Читать онлайн книгу «С. Сатарова: Ноокат билимканасы биринчи бойдон кала берет. Келерки миллениумга саякат» автора Замирбек Өсөров

С. Сатарова: Ноокат билимканасы биринчи бойдон кала берет. Келерки миллениумга саякат
Замирбек ?с?ров
Акыл э? биринчи улуттук байлыкка айланганда, айлана-ч?йр?б?зд?г? бардык жумуштар акыл менен башталып акыл менин б?т?п, мурда уктаган айыл-кыштактарыбыз интеллектуалдык байлыктын сырын, сандыгын ачып, массалык т?рд? ойгоно баштаган болсо – не деген э? сонун, э? бийик долбоорлор иш ж?з?нд? аткарыла баштайт анда!

С. Сатарова: Ноокат билимканасы биринчи бойдон кала берет
Келерки миллениумга саякат

Замирбек ?с?ров

© Замирбек ?с?ров, 2024

ISBN 978-5-0062-8433-3
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

Баш с?з ордуна
Ажайып нерсе ж?н?нд? жазылган ажайып чыгарма

Силердин колу?арга таланттуу жазуучуларынын бири – Замирбек ?с?ровдун жа?ы китеби тийип турат. Буга чейин бул автордун уч китеби жарык к?рг?н. «Элинор Ригби» аттуу фантастикалык повесть кыргыз жана орус тилдеринде 1992-жылы Ош мамлекеттик басмаканасында басылган жана быйыл ошол эле жерден «Аргасыз бизнес» аттуу сатирико-фантастикалык пьеса тираждалды. Бул жа?ы китебинде да Замир-иним журналист жана фантаст катары ?з?н?н буга чейин ачылбаган сырларын бизге тартуулап жатат. Китеп эки бири бирине тыгыз байланышкан б?л?кт?н турат. Биринчисин ЭЖИАД соопчулук фондунун демилгеси менен алыскы тоолуу аймакта алгачкы уюштурулган Ноокат мектеп-лицей билимканасы ж?н?нд? журналисттик изилд??, очерк т?зс?, экинчи жарымы фантастикалык новеллага берилген. Эки чыгарма те? азыр биздин к?з?б?зд? болуп жаткан педогикалык реформанын, анын келечек ?ч?н ?т? зарылдыгынан от алып, жалындап пайда болууда.– Ноокат билимканасы бул сонку кылымдын кыргыз мектеби, —дейт бул китептин автору. – Эгерде ?лк?б?зд?, алыскы тоолуу аймактарда, ушул сыяктуу 40 мектеп-лицейлер пайда болсо, анда тарыхый кыска м??н?тт? эле, 10—15 жылдан кийин, ?лк?б?з аябай зор жетишкендиктерге ээ болушу м?мк?н. Ал эми 100—200 жыл ?ткен со? Кыргызстандагы э? алыскы тоолу айыл-кыштагы жазуучунун экинчи б?л?г?нд? ке?ири чагылдырылган келечектин зор, ажайып шаарына айлануусу ыктымал. Кыскасы, биринчи б?л?г?нд? мектеп-лицей ж?н?нд? ке?ири с?з болсо, экинчисинде анын келерки кылым ?ч?н зор мааниси жана таасири к?рк?м, фантастика т?р?нд? чагылдырылып, уникалдуу китеп жаралды десе болот. Ажайып нерсе ж?н?нд? ажайып жазылган чыгарма менен жазучууну да, жа?ы типтеги кыргыз мектептерди уюштурган ЭЖИАД Фондунун кызматкерлерин да – китептин негизги каармандарын куттуктап, аларга келечекте албан ийгиликтерди каалаймын чын ж?р?кт?н,

Даир Асанов,
Улуу Ата-Мекендик согуштун Баатыры, генерал-майор.
(бул комментарий китептин биринчи басылып чыгышына, 1995-ж. Бишкек ш., жазылган)

