэрэ: б?г?н истипиэндьийэ биэрэллэр ???, ыстаары?а т??рт чааска ректораттан ылыахтаах. Саамай ??р??лээ?э, истипиэндьийэ 49 буолбут! Ааспыт сылга 35 эбитэ ???, онон итиччэ харчыга суоттана сылдьыбыттара быдан улааппыт. М????х а?аарын биир солкуобайынан кыайбат, ба?аам харчы! Кини кыра кылаастарга ??рэнэригэр оскуола остуора?ын хамна?а 30 эрэ солкуобай дииллэрэ, оттон холкуостаах хамна?а, дохуоттан тутулуктаах буолан, букатын кыра ???. Оттон кинилэр истипиэндьийэлэрэ хамнас са?а! Дьэ, ?ч?гэй да буолсу.
* * *
Сима эдьиийин аахха олорон эрэригэр тиийдэ, ол ту?унан дьонугар эттэ. Оттон эдьиийэ тута с?б?лэстэ.
– Эн тута уопсайга ылыллыам диэбити? дуо? Уопсай биэриэхтэригэр диэри манна т??? ба?арар олор, дьыбаан иллэ?, – диэн кэбистэ.
Истипиэндьийэлээх уол а?ыырыгар ыйга отут солкуобайы биэрэр, чэппиэр киэ?э бодобуос кэллэ?инэ уу та?ан, буочуканы толорор. Биир толору буочука нэдиэлэ устатыгар арыычча тиийэр. Лермонтов аатынан уулусса икки этээстээх мас дьиэлэрэ ма?ынан оттуллар о?охторунан тураллар. Ма?ы дьиэлээх Сэргэйдиин ким иллэ?нээ?инэн хайытан кыстыыллар. Сарсыарда чаас а?аарын курдук хааман, ??рэ?эр тиийэр, киэ?этин оптуобустанар. Сима, о?олорго олус бэрт буолан, дьиэлээхтэргэ били??итэ с?б?лэтэн олорор. Онон, т??? да?аны уопсай дьиэ?э ылыллыбатар, санаатын т??эрбэккэ, ??рэнэ сырытта. ??рэнэрин та?ынан нэдиэлэ?э ?стэ бокс сиэксийэтигэр сылдьар. Кини баар б?л???гэр ?г?стэрэ бастакы куурустар дьарыктаналлар. Биир сыл сылдьаат, быра?ааччы элбэх буолар ???. Билигин да?аны а?ыйаан эрэллэр, к???н, бастаан букатын биэс уончалар этэ. ??рэхтэрин б?тэриэхтэригэр диэри бэрт а?ыйахтара, кыахтаахтара эрэ хаалан, ?р?сп??б?л?кэ?э миэстэлэ?эр боксердар тахсаллар эбит.
К?н солото суох сырыттахха кэм кэрдии аллаах ат сэлиитинэн айанныыр диэн, с?пк? да эппиттэр. Биирдэ ?йд??б?ттэрэ Са?а Дьыллара бу тиийэн кэлбит. Сима, кэтэ сылдьыбыт халта? соно, бэйэтэ да кыччаан, тайтайан эрэр та?ас, тымныыны туппат буолбута. Хата били Покровка?а ?лэлээбит хамна?ынан истээх сон, сылаас бачыы?ка ылыммыта. Онон, тымныыны «кэл» диир ки?и сылдьар. Биирдэ ??рэ?иттэн кэлбитэ, обургу м????чч?к к??тэн сытар. Дьоно куораччытынан ыыппыттар. М????чч?г?н аспыта: сабыс са?а таба ты?а унтуу, унтуу и?игэр ийэтэ тикпит истээх ?т?л?гэ уонна сурук бааллар. Унтууну кэтэн к?рб?тэ, икки наскынан с?р?-с?п. Хара?а халлаан к???э тастаах ?т?л?ктэрэ илиигэ лып курдуктар, сон сиэбэр уган биэрэргэ табыгастаах та?ас буолуу?ук. Бу ?т?л?ктэртэн дьиэтин сыта, ийэтин сылаас тыына кэлэргэ дылы. Аны дьэ суругу аа?ар. Арыылаах дьоно этэ??э олороллор, биир сыбаайба буолбут. Ийэтэ дьиэ и?игэр тура сылдьар, а?ын астыыр эбит. «Син хаккы?наан сылдьабын» – диэхтээбит. Салгыы, эдьиийин аахха дьиэ ?лэтигэр к?м?л????хтээ?ин, ыалдьыт-хоно?о курдук сылдьыа суохтаа?ын суруйбут. Итиэннэ, киэ?э хара?а?а к?л?гээттэртэн сэрэнэн сылдьарыгар, саарбах хампаанньаларга холбоспотугар ба?арарын эппит. Ийэтэ барахсан… С?пк? да?аны суруйаахтаабыт.
* * *
Б?г?н факультет Са?а дьыла. Сима болдьоммут кэм?э тиийбитэ, а?ыйах ки?и кэлэн хаамса сылдьаллар. Аллара фойе?а бэрт дьада?ы киэргэллээх, уба?ас лабаалаах харыйа турар. Уон са?ана, ки?и элбээбитигэр музыка холбоотулар. Сорохтор ??к??гэ киирэн, шейкэлээн к??гэлдьи?эллэр, ?г?стэр таах хаамсаллар, аалы?на?аллар. Тымныы о?онньор Хаарчааналыын киирэн, бэрт кылгастык э?эрдэ тылларын ордоотоот, ??к????ттэргэ киирэн сылдьа т??эллэр уонна баран хаалаллар. Маскарааттаахтар, кимнээхтэрэ буолла, уонча ки?и киирэн ??к????ттэри эргийбэхтээн, дьээбэлэнэ т??ээт, эмиэ элэс гыналлар. Биэс с??стэн тахса устудьуоннаах факультет Са?а дьыла диэтэххэ, астыга суох. Оо, Арыылаах а?ыс кылаастаах оскуолатыгар дьиктилээхэй да?аны Са?а дьыллар буолаллар этэ! Маскараат о?остуу, быыстапка?а уру?уйдаа?ын, у?аныы, оонньууларга бэлэмнэнии, хас да к?ннээх оскуоланы киэргэтии т?б?ктэрэ с?рэхтэн с?ппэт ?т?? да?аны ?йд?б?ллэри хаалларбыттар эбит! Арыылаахха Дь?г??рэ диэн а?ара к?хт??х холкуостаах ыччат баар. Ол кини Са?а дьыл аайы ки?и ??йбэтэх маскарааттарын о?остон, о?олору ??рдэр, улахан дьону с?хт?р?р ?гэстээ?э. «Б?т??к и?э-эр!» – диэн ха?ыытыыллар. Арай, б?т??к диэ?и аа?а улахан, ки?и диэ?и б?т??к, с??рэн сохсоро?ноон а?ай тахсар. Аны, ха?ыытаан ыыра барар, адьас б?т??к ха?ыыта! Кыракыйдар, «тыыйбыан» дэ?эн, улахаттарга с?р??стэллэр. Дьэ, к?л??-??р??, с????-махтайыы б???т? буолар. Шланга?а о?о ?рэр оонньуурун холбоон, бэрт уустук, б?т??к ха?ыытын ?кч? т??эрэр тэрили о?остубут эбит. Ол Дь?г??рэ быйыл туох маскарааты о?осто сылдьарын ким да билбэт. «Айка, быйыл тохтуубун. Соло да суох», – дии сылдьар сура?а и?иллэр. Ол сылдьан, хара харах к?рб?т?нэн, хапта?ай кулгаах истибэтинэн дьикти маскараат о?остон кэлэн, ??р??н?, с????н? бэлэхтиирэ. Сима Тымныы о?онньортон ?с бэлэ?и тутара. Уопсай кэ?иинэн ааттанар биир суу кэмпиэт, бирээнньик, уру?уйун и?ин быыстапка жюритыттан бириис, ?ч?гэй ??рэ?ин уонна холобурга турар майгытын и?ин бириэмийэ тутан ??рэрэ-к?т?р?. Саргылаах Са?а дьыл салаллаахтаан кэлэрэ кэтэ?иилээх да буолара… Са?а дьыл диэн о?о саас оонньуута, умнуллубат ??р??тэ эбит. Ол кэм аа?ан, улахан ки?и буолан, бу боп-боростуойдук Са?а дьыллыы турда?а. Кырдьык, устудьуоннар диэн улахан дьон буоллахтара. Итиэннэ, биэс с??с ки?ини бу зачет, эксээмэ??э киирэр ту?угар м?хс?? са?ана ким к???л??й, тэрийиэй? Ол эрээри, Сима ??рэ?ин б?тэрдэ?инэ, учууталлаата?ына, о?олорго умнуллубат, кэрэ Са?а дьыллары тэрийсиэ?э. Хайаатар да?аны!
Сима, сылдьа сатаан баран, та?а?ын ылан, б?тэ?ик оптуобуска с??рэр.
Дьиэтигэр кэлбитэ, дьоно утуйа иликтэр. Бачча?а утуйар этилэрэ… ?ок, «биллэр сыт» кэлэр. Хостон дьиэлээх ха?аайын Сэргэй лэппэрдэтэлээн тахсар.
– Хайа, устудьуон уол, т??? бэрт дьуолка?а сылдьан к-кэлли?? – Кини муннун биир кэм ?р? сы?ар, кыра са?архай харахтара с??рэлиир курдуктар.
– На?аа буолбатах, хайдах эрэ, сууххай ба?айы курдук.
– Ээ-э, сууххай диэн ол тугу этэ?ин, до?оор? Университет дьуолката буолан баран, хайдах оннугуй, сууххай диигиний? – К?т??т, холуочуйда?ына ?г???-элбэ?и лэбэйэн барар ?гэстээ?ин Сима быйыл биллэ.
Итирик ки?ини кытта тыл аахсан ту?ата суох. М?кк??эн кэбистэ?инэ бу т??н утуйбаттар.
– Хайа, то?о к-кэпсэппэккин, туохтан ???ргэнни?? Хата, до?оор, биир эмэ кыы?ы атаарбаты? дуо?
– Ээ, суох, атаарбатым.
– Пахай! М?лт?х ки?и эбиккин. Э-эн сааскар б-би?иги, э-эн сааскар…
– Оо, ол били??эттэн атаарсыа дуо? Биэс сыл у?ун, аналлаа?ын к?рс???э. Хата, утуйуо?у? эрэ, би?иги. О?олору у?угуннараары гынныгыт, – куукунаттан эдьиийэ тахсан кэлэр.
– Ээ? Ээ, чэ, утуйан-утуйан. Хата, били аспыт б?тэн хаалла дии. Туох эмэ баар дуо, сыччыы?
– Оо, дьэ, баарын баар да, сарсыарда т?б?? ыалдьаарай?
– Эс, ыалдьыбат. Т-то?о ыалдьыа?ай? Кут.
– Зверовка ээ, онту?. Тымныйдахха туттуллуо диэн ууран сытыарбытым. Булкуйдаххына сарсыарда т?б?? ыалдьаарай диэн этэбин.
– Ии, чыычаа?ыам! Кэм миигин харыстыы с-сылдьаахтыыгыан? Ч-ч-чэ, биир к-кырыылаах ыстакаанна к-кут. Ону и?эн у-утуйуом.
Хата Сэргэй б?г?н ?т?? санаата киирбит киэ?этэ эбит. Ол ыстакаанын кытта т??? у?уннук лэбэйэ олорбута биллибэт, утуйбут этэ.
Тохсунньу ортото бастакы куурустар сыра-хара б???н?н эксээмэ??э киирэллэр. Т??рт эксээмэни этэ??э туттардахтарына, бастакы семестри сабан, олунньу ортотун диэки каникулга барыахтаахтар. Долгутуулаах бастакы эксээмэннэр бу тирээн кэлэллэр.
Са?а Дьыл ?р?б?ллэригэр «собуоттанан» хаалбыт Сэргэй и?эн кэлэрэ, буоккалаах кэлэн, дьиэтигэр и?эрэ ?ксээн барда. Сарсыарда арбы-сарбы туран, балык миинин биитэр о?урсу кэнсиэрбэ уутун и?ээт, ?лэтигэр барар. К?н устата ч?л?гэр т??эн, киэ?э ама ки?и кэлэр эрээри, арыгы ылан кэлэр. Киэ?э аайы «Чэ, бу киэ?энэн б?т??м, б?тэ?игим эрэ», – диэн эрэннэрэр. Сарсы??ытыгар эмиэ арыгылаах кэлии, киэ?эни супту и?ии, т??н?н утуйан биэрбэккэ лэбэйии. Эдьиийэ хайдах тулуйаахтыыра буолла? Сима Сэргэй маннык и?эрин билбэт эбит. Саала?а утуйа сытан у?уктан кэллэ?инэ, куукуна уоттаах, Сэргэй тугу эрэ лэбэйэ, кими эрэ са?ара олороро и?иллэр. Ардыгар эдьиийиниин эти?эр, са?арсар дор?оонноруттан у?уктар, эдьиийин а?ынара с?рдээх. Айа?алыы сатаан, «бу мин олорорбун с?б?лээбэт буолла?а дуу» диэн санаталыыр. Кэлин киниттэн и?нэрэ, утуйа сатыыр уолга киирэн, лэбэйэрэ элбээтэ.
Биир к?н, дьиэтигэр олорон, кэниспиэгин арыйан, бэлэмнэнэ сатыыр да, уутун т?р?т хамматах, ?й?гэр туох да хатаныа суох. Аан туман ?гэннээбит. Уонча хаамыы та?ыгар ки?ини да к?р?р уустугурбут. Массыыналар ара?ас уоттарын холбоон, аатын эрэ сыылаллар, туормастыыр тыастара ки?и куйахатын тыытан, кыычыгырыыр. Сима хаамтар хааман, мантан оптуобус ???с тохтобулугар баар икки сыл олорбут интэринээтигэр тиийэр. Устудьуоннуо?уттан манна сылдьа илик эбит. Б?г?н да?аны манна кэлэр санаата суо?а, атахтара а?аллылар. Кэлбиччэ, киирэ сылдьыахха.
Интэринээккэ уларыйыы баара к?ст?бэт, барыта уруккутунан. Уол к?р?д??ргэ хаамыталыыр. Бу дии, кинилэр тапталлаах к?м?с ньээкэ уйалара. Арай билигин манна олор диэтиннэр? ?ч?гэй да буолуо эбит. Кырдьык, сэбиэдиссэйгэ киирэн, ыйытала?ан к?р?мнэ? Евгения Федоровна к?м?л????, быстах ханна эрэ кыбытыа дуо? Сима, бэл тиритэн кэлэр, ол эрээри, хорсунун киллэрэн, то?суйан, сэбиэдиссэйгэ киирэр, Евгения Федоровна уурайбыт, кини оннугар нууччалыы эрэ са?арар саа?ыра барбыт саха дьахтара кэлбит. Интэринээт иитээччитэ, устудьуон кэлбитин истэн, утары олоппоско олороругар, хайдах ??рэнэ сылдьарын кэпсииригэр к?рд?ст?.
Уол хайдах уопсай дьиэ?э ылыллыбакка эрэйдэммитин, ыалга, аймахтарыгар кыбыллан олорорун, ыала олус кыара?астарын (к?т??тэ арыгылыырын кэпсээбэтэ), ыал кинини ылан кэби?эн, бэйэлэрэ да эрэйдэммиттэрин кэпсиир. Т?м?гэр, манна, интэринээккэ, кинини быстах кэм?э олордор сатаныа дуо диэн ыйытта.
Ити кэм?э иитээччи Альбина Михайловна киирдэ.
– Ой, Сима! Какими судьбами? – кини к?рс????ттэн ??рэн, са?а аллайар.
– Иитиллээччи?, уопсай дьиэ?э ылыллыбакка, проблемаланан кэлэн олорор. Манна олорду? диэн к?рд???р. Ол хайдах сатаныай, интэринээт – сабыылаах тэрилтэ.
– Даа, манна о?олору кытта сатаммат. Ол эрээри хайдах эрэ к?м?л???р суолу к?рд??ххэ. Бу Сима? ??рэ?эр олус дьо?урдаах, олус ?т?? санаалаах ки?и. Хайдах к?м?л????ххэ с?б?й?
– Университекка к?рд???? суруйан т??эрэбит дуо, оччо?о?
– Оннук к?рд????н? бары биэрэн эрдэхтэрэ. Миэстэ барыта туолан турда?а, баччаа??а диэри. Арай би?иги били Евгения Федоровна олорбут каморкатын биэрдэхпитинэ? К?л???э ньээ?кэ?э баар буолуохтаах.
– Арай бэрэбиэркэ кэлэн, тутан ыллын?
– Бэрэбиэркэ сылдьыбыта дии, сылга иккитэ кэлээччилэрэ суох этэ. Кэллэхтэринэ да?аны, ити каморканы астаран к?р??чч?лэрэ суох. Ха?аайыстыбаннай, хлам хо?о буолла?а.
– Чэ, арай оччотугар олордоо инибит. Но эн уопсай дьиэ?э анньы?а сырыт, быстах кэм?э эрэ олордобут.
– Ба?ыыбалары?! Уопсайга миэстэ к?рд?? сылдьабын, олус кэлэ-кэлэ ыйытала?аммын, ардыгар м???ллэбин да?аны.
– Чэ, ладно, олорон эр. Туолка, Унаарап, бииринэн, арыгы испэккин, икки?инэн, атын устудьуоннары а?албаккын, ?с???нэн, электроплитка, чаанньык холбоммоккун. ?йд??т???
– ?йд??н-?йд??н…
– Альбина Михайловна, бу уолу тус эппиэккитигэр ыла?ыт, бэрээдэгин к?р???т.
– Эппиэппэр ылабын, Симаны эрэнэбин. Чаанньыгы к???ллээбэппит дуо? Ханна а?ыа?ай?
– Суох-суох! Чэ, б?тт?б?т. Ханнык да?аны электроприбору холбообот, категорически. Ити розеткалар ха?ан тардыллыбыттарын, ха?ан ?р?м??ннэммиттэрин Айбыт Та?ара билэр…
– ?ч?гэй. И?итти?, Сима? Чэ, бардыбыт.
Каморка та?ырдьанан ааннаах. Быйыл кы?ын ки?и киирэ сылдьыбатах, хаара м?лб?й сытар. Ньээ?кэтигэр, тетя Шура?а киирэн, кэпсэтэ-кэпсэтэ, чэйдээн баран, кочегарка?а с??рэн тиийдэ. Дьээдьэ Афоняттан чох ба?ар тимир к?рдьэ?ин уларсан а?алан, аан иннин хаарын ыраастаата.
Каморканан ааттанар бу кыракый хос сэбиэдиссэй кэбиниэтин кытта быыса?ар. Курдат сылдьар ааннаах, онто каморка ?тт?ттэн к?р?ч??г?нэн эрэ хатанар эбит. Биир орон, биир кыра остуол, икки олоппос эрэ арыычча батан тураллар. Кыра билиитэ о?охтоох. Ок-сиэ, бу ыт уйатын са?а хоско Евгения Федоровна барахсан икки сыл олордо?о! Саа?ын тухары ??рэх эйгэтигэр ?лэлээбит, о?о аймах кутун туппут ки?и. Оччотугар, проспекка дьэндэ?эр ванналаах, туалеттаах таас дьиэлэргэ кимнээх олороллор? Бу куоракка олорор дьиэ тиийбэтэ, бада?а, с?р?н кы?ал?а эбит. Оттон кини, табаарыс Унаарап, физмакка киирэн, дьиэтэ-уота суох учуутал буолаары м?хс? сырытта?а. Тутуу инженерин ??рэ?эр киирбэккэ, сыыстарбыт дуу? Бу ?йд??т???нэ, то?о учуутал ??рэ?ин талбытын ?ч?гэйдик бы?аарар кыа?а суох эбит. Оттон, а?ата учуутал буолан, билэрдии киирдэ ини. То?о эрэ физмакка киирэргэ турунан кэбиспит…
«Бог весь знает, когда они установлены» аатырбыт розетка, выключатель, хос со?отох лаампатын патрона сабыс-са?алар, электропроводка эмиэ отой са?арбатах, соторутаа?ыта тардыллыбыт. Евгения Федоровна олорбут хо?о маннык кыратын кинилэр билбэт этилэрэ, биирдэ эмэтэ киэ?э т?л?п????э киирдэххэ, бу хос диэкиттэн ы?аарыламмыт луук, хортуоска сыта кэлээччи. Уол сэбиэдиссэйин кытта аан бастаан хайдах билсибиттэрин санаан, сонньуйар.
К???н, интэринээккэ киирэллэригэр ылаттаабыт сэбиэдиссэй барбыт, са?а сэбиэдиссэй кэлбит ??? диэн и?иллэр. Ол уруккулара быстах биир ый солбуйбут эбит. Кыырыктыйан эрэр будьур?ай баттахтаах, киэ? арылхай харахтаах са?а сэбиэдиссэй Евгения Федоровна бастаан олус кытаанах педагог курдук к?ст?б?тэ.
Биир киэ?э оскуолаттан олус аччыктаан кэлэн, (иккис смена?а ??рэнэллэр) ту?унан дьиэлээх остолобуойдарыгар тэбинэллэр. Ас биэрэр ааннара сабыылаах. А?ыллыахтаах кэмэ балачча ааспыт, то?о эрэ аспаттар.
– А?ы?-а?ы?, хойутаатыгыт!
– Умираем с голоду! – уолаттар ааны то?суйан лабыгыраталлар.
И?ирдьэттэн харда мэлигир.
– А?ы? диибит дии! – Сима ааны тэбэн «л??» гыннарбытын ?йд??б?кк? да хаалар.
Дьэ, и?ирдьэ айдааран турбаттар дуо! «Тэптигит» – хайа?а?ынан к?р?н турбуттар эбит. Биир дьу?уурунай кыыс, аспакка, аан б?тэй эти?э турар. Ол кэм?э балачча кыы?ырбыт сэбиэдиссэй киирэн кэлэр. Иккис кыыс анараа, та?ыттан киирэр аанынан с??рэн тахсан, сэбиэдиссэйгэ ??с?б?т эбит. Куорат интэринээтэ икки этээстээх икки мас дьиэлээх: кыргыттар уонна уолаттар куорпустара. Манна нуучча, саха итиэннэ араас омук о?олоро олороллор. Иккис н??мэрдээх оскуола?а а?ыллыбыт физика-ахсаан кылаас о?олоро, оройуонтан кэлбиттэр бу интэринээккэ ылыллыбыттар. Сима к?рд???нэ, нууччалар олус айдааннаахтар, эти?ииктэр, аны бу хобуоччу эбиттэр…
Сэбиэдиссэй, ?рд?к? кылаас о?олоро бэрээдэккэ, култуура?а холобур буолуохтаахтарын, кыралары к?р? истэ-сылдьыахтаахтарын оннугар, подача аанын атахтарынан тэбиэлии сылдьаллара сиэргэ баппатын этэн туран, ким тэппитин ыйытар.
М???ллэ турар т??рт уол сирэй-сирэйдэрин к?рс?лл?р.
– Мин… – Сима к??мэйэ хатан хаалбыкка дылы.
– Эн, эн ким?иний?
– Унаарап Симабын.
– Подача аанын атаххынан тэпти?? Би?иги эйигин интэринээттэн та?ааран кэби?иэхпит.
– Тэптэ дуу, о?уста дуу?
– Би?иги бары то?суйбуппут, – дии охсор табаары?а Ваня.
– Суох, ону ыйыппаппын. Унаарап охсубута дуу, тэппитэ дуу?
– Ну, стукнул, кулаком… – Ваня иэдэстэрэ кытарар.
– Унаарап, тэпти? дуу, о?усту? дуу?
– Тэппитим… – Сима олох буорайан турар.
Дьэ, хаарыаннаах интэринээтиттэн к?тт? бы?ыылаах. Саат.
– Унаров, эйиигин кытта ту?унан кэпсэтиллиэ. А?ылык кэнниттэн миэхэ киириэ?, онно кэпсэтиэхпит! – сэбиэдиссэй тимирдийэн хаалбыт са?ата и?иллэр.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70614019) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Аркадий Максимович Дорофеев
Эдэркээн Сима Унаарап, университекка киирэн, б?тэриэр диэри устудьуоннуур оло?о – ма?найгы ту?уй таптала, кэскиллээх сырдык ыралара, оччотоо?у ыччат араас кы?ал?ата киэргэтиитэ суох к?ст?р. Биир сокуонунан салайтарар, биир тэ? быраабы тутан олорор улуу дойдуга кырдьыктаах сы?ыан ту?угар туруула?арга тиийиллэр. Бэйэни сайыннарарга кы?аллыбатаххына, ким да?аны ытыскар а?алан ууран биэрбэт. Ити ту?унан ааптар уус-ураннык, ?йд?н?мт?? судургу тылларынан суруйбутун аа?ыаххыт.
Улдьаа Харалы
Дьолу бэлэхтээ, Сэргэлээх
Бастакы ба?а
Абитуриент
Абитуриент диэн кимий? С?пк? ?йд??т??, аа?ааччыам. ??рэххэ киирээри эксээмэн туттарар эдэр ки?и. Ким эрэ бастакытын да?аны туттарбакка, «муннуга бэрдэрбит мо?отой» буолуо. Тута дойдулаабакка, куоракка к?н?н-дьылын ыыппахтаан баран, хайаахтыай, дьиэтигэр т?нн??. Ким эрэ балачча хатыыппала?ан и?эн, б?тэ?ик эксээмэннэргэ «тиэрэ бэрдэрэн» атын, арыый чэпчэки ??рэххэ анньы?ыа. Ол эрээри, барытын сиирэ-халты, быы?ыгар биир-икки «т??ртээх» туттаран кэби?эн баран, киирэри дуу, мэлийэри дуу кэтэ?эртэн ордук долгутуулаах туох кэлиэй? Ким эрэ кыл м?чч? ылыллыбакка абарыа, ким эрэ ба?алаах ??рэ?эр киирэн, ??р?? ?р?г?й?н билиэ.
??рэххэ ылылларга баал тиийэр-тиийбэт м?хс??т?гэр араас албас, киирии-тахсыы ?лэлээн барар. Онно сырыы сыл ахсын биир-икки баалынан т??эр-тахсар аатырар «проходной балл» диэн баар. Холобур, т??рт эксээмэн сыанатын эптэххэ, уон алта баллаах туттарааччы м?кк??рэ суох ылыллар т?бэлтэтигэр, бу уон алта «проходной балл» аатырар. А?ыйах ахсааннаах хотугу норуоттар о?олоруттан, т?г?р?к тулаайахтартан эксээмэннэрин ааспыттар ылыллыбыттарын кэннэ, атын абитуриеннар проходной балларынан киирэллэр. Ол кэннэ, хантан эрэ, хайдах эрэ ордон хаалбыт а?ыйах миэстэ?э ол ахсааныттаа?ар быдан элбэх о?о анньы?ар. Онно биир-икки баллара тиийбэтэх саллааттан кэлбит уолаттар, тыа сиригэр холкуоска-сопхуоска ?лэлээбиттэр, ти?э?эр, элбэх о?олоох ыал о?олоро ылыллаллар. Аны, хара харах к?рб?т?нэн, хапта?ай кулгаах истибэтинэн, улахан салайааччы аймахтаах, университекка ?лэлиир убайдаах-эдьиийдээх, «кэпсэтиинэн» киирэр о?олор бааллар дииллэр. Ити уол оннук «блаттаах» ??? диэн буолар. Туох билиэ баарай, «билсиинэн» да киирэн эрдэхтэрэ.