«Адамзат канткенде о?олот?» —
деген суроого жооп берген китеп

Автор азыркы к?нд? ар бирибиз ?ч?н ?зг?ч? маанил?? болгон билим жаатындагы к?йг?йл?рд? чеч?? жана адам баласын дайыма т?йш?лт?п келген, «адамзаты канткенде о?олот?» – деген маселенин канчалык де?гээлде маанил?? экенин белгилейт.
Китептин биринчи б?л?г?нд? Ноокат районунун Кара-Таш айылындагы «Ноокат билимканасы» мектеп-лицейи тууралуу, билим алган окуучуларга коюлган талаптар ошондой эле окуучулар ?ч?н т?з?лг?н э? сонун шарттар ж?н?нд? маалыматтар жазылган. Бул мектеп-лицейинин окуучуларынын жетишкендиктери, олимпиадаларда дайыма же?иштерге ээ болуп, каалаган жогорку окуу жайларга ?т?? м?мк?нч?л?кт?р?н? ээ болгондорун окуган адам с?й?н?т. Окуучулардын ушундай жакшы жетишкендиктерге ээ болуусуна албетте, мыкты мугалимдердин салымынын зор экендиги талашсыз. Мындай оор т?йш?кт? мойнуна алып, жыйынтыгына к?з? жеткен жаш илимпоздор менен педагогдор бул ийгиликке жетиш?? ?ч?н эчендеген кыйынчылыктардан ?т?шт?.
Улуттук Илимдер Академиясынын м?ч?-корреспонденти Азрет-Алий Боташев шакирттеринен «Ноокат билимканасы» тибиндеги 40 мектеп-лицейлерди Кыргызстандын алыскы тоолуу аймактарында уюштуруп бер??л?р?н талап кылууда. «Ар-бир райондо жок дегенде бирден лицей с?сс?з болушу керек, антпесек таланттарыбыз ?с?п-?рч?б?й жок боло берет» —дейт илимпоз. Азрет-Алий Боташевдин келечекти к?р? билген стратегиясын жакынкы ?збекстан жана Казахстандын кээ бир райондору дагы колдоп, ?зд?р? дагы иш ж?з?н? ашырып башташкан.
Албетте, ЭЖИАДдын алдыга койгон максаттары мактоого татырлык. Лицейдеги тоолуу аймактардан келген окуучуларга англис тилин мыкты ?йр?т?п, кыргыз элинин маданиятын, ?рп-адаттарын да биргеликте окутуусу жакшы к?р?н?ш.
Лицейдин алгачкы директору Саадат Сатарованы мыкты педагог, уюштуруучу катары гана билбестен, окуучуларга жасаган жылуу-жумшак мамилеси, таланттуу окуучуларды колдоп, туура жолго багыттаган ?зг?ч? сапатка ээ, окуучулардын талантын ача билген к?р?г?ч даанышман катары да билсе болот. Саадат Сатарова лицейге келгенден сегиз ай ?тп?й лицейде окуган окуучулардын 70% (8 класстан тартып 11 класска чейин) англис тилинде эркин с?йл?п калышы жогорку к?рс?тк?чт?рд?н бири. Бул лицейде иштеген ар бир мугалимдин таланттуу, ?з ишин мыкты билген адис экендигинде шек жок. Замандын талабына ылайык, окуучулардын логикалык к?з караштарын ??рч?т?? максатында, кээ бир предметтердин айкалыштырып окутулушу мактоого татырлык.
Материалдык базанын т?м?нд?г?, жатакана, имарат, окуу корпустарынын талапка ылайык келбегени сыяктуу к?йг?йл?р келечекте чечиле турган маселелердин бири болуш керек.
Келечекте Кыргызстандын тоолуу аймактарына 40 мектеп-лицейи ачылса, республикабыз жылына 600д?й д?йн?л?к де?гээлдеги мыкты адистерге ээ болот экен.
Лицейдин дагы бир ?зг?ч?л?г?, окуучулардын кандайдыр бир ?н?р?н?, шыгына, ж?нд?м?н? жараша окутуу. Таланттарды издеп табуу. Келечекте сапаттуу адистерди жаратуу.
?м?рзак Мамаюсуповдун айтуусунда, бул лицейлердин Кыргызстан боюнча системасын уюштуруп, т?рт негизги максатын белгилейт. Алар: балдарды тарбиялоо, д?йн?л?к де?гээлдеги кадрларды даярдоо, элдин биримдиги жана башка ?лк?л?рд? жашаган улутташтар менен байланыштарды т?з??.
Кыргызстандын билим бер?? системасын ?н?кт?р??г?, тоолуу аймактардагы окуучулардын талантын ачып, туура багытка жол к?рс?т?п, ?з билгендерин аянбай жанын ?р?п, талыкпай эмгек кылган инсандарыбыздын жасаган эмгектеринин ?з?р? кайтат деп ишенсе болот. Жан дили менен эмгектенген педагогдордон билим алган лицейдин б?т?р??ч?л?р? келечекте Кыргызстанга зор салымдарын кошкон, кыргыз эли сыймыктанган мыкты инсандардан болорунда шек жок.
Китептин экинчи б?л?г?: Галлей кометасы. Жылдыздар канышаасы.
Бул б?л?мд? 76 жылда жер планетасына бир к?р?н??ч? Галлей кометасына Акыл деген баланын саякаты тууралуу. Акылдын Галлей кометасынан жердеги ?з?н?н кичинекей Кызыл-Суу айылынын 2138-жылдагы абалын к?р?п суктанганы. Азыркыдай баткак, ча? баскан, эски ураган ?йл?рд?н ордуна за?гыраган бийик имараттардын, кооз салынган мектеп, китепканалардын салынышы Акылды тамшандырат. Кызыл-Суунун ажайып таза абасы, Диснейлендге окшогон балдар паркы, автоматташтырылган тратуарлар, бассейн, стадиондор баланын оюн бурат. Демек ушундай жашоо м?мк?н экенине ынанды. Шумдуктуу 22-кылымдын электроникасы, пионерлер ?й?н?н экинчи кабатында жайгашкан «келечектин ке? залы» баланын жан д?йн?с?н? абдан чо? таасир калтырат. Жылдыздар канышаасы Акылга зор компьютерлерди к?рс?т?п, мугалим окуучуга ?йр?тк?нд?й, ар бир кызыккан нерселерин т?ш?нд?р?п берет.
Баланын к?з карашы ?зг?р?п, жакшы жашоо дагы, жаман жашоо дагы адамдардын ?з колунда экендигине к?з? жетет. Баткакка малынган Кызыл-Сууну о?доонун жолу – жакшы окуу, тартипт?? болуу, ийгиликтерге жетиш?? экендигин т?ш?н?т. Ар бир инсан билим де?гээлин к?т?р?п, к?п окуп, ?з мекени ?ч?н пайдалуу иштерди жасаса болорун билет. Ар бир предметтин канчалык де?гээлде маанил?? экенине баа берет. Ал эми акылга акыл кошкон, билимди тере?детип ?йр?тк?н, туура жолду тандоого багыт берген мугалимдин орду канчалык маанил?? экендигине ынанат. Жакшы билим алган окуучулардан мыкты адистер чыгып, келечекти жакшы жакка ?зг?рт??г? болорун ?з к?з? менен к?р?т. Баткакка белчесинен баткан айылды да, адамдарды да билимдин к?ч? менен э? бир сонун жаркыраган жашоого алып кел?? м?мк?н экенин т?ш?н?т.

Камилла Шаршекеева,
Кыргызстан агартуу системасынын экс-министири, АУЦАнун негизд??ч?с?.

Алысты к?р? билген адамдар тууралуу баяндама

Бул китеп эки б?л?мд?н турат. Биринчисинде кыргыз мектебинин жа?ы модели тууралуу автор баян кылып, анын маанисин талдап, экинчи б?л?кт? д?йн?л?к де?гээлдеги агартуу система биздин жашообузду кантип ?зг?рт? ала турганын «Галлей кометасы» атындагы илимий-фанттастикалык эмгекте оюн чагылдырат. Негизи бул китептин жарымы Кыргызстандын агартуу системасынын жылдыздарына арналып, аягы асмандан т?шк?н жылдыздын аныктамасы, алыскы келечектин батасы менен б?т?т. Бул китептин ?зг?ч? баалуугу мына ушунда. Автор алысты к?р? билген адамдардан болуп, Кыргызстандын мыкты мектебин жараткандар менен биргеликте, Жер ж?з?нд? кылымда бир жолу келип кеткен Галлей кометасы, Жылдыздардын канышасы коштоосу менен бул жашоонун э? татаал маселелерине жоопту бер??г? аракет кылды.