Сима Унаарап «кэпсэтиинэн киирии» ымпыгын-чымпыгын билбэт, кырдьыга, билэ да сатаабат. Кини аармыйаттан кэлбэтэх (бара илик ки?и хайаан кэлиэй), холкуоска ?лэлээбэтэх (сайынын окко ?лэлээбит ахсаа??а киирбэт), дьолго, тулаайах буолбатах, эгэ диэн билсии кэлиэ дуо? Биир ый анараа ?тт?гэр оскуоланы са?а б?тэрбит табаарыс буолла?а дии. Онон, тумус туттара диэн – билиитэ, эрэнэрэ эрэ – «т?б?т?н олоруута». Ити куттанар-дьулайар «проходной балларын» иккинэн-???нэн а?ара дайбатта?ына, ылыллар буолла?а. Сима физмат факультекка дьыалатын биэрдэ. Онно киирэр кэрдиис улахана суох эбит. Ааспыт сыл 14–15 баллаахтар эккирэти?иитэ суох киирбиттэр ???. Ол иннинэ, иллэрээ сыл, «недобор» буолан, сорох бырабааллаахтартан иккистээн туппуттар. Абитура тылынан эттэххэ, «пересдачалаппыттар». Итини истэ сылдьан, Сима эрэх-турах сылдьар, «киирэр инибин» диэн бигэ санаалаах. Аттестатын ылаат, ахтыл?аннаах дойдутугар «буута быстарынан» айаннаан тиийбитэ. Окко ?лэлии сырытта?ына, дьоно ыксатан, куоракка бэ?э?ээ кэллэ. Уол ыраах холку. Кырдьык да?аны, биир ый анараа ?тт?гэр эксээмэн туттарбыт ки?и хайдах умна охсуо?ай?
Бастакы тургутук – ахсаа??а суругунан эксээмэн. Сима физмат факультет ??рэнэр куорпу?угар, тэтэркэй оппуохалаах икки этээстээх эргэ таас дьиэ?э киирбитэ, к?р?д??ргэ балачча о?о мустубут. Туттарааччылар кэллэр-кэлэн, к?р?д??р икки ?тт?гэр турунан и?эллэр. Икки с??стэн тахса ки?и диэн Сима, бы?а холуйан, билгэлии турар. Э?ин бэйэлээх билиилээх, сайдыылаах о?олор бу кэлэн турдахтара, кини бииргэ ??рэниэхтээх, са?а до?отторо буолуохтаах о?олор. Симаны утары кыргыттар б?л?хт?р?гэр курбуу курдук к?н? у?уохтаах, сырдык сэбэрэлээх, чачархай баттахтаах кыыс турар. Са?атыгар биир дьураалаах, отон кы?ыл сибиитэрэтэ, о?олуу икки чанчыгынан тойточчу ?р?лл?б?т батта?а кинини ордук исти? к?р??н??ргэ дылылар. Эмиэ Сима курдук, оскуоланы са?а б?тэрбит ки?и турар…
– ?ук! – ойо?оско имнэммиттэригэр, санаатыгар аралдьыйа туран, ходьох гынар.
– Привет, ноко! – оскуоланы бииргэ ??рэнэн б?тэрбит табаары?а Коля мичээрдии турар.
Ким ханна туттарса баран эрэрин кэпсэтии буолар. Киин сиргэ ?рд?к ??рэххэ направлениенан барааччылартан биир уоллара ылыллыбыт, икки кыыс этэ??э туттаран, т?м?ктэрин кэтэ?э сылдьаллар эбит. Коля бэйэтэ инженернэй факультекка, геолог ??рэ?эр киириэхтээх.
– Ээ, бу кыыс физмакка туттарсан эрэр эбит дии, – Коля оргууй са?арар.
– Кими этэ?ин?
– Утары тарар косичкалаах кыы?ы. Лида диэн. Би?иэхэ урут кэлэн ??рэнэ сылдьыбыта. ??рэ?эр абытай ?ч?гэй кыыс…
Ити кэм?э бары хамсыы т??эллэр, аудиторияларынан тар?атан, олордуу са?аланна. Хас биирдиилэригэр ?ст?? лии?и аа?ан туттардылар. ?лэ бэрээдэгин кылгастык бы?ааран, эксээмэни са?алыыллар.
Сима бастакыттан са?алаан, икки садаачатын, ?с холобурун суоттаан ла?ыр?аталаан кэби?эр. Ол эрээри ыксаамыахха, ба?ар, ал?ас, итэ?эс тахсан хаалта буолуо. Сирийэн бэрэбиэркэлэнэн, биир к?нн?р??н? о?орор. Аны чуолкай буочарынан ?р??эр устуохха. ?р??эр устан б?тэрэн эрдэ?инэ, иннигэр олорбут кы?ыл баттахтаах кыыс биир лии?ин «сып» гыннаран ылар. Уол, маннык баламат, сирэйэ-хара?а суох бы?ыыттан мах бэрдэрэн, олорон хаалар. Лии?ин былдьа?ан, айдааны тардыан сатамньыта суохха дылы. Ээ, чэ, биир холобуру, ити лии?э да суох суруйар буолла?а дии. Бэйэтэ суоттаабытын баран. ?р??эр та?ааран, сэрэххэ иккистээн к?р?р. Барыта с?п курдук.
?лэни икки ки?и манаан, толорторо олорбуттара. Кыы?ыра сылдьар курдук сирэйдээх, намы?ах саха кыы?а уонна эдэр, тырымнаабыт нуучча дьахтара. Нууччата тахсыбыт эбит, сахата олорор. Сима ?лэтин кыыска илдьэн биэрэр.
– Эйиэхэ ?с лиис бэриллибитэ, биир лии?и? то?о суо?уй? – кыыс кытаанахтык к?рб?хт??р.
Сима мух-мах баран ылар. Иннигэр кытаран олорор нуучча кыы?ын «бу кини ылбыта» диэтэ?инэ, «бэйэ? биэрбити?» диирэ эрэбил. Оччотугар туох буолан тахсыа биллибэт. ??р?ллэн хаалыан с?п. Уол, бара сатаан, остуол дьаа?ыгын, остуол аннын к?р??лээбитэ буолар. Ол кэм?э нууччата киирэн кэлэр.
– Кини биир лии?э суох, – саха кыы?а ??сэргии то?уйар.
Анараа??ыта уол ?лэтин ылан, к?рб?хт??н баран, ?лэни тутан, тахсарыгар к???лл??р.
Сима, аудиторияттан тахсан, тымныы к?л???н тахсыбытын, то?олохторо кыратык титирээбиттэрин билэр. Туох да буруйа суо?ар, к?р, таах ??р?ллэн хаала сыста дии. Лии?и былдьыырын кытта, тута биллэрэ охсуохха баар эбит. Ол эрээри оччотугар айдаан тугунан диэлийэн тахсыа биллибэт. Ити саха кыы?а буолан-хаалан турбутун к?р??? этэ! Сатана, нарачаахтана сытыйан. Би?иги, сахалар, бэйэ-бэйэбитин ?йд???, к?м?л?с??э сылдьыбаппыт ити баар! Нууччата дьи?нээх эксээмэни тутааччы, сахата к?м?л????чч? эрэ бы?ыылаахтар. Ол абыраата?а…
Сима ити саба?алаа?ына с?п эбитин кэлин билиэ?э. Нууччата, Черенкова диэн бэртээхэй преподаватель, семинардары ыытыа?а, кинилэр группаларыгар куратордыа?а. Оттон сахатын кыы?ын ??рэнэрин устатыгар к?рс?? суо?а.
Сарсыныгар, ректорат дэнэр дьиибэ тутуулаах таас дьиэ?э, биллэрии дуоскатыгар туттарсыы т?м?ктэрэ ыйаналлар. Дуоска иннигэр элбэх ки?и ??мэхтэ?эр. ?т?р??э-?т?р??э киирэн, сыаналарын к?рд??ллэр. Кимнээх эрэ, к?р?н тахсан, к??-дьаа кэпсэтэллэр. Биир кыыс кып-кы?ыл сирэйдэнэн, т?нн?к аттыгар туран, хара?ын уутун болотуогунан соттон эрэр. Сима т?м?г? к?р? охсорго тиэтэйбэт. Ити кини ха?аа??ыттан эрэ, о?о эрдэ?иттэн илдьэ сылдьар майгыта. Олус к??т??лээ?и, долгутуулаа?ы с??рэн тиийэн, билэ-к?р? охсубакка, кыратык аралдьытан, «ыанньыта» т??эн к?р?р ?гэстээ?э. О?о сылдьан, ту?ахтарын к?р?р?гэр, эрэнэ саныыр баттаамылаах ту?ахтарыгар туора хайы?ан, аты сири харахтыы и?эн, эмискэ к?р? биэрээччи. Оо, онно куобах и?нэн бур?алла сытара ??р??лээх да буолара! Ардыгар, куобах оннугар суор сэмнэ?э ы?ылла сытара абаккатын эбитин. Оттон били хомойбут кыыс уоскуйан биэрбэт. Туттардым ини диэн кэлбитэ – бырабаал суруллан турара т??? эрэ хомолтолоох. Оттон Сима, «т??рд?» ылла?ына, хайдах эрэ, хомойуох курдук. Этэ??э «биэс» кэлэр ини, барыта с?п этэ… Оттон ити хомойбут кыыска тугу этэн, туох диэн уоскутуохха с?б? эбитэй? Уоскутары, эрэл кыымын са?ары тугу этиэххэ с?б?й? Суох, ити кыы?ы уоскутары булан этиэ суох. Бэйэтэ санаатын кытта туран, санаа к????нэн уоскутунара ордук. Биир кыыстыын Лида и?эр. Ки?и а?ыйаан, биллэрии дуоската а?а?ас. Лидалаах, дуосканы бэрт су?аллык к?рб?хт??т, тахсан бараллар. Ол курдук, ??рб?ттэрин-хомойбуттарын биллэрбэт майгылаах бара тураллар. Кинилэр кэннилэриттэн били ытаабыт кыыс баран эрэр.
Сима илиинэн суруллубут бэрт у?ун боротокуолга бэйэтин аатын к?рд??р. Унаарап…Унаарап, ээ, бу. «Биэ?и» туруорбуттар эбит. ?уу, хата. Ыттыы ??р?ллэн хаалыы уонна биэс икки ардылара чугас да эбит! Бу олоххо ки?и мэлдьи бэйэтин билиитинэн, бэйэтин бэрдинэн эрэ сылдьыбат эбит. Сатаан сылдьыы, табыллыы мэлдьи даа сэргэстэ?э сылдьар ээ, бада?а. Бэ?э?ээ ити лиис кумаа?ыттан сылтаан, ??р?ллэн хаалбыта буоллар, быйылгы абитура б?тэр дии!
Сима, то?о эрэ, аны «Л» буукубаттан тахсыах ааттаах кыргыттар сыаналарын к?р?н барар. Бачча элбэх ки?иттэн Л-тан ааттаах алта кыыс баар эбит. Кинилэргэ икки т??рт, ?с ?с уонна биир бырабаал…
– Хайа, ааккын булумаары гынны? дуу? – аттыгар саастаах ки?и кэлэн турбут эбит.
– Ээ, таах, бэйэм, – уол тахсан барар.
Эксээмэннэр к?ннэтэ ыытыллыбаттар. Икки ардылара хас да к?н арыттаах буолар. Ол к?ннэргэ к??скэ бэлэмнэммэхтээн хаалыахтааххын. Бу кэм?э аны консультациялар бааллар. Онно, то?о эрэ, элбэх ки?и сылдьыбат. Кимиэхэ хайата табыгастаа?ынан бэлэмнэнэн эрдэхтэрэ.
Ахсааны тылынан туттарыыга Сима, хайдах эрэ арыллан, чуолкайдык кэпсиир. Эксээмэни икки эдэр дьахтар, кинилэри кыргыттар да диэххэ с?п, туталлар. Кинилэр биирдии эбии ыйытыыны биэрэллэр. Онно Сима кылгас, чуолкай эппиэттэри биэртэлиир. Бу эксээмэ??э кини «биэ?и» ылар. Синицина уонна биирдэрэ Арендарчук диэн дьиибэ араспаанньалаах преподавателлэр илии баттаабыттар. Тахсар аа??а ыы муннунан Лида?а кэтиллэ сы?ар. Кыыс киирэн хаалар. Сима, Лида туттаран тахсарын кэтэ?иэх ки?илии, к?р?д??ргэ хаамыталыыр. Ол сырытта?ына, манна, абитура кэмигэр са?а билсибит уолаттара к?т??ккэлэ?эн киирэллэр. Киниттэн хайдах туттарбытын, тутааччылар кимнээхтэрин сура?аллар.
– Унаарап, абаа?ы ки?игин бы?ыылаах. Уол «биэ?инэн» саайан и?э?ин, – уолаттар эр-биир илиилэрин биэрэн, э?эрдэлииллэр.
Ол кэннэ, истиэнэ?э ?й?н?н, кинигэлэрин арыйбахтаан бараллар. Билигин хас чаас-м?н??тэ к?нд?ркэйбит кэмэ.
То?отун бэйэтэ да билбэккэ, к?р?д??р устун хаамыталыыр Сима уол, Лида б?тэн тахсар кэмэ чуга?аабытыгар улам дьулайан, сээбэ?нээн барар. Бу т?р?к? билбэт кыы?ыгар то?о кэтэ?эн турабын диэ?эй? Сатамньыта суохха дылы. Ээ, чэ, киирдэхтэринэ, биэс сылы бы?а билсиэхтэрэ турда?а. Уол оптуобус тохтобулугар тахсар.
Абитура кэмигэр ийэтинэн айма?а Матрена Алексеевналаахха т?сп?тэ. К?т??т Сэргэй ханна эрэ, куорат тэрилтэтигэр бу?аалтыр, эдьиийэ оскуола?а омук тылын ??рэтэр. Кинилэр ?с о?олоохтор: улахан уол быйыл икки?и б?тэрдэ, кыыс бу к???н оскуола?а киириэхтээх, кыра уол – дьиэ ки?итэ. Бэйэлэрэ-бэйэлэригэр букуна?а сылдьар дьо?ун дьон. Киэ?этин, «убаай, остуоруйалаа» диэн хаайдахтарына, кыра уолу т??э?эр, икки улаханы икки ?тт?гэр олордон, Сима билэр остуоруйаларын кэпсиир. Кини Арыылаах оскуолатыгар ??рэнэр кэмигэр, кыра о?олорго остуоруйалыыр буолара, элбэх остуоруйаны билэр. Куорат интэринээтигэр олорон, тохсус – онус кылаастарга ??рэнэр кэмнэригэр, тыа о?олоро, кыыстыын уоллуун биир хоско мустан, уоту умулларан олорон, ньээ?кэлэртэн кистээн, сэ?эргэ?эр этилэр. ?кс?н т?бэлтэлэри, абаа?ыны кэпсэтэллэрэ. Анекдоттары кэпсиир уолаттар бааллара, оттон Сима абаа?ыны кэпсиирэ.
– Утуйдубу-оот! – эдьиийэ о?олору ы?ырар, – утуйу?, чыычаахтар, убайгыт эксээмэнигэр бэлэмнэнэр.
Сотору о?олор ылы-чып бараллар. Сима, кырдьык-хордьук, куукуна?а остуолугар кумаа?ыларын тэлгэтэн, бэлэмнэммитинэн барар. Чаас олороро дуу, суо?а дуу? Дьаа?ыйан, утуктаан, саала?а киирэн, дьыбааны булар.
Физиканы туттара тиийбитэ, туох эрэ уларыйыы тахсыбыта биллэр. О?олор, то?о эрэ, б?л?х-б?л?х туран, ботур-итир кэпсэтэллэр. Сирэйдэрэ турбута, тыйы?ырбыта к?ст?р. Сура?ан билбитэ: бэ?э?ээ киэ?э паарка?а нуучча – саха диэн улахан охсу?уу буолбут. Маа бэйэлээх сырдыкка – ??рэххэ дьулу?уу, эксээмэн туттараары долгуйуу сибикитэ к?ст?бэт буолбут. Ханнык да б?л?хх? тиий, барытыгар б?л????? охсу?ууну ырытыы и?иллэр.
Бу к?н, физика эксээмэнигэр о?о а?аара барабааллаабыта. Туттарбыттар да?аны а?аардара «?скэ» эрэ эппиэттээбитэ. Туттарбыт о?олору аахпыттара, ахсаа??а киирээччилэр 87 эрэ ки?и ордон хаалбыт. Аны нуучча тылыгар суругунан туттараллара эрэ хаалла, онно уон иккиттэн элбэх о?о «неудтанна?ына» – недобор.
Сима нууччатын тылын туттараары тиийэр. Бастакы эксээмэ??э кэлэн, бу к?р?д??ргэ долгуйа турбуттарын санаан кэлэр. Б?г?н ки?и биллэрдик а?ыйаабыт. Лида к?ст?бэт, о?олору аа?а к?р?тт??р – суох, кэлбэтэх. Физикатын барабааллаата?а. Бу кыы?ы уол бэрт а?ыйахтык к?рд?, биирдэ да?аны бэл кэпсэтэн к?рб?т?лэр. Ол эрээри кини кэлбэтэ?э то?о ку?а?анай? Кини, Сима, сыппа?ыттан билсибэккэ хааллахтара, то?о куру?ай…
Нууччатын тылын «т??ркэ» суруйбут. Ханна эрэ тылы сыы?а суруйда?а, сурук бэлиэтин к?т?ттэ?э. Оскуола са?аттан кыайтарбатах таба суруйуу. Унаарап, эн бэйэ? да?аны к?т?мэх табаарыскын. Баччаа??а диэри буукубаны сатаан туттарга ??рэнэ иликкин. Кумаа?ыны да с?пк? «марайдаабат» м?лт?х ки?игин. Барытын «биэскэ» саайбыта буоллар, саныахха астык уонна кэпсии да сылдьарга ?ч?гэй буолуох эбит. Билигин, т??рт эксээмэ??э 19 баллаах, ??рэ?эр киирэрин киирэр. Ол эрээри…
Биэс хонугунан ??рэххэ ылыллыы т?м?гэ биллиэхтээх. Онуоха диэри манна тугу «ба?ын кырбана» сытыа?ай, дойдутугар та?ыстар икки-?с к?н сааланыа этэ. Билигин кус к???ллэнэн турар.
* * *
Сима Саха государственнай университетыгар, физика-математика факультетыгар, ахсаан салаатыгар ??рэххэ ылыллыбыта. Са?а киирбит о?олор бала?ан ыйыгар бары практика?а бараллар. Уопсай дьиэ?э наадыйааччылар сайабылыанньа биэрдилэр.
Икки оптуобу?унан тиэллэн, Амма оройуонугар айаннаатылар. Сорохтор к?р? илик сирбитин, аатырар Амманы к?р??хп?т диэн, ??рэллэр. Т??рд? аа?ыыта оройуон киинигэр, Солобуода?а тиийдилэр. Остолобуойга тохтоон, бэйэлэрин харчыларыгар а?аатылар. Биир оптуобус ки?и Строд аатынан холкуоска к?????? оттоо?у??а, иккис оптуобу?у «Амгинскай» сопхуоска, бурдук ?лэтигэр утаардылар. Сима бурдук ?лэтигэр т?бэстэ.
Айаннаан и?эн бииртэн биир киэ? нэлэмэн баа?ыналары аа?аллар. Итилэри тыаны солоон, икки ардыларыгар ойуур быыстары ордортоон о?орбуттар. Тыалтан хаххалаатын диэн ити бала?а ойуурдары ордортоотохторо. Ып-ыраастык хомуллубут баа?ыналар, кы?ыл к?м?с ??н?мм?т хаты? ойуурдар к?р??хтэн кэрэ к?ст??лээхтэр. Ол истэхтэринэ, аны Амма ?р?с к?ст?н, бары ха?ас эргийэ т??эллэр. Сопхуос киинигэр Покровка?а тиийбиттэрин билбэккэ хааллылар.
Манна биэс уол хаалар ???. Биригэдьииринэн а?а саастаах, аармыйаттан кэлбит Б?т?р??п Славаны аныыллар. Слава хаалыан ба?алаах т??рт уолу биригээдэтигэр ылар, атыттар салгыы Ааллаах диэн сиргэ айанныы тураллар. Хаалааччылары саа?ыра барбыт саха ки?итэ, баты?ыннаран илдьэн, остолобуойга а?атта. Ол кэннэ кыра самналлыбыт дьиэ?э баты?ыннаран а?алла. ?с тимир орон баара ха?аайыннаахтар эбит, уолаттар тилэри наара?а тэлгэммит соломо?о утуйуохтара ???.
– Пахай, бу манна утуйабыт дуо? – Ньурбаттан сылдьар Гена са?а аллайар.
– Уонна. Эн, интэринээт курдук, ма?ан барастыы?ка?а суор?анынан саптан утуйа кэлбити? дуо?
– Что, все время так будем жить? – нуучча уола Телятников ??т?н тохпут о?о сирэйдэнэн турар.
– Ничего-о, Москва не сразу строилась, – Славалара ыраах холку. Сиэбиттэн хаалаах «Приматын» хостоон, табахтаан бур?атан барар.
Никандрдаах Сима сирэй-сирэйдэрин к?рс?н кэби?эллэр. Тыа сиригэр улааппыт, от-мас ?лэтигэр эриллибит саха уолаттара чылыгырыайка диэн абыраллаах та?а?ы, т??рэ баайан, илдьэ кэлбиттэрэ. Киирэ-тахса сылдьымахтыыллар. Бириэмэ то?у?у эрэ аа?ан эрэр да, та?ырдьа хара?арбыт, тугу да гыналлара суох. Чылыгырыайкаларын сыттанан, кэтэн кэлбит халта? соннорунан саптан, утуйардыы сыталлар. Куорат уола Телятников чылыгырыайката суох, «молния» сомуоктаах мааны кууркалаах.
– А я как? – диир кини бэрт уйа?астык.
– А ты модный, проживешь, – Гена Сима?а имнэнэн кэби?эр.
– Бэйи, эрэйдээххэ сыттыкта та?аарыахха, – Слава чылыгарыайкатын туоратынан эрийэн, у?ун сыттанары о?орор.
– Спасибо, армия, – хардатын му?кук са?а и?иллэр.
Айантан сылайбыт уолаттар, кэпсэтэ сытан, утуйан хаалаллар.
Ток диэн ааттанар с??нэ сарайга бурдук ыраастыыр ыстаныак ?лэлээн к?пс?тэр. Бункертан курулаччы кутуллар бурдукка икки кыыс солбу?а куул то?уйаллар, икки кыыс туолбут кууллары туора со?он, кэккэлии эрээттэргэ туруортаан и?эллэр. Сималаах бу кууллары массыына куусабыгар куруустууллар. Массыына к?ст?н турар, массыына курдаттыы киирэн аа?ар бурдук ыскылаатыгар киирэр. Манна, ыйан биэрбит хосторугар бурдуктарын тэниччи кутан и?эллэр. Бу хосторун «закрома» диэн ааттыыллар. Биир тиэйиигэ лоп курдук 60 куул бурдугу илдьэллэр. Туораах бурдук ыарахана суох, куула 40 эрэ киилэ ???. Са?аларыгар буор-сыыс киирбэтигэр аналлаах капюшон та?а?ы кэтэрдибиттэрэ. Бу та?ас кууллаах бурдугу с?гэргэ-т??эрэргэ эмиэ к?м?л??х эбит. Онон, ки?и кыайар ?лэтэ буолуох курдук. Ол эрээри ???с сырыыларыгар Телятниковтара отой байааттан хаалар. Кинини Слава куулу с?ктэрэн биэрээччинэн настилга та?аарар. Ки?илэрэ аны Никандр курдук дэгдэччи ылан, табыгастаахтык с?ктэрэн испэккэ эрэйдиир. Уол ыарыр?аппытын к?р?н, били куулу туора со?ооччу кыргыттартан биирдэстэрэ кэлэн, к?м?л?сп?т?нэн барар.
– Девушка, как звать?
– Ну, Маруся.
– Мы вам даем нашего Телятникова, а Вы, Маруся, с нами пойдете работать? – Гена харахтарыгар тэбэнэт уоттара кылахачы?аллар.
– Ну, прямо…
?лэлээтэххэ бириэмэ биллибэккэ аа?ар: алта чаастара номнуо буолбут.
– Уолаттар, остолобуойга уочараттыы туру?, билигин тиийиэм, – Слава ханна эрэ элэс гынар.
Кини то?о эрэ тардыллар, а?аан б?тэн, наараларыгар сэлэ?э сыттахтарына, Василий Васильевичтыын, били бэ?э?ээттэн кинилэри дьа?айсар ки?илиин, киирэн кэлэллэр. Т??рэ сууламмыт улахы-ын хара матараа?ы а?албыттар. Онтулара, кы?ын тыраахтар мотуорун сабарга аналлаах, баата истээх «кошма» диэн ааттанар та?ас эбит. Тэлгээбиттэрэ, бэ?иэннэригэр тиийии?ик.
– Бу, кыра уолгут хайда?ый? – Василий Васильевич Телятников диэки к?р?н ылар.
– Ээ, оттон, эрэй ??рэтэр ини.
– Дьэ, эрэттэрим, кытааты?, – биригэдьиир тахсан барар.
– Ити, би?игиттэн биир т?б? ?рд?к ки?ини к?р?н туран, то?о «кыра уолгут» диир?
– ?лэ?э эриллибэтэх к?р??нээ?ин к?р?н, ?лэ?ит бы?ыытынан кыра диэн эттэ ини.
Слава биригэдьиирдиин сопхуос завхо?ун булан, ыскылааты астаран, биир кошманы Василий Васильевич тус эппиэтинэ?игэр бэрдэрбиттэр.
– Славабыт сытыы-хотуу буолан, бэртээхэй тэллэхтэннэхпит, – Сима кошма?а к??лэ?ийэ сытан, к?хс?н тыылыннарар. К?нн?ктээн куул с?гэн, к?хс? сааллыбыт.
– Бывалай ки?илээх диэн ?ч?гэйин, аны дьэ тэллэххэ к??лэ?ийэбит, – Никандр олорон эрэ, ла?ыйан, тэйиэккэлээн ылбахтыыр.
– Бывалай диэбиккэ дылы, Трус, Балбес уонна Бывалай тустарынан анекдоту кэпсиибин дуо?
– Кэпсээ-кэпсээ, Гена.
– Арай биирдэ Трус, Балбес уонна Бывалай, кабинеттаах тойо??о киирээри, кэтэ?э олорбуттар. К?р?д??ргэ биир мас кириэ?илэ уонна мас дьыбаан баар ???. Бывалай дьыбаа??а сытынан кэбиспит, Балбес кириэ?илэ?э олоруммут. Трус эрэйдээх таах хаамыталыы сылдьыбыт.
«Мин эмээхсиним до-оп-доруобай, – диэбит кини. – Пахай, ити кириэ?илэ?э баппат». «?ы! – Балбес ч?р?с гына т??эр. – Бу кириэ?илэ диэхтээн! Мин эмээхсиним ити дьыбаа??а батара саарбах!» – «Бу дьыбаан диэхтээн! – дьонугар эргиллэн, Бывалай к????н??р. – Арыычча дьахтар хайдах дьыбаа??а батан олоруой? Мин, эмээхсиним туруусугун прачечнайга илдьибиппэр, ылбатахтара. Таа?ка чехолун сууйбаппыт диэбиттэрэ».
– Таа?ка чехолун?
– Суу-сууйбаттар, ?а-?а-аа!
– ?уу-уу-уу…
– Ребята, вы дадите спать, нет? – ороннор диэкиттэн кыйахаммыт са?а дуорайар.
– Чэ, утуйдубут.
– Таа?ка чехолун… – ким эрэ билигин да?аны к?лэн кыччыгыныыра и?иллэр.