Бегалы Тагаев,
философиялык илимдердин доктору, КМУУнун профессору.

Аалам менен сырдашууга,
кыргыздын мыкты мектебине арналган китеп

Планеталар аралык байланыш… Аалам менен Аламдын байланышы… Улуу Жараткан менен Адамдын байланышы…
Глобалдык теманын ?ст?н?н ишт??г? аракет жасаган белгил?? жазуучу Замирбек ?с?р?вдун чыгармачылыгы мектеп окуучуларынын комета менен бирдикт?? иш-аракеттерин 1995-жылдары с?р?тт??с? б?г?нк? к?н? фантазия эмес экендигин белгилегим келет. Конкретт?? айтканда: ?з?мд?н – Бегалиева ?м?рб?б?н?н Улуу Жараткан, Эр Манас жана планеталар менен байланышуусунун далилд?? фактылары.
Алар: 1) тилдин кыя кесилиши аркылуу Улуу Жараткан жана Манас Д?йн?с?н?н редакцияланып, дайын т?рд? жиберилип жаткан жазуулары, ырлары; 2) Планеталар жана жылдыздар менен кыймыл-аракеттер аркылуу, тил аркылуу к?р?н?? ачык т?рд? баарлашуу.
Чындыгында к?з к?р?н?? Планеталар жана жылдыздар менен байланышуу ж?р?п жаткан доордо жашап жаткан мезгилдебиз. Андыктан, жазуучу Замир ?с?ров менен Ноокат райондук планетардык мектептин окутуучулар жамаатына, келечект?? мектеп окуучуларына планетардык масштабдагы ийгиликтерди багынта беришине тилектешпиз.

?м?рб?б? Бегалиева,
философ, акын, манасчы, дизайнер, саламаттык сактоонун ардактуу кызматкери, Кыргызстан Жазуучулар Союзунун м?ч?с?.

Замирбектин китебине болгон ой толгоолор

Жазуучу, акын, журналист Замирбек ?с?ров чыгармачылык жолунда уламдан улам к?чт?нг?н ке?ири кыялдагы позитивд?? к?з караш изин таап келет.
Жаратмандын жараткан чыгармалары окулуш ыраатына келгенде атайын даярдык менен барууга туурадай (?) … Бир караганда табышмактуудай сезилген к?р?н?шт?р к?р??г?с? бар адамдарга даана к?р?н? баштайт. Жаратманда алга жетелеген алдыга умтултуучу процесс жашап турат.
К?п жылдык журналисттик жолунда Замирбек ?с?ров чындыктын ?з?г?н издейт. «Ноокат билимканасы» тууралуу документалдуу эмгеги билим бер??д?г? ?з?кт?? проблемаларды ачууда ийне жибине чейин ачууга барган. Ийгиликти жаратуучулардын келечект?? аракеттерин дыкаттык менен анализдеп, салмак баасын берип жазып чыкканы байкалат.
Ал эми, ак ыр (акростих) коштолуп туруусу алган теманы ого бетер байытып, кошумча палитрадагы жандуу боектор менен коштолгондугу аркылуу кызык. Автор жылдыздарга саякаты ?з?нч? чо? к???л бурууга арзыйт. Дайыма изденгич чыгармачыл инсан, адамзатын космостук билим де?гээлине к?т?р?л??г? ?нд?йт. Жылдыздарды аралап саякат куруу миссиясы, ой ж?г?рт??н?н апогейине к?т?р?лт?т. Билими жогору эл, дайыма бийиктикте жашаарын таасын белгилеп, улут ?ч?н болгон толгон интеллектуапдык жогорку сапатын жазуучулук потенциалында ачып берген. Аталган китебинде Замирбек ?с?ров поэзиядагы илимий техникалык ?н?г??-прогрессти чагылдырууну баштаган новатор жа?ычыл автор экендигин далилдеди.
Замирбек ?с?ровдун чыгармасына жогорку баа бер?? менен келечект?? ойлору ишке ашып, жарык к?р? турган китеп эли журтубузга алымдуу, окумалдуу болсун! Алдыда дагы дагы зор зор ийгиликтерди жарата беришине тилектешбиз.

Муратбек Рысбеков,
акын, Кыргызстан Жазуучулар Союзунун м?ч?с?.

Бул жашоодо к?п нерселерди ылдам эле о?досо болот

Автор эки тилде – кыргыз жана орус тилинде жазган жазуучу жана акын, саясый журналист катары коомчулукка ке?ири таанылган чыгармачыл инсан. Кыргыз тилине, кыргыз мектебине жана Кыргызстандын келечегине арналган бул китептеги байкоолор, ой-толгоолор, жыйнтыктоолор кыргыз окурманга пайдалуу болот, себеби автор чындыкты жашырбай, жымсалдабай ачык жана так айтып к?нг?н адам, ошол эле убакта кетирилген катаалардын о?доо жолдоорун даана к?рс?т??г? аракеттенет. Бул жашоодо к?п нерселерди ылдам эле о?досо, баткакка батпай эле суурулуп чыгууга болот деген идеяны сунуштайт.

Дуйш?н Керимов,
«Кыргыз тил» гетизинин редактору, Кыргызстан Жазуучулар Союзунун м?ч?с?.

Кыргызская школа – залог свободы страны

Надо создавать современную кыргызскую школу на уровне мировых стандартов.
Без этого не будет возможным никакое развитие. Книга актуальна именно этим обстоятельством – опытом и достижением одной кыргызской школы в горном аиле. Когда все 2000 школ страны поднимутся на такой же уровень, тогда можно будет сказать, что будущее Кыргызстана и ее свобода надежно защищены.
Валерий Яковлев,
президент общественного фонда «Борьба за мир»

Звездная ночь Сагитариуса

Я хотел бы обратить на такую особенность этой книги, которая в целом посвящена звездам на Земле и на Небе. Такое ошущение, что автор пригласил нас сесть за невероятно щедро накрытый дасторкон, который ощеломляет предлагаемыми явствами. Чего только тут нет!? Особенно поражает финальная часть повествования, в которой идет обращение к космосу. Небо и Вселенная являются неотъемлемой частью нашего бытия, вдохновляющие и озарящие нас своей звездной красотой, своими безграничными секретами и огромными энергиями, и возможностями. В целом, я потрясен данной книгой, как если и в самом деле вслед за автором совершил путешствие в далекое будущее Кыргызстана и нашей планеты, и космоса. И спасибо особое писателю, что открыл для меня Сагитариуса.