* * *
Тыаны солоон, ма?ын ыраастаан, сирин о?орон, бурдук ??ннэрэн, ас о?орон а?ыахха диэри ки?и барахсан ?т?мэн даа ?лэни к?рс??хт??р эбит! Бэл манна комбайнтан кэлбит, билбэт ки?и к?р??т?гэр бэлэм курдук туораах бурдук, миэли?сэ?э барыар диэри уонча суол бэлэмниир ?лэни эрэйэрин уолаттар са?а к?рд?лэр. К?рд?лэр эрэ, бурдугу бэрийии ис кистэлэ?ин – технологиятын билигин да билэ иликтэр. Манна куруусчуттары та?ынан бурдук кууллуур, туора к?рдьэ?инэн бурдук сы?арытар ток и?инээ?и ?лэлэргэ уонтан тахса медучилище устудьуонкалара бааллар. Курбуу курдук ?рд?к у?уохтаах, сырдык сэбэрэлээх нуучча, баа?ынай кыргыттара. Кинилэр ханна эрэ, дэриэбинэ кытыытыгар «Коннай двор» (аата с?р?н, к?нь????нэ?э дуо?) диэ??э олороллор ???.
Биир киэ?э Телятниковтара с?тэн хаалар. Ханна дь?л? т?стэ?эй? Бэ?э?ээ киинэ?э кэлин эрээккэ медучилищелары кытта олорбута, онон кыргыттарга барда?а диэн саба?алыыллар.
– Ити Витя ?лэтин кыайбакка эстэр-быстар а?ай дии, уонна баран, хайаан т??ннэри кыргыттарга с??рэрэ буолла? – Гена бэрки?иир.
– К?н?ск? ?лэни кыайбата?ын и?ин, т????? сырыытыгар ?ч?гэй ини.
– Буолуо…
Ити кэпсэтииттэн уолаттар к?лсэн ылаллар.
– Хайыыбыт, к?рд?? барарбыт дуу?
– Эс, кэлиэ буолла?а. Маннык т?бэлтэ?э к?рд??б?тт?р, – Слава сонньуйар.
Ки?илэрин кэтэ?эн, сээбэ?нээн, уур-нуур утуйбакка сытан, сылаалара таайан, утуйан хаалбыттар. Дьулаан ха?ыыттан утуктан кэлэллэр.
– Ребятаа, из-избили-и!
Уоту холбуу охсубуттара, Витялара хаан-сиин буолан, мунна-уо?а дьуккуруйан, дьаабылаттаран кэлэн турар.
– Тыый, кимнээ?ий?
– Ити буолла?ына! – уолаттар ыксалынан та?нан хачымахта?аллар.
Сирэйдэрэ-харахтара турбута с?р. Сима, хайдах эрэ, ол к?л?гээттэр манна кэлэн, та?ырдьа сырсан к?л?г?лдь??э сылдьалларын курдук саныыр.
– Бу ата?астаан эрдэхтэрин! – Гена, ки?и бэрдэ, о?оххо иилиллэн турар к?л??кэни сулбу та?ытан ылар.
Сима, тугу эрэ, бэйэни к?м?скэнэргэ с?пт???? к?рд??н, к?р??лээн элэгэлдьитэр.
– Бэйи тохтоо?, омуннурума? эрэ, уолаттар. Бастаан ки?ибитин истиэ?и?, – Слава дьонун уоскуталыыр. – Ну, расскажи толком, Виктор, что случилось-то?
…Витя коннайга, кыргыттарга тиийбит, онно ?с олохтоох уолаттар бааллара ???. Кини тиийээтин, кыргыттар преподавателлэрэ, саа?ыра барбыт дьахтар тахсан, утуйдубут диэн, тахсыбыт о?олору и?ирдьэ ы?ыртаан киллэрбит. Уолаттары тар?а?алларыгар эппит. Анараа уолаттар, сылдьымахтаан баран, ханна эрэ элэс гыммыттар. Витя барбакка, коннай та?ыгар сылдьыбыт. Сотору Маруся сыбдыйан тахсыбыт. Иккиэн балачча турбуттар. Куусту?уу, уура?ыы да баара. Онтон преподаватель тахсан, Ширяева Марияны ы?ыра сатаабыт. Виктордаах, эрки??э сыстан, биллибэккэ турбуттар. Кыргыттар бары тахсан, к?рд??н, кинилэри булан ылбыттар.
– Ты, чё? Обалдела? Завтра она позвонит и тебя отчислят!
– Пока не поздно, все в дом, марш! – били кинилэри туппут хотумсук кыыс дьа?айбытынан барар.
Кыргыттар, Марусяларын иннилэригэр уктан, киирэн хаалаллар.
Ыаллар утуйбуттар, онон-манан биирдиилээн т?нн?к уота кылайар. Витя ол уоттарынан сирдэтэн, т?нн?н и?эн, с?пт??х хайысхатын с?тэрэн кэби?эр. Биир олбуортан обургу ыт тахсан, сыы?а-халты хабыалаабытыгар, хантан кэлбит т?ргэнэ буолла, олбуорунан ыттан, кыра хоспох ?рд?гэр ойон тахсар. Ыт олустаабытыгар, дьиэттэн дьахтар тахсан, ??хсэ-??хсэ, хата, ытын баайар.
– Шныряют тут, всю ночь, ироды!
Оннук муна-тэнэ, дэриэбинэ ытын барытын у?угуннаран, дуолан моргуору та?аара сырытта?ына, хантан кэлбиттэрэ биллибэт, икки уол барыс гына т??эллэр. Кинини бастаан охсон-тэбэн к?р?лл?р, ол кэннэ, Витя кыайан с?пт??х харданы биэрбэтэ?эр, ??с батааска бэрдэрбэккэ, бы?ыта сынньан кэби?эллэр…
Итини барытын, хайдах баарынан Витя кэпсээбэт. Кыргыттарга сылдьыбытын, т?нн?н истэ?инэ саба т??эн кырбаабыттарын, «ха?ыалара биллибэтин» эрэ кэпсиир.
?йд?р?н-т?йд?р?н булунан, с?бэлэ?эн к?рб?ттэрэ, бу т??н ол к?л?гээттэри булуо суохтар. Таах дэриэбинэни аймаан, ту?ата суохха сата ба?ын тардыахтара. Ол эрээри т?рд?-уу?а суох кырбанан хаалар эмиэ сатаммат.
– Сарсыарда сэбиэттэригэр то?о сууллан тиийэн, ол кырбаабыт дьону булу? диир ба?айыбыт дуу? – диир Слава, толкуйга т??эн.
– Хата, оннук дьа?анар эбиппит. Буруйдаахтары булан, эппиэккэ тарда иликкитинэ, ?лэ?э тахсыбаппыт диибит, – Гена харахтара лаампа уотугар суостаахтык килбэлдьи?эллэр.
– Чэ билигин, ки?ибитин балыы?а?а к?рд?р?н, ыспараапка ылыа?ы?. Ба?ар, олохтоохтор бэйэбитигэр баайсан туруохтара, «со?отох нууччалаахтарын кырбаан баран, би?иэхэ балыйдылар» диэхтэрэ…
– Оннук-оннук, – уолаттар Слава ыллыктаах тылларыттан санаалара к?н?н барар.
Аны балыы?алара ханна баарын хайалара да билбэт. Дьукаахтартан бас-к?с ки?илэрэ, Костя дэнээччи, балыы?аны билэр эбит. Бу ки?илиин балачча дьээриктэ?эн, Слава а?ыллыбатах биир хаа «Приманы» биэрэн, сирдьитинэн илдьэ бараллар.
Хатыылаах ааны дибдийэн астаран, дьу?уурунай сиэстэрэни ойутан туруоран, уолларын эмтэтэллэр. Биэлсэри ы?ыртаран, ыспыраапка суруйтаран ылаллар.
Сарсыарда Слава ??г?лээн, тардыалаан, уолаттары бэрт эрэйинэн туруортуур. Арбы-сарбы к?р??нээх, сууммута, хомуммута буолан эрдэхтэринэ, Василий Васильевичтара кыырыктыйан эрэр баттахтаах, бады-сады к?р??нээх нуучча ки?итин баты?ыннаран киирэр. Б?л????? айдааны истибиттэр. Саа?ырбыт нуучча сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ эбит. Кэпсэтии т?м?гэр уолаттар ?лэлии тахсалларын, Телятников сельсовекка барсан, к?рд?р?? биэрэрин бы?аараллар. Участковай Амматтан и?эр ???.
Кырдьык, ити к?н буруйдаахтары булаллар. Тохсус кылааска ??рэнэр, саастарын ситэ илик уолаттар кырбаабыттар. Кинилэртэн биирдэ?э милииссийэ учуотугар турар, икки?э бу буруйунан учуокка ылыллыа ???. Телятников прокурорга дьыала т??эрэр т?бэлтэтигэр, киниэхэ кастет суола баарынан, кастеты туттубуттара дакаастанна?ына, буруйдаахтар о?о холуонньатыгар т?бэ?иэхтэрин с?п. Биирдэ?э, саа?ынан балы?а, ?с о?олоох а?аардас ийэ улахан о?ото. А?алара икки сыллаа?ыта, итирэн сиргэ охтон, то?он ?лб?т. Иккис уол, милииссийэ учуотугар турааччы – и?ээччи ыал аччыгыйдара.
?лэ кэнниттэн Славаны туох эрэ мунньа?ар ы?ырдылар. Уолаттар дьиэлэригэр тахсыбыттара, били кыра кырбааччы ийэтэ кэлэн, к??тэ сылдьар. Витяттан «??с?мэ, абыраа, баар эрэ уолбун, «сыночекпын» иннин бы?ыма» диэн, ытыы-ытыы, к?рд???р. Оттон Витялара «эй – ээх» диэбэт, иэмин-даамын биэрбэт.
– Если бы вашего сыночка так избили, Вы бы простили? – диир Сима, тулуйа сатаан баран.
– Да! Да, я бы простила, – дьахтар б?к?н?к харытынан хара?ын уутун соттор.
– Видите, он в шоке. Ему тяжело. Дайте человеку прийти в себя, собраться с мыслями, – хантан ылан итинник «уу тэстибэтинэн» этэ турарын, Сима бэйэтэ с???р.
– Да, сынок, верно говоришь. Но вы, ребята, простите моего дурака. Простите, – дьахтар тахсан барар.
– Хайа, наа, Сима отой абытай эбиккин дии! – Гена с???н са?а аллайар.
– Бу ки?и?, куорат уола ээ, оскуоланы куоракка б?тэрбитэ, – Никандр м?ч?к гынар.
– Эт-то кого и-избили? Какую сволочь проучили? – аны биллэ холуочук ки?и тэлэкэчийэн киирэр.
Бу ки?и олох атыннык туруорсар: дьахтартан атын, куттуур ньыманан киирэр. Дьыаланы суукка биэрдэхтэринэ – бэйэлэрэ кэ?эйиэхтэрэ ???. Мантан б?т?н бараллара да бэрт саарбах (очень сомнительно!). Бу дэриэбинэ?э киэ?э аайы ким эрэ кими эрэ кырбыыр. Ол аайы ??с??эн, суутта?ан испиттэрэ буоллар, бу дэриэбинэ олоччу суох буолуо этэ. Бу дэриэбинэ б?т?н оройуону, с?рэ?э суох сахалары барыларын да?аны а?атан олорор. Ону кинилэр, сыы?тайдар, ?йд??б?тт?р? кы?ыылаах. Бу б??х?ллэни (Витяны с?м?йэтинэн ыйар) т??ннэри бабаларга с??рбэт гына, ?сс? тутан биэриэххэ баара. Кини к?рд???нэ, ситэ «дьыалайдамматах» боторооску турар. Чэ, ол эрээри, абаа?ы тыыттын, Парамоныч ?т?? ки?и. Эр дьоннуу, баран самогон и?иэххэ уонна онон б?т??ххэ.
– Да, да, пропустим по паре чарок и разбежимся. Как настоящие мужики…
Ити «дакылааттыы» турда?ына, Слава к?т?н т??эр:
– Давай, разбежались в самом деле! А то вашего сыночка за решетку запрятаем, а вас отправим на пятнашку!
– Да ну на…, какая пятнашка, – ыалдьыт, ??хсэ-??хсэ, атахха биллэрэр.
* * *
Оппуохаламмыт буор сыбахтаах самнарыспыт дьиэлэрдээх Покровка дэриэбинэтэ Амма эбэни ?рд?к сыыртан ???й?н, бэрт кэрэ айыл?алаах сиргэ турар. ?р??? баты?ан олохсуйар ?гэстээх нуучча дьоно, ханнык да улахан халаан ылбат, ?рд?к хаастаах, олус табыгастаах сири булан олохсуйбуттар. Амма ?р?с с?ннь?гэр маннык ?рд?к сиргэ олохсуйбут биир эмэ дэриэбинэ баара дуу, суо?а дуу? Олохтоохтор к??скэ и?эллэр диэбиттэрэ да?аны, мээнэ итирик далбаатана сылдьар дьон к?ст?бэттэр. Ма?а?ыын та?ыгар да?аны итирэн орула?а сытааччылар к?ст?бэттэр. Манна бурдук ?лг?м?н ??ннэрбит, рекорд б???н? олохтообут бурдук ??ннэрээччилэр, аатырбыт механизатордар, комбайнердар олороллор, ?лэлииллэр. Холобур, Сималаах ?лэлиир токтарын биригэдьиирэ, Василий Васильевич Соловьев, ?лэ Кы?ыл Знамята уордьаннаах, Саха Сирин тыатын ха?аайыстыбатын ?т??лээх ?лэ?итэ, ?р?сп??б?л?кэ?э биллэр ки?и. «Амма» сопхуос киинин хонтуоратыгар Бочуот дуоскатыгар бэрт элбэх уордьаннаах, мэтээллээх дьон мэтириэттэрэ ыйанан турар.
Ол быы?ыгар, ?лэ к??ст?? оргуйар Маайыскай нэ?илиэгэр хантан кэлбиттэрэ биллибэт, ханна да ?лэлээбэт дьиибэ дьон эмиэ к?ст?тэлииллэр. Холобур, мэлдьи остолобуой эргин иилэ?кэйдэ?эр сыгааннар бааллар. К?н иллэ? дьон диэн дьэ кинилэр. Бэлисэпиэт икки к?л???т?н холбоон, бэрт саталлаахтык о?о?уллубут тэлиэскэлээхтэр. Ардыгар биир ки?и ат курдук к?л?ллэн, биир ки?и тойон курдук олорон, т?б?л?р?нэн а?ыыппарбыт дьон курдук кылана-кылана с??рдэн, уулусса буорун-кума?ын ?р?к?тэллэр. Бу дьон хайдах буолбуттарын олохтоохтортон ыйыттахха, «Ээ, абаа?ылары, хаартылаан с??йтэрбит ки?илэрэ ат буолан эрэр ини», – дэ?эллэр.
Устудьуоннар дьукаахтара бу кэм?э тугу ?лэлииллэрин дуу, таах сыталларын дуу ки?и ?йд??б?т. Остолобуойга а?аабаттар, хата диэххэ дуу, арыгылаабаттар. Уолаттар ?лэлии баралларыгар дьиэ?э хаалаллар, ?лэттэн кэлэллэригэр соннук дьиэ?э бааллар. ????н табахсыттар, аны табахтара быстан хаалар. Слава кинилэргэ к???э биирдии эрэ сотону бэрсэр. Дьукаахтар ки?и к?р?р?гэр биир уларыйбат дьарыктаахтар – оргуйа турар ?стээх чаанньыкка лоп курдук билиитэ т??ртэн биирин бардаран, хоп-хойуу чэйи буруолаппытынан и?эллэр. Бу дьону барыларыттан намы?ах у?уохтаах, сып-сытыынан к?рб?т у?уох сирэйдээх Костя диэн ки?и ба?ылаан сылдьар. Дьонун т?р?т са?ардыбат му?ур тойон. Иккис ки?илэрэ Васька диэн, бэрт сымна?ас сэбэрэлээх. Бу ки?и элбэх чэйи истэ?инэ, ки?и билбэт тылынан кы?ынайан ыллыы сылдьар ?гэстэнэр. ???с ки?илэрэ ортону ?рд?нэн у?уохтаах, толору эттээх-сииннээх, к??стээх да буолуон с?пт??х к?р??нээх т?р?л ки?и. Эмиэ Васька диэн эрээри, тойонноро Костя «Дура-лошадь» диэнтэн атыннык ааттаабат. Бу барахсаны? – айыл?а ата?астаабыт ки?итэ, алталаах-сэттэлээх о?о ?й? ?йд??х. Ити сылдьан Васька? мээлэ ки?и сатаан ?т?кт?бэт «н??мэрдээх». Крылов ?гэлэригэр пародияны дьи?нээх артыыс курдук аа?ар. Пародия обургу цензура к???ллээбэт «кытаанах» тыллардаах, ол тылларын олус то?оостоох этиилэргэ кыбытыы тыл курдук туттар. Уонча к?п?л??ттээх дой?охтору нойосуус билэрэ ту?унан таабырын: бу ки?ибит аахпат, суруйбат эбээт. Уолаттар итирик куобах уонна хахай ту?унан хо?оону аа?арыгар к?рд???лл?р. Васька буолунан бэрт: бэйэтин сыанатын бэркэ билэн сылдьар ки?и.
– Басню Крылова читает артист художественной речи Василий из Покровки! – дор?оонноохтук биллэрэн, ки?иргэтэн к?р?лл?р – Васька хата хамсаан да к?рб?т.
Биирдэ эмэтэ Слава бэйэтэ к?рд?ст???нэ, Васька ?гэлэрин аахпытынан барар. Ким ба?ылаан сылдьарын, ким бас бэринээччитин хата ки?и? эндэппэт. Икки?инэн, Слава сото табах бэрсэр, ону, «эн миэхэ – мин эйиэхэ» бириинсиби тута сытар эрдьигэн.
Дьукаахтар килиэптээх буолаллар, хантан эрэ курупа, мохоруон буллахтарына, ону бу?араллар. Чифири, оргутааччы, курупаны бу?арааччы мариец Бааска, мас киллэрэн о?ох оттооччулара – хо?оон аа?ар Бааска. Костялара тыла эрэ хамсыыр. Дьиибэ дьукаахтар уолаттарга ороо?о, киирэ-тахса сатаабаттар. Сатаспат бы?ыы та?ыста?ына ?лэ дьоно, уолаттар, дьиэ?э хаалалларын, кинилэр та?ырдьа быра?ыллыахтаахтарын ?йд??н сылдьар дьон. Бы?ата, дьон ортотугар сылдьан, олох бытархайдарын ?йд??ргэ, бэйэни с?пк? туттунарга олох ??рэппит дьоно.
Биир к?н эбиэккэ диэри ?лэлээтилэр, сарсын атын баа?ына бурдуга кэллэ?инэ, ?лэ тахсыа ???. Уонтан тахса к?н быыстала суох ?лэлээбит уолаттар айыл?а?а тахсарга бы?аарыннылар. Слава токка ?лэлиир суоппар уолтан биир уостаах уон алталаах сааны уларсан кэллэ. Т??рт уол уута т??эн дьаратыйбыт, ол оннугар с??р?гэ к????рб?т Амма Эбэни о?очонон туораан, у?уоргу мыраа??а та?ыстылар. Витялара «ки?илии утуйаары» ыыспаларыгар хаалла.
Со?отох саалаах куобахчыттар бастаан, саалаах ки?илэрин ортоку туруоран, саата суохтар икки ?тт?нэн тараахтыы хааман к?р?лл?р. Кытыы и?ээччилэр куоба?ы к?рд?хт?р?нэ, саалаах ки?илэригэр сэрэтэ и?иэхтээхтэр, сатанар буолла?ына к??йэн, к?рэтэн биэриэхтээхтэр. Тала?а хойуута бэрт, куобахтар биирдэ-иккитэ к?ст?н, элэ?нээн хаалаллар. Балачча у?уннук хааман, сааны тыа?аппакка и?эллэр. Маннык бултаан мэлийии?илэр. Тохтоон с?бэлэ?эн, к?рэтэн к?р?рг? бы?аарыналлар. Тарбахта?ан, Ньурба Гена?а то?уйар дьол тосхойор. Кини, сааны ылаат, аллара тэбинэр. Ки?илэрэ тиийэн, оннун булунарын кэтэ?эн, талах ойуур ортотугар олорон, сынньаналлар. Талах ойуур ураты сыттаах буолар, онуоха эбии к?????? чэбдик салгын эбиллибитэ, тыыныахха чэпчэкитэ олус. Балачча кэтэ?ээт, тараахтаан хаампытынан бараллар, тыанан и?эр ки?и бытаан, хонуунан с??рэр ки?и т?ргэн. Гена с?пт??х сиргэ тиийэн, тахсан то?уйар ини. «?у-?у» дэ?э-дэ?э, аргыый хааман истэхтэринэ саа тыа?а доргуйар. Чочумча буолаат, ки?илэрэ иккистээн тыа?ыыр. «Кэллигиэ-эт» – диэн са?а дуорайар. Мыраа??а тахсар дьиэллигэс суолу булан, Гена то?уйбут эбит. Бастаан сулбу тэптэрэн, сыы?ан ыыппыт, иккис куобах хата олорон биэрбит. Халлаан борук-сорук буолбут, тохтуулларыгар тиийдилэр. Бултуйбут а?ай дьон, ??рэн, к??-дьаа кэпсэтэн, кытылга киирдилэр. Ырааппыттар эбит, ?р??? ?р? батан, у?уннук хааман о?очолоругар тиийдилэр. Халлааннара хара?арар. Дьиэлэригэр тиийэн ча?ыларын к?рб?ттэрэ: хойутаабыттар, остолобуой сабыллыбыт. Ким мас киллэрэн, ким о?ох оттон, икки ки?и куобах с?лэн, бултарын бу?араллар. Остолобуой а?ыгар хал буоллахха, куобах-куобах барахсан этэ, миинниин дыргыйан, бу минньигэ?ин, ?ч?гэйин!
– Би?иги дьукаахтарбыт уонна били сыгааннар да?аны то?о бурдукка ?лэлээбэттэрэ буолуой? – диир Сима, буут у?уо?ун силиитин оборо-оборо.
– То?отун сотору билиэ?, ыксаама, – Слава таайтарыылаахтык хоруйдуур.
Лоп курдук 25 к?н ?лэлээн, б?тэ?ик к?н эрдэлээн б?тэн, хамнастарын аахса сопхуос хонтуоратыгар тиийдилэр. Хамнастарын 115-тии солкуобайы аа?ан биэрдилэр. Остолобуойга бэйэлэрин харчыларыгар а?аабыттара. Сарсыарда сопхуос та?а?ас массыынатынан Солобуода?а киллэрэр, онно миэстэ сакаастаммыт, бырайыастарын устудьуоннар бэйэлэрэ т?л??н айанныахтара ???.
– Хайа, Сима ?йд??т?? дуо, дьукаахтары? то?о ?лэлээбэттэрин? Устудьуон туохха ту?алаа?ын уонна практика диэн то?о баарын дьоло?ойдооту? дуо?
– ?йд??т?м бы?ыылаах.
– Ол эрээри, ити дьон, таах сытыахтаа?ар бачча да хамнаска ?лэлиэхтэрин, – диир Гена.
– Ити дьону? таптаабыттарынан сылдьа, ботуччу эрэ хамнаска хамсана ??рэммит урдустар буоллахтара, – Ника ?гэ?инэн б?л????кт??р.
– Хамсаан эрэллэрин к?рб?т?м, таах хамна?а суох сытыах кэриэтэ, кыра да буоллар, кэм хамнас и?ин ?лэлээбит ордук ини?
* * *
Университет са?а ??рэнэр куорпу?а, т??рт этээстээх таас дьиэ быйыл к???н ?лэ?э киирдэ. Куорат ?рд?нэн саамай улахан, аныгылыы тутуулаах с??нэ уора?ай. Физмат факультет бу ?й-билии ?т??кэн дыбарыа?ын ???с этээ?игэр дойдуланан ?лэлиэ ???. Сима ???с этээскэ чэпчэкитик элээрэн тахсан, баатыман кумаа?ыга харандаа?ынан суруллубут араспысаанньаларын к?р??л??р. Бастакы лиэксийэ «высшая алгебра» диэн предмеккэ, 402-с аудитория?а буолуохтаах, Семенов диэн преподаватель аа?ыахтаах. Устудьуон бы?ыытынан бастакы уруога, ээ, лиэксийэтэ, ону Семенов диэн дьо?уннаах араспаанньалаах преподаватель аа?ар! Сима ??рэн, долгуйан, тиритэн кэлэр. Уол аудиториятын к?рд??, т?рд?с этээскэ тэбинэр. К?р?д??ргэ ??р??нэн-дьолунан мичили?нээбит, сорохторо бэрт боччумнаахтык туттубут уолаттар-кыргыттар хаамсаллар.
Дьэ, университет ??рэ?э, устудьуон оло?о са?аланна?а…
Киччэччи кырыллыбыт баттахтаах, бэйэтигэр с?р?-с?п толору эттээх, бэрт номо?он сэбэрэлээх ки?и киирэн, лоп бааччы са?аран, кэпсээн барар. Хата ки?и ситэн сурунан и?ии?ик уонна ?йд?н?р эбит. Бу лиэксийэ?э матрица, минор, матрица рангата диэн букатын са?а ?йд?б?ллэри билэр.
Аны иккис паара?а, матлогика диэн предмеккэ ??рэнээри, о?олору баты?ан и?эр.
??рэниэххэ, ??н??ххэ
?ч?гэй да дойду,
?ч?гэй да дойду —
?л??нэ эбэккэм…
Тыый, ыллыы и?эр дуу? Ээ, суох, и?игэр ыллыыр… суох-суох, дуу?ата ыллыы и?эр эбит.
Быйыл, кини ??рэххэ киирэр сылыгар, бу бэйэкээннээх ?т??кэн куорпус, Дьокуускай куоракка тутулла илик аныгылыы дьиэ, куорат эрэ дуо, Саха Сирин ?рд?нэн басты? тутуу ?лэ?э киирдэ.
Т??рт паара кэнниттэн, бастакы куурустар ???с этээскэ батысы?ан киирэллэр. Уопсай дьиэ?э ылыллыбыттар испии?эктэрэ тахсыбыт. Сима, бу киэ?э уопсайга к???н киирэрдии сананан, бэйэтин аатын к?р??лээн, булбата. Б?тэ?ик хаалан, сирийэн к?рд?? сатыыр да, кини аата суох. Суруллубатах. Бу туох эрэ ал?ас. Хайдах уопсайа суох?
Бы?аартара охсуох ки?илии, секретариакка с??рэн тиийдэ. Онно саа?ыра барбыт ачыкылаах нуучча дьахтара олорор.
– Испии?эпкэ ааты? суруллубатах буолла?ына, уопсайга ылбатах эбиттэр, – дьахтар ачыкытын ?рд?нэн к?р?н кэби?эр.
– Оччо?о? Хайдах буолабын?
– Билбэтим. Студпрофком бы?аарар. Кинилэртэн ыйытта?ы? дии.
Сима студпрофкому ыйдаран тиийдэ. Онто хатаа?ыннаах. Хас да к?н кэтэ?эн-мана?ан студпрофкомугар дьэ киирэр. Хара бараан быллаллыбыт сирэйдээх, ачыкылаах кыра ки?и дьо?умсуйан олорор.
– Эн кыанар т?р?пп?ттэрдээх устудьуон эбиккин. Уонна баран, хайдах бастакы куурустан тута уопсай дьиэнэн хааччыйтарыа?ый? – остуол тойоно тии?э ыалдьыбыт ки?и курдук, иэдэ?ин мырды?натар.