Женаалы Камбаралиев,
журналист, директор телекомпании «Азия-ТВ»

Улуу ийгиликтер али алдыда

Убагында Кыргызстандагы алыскы тоолуу аймактарда талантуу кыргыз балдарлары ?ч?н 40 заманбап билимканаларды уюштуруу – бул чын эле улуу демилге болгон. Бул максат толук бойдон ишке ашырылбаган болсо да, ?лк?б?зд? бирин-серин «Ноокат билимканасындай» мектеп-лицелердин пайда болушу жана алардын алгылыктуу иш алып барганы, к?пт?г?н ийгиликтерге жете алганы мактоого арзыйт. Ар бир инсан, чыныгы адис же залкар жаран орустар айткандай штучный товар эмеспи, ошондуктан «Ноокат билимканасынан» 30 жылдан бери чыгып жаткан атуулдарбыбыз акыры Кыргызстанды к?пт?г?н албан ийгиликтерге алып келишет деген ?м?тт?б?з.
Назаркул Жоошбаев, журналист.


Китептин алгачкы басылып чыгышынын биринчи бети. 1995-жыл.

Ноокат Билимканасы: Келечекке саякат

Алыскы тоолуу мектептерди д?йн?л?к стандарттагы
окутуунун де?гээлине жеткир??

Урматтуу окурман! Мындай бийик талапты коюуга биздин бугунку турмушубузда негиз барбы же жокпу? Ошого жараша акылыбыз, т?ш?н?г?б?з жана м?мк?нч?л?г?б?з жетишерликпи же бул ж?н эле курулай кыял, к?к мелжиген ?пк?су жок фантазиябы? Алыскы элеттик жергебиздин балдары ?з айыл-кыштактарында жашап, ошол эле т?рт тарабы тоого курчалган жерден окуп д?йн?л?к стандарттагы к?рс?тк?чт?рг? жакындаган орто билимге ээ болуша алабы? Тайсалдабай айтканда, д?йн?л?к сапаттуу билимге чабан, дыйкандардын мыкты балдар-кыздары жетише алабы? Же мындай престиждуу окутууга Оксфорд, Париждерге ж?н?т?л?п жаткан жала? гана улуу жазучуулардын, президенттердин, банк м?д?рл?р?н?н, бакыйган акимдердин балдары татыктуубу? Ал эми токсон тогуз пайыз башкалары, асыресе т?рт тарабы тоо менен курчалган айылда ?суп жаткан жаштарыбыз, ата-энелеринин жардылыгынан, тубаса таланттарына карабай, мындай окутуудан обочо калышабы? Ошол таланттарын бапестеп ?рч?тп?й т?б?л?к кой-малдын артынан ж?р?п ?м?р с?р?ш?б??
Жок, урматтуу окурман, окугусу келген адам каерде болбосун, э? сонун, сапаттуу билимге ээ боло алат экен, биз деле ?з?б?з мындай мектептерди айыл-кыштактарыбызда ?з к?ч?б?з менен ачууга, ишин жандандырууга кудуретибиз жетишерлик экен, ал турсун мындай мектептерди элет жерде ачуу – биздин турмушубуздун э? бир зарыл, к?йг?йл?? иши, учурдун негизги талабы экен.
Себеби, бул «номер бир» проблемабызды чечмейинче, бул багытта зор иштерди аткармайын, биздин коом эрте?ки рухий жана материалдык жетишкендиктерден куру калганы бышык. Ошондой эле жер-жерлерге б?л?н??д?н, трайбализмден, айыл менен шаардын ортосунда к?ч?п бараткан ажырымдан, карама-каршылыктардан кутула албайбыз.
Мына ушундай бийик жана адал максатты Кыргызстанда уюшулган «Эркин Жаш Ишкер Адамдардын Достугу» аттуу соопчулук фонд (ЭЖИАД) ?з?н?н негизги багыты деп билет. Бул фонд башынан эле ?лк?б?зд?г? бизнесмендерди, илимпоздорду, жетекчилерди, кыскасы, б?г?нк? эл агартуунун оор абалын т?ш?нг?н педагогторду, кайдигер эмес инсандарды, «натыйжасы ондогон жылдардан кийин билин??ч?» агартуу системасынын реформасына жогорку баа берген, ага инвестициялардын зарылдыгын баамдаган атуулдарыбызды бириктирет.
ЭЖИАДтын уюштуруучулары болуп Кыргызстандын улуттук Академиясынын Математика институтунун илимий кызматкерлери, физика-математикалык илимдердин доктору, профессор, Академиянын м?ч?-корреспонденти Азрет-Алий Боташев, Математика институтунун ага-илимий кызматкери, физика-математикалык илимдердин кандидаты Омурзак Мамаюсупов жана физика институтунун ага-илимий кызматкери, техника илимдердин кандидаты Абдисалам Чылымов катышышкан. Булардан тышкары учредительдердин арасында «Асаба» партиянын активдуу м?ч?с? жана жетекчилеринин бири Майрамбек Чекиров, борборубуздагы «Хен-Фен» банкынын кызматкери Каныбек Абдыкадыров, «Чыгыш» аттуу кичи ишкананын жетекчиси Асылбек Чолпонбаев жана Амирбек Усмановдор бар.
?зунун техникалык, илимий, материалдык жардамы, координациялоосу астында ЭЖИАД буткул ?лк?б?з боюнча алыскы тоолуу айыл-кыштактарында талантуу балдар ?ч?н физика жана математика багытында 40 лицей-мектептерди ачууну долбоорлоп жатат. Б?г??к? кунд? ?лк?б?зд? ондогон мындай лицей-мектептер негизделип жатат десек жа?ылышпаган болобуз.
Биринчи натыйжалар эле э? жакшы, ал турсун та? каларлуу дегенге арзыйт. Бул лицейлердин жанданышы менен коомчулугубузда таптакыр жа?ыча, мурда болбогон психологиялык ситуация пайда болууда. Элеттик жергебиз ушунчалык келечектеги потенциалдуу ломоносов, пушкин, ахунбаев, табышалиев, юдахин, айтматовдорго бай экенине, лицейдин алгачкы т?ш?м?н?н, жетишкендиктеринен байкап, к?з?б?з ачылып жатпайбы! Аларды бириктирип, интенсивд?? окутууга ылайыктуу шарт т?з?п берсе? эле болду, бири бири менен эрегишип, абдан тез ?с?п, жетилип чыгышат экен.
Ноокат районундагы Кара-Таш айылындагы «Ноокат билимканасы» аттуу мектеп-лицей ушул типтеги мектептердин э? алгачкысы. 1993-жылы биринчи б?т?р??ч?л?рд? чыгарышкан. 18 улан жана кыз. Алардын баары, бири калбай, ?з к?ч? менен ?лк?б?зд?н жогорку окуу жайларына ?т?ш?п, б?т?шк?н. Айрымдары бир эле кезде 2—3 институт, университеттерге ?т?ш?п, э? ылайыктуусун тандап тере? билим алышууда. Райондук, областтык, республикалык предметтик олимпиадаларга катышканда да дайыма же???ч?л?рден болушат. Математикадан болобу, физикаданбы, географияданбы, англис тилиненби – айтор, бардык предметтерден к?чт?? болуп чыгышат. ?тк?н экинчи выпуск бут баары жылдагы б?т?р??ч?л?р да республикабыздын жогорку окуу жайларында окуп жатышат.
Англис тилинде лицеисттердин басымдуу к?пч?л?г? – 8-класстан тартып 11 класска чейин – кадимкидей эркин с?йл?ш? алышат, айрым окуучулар бул тилде ыр, а?геме жазууга да аракеттенишет. Ал эми ?з эне тилинде билимкананын бардык балдар-кыздары ыр жазышат. Жазгандарын бири бирине окуп, окуткан эжеке-агайларына, экологияга, д?йн?г?, илимге, ата-энеге арналган берметтей таза, тунук ойлорун, аруу сезимдерин эмитен эле кадимки профессионал акындарыбыздан калышпай чагылдырып бере алышат.
Лицейдин директору Саадат Сатарованын айтканына караганда билимкананын негизги максаты, элине, мекенине мыкты кызмат кыла алган инсандарды жаратуу, азыркы замандын оор, татаал проблемаларын т?ш?нг?н, аларды чеч??г? ж?нд?мд??, ?м?р бою далалаттанган, билимд?? атуулдарды тарбиялоо. Бул бийик максатарды к?зд?п лицейде тере?детилген программа боюнча математика, физика, англис тили сабактары ?тк?р?л?т.


1995—жыл. Бишкек. Ноокат Билимкананы колдоочулары: (солдон о?го) китептин автору Замирбек ?с?ров, журналист Назаркул Жоошбаев, ишкер Абдисалим Чылымов, агартуучу Омурзак Мамаюсупов, IT-менеджер Нурбек Имакеев, агартуучу Саадат Сатарова.

Биринчи этап
Ноокат билимканасы кантип пайда болду? Мындан 20 жыл мурда, 1975-жылдары, Кыргызстан илимдер Академиясынын м?ч?- корреспонденти, математика илимдердин доктору Азрет-Алий Боташев Кыргызстандын университет, институттарын жаныдан б?т?рг?н 20 эн мыкты б?т?р??ч?л?рд? (математика жана физика адистиги боюнча) Новосибирск шаарындагы атагы алыс кеткен университетке жана башка СССРдин илим борборлоруна стажировкага, аспирантурага академик М. И. Иманалиевдин колдоосу менен ж?н?тк?н.
Бул б?т?р??ч?л?рд?н басымдуу к?пч?л?г? Кыргызстандын алыскы айыл-кыштактарынан болушкан. Алардын арасында Ноокат районундагы Чечме-Сай айлында туулуп-?ск?н ?м?рзак Мамаюсупов да бар эле. Баса, анын атасы да, Шеран-ака, адистиги боюнча математик, к?п жылдар бою мектепте иштеп, бир катар сонун адисттерди тарбиялап берген. Азыр бул киши пенсияда, айылдын эн-бир урматтуу, кадыр-барктуу аксакалдарынын бири.
«Силердин э? биринчи максаты?ар – деп Азрет-Алий Боташев ?з?н?н окуучуларын, шакирттерин алыскы сапарга узатып катуу эскерткени алиг?нч? ?м?рзактын эсинде, – ошол илимий борборлордун астындагы талантуу балдар ?ч?н уюштурулган физика-математикалык мектептин окутуу системасын бардык жагынан тере? изилдеп келгиле. Мына ушул нерсеге биринчи кезекте к???л бургула. Кийин аспирантуураны б?т?р?п, ?з жерлери?ерге кандидат, доктор болуп кайтканы?арда, дал ошол Новосибирсктеги калыптанган, б?тк?л д?йн?г? д??г?р?г?н таланттуу ?сп?р?мд?рд? даярдоо системасын ушуерде, ?з???рд?н мекени?ерде, Кыргызстанда ке?ири т?з?п бер??г? жарай турган болгула» – деген илимпоз-аксакал.
Азыр ошол жаштардын б?т бары физика-математика илимдердин кандидаттары болуп, кээ бирилер докторлукка да жетишип республикабыздын институт, университеттеринде ийгиликт?? иштен жатышат.
Алардын арасынан ?м?рзак Мамаюсупов алгачкылардан болуп Новосибирскте тере? изилдеп, ?йр?нг?н?н ?з жергесинде ишке ашыра баштады. Айтмакчы, бул багытта Новосибирскке баргандан мурда да ?мурзактын айрым тажрыйбалары болгон эле. 1974-жылы ал ?з?н?н бир тууган иниси Маккамбай эк??л?п (Маккамбай дагы физика- математика илимдердин кандидаты, азыркы убакта Ош мамлекеттик университетинде ага окутуучу болуп иштейт) математика жана физика боюнча адистештирилген кружокту уюштурушат. Ошол кружок кийинчерээк адистештирилген класска айланып, жетекчилигине мектепте иштеген математик Каныбек Матисаев дайындалган.
Демек, студенттик жылдардан тартып бул эки бир туугандын максаты бир болгон айылдык таланттуу балдар-кыздар ?ч?н тере? билим бер?? системасын куруп беруу, алардын бактына д?йн?л?к стандарттагы мектептерди ошол эле айыл жерде уюштуруу болгон. Ушул эки зирек, арканды ?з?н таштаганды билген жигиттерибиздин мээнети, тынбай изден??с? аркылуу Кыргызстандын алыскы тоолуу айылдарынын биринде таланттуу балдарды, жана ошондой эле таланттуу, адис мектептерде иштей ала турган мугалимдерди, тандал-иргеп, тарбиялап алуу системасы акырындык менен курула баштады десек болот.
Чындыгында максат абдан оор, т?йш?кт?? эле, аны иш жузуне ашыруу ?ч?н к?п к?ч, энергия сарпталышы керек болучу. А бирок мындай энергия бул бир туугандарда жана Чечме-Сай айылынын тургундарында бар болгон экен.