– Бастакы кууруска да?аны ханна эрэ олороммун ??рэннэхпинэ, ???ээ кууруска тахсыам этэ дии. Миэхэ уопсай дьиэ биэрдэххитинэ сатанар!
– Вот-вот, ханна эрэ олорон ??рэн, уопсайа суох тулуйан бастакы куурустаргын б?тэр уонна кэлээр. Эбиитин, ?р?с у?уор чугас улуустан сылдьа?ын, суох-суох! Уопсайга быйыл сананыма да?аны.
– Чугас оройуонтан, Арыылаахтан сылдьан ??рэнэбин дуо, оччо?о?!
– Унаарап! Эти?э кэлбити? дуо, манна?! Тахса тур! – ки?итэ а?ы?а курдук кып-кы?ыл буолар.
– Ки?и кы?ал?атын ?йд??б?т, студпрофком?а с?б? суох салайааччы эбиккин.
– Туох диигин? Мин эйигин оннугун булларыам! – остуоллаах тойон турар.
* * *
Биир к?н Унаарабы дека??а ы?ыраллар. Ма?хайбыт баттахтаах, н?кс?чч? туттубут, на?ыллык са?арбыт декан Афанасьев уолу чинчилиирдии к?рб?хт??р. Профком?а киирэн то?о «куруубайдаабытын» ыйытала?ар. Бука бары биир сорукка, ??рэх-сайдыы ту?угар м?хс? сылдьан, бэйэ-бэйэ?э хадьардаспакка, ытыктабыллаахтык сы?ыанна?ар ордугун этэн, кыратык сэмэлиир. Уопсай дьиэлэргэ кырдьык, миэстэ букатын тиийбэтин, киниэхэ да ха?ан эмэ миэстэ биэриэхтээхтэрин бы?аарар. Ол инниттэн билигин ханна эрэ кыбыллан ??рэнэригэр, тулуйарыгар с?бэлиир. Ти?э?эр, билигин ханна дьиэлэнэн олорорун ыйытар.
– Ити ийэ? бииргэ т?р??б?т балтыгар, ?с улахан ки?и, ?с кыра о?о ?с хостоох дьиэ?э. Кытаат, Унаарап, устудьуоннар ??рэх ту?угар, итиннээ?эр ыарахаттары тулуйаллар. Бачча к??стээхтик, 19 баллынан киирэн бара??ын, бастакы мо?оллоргун тулуйар буолла?ы?. Миэстэ та?ыста?ына, ыла сатыахпыт. Ыйытыы баар дуо?
Иэдэстэрэ итий-итий гыналларын билэ, Унаарап декан хо?уттан тахсар. Кини, уол?амчы эбээт! Куруубайда?а, эти?э сылдьар, саат!
Уолаттар «деканакка м???лл?б?т» уолу, ыйытала?а к?рс?лл?р. Студпрофком?а хадаарда?ан, кыратык сэмэлэммитин истэн турбут ???с куурус уола, т?тт?р?т?н, студпрофкомнары м???ттэр:
– Ээ, ол, студпрофком бэрэссэдээтэлэ Абырыырап диэн дьаабы ки?и. Эти?э т?сп?т ки?итин тута деканакка ??сэр, миэстэ баар да буолла?ына, су?аллык ол миэстэ?э киллэрэ охсубат адьынаттаах, студент б???т?н эрэйдээбит а?ай ки?и. Физматы икки сыллаа?ыта б?тэрбитэ да, физматтары т?р?т айма?ыргаабат, хатыйа сатыыр дииллэр. Ол и?ин физматтар кинини «абыраабат Абырыырап» диэн ааттыыллар…
Арай б?л??хсэн турар устудьуоннар туохтан эрэ ??рэн, са?а аллайаллара и?иллэр. Билбиттэрэ: б?г?н истипиэндьийэ биэрэллэр ???, ыстаары?а т??рт чааска ректораттан ылыахтаах. Саамай ??р??лээ?э, истипиэндьийэ 49 буолбут! Ааспыт сылга 35 эбитэ ???, онон итиччэ харчыга суоттана сылдьыбыттара быдан улааппыт. М????х а?аарын биир солкуобайынан кыайбат, ба?аам харчы! Кини кыра кылаастарга ??рэнэригэр оскуола остуора?ын хамна?а 30 эрэ солкуобай дииллэрэ, оттон холкуостаах хамна?а, дохуоттан тутулуктаах буолан, букатын кыра ???. Оттон кинилэр истипиэндьийэлэрэ хамнас са?а! Дьэ, ?ч?гэй да буолсу.
* * *
Сима эдьиийин аахха олорон эрэригэр тиийдэ, ол ту?унан дьонугар эттэ. Оттон эдьиийэ тута с?б?лэстэ.
– Эн тута уопсайга ылыллыам диэбити? дуо? Уопсай биэриэхтэригэр диэри манна т??? ба?арар олор, дьыбаан иллэ?, – диэн кэбистэ.
Истипиэндьийэлээх уол а?ыырыгар ыйга отут солкуобайы биэрэр, чэппиэр киэ?э бодобуос кэллэ?инэ уу та?ан, буочуканы толорор. Биир толору буочука нэдиэлэ устатыгар арыычча тиийэр. Лермонтов аатынан уулусса икки этээстээх мас дьиэлэрэ ма?ынан оттуллар о?охторунан тураллар. Ма?ы дьиэлээх Сэргэйдиин ким иллэ?нээ?инэн хайытан кыстыыллар. Сарсыарда чаас а?аарын курдук хааман, ??рэ?эр тиийэр, киэ?этин оптуобустанар. Сима, о?олорго олус бэрт буолан, дьиэлээхтэргэ били??итэ с?б?лэтэн олорор. Онон, т??? да?аны уопсай дьиэ?э ылыллыбатар, санаатын т??эрбэккэ, ??рэнэ сырытта. ??рэнэрин та?ынан нэдиэлэ?э ?стэ бокс сиэксийэтигэр сылдьар. Кини баар б?л???гэр ?г?стэрэ бастакы куурустар дьарыктаналлар. Биир сыл сылдьаат, быра?ааччы элбэх буолар ???. Билигин да?аны а?ыйаан эрэллэр, к???н, бастаан букатын биэс уончалар этэ. ??рэхтэрин б?тэриэхтэригэр диэри бэрт а?ыйахтара, кыахтаахтара эрэ хаалан, ?р?сп??б?л?кэ?э миэстэлэ?эр боксердар тахсаллар эбит.
К?н солото суох сырыттахха кэм кэрдии аллаах ат сэлиитинэн айанныыр диэн, с?пк? да эппиттэр. Биирдэ ?йд??б?ттэрэ Са?а Дьыллара бу тиийэн кэлбит. Сима, кэтэ сылдьыбыт халта? соно, бэйэтэ да кыччаан, тайтайан эрэр та?ас, тымныыны туппат буолбута. Хата били Покровка?а ?лэлээбит хамна?ынан истээх сон, сылаас бачыы?ка ылыммыта. Онон, тымныыны «кэл» диир ки?и сылдьар. Биирдэ ??рэ?иттэн кэлбитэ, обургу м????чч?к к??тэн сытар. Дьоно куораччытынан ыыппыттар. М????чч?г?н аспыта: сабыс са?а таба ты?а унтуу, унтуу и?игэр ийэтэ тикпит истээх ?т?л?гэ уонна сурук бааллар. Унтууну кэтэн к?рб?тэ, икки наскынан с?р?-с?п. Хара?а халлаан к???э тастаах ?т?л?ктэрэ илиигэ лып курдуктар, сон сиэбэр уган биэрэргэ табыгастаах та?ас буолуу?ук. Бу ?т?л?ктэртэн дьиэтин сыта, ийэтин сылаас тыына кэлэргэ дылы. Аны дьэ суругу аа?ар. Арыылаах дьоно этэ??э олороллор, биир сыбаайба буолбут. Ийэтэ дьиэ и?игэр тура сылдьар, а?ын астыыр эбит. «Син хаккы?наан сылдьабын» – диэхтээбит. Салгыы, эдьиийин аахха дьиэ ?лэтигэр к?м?л????хтээ?ин, ыалдьыт-хоно?о курдук сылдьыа суохтаа?ын суруйбут. Итиэннэ, киэ?э хара?а?а к?л?гээттэртэн сэрэнэн сылдьарыгар, саарбах хампаанньаларга холбоспотугар ба?арарын эппит. Ийэтэ барахсан… С?пк? да?аны суруйаахтаабыт.
* * *
Б?г?н факультет Са?а дьыла. Сима болдьоммут кэм?э тиийбитэ, а?ыйах ки?и кэлэн хаамса сылдьаллар. Аллара фойе?а бэрт дьада?ы киэргэллээх, уба?ас лабаалаах харыйа турар. Уон са?ана, ки?и элбээбитигэр музыка холбоотулар. Сорохтор ??к??гэ киирэн, шейкэлээн к??гэлдьи?эллэр, ?г?стэр таах хаамсаллар, аалы?на?аллар. Тымныы о?онньор Хаарчааналыын киирэн, бэрт кылгастык э?эрдэ тылларын ордоотоот, ??к????ттэргэ киирэн сылдьа т??эллэр уонна баран хаалаллар. Маскарааттаахтар, кимнээхтэрэ буолла, уонча ки?и киирэн ??к????ттэри эргийбэхтээн, дьээбэлэнэ т??ээт, эмиэ элэс гыналлар. Биэс с??стэн тахса устудьуоннаах факультет Са?а дьыла диэтэххэ, астыга суох. Оо, Арыылаах а?ыс кылаастаах оскуолатыгар дьиктилээхэй да?аны Са?а дьыллар буолаллар этэ! Маскараат о?остуу, быыстапка?а уру?уйдаа?ын, у?аныы, оонньууларга бэлэмнэнии, хас да к?ннээх оскуоланы киэргэтии т?б?ктэрэ с?рэхтэн с?ппэт ?т?? да?аны ?йд?б?ллэри хаалларбыттар эбит! Арыылаахха Дь?г??рэ диэн а?ара к?хт??х холкуостаах ыччат баар. Ол кини Са?а дьыл аайы ки?и ??йбэтэх маскарааттарын о?остон, о?олору ??рдэр, улахан дьону с?хт?р?р ?гэстээ?э. «Б?т??к и?э-эр!» – диэн ха?ыытыыллар. Арай, б?т??к диэ?и аа?а улахан, ки?и диэ?и б?т??к, с??рэн сохсоро?ноон а?ай тахсар. Аны, ха?ыытаан ыыра барар, адьас б?т??к ха?ыыта! Кыракыйдар, «тыыйбыан» дэ?эн, улахаттарга с?р??стэллэр. Дьэ, к?л??-??р??, с????-махтайыы б???т? буолар. Шланга?а о?о ?рэр оонньуурун холбоон, бэрт уустук, б?т??к ха?ыытын ?кч? т??эрэр тэрили о?остубут эбит. Ол Дь?г??рэ быйыл туох маскарааты о?осто сылдьарын ким да билбэт. «Айка, быйыл тохтуубун. Соло да суох», – дии сылдьар сура?а и?иллэр. Ол сылдьан, хара харах к?рб?т?нэн, хапта?ай кулгаах истибэтинэн дьикти маскараат о?остон кэлэн, ??р??н?, с????н? бэлэхтиирэ. Сима Тымныы о?онньортон ?с бэлэ?и тутара. Уопсай кэ?иинэн ааттанар биир суу кэмпиэт, бирээнньик, уру?уйун и?ин быыстапка жюритыттан бириис, ?ч?гэй ??рэ?ин уонна холобурга турар майгытын и?ин бириэмийэ тутан ??рэрэ-к?т?р?. Саргылаах Са?а дьыл салаллаахтаан кэлэрэ кэтэ?иилээх да буолара… Са?а дьыл диэн о?о саас оонньуута, умнуллубат ??р??тэ эбит. Ол кэм аа?ан, улахан ки?и буолан, бу боп-боростуойдук Са?а дьыллыы турда?а. Кырдьык, устудьуоннар диэн улахан дьон буоллахтара. Итиэннэ, биэс с??с ки?ини бу зачет, эксээмэ??э киирэр ту?угар м?хс?? са?ана ким к???л??й, тэрийиэй? Ол эрээри, Сима ??рэ?ин б?тэрдэ?инэ, учууталлаата?ына, о?олорго умнуллубат, кэрэ Са?а дьыллары тэрийсиэ?э. Хайаатар да?аны!
Сима, сылдьа сатаан баран, та?а?ын ылан, б?тэ?ик оптуобуска с??рэр.
Дьиэтигэр кэлбитэ, дьоно утуйа иликтэр. Бачча?а утуйар этилэрэ… ?ок, «биллэр сыт» кэлэр. Хостон дьиэлээх ха?аайын Сэргэй лэппэрдэтэлээн тахсар.
– Хайа, устудьуон уол, т??? бэрт дьуолка?а сылдьан к-кэлли?? – Кини муннун биир кэм ?р? сы?ар, кыра са?архай харахтара с??рэлиир курдуктар.
– На?аа буолбатах, хайдах эрэ, сууххай ба?айы курдук.
– Ээ-э, сууххай диэн ол тугу этэ?ин, до?оор? Университет дьуолката буолан баран, хайдах оннугуй, сууххай диигиний? – К?т??т, холуочуйда?ына ?г???-элбэ?и лэбэйэн барар ?гэстээ?ин Сима быйыл биллэ.
Итирик ки?ини кытта тыл аахсан ту?ата суох. М?кк??эн кэбистэ?инэ бу т??н утуйбаттар.
– Хайа, то?о к-кэпсэппэккин, туохтан ???ргэнни?? Хата, до?оор, биир эмэ кыы?ы атаарбаты? дуо?
– Ээ, суох, атаарбатым.
– Пахай! М?лт?х ки?и эбиккин. Э-эн сааскар б-би?иги, э-эн сааскар…
– Оо, ол били??эттэн атаарсыа дуо? Биэс сыл у?ун, аналлаа?ын к?рс???э. Хата, утуйуо?у? эрэ, би?иги. О?олору у?угуннараары гынныгыт, – куукунаттан эдьиийэ тахсан кэлэр.