Баса, бул системаны курушабыз деп, буларга чейин бир нече кыйын педагогдорубуз бар болгон, б?т ?м?р?н ошого арнап, ?з ?й-б?л?с?н?, балдарына колу жетпей д?йн?д?н кайгылуу ?т?шк?нд?р да жок эмес. Алардын арасында Сокулук районунда иштеген педагог Жунусов Турсунду (?з? Совет районунан болгон) жана Ала-Букада ?м?р бою кызмат ?т?г?н (?з? Сузакта туулган) Пазылбек Жуманазаровду ?зг?ч? айтып кет??г? туура келет. Эк?? те? республикабыздын мыкты педогогдорунан болушуп, элет жерде физмат мектепти уюштурабыз деп, бул оор ишке чексиз берилгендигинен эрте кетишпедиби – бири рак оорусунан запкы жеп, бири трибунада депутаттардын алдында доклад окуп жатканда, кыргыз мектебинини учурдагы оор абалы туралуу, ж?р?г? жарылып. Бул эки агайды те? ?м?рзак жакшы билген, аларды ?з?н?н насаатчысы катары баалайт жана алардын ишин улантууну ?з?н?н ?м?рл?к парзындай к?р?т. Ошол эле убакта ?м?рзак ал агайлардын кетирген кемчиликтерин ?з?н?н иш тажрыйбасында кетирб??г? аракеттенет. Мыкты мугалимге мыкты шарт т?з?п бериш керек, ишке да, ?й-б?л?с?н? да к???л бурууга, бардык жактан бактылуу болууга булар татыктуу болбогондо ким дагы болмок? Чынын айтканда ЭЖИАДтын куруп жаткан системасы бул элеттик талантарыбызга к???л буруу, аларды бактылуу кылууга аракет, системд?? мамиле десек, жа?ылышпайбыз.
Бул эки агайды тен ?м?рзак жакшы билген, аларды ?з?н?н насаатчысы катары баалайт жана алардын ишин улантууну ?зунун ?мурлук парзындай к?рет окшойт. Ошол эле убакта ?м?рзак ал агайлардын кетирген кемчиликтерин ?з?н?н иш тажрыйбасында кетирб??г? аракеттенет. Мыкты мугалимге, мыкты шарт т?з?п бериш керек, ишке да, ?й-б?л?с?н? да к?н?л бурууга, бардык жактан бактылуу болууга булар татыктуу болбогондо ким дагы болмок. Чынын айтканда ЭЖИАДтын куруп жаткан системасы бул элеттик талантарыбызга к???л буруу, аларды бактылуу кылууга аракет десек, жа?ылышпайбыз.
Мындай аракетке элеттик балдар да, аларды тарбиялап ?ст?р?п жаткан мугалимдер да ?зг?ч? муктаж экенин биздин тоолуу ?лк?б?зд? жашагандарыбыздын арасында кабарсыз адам болбогон чыгар – баардыгы эле билген элет жеринини турмушу абыдан оор деп, а бирок куру с?зд?н конкретт?? ишке, ошол элеттик адамга, мектепке жардам берели дегендерин арасынан биринчи иретте ЭЖИАДтын демилгесин, анын ишинин найтыжасын тарых ?з? к?рс?т?т деп мен ишенемин.

?м?рзак Мамаюсупов:
– Кыргыз элинин 80 пайызы айыл жерде жашайт. Ошондо да алардын арасынан басымдуу к?пч?л?г? алыскы тоолуу аймактарды мекендешет. Демек, ошол элет жерге, алыскы тоолуу аймактарга негизги басым жасабасак, кыргыз элибиздин улут катары калыптаныша да, маданиятыбыздын ?н?г??с? да абдан оор, онтойсуз абалда калышы айдан ачык. Мунусуз эч кандай реформалар биздин жерибизде ишке ашпайт. Эртенки к?н?б?з, келечегибиз алыскы тоолуу аймактарда т?пт?л?п жатат. Ошол айыл-кыштактарда тарбияланып ?ск?н балдарыбыз эрте? кандай болушса, кайсы жакка бурулушса биздин турмушубуз да ошондой болот, ошояка бурулат. Демек, периферияга, провинцияга к???л?б?зд? ?зг?ч? б?лм?й?н, эмгегибиздин негизги векторун ошол жактагы проблемаларды чеч??г? багыттамайын, жалпы абалыбыздын онолушу да к?м?н. Муну биринчи кезекте эске тутуп ж?р?ш?б?з абзел. Биздин ?лк?б?зд?н спецификасы да, ?зг?ч? кыйынчылыктары да ушунда. Кыргыз элинин маданияты да, агартуу системасы да г?лд?г?н болсо ошол элет жерден г?лд?й баштайт. Башкача болуу м?мк?н эмес.
Баса, Каныбек Матисаевди адистештирилген класстын окутуучусунун де?гээлине жеткир?? ?ч?н ?м?рзак аны менен биргелешип бир катар жылдары иштеген, нечен жолу борборго математика институна атайын курстарга чакырып, ал турсун Новосибирскке да стажировкага ж?н?тк?н. Муну айткан себебим, лицейде иштей ала турган мугалимдер да атайын ?з?нч? даярдоо окуудан, переквалификациядан ?т?ш? ыктымал. Ансыз лицей лицей боло албайт. Келечектин мектеби с?сс?з т?рд? окуучуну да, окутуучуну да тынбай окутууга, билим де?гээлинин жогорулатууга мажбур кылат. Бул ?зг?ч? биздин элеттик мугалимдерибиз ?ч?н маанил?? иш. Алар менен тынбай, системд?? т?рде иш алпармайын, шаардын мугалимдеринин де?гээлине эч убакта алардын билгенин к?т?р? албайбыз да. Ал эми лицейде иштейм деген мугалимдер шаардык мугалимдерден да к?чт?? болууга тийиш. Антпесек, лицейдин ачуунун кажети барбы?

Акыры жыйынтыгы жаман болбоду. 1984-жылы адистештирилген класстын алгачкы б?т?р??ч?л?р?н?н басымдуу к?пч?л?г? (80 пайызы) жогорку окуу жайларына ?т?ш?п окуп калышты. Алардын арасында б?г?нк? Ноокат билимканасында иштеген жаш физика предметинин мугалими, 1991-жылы Оштогу пединститутту кызыл диплому менен б?т?рг?н Тургунбай Жунусов да бар болгон. Дал ошол адистештирилген класста иштеп, к?п тажрыйбаны математик Мукушалы Мамарасулов да ала алган, азыркы мезгилде Ноокат билимканасынын негизги адисттеринин бири болуп жетилип
Ушинтип, кадам артынан кадам, кудум ийне менен кудук казгандай алыскы элет жерде так илимдерге шыгы, ж?нд?м? бар балдардын ?з?нч? окуу системасынын пайдубалы негиздене баштаган.
Чечме-Сай айылындагы «Ноокат билимканасы» аттуу лицей тибиндеги ?з?нч? мектеп 1989-жылы ачылды. Бул лицейди ачууда алгачкы дем??рч?л?рд?н жана спонсорлордон айылдын атактуу адамы, б?тк?л ?лк?б?зг? таанымал улакчы Аманбаев Жумабай палван болуп берди. Азыркы мезгилде бул киши Чечме-Сай колхозунун башкармасы болуп, лицейге болгон жардамын улантууда, мыкты окуган балдарга ?з?н?н атындагы стипендияны ыйгарып, картошка менен лицейдин ашканасын камсыз кылып, к?м?кч? чарбаны ?н?кт?р?? максатында 3 гектар суулу жерди б?луп берип, техника тарабынан тейлеп. Бул кишиден тышкары башка спонсорлор да бар болгон, негизи бул идеяны жергиликт?? калк да, райондук элге билим бер??н?н жетекчиси да (Абдрахманов Калмамат), райондук ке?ештин терагасы да (ал кезде бул кызматта Абдураимов Эшболот иштеген) жылуу кабыл алганы иштин ийгиликт?? уланышына жакшы шарт т?з?п берди десе ашыкча болбойт. Кандай нерсени баштаба, бардыгы ушул маселеге такалат эмеспи. Айлана-ч?йр? бардыгын акыры чечет, мыкты идеяны колдосо колдойт, эгерде жалпы коллективдик акыл-эси ошого татыктуу болсо, ал эми т?ш?н?г? тар, карангы ч?йр? э? сонун башталыштын да ?з?р?н к?р? албайт, э? мыкты баласынын кендирин кесип, шагын сындырат эмеспи.
18 чымыны бар баланы район боюнча катуу сынактан ?тк?р?п, тандап лицейдин алгачкы сегизинчи классы т?з?лг?н эле ошондо. Бул балдар ?ч?н Чечме-Сай айылындагы Кара-Таш орто мектептин бир корпусун толук б?л?п беришет. ?ч маал жылуу, сапаттуу тамак менен окуучуларды камсыз кылып, ошол эле корпустун ичиндеги жатаканаларга жайлаштырып, айыл жердеги чарбалык иштерден бул балдарды толук бошотушат.
Ошол окуу жылында эле райондук олимпиадага Ноокат билимканасынын балдары катышып бардык предметтер боюнча биринчи орунду ээлеп келишкен.
Ошол к?нд?н тартып б?г?нг? чейин лицеисттер райондук, областтык жана республикалык олимпиадаларында дайыма жен??ч?л?рд?н болуп жатышат. Жыл сайын 18 бала катуу сыноо, конкурстан ?т?п Ноокат билимканасына кабыл алынат. Б?г?нк? к?нд? ошентип окуучулардын жалпы саны 82-ге жетти. Алардын жарымы жергиликт?? балдар-кыздар, калганы Ноокат районунун башка айылдарынан терилип келишкен. Акыркы жылдары башка райондордон да, ал турсун Кызыл-Кыя, Ош, Бишкек шаарлардан да келип бул лицейде тере? билим алып жаткандар пайда болууда. Алардын арасында мурда орус мектептеринде окуган балдар-кыздар да бар. Лицеистердин мындай район, область ал турсун (со?ку мезгилде) республика боюнча «курамалыгы», ар-ар жерлерде ?з?нч? тарбияланып, тили, психологиясы, ???-т?с? менен айырмаланып бирге ынтымак жашаганы да э? мыкты кошумча тарбиялык жагдайды т?з?п жаткандай сыяктанат.
«Лицейдин балдар, ата-энелер арасындагы авторитети ж?н?нде мындай эле бир к?р?н?ш баса белгилеп берет. Билимканага ?т?м деп, бир жылдык подкурска илешип окуган кээ бир балдар, маселен, К?т?рм? айылынын тургуну Каныбек Абаралиев, подкурстун жазында болобу, кышындабы 5—6 чакырым аралыктан сабактарына лицейге басып келип билим алууда. Лицейге ?т?п окугандардын арасында да мындай, «ж?рг?нч?л?р» жок эмес. Алардын биринин да окууга кечигип келген к?нд?р? болбогон, себеби подкурста бир жыл окугандардын арасында да лицейге ?т??ч? конкурс бийик ар-бир ?ч подкурсниктен бир?? гана лицеист боло алат. Ал эми жалпы конкурс болсо со?ку жылдары бир орунга 15—20 талапкерлер туура келип, кээде 30-га чейин к?т?р?л?т. Мына ошондуктан лицейге ?т?? институтка ?т?? менен барабар болуп, элдин жалпы кызыкчылыгын арттырып жатпайбы. Бул жерде балдарды агай-эжекелер мыкты тарбиялап, д?йн?л?к де?гээлде окутуп, кийин институт-университетке ?т? турган мезгилде да балдар менен кошо шаарга барып, аерде жайлаштырып, экзаменге киргизишет. Эгерде кайсы бир проблема пайда болсо, ошол жерде эле чеч??г? аракеттенишет. Жоопкерчилик деген мына ушундай болот окшойт.
Ошол эле убакта республикабыздын бардык орто мектептери оор мугалимдердин кризисине чалдыгып, мектепти биротоло таштагандар к?нд?н к?нг? ?с??д?. Мугалимдердин да, окуучулардын да арасынан – адистигинен айрылып, коммерцияга, алып-сатарлыкка берилишип, базар, рынокторубузда сагыз, тамеки, арак сатып к?н к?рг?нд?р? канча. Балдарыбыз болсо к?ч?д? калып, ар-т?рд?? хулиган, арамза адамдардын тузагына т?ш?п абалыбыз ого бетер татаалданып жатпайбы. Мектепте окуган к?нд?р? да кыргыз мектебинин мугалимдеринин ж?нд??мс?зд?г?н?н, сабакты ?т? супсак, машиналдуу т?рд? ?тк?рг?нд?г?н?н, биздин балдарыбыз билимден таптакыр к???л? калып, к?ч?г? эле карашып калышпадыбы.

Билимкананы материалдык жактан камсыз кылуу ?ч?н лицейдин астында Талант кичи ишкана тибиндеги атайын фонд уюштурулган. Бул коммерциялык структуранын негизги максаты – лицейди байытуу, алардын м?ч?л?р? бизнеске активд?? аралатырып, тапкан акчасынын к?б?н окуучулардын муктаждыктарына жумшашат. Жогоруда айтып кеткенибиздей лицейдин 3 гектар жери бар, аерде ж?г?р? менен картошка ?ст?р?л?т. Лицейдин астында ?з?нч? коммерциялык д?кен да ачылган. Мындан тышкары лицейдин туруктуу спонсорлору да, учур келгенде материалдык жардамын аяшпайт. Маселен, 25 майда, акыркы конгуроо салтанатына катышкан коноктордун арасынан райондук «Сельхозхимиянын» жетекчиси А. Эгембердиев билимкананын жерин ?зд?шт?р?? ?ч?н эки тонна химиялык жер семирткичтерди тартуулап, тийишт?? техниканы да иштее маалында берип турган.

Ошондой эле «Намеда» аттуу биргелешкен мекеме (директору А. Пратов) 300 литр солярканы б?л?п берген. Ошол эле к?н? райондук айыл-чарба башкаруусунан 500 сомго к?ркем китептер белек катары лицейге тартууланган. ?км?т тарабынан да жардам берил??д?. Лицей элге билим бер?? б?л?м?нд? интернат катары катталып, тиешел?? каражатты алып турат.
Кыскасы, бул лицейдин материалдык базасы, анын ичинде мугалимдердин алган айлыгы ?км?т тарабынан да (мугалимдердин орточо айлыгынын де?гээлинде), «Талант» фонду жана спонсорлордун жардамы аркылуу да кошумчаланып негизделинет. Мына ошондуктан лицеисттердин тамагы да сапаттуу, мугалимдердин айлыгы да ж?н?к?й мектептерге салыштырганда эки-?ч эсе жогору, а бирок ошого жараша биердеги окутуучулардын жаны тынбай иштегени да бар. Эртеменен саат сегизден кечке жуук, саат тогузга чейин лицейден чыгышпайт. Негизги иш – балдарды интенсивд?? т?рд? окутуу, аларга тере? билим бер??, сабактан бош мезгилде чарбалык жумуштар, курулуш, уюштуруу иштери к?т?п, – кыскасы, мугалимдердин нагрузкасы арбын.
Балыкчыда дал ушундай уюшулуп жаткан лицейдин астындагы фонд т?з?л?п жатканда, шаардын атактуу, кадыр-барктуу адамдары, бизнесмендер, директорлор жыйналышка чогулуп, бир к?нд? эле рекорддук сумманы (50 ми? сомду) соопчулук фондтун эсебине которуп беришти. Дал ошондой Кочкордо да Турдакун Усубалиевичтин демилгеси аркылуу тез убакта айылдын аткаминерлери жыйналып, бул иштин жергиликт?? элге ?т? керектигин бат эле т?ш?н?ш?п «Калыгул» фондун уюштурушту, ?н?кк?н эл бат эле иштин пайдасын к?р? алат эмеспи, керект?? чыгымдарга моюн сунуп. Бул жагын эске алганда т?шт?г?б?зд?н кадыр-барктуу аксакалдары да, жалпы эл-журту да бир аз каша?дыгын к?рс?тк?н?н ачык эле айтып кетишибиз абзел. Ноокат билимканасы ма?дайында жайгашканына карабай, анын келечек ?ч?н зор маанисин сокур адам да к?р?п турган чакта, ошондо да, Ноокаттан башка аймактарда дале болсо алгылыктуу жылыштырдын байкалбашы албетте ?к?нд?рб?й койбойт. Нарын, Ысык-К?лд?н ?з?л?р? келишип ЭЖИАДтан керект?? маалымат алып жатса, т?шт?кт?н кээ бир райондоруна ?з?н барсан да эч кандай жыйынтыгы чыкпай жатканы, аердеги адамдардын чабандардан тартып акимдерге чейин ?з?н?н жеке кызыкчылыгынан башка эч нерсени ойлогусу келбегени кимдин гана жалынын ?ч?рб?с?н, кимдин гана шагын сындырбасын! Эки-?ч ми? сомду район боюнча лицей учун жыйнай албай, ал эми ошол эле убакта он эсе, ж?з эсе к?п суммаларды ар-т?рд? аш-тойлорго, мааракелерге, юбилейлерге чачып жатканыбыз акылга сыя турган нерсеби?

Ноокаттагы эксперименталдык лицей ?з?н толук актап, бул жакшы ж?р?лг?н?н, кыймылдын келечеги кен