– Ээ? Ээ, чэ, утуйан-утуйан. Хата, били аспыт б?тэн хаалла дии. Туох эмэ баар дуо, сыччыы?
– Оо, дьэ, баарын баар да, сарсыарда т?б?? ыалдьаарай?
– Эс, ыалдьыбат. Т-то?о ыалдьыа?ай? Кут.
– Зверовка ээ, онту?. Тымныйдахха туттуллуо диэн ууран сытыарбытым. Булкуйдаххына сарсыарда т?б?? ыалдьаарай диэн этэбин.
– Ии, чыычаа?ыам! Кэм миигин харыстыы с-сылдьаахтыыгыан? Ч-ч-чэ, биир к-кырыылаах ыстакаанна к-кут. Ону и?эн у-утуйуом.
Хата Сэргэй б?г?н ?т?? санаата киирбит киэ?этэ эбит. Ол ыстакаанын кытта т??? у?уннук лэбэйэ олорбута биллибэт, утуйбут этэ.
Тохсунньу ортото бастакы куурустар сыра-хара б???н?н эксээмэ??э киирэллэр. Т??рт эксээмэни этэ??э туттардахтарына, бастакы семестри сабан, олунньу ортотун диэки каникулга барыахтаахтар. Долгутуулаах бастакы эксээмэннэр бу тирээн кэлэллэр.
Са?а Дьыл ?р?б?ллэригэр «собуоттанан» хаалбыт Сэргэй и?эн кэлэрэ, буоккалаах кэлэн, дьиэтигэр и?эрэ ?ксээн барда. Сарсыарда арбы-сарбы туран, балык миинин биитэр о?урсу кэнсиэрбэ уутун и?ээт, ?лэтигэр барар. К?н устата ч?л?гэр т??эн, киэ?э ама ки?и кэлэр эрээри, арыгы ылан кэлэр. Киэ?э аайы «Чэ, бу киэ?энэн б?т??м, б?тэ?игим эрэ», – диэн эрэннэрэр. Сарсы??ытыгар эмиэ арыгылаах кэлии, киэ?эни супту и?ии, т??н?н утуйан биэрбэккэ лэбэйии. Эдьиийэ хайдах тулуйаахтыыра буолла? Сима Сэргэй маннык и?эрин билбэт эбит. Саала?а утуйа сытан у?уктан кэллэ?инэ, куукуна уоттаах, Сэргэй тугу эрэ лэбэйэ, кими эрэ са?ара олороро и?иллэр. Ардыгар эдьиийиниин эти?эр, са?арсар дор?оонноруттан у?уктар, эдьиийин а?ынара с?рдээх. Айа?алыы сатаан, «бу мин олорорбун с?б?лээбэт буолла?а дуу» диэн санаталыыр. Кэлин киниттэн и?нэрэ, утуйа сатыыр уолга киирэн, лэбэйэрэ элбээтэ.
Биир к?н, дьиэтигэр олорон, кэниспиэгин арыйан, бэлэмнэнэ сатыыр да, уутун т?р?т хамматах, ?й?гэр туох да хатаныа суох. Аан туман ?гэннээбит. Уонча хаамыы та?ыгар ки?ини да к?р?р уустугурбут. Массыыналар ара?ас уоттарын холбоон, аатын эрэ сыылаллар, туормастыыр тыастара ки?и куйахатын тыытан, кыычыгырыыр. Сима хаамтар хааман, мантан оптуобус ???с тохтобулугар баар икки сыл олорбут интэринээтигэр тиийэр. Устудьуоннуо?уттан манна сылдьа илик эбит. Б?г?н да?аны манна кэлэр санаата суо?а, атахтара а?аллылар. Кэлбиччэ, киирэ сылдьыахха.
Интэринээккэ уларыйыы баара к?ст?бэт, барыта уруккутунан. Уол к?р?д??ргэ хаамыталыыр. Бу дии, кинилэр тапталлаах к?м?с ньээкэ уйалара. Арай билигин манна олор диэтиннэр? ?ч?гэй да буолуо эбит. Кырдьык, сэбиэдиссэйгэ киирэн, ыйытала?ан к?р?мнэ? Евгения Федоровна к?м?л????, быстах ханна эрэ кыбытыа дуо? Сима, бэл тиритэн кэлэр, ол эрээри, хорсунун киллэрэн, то?суйан, сэбиэдиссэйгэ киирэр, Евгения Федоровна уурайбыт, кини оннугар нууччалыы эрэ са?арар саа?ыра барбыт саха дьахтара кэлбит. Интэринээт иитээччитэ, устудьуон кэлбитин истэн, утары олоппоско олороругар, хайдах ??рэнэ сылдьарын кэпсииригэр к?рд?ст?.
Уол хайдах уопсай дьиэ?э ылыллыбакка эрэйдэммитин, ыалга, аймахтарыгар кыбыллан олорорун, ыала олус кыара?астарын (к?т??тэ арыгылыырын кэпсээбэтэ), ыал кинини ылан кэби?эн, бэйэлэрэ да эрэйдэммиттэрин кэпсиир. Т?м?гэр, манна, интэринээккэ, кинини быстах кэм?э олордор сатаныа дуо диэн ыйытта.
Ити кэм?э иитээччи Альбина Михайловна киирдэ.
– Ой, Сима! Какими судьбами? – кини к?рс????ттэн ??рэн, са?а аллайар.
– Иитиллээччи?, уопсай дьиэ?э ылыллыбакка, проблемаланан кэлэн олорор. Манна олорду? диэн к?рд???р. Ол хайдах сатаныай, интэринээт – сабыылаах тэрилтэ.
– Даа, манна о?олору кытта сатаммат. Ол эрээри хайдах эрэ к?м?л???р суолу к?рд??ххэ. Бу Сима? ??рэ?эр олус дьо?урдаах, олус ?т?? санаалаах ки?и. Хайдах к?м?л????ххэ с?б?й?
– Университекка к?рд???? суруйан т??эрэбит дуо, оччо?о?
– Оннук к?рд????н? бары биэрэн эрдэхтэрэ. Миэстэ барыта туолан турда?а, баччаа??а диэри. Арай би?иги били Евгения Федоровна олорбут каморкатын биэрдэхпитинэ? К?л???э ньээ?кэ?э баар буолуохтаах.
– Арай бэрэбиэркэ кэлэн, тутан ыллын?
– Бэрэбиэркэ сылдьыбыта дии, сылга иккитэ кэлээччилэрэ суох этэ. Кэллэхтэринэ да?аны, ити каморканы астаран к?р??чч?лэрэ суох. Ха?аайыстыбаннай, хлам хо?о буолла?а.
– Чэ, арай оччотугар олордоо инибит. Но эн уопсай дьиэ?э анньы?а сырыт, быстах кэм?э эрэ олордобут.
– Ба?ыыбалары?! Уопсайга миэстэ к?рд?? сылдьабын, олус кэлэ-кэлэ ыйытала?аммын, ардыгар м???ллэбин да?аны.
– Чэ, ладно, олорон эр. Туолка, Унаарап, бииринэн, арыгы испэккин, икки?инэн, атын устудьуоннары а?албаккын, ?с???нэн, электроплитка, чаанньык холбоммоккун. ?йд??т???
– ?йд??н-?йд??н…
– Альбина Михайловна, бу уолу тус эппиэккитигэр ыла?ыт, бэрээдэгин к?р???т.
– Эппиэппэр ылабын, Симаны эрэнэбин. Чаанньыгы к???ллээбэппит дуо? Ханна а?ыа?ай?
– Суох-суох! Чэ, б?тт?б?т. Ханнык да?аны электроприбору холбообот, категорически. Ити розеткалар ха?ан тардыллыбыттарын, ха?ан ?р?м??ннэммиттэрин Айбыт Та?ара билэр…
– ?ч?гэй. И?итти?, Сима? Чэ, бардыбыт.
Каморка та?ырдьанан ааннаах. Быйыл кы?ын ки?и киирэ сылдьыбатах, хаара м?лб?й сытар. Ньээ?кэтигэр, тетя Шура?а киирэн, кэпсэтэ-кэпсэтэ, чэйдээн баран, кочегарка?а с??рэн тиийдэ. Дьээдьэ Афоняттан чох ба?ар тимир к?рдьэ?ин уларсан а?алан, аан иннин хаарын ыраастаата.
Каморканан ааттанар бу кыракый хос сэбиэдиссэй кэбиниэтин кытта быыса?ар. Курдат сылдьар ааннаах, онто каморка ?тт?ттэн к?р?ч??г?нэн эрэ хатанар эбит. Биир орон, биир кыра остуол, икки олоппос эрэ арыычча батан тураллар. Кыра билиитэ о?охтоох. Ок-сиэ, бу ыт уйатын са?а хоско Евгения Федоровна барахсан икки сыл олордо?о! Саа?ын тухары ??рэх эйгэтигэр ?лэлээбит, о?о аймах кутун туппут ки?и. Оччотугар, проспекка дьэндэ?эр ванналаах, туалеттаах таас дьиэлэргэ кимнээх олороллор? Бу куоракка олорор дьиэ тиийбэтэ, бада?а, с?р?н кы?ал?а эбит. Оттон кини, табаарыс Унаарап, физмакка киирэн, дьиэтэ-уота суох учуутал буолаары м?хс? сырытта?а. Тутуу инженерин ??рэ?эр киирбэккэ, сыыстарбыт дуу? Бу ?йд??т???нэ, то?о учуутал ??рэ?ин талбытын ?ч?гэйдик бы?аарар кыа?а суох эбит. Оттон, а?ата учуутал буолан, билэрдии киирдэ ини. То?о эрэ физмакка киирэргэ турунан кэбиспит…
«Бог весь знает, когда они установлены» аатырбыт розетка, выключатель, хос со?отох лаампатын патрона сабыс-са?алар, электропроводка эмиэ отой са?арбатах, соторутаа?ыта тардыллыбыт. Евгения Федоровна олорбут хо?о маннык кыратын кинилэр билбэт этилэрэ, биирдэ эмэтэ киэ?э т?л?п????э киирдэххэ, бу хос диэкиттэн ы?аарыламмыт луук, хортуоска сыта кэлээччи. Уол сэбиэдиссэйин кытта аан бастаан хайдах билсибиттэрин санаан, сонньуйар.
К???н, интэринээккэ киирэллэригэр ылаттаабыт сэбиэдиссэй барбыт, са?а сэбиэдиссэй кэлбит ??? диэн и?иллэр. Ол уруккулара быстах биир ый солбуйбут эбит. Кыырыктыйан эрэр будьур?ай баттахтаах, киэ? арылхай харахтаах са?а сэбиэдиссэй Евгения Федоровна бастаан олус кытаанах педагог курдук к?ст?б?тэ.
Биир киэ?э оскуолаттан олус аччыктаан кэлэн, (иккис смена?а ??рэнэллэр) ту?унан дьиэлээх остолобуойдарыгар тэбинэллэр. Ас биэрэр ааннара сабыылаах. А?ыллыахтаах кэмэ балачча ааспыт, то?о эрэ аспаттар.
– А?ы?-а?ы?, хойутаатыгыт!
– Умираем с голоду! – уолаттар ааны то?суйан лабыгыраталлар.
И?ирдьэттэн харда мэлигир.
– А?ы? диибит дии! – Сима ааны тэбэн «л??» гыннарбытын ?йд??б?кк? да хаалар.
Дьэ, и?ирдьэ айдааран турбаттар дуо! «Тэптигит» – хайа?а?ынан к?р?н турбуттар эбит. Биир дьу?уурунай кыыс, аспакка, аан б?тэй эти?э турар. Ол кэм?э балачча кыы?ырбыт сэбиэдиссэй киирэн кэлэр. Иккис кыыс анараа, та?ыттан киирэр аанынан с??рэн тахсан, сэбиэдиссэйгэ ??с?б?т эбит. Куорат интэринээтэ икки этээстээх икки мас дьиэлээх: кыргыттар уонна уолаттар куорпустара. Манна нуучча, саха итиэннэ араас омук о?олоро олороллор. Иккис н??мэрдээх оскуола?а а?ыллыбыт физика-ахсаан кылаас о?олоро, оройуонтан кэлбиттэр бу интэринээккэ ылыллыбыттар. Сима к?рд???нэ, нууччалар олус айдааннаахтар, эти?ииктэр, аны бу хобуоччу эбиттэр…
Сэбиэдиссэй, ?рд?к? кылаас о?олоро бэрээдэккэ, култуура?а холобур буолуохтаахтарын, кыралары к?р? истэ-сылдьыахтаахтарын оннугар, подача аанын атахтарынан тэбиэлии сылдьаллара сиэргэ баппатын этэн туран, ким тэппитин ыйытар.
М???ллэ турар т??рт уол сирэй-сирэйдэрин к?рс?лл?р.
– Мин… – Сима к??мэйэ хатан хаалбыкка дылы.
– Эн, эн ким?иний?
– Унаарап Симабын.
– Подача аанын атаххынан тэпти?? Би?иги эйигин интэринээттэн та?ааран кэби?иэхпит.
– Тэптэ дуу, о?уста дуу?
– Би?иги бары то?суйбуппут, – дии охсор табаары?а Ваня.
– Суох, ону ыйыппаппын. Унаарап охсубута дуу, тэппитэ дуу?
– Ну, стукнул, кулаком… – Ваня иэдэстэрэ кытарар.
– Унаарап, тэпти? дуу, о?усту? дуу?
– Тэппитим… – Сима олох буорайан турар.
Дьэ, хаарыаннаах интэринээтиттэн к?тт? бы?ыылаах. Саат.
– Унаров, эйиигин кытта ту?унан кэпсэтиллиэ. А?ылык кэнниттэн миэхэ киириэ?, онно кэпсэтиэхпит! – сэбиэдиссэй тимирдийэн хаалбыт са?ата и?иллэр.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70614019) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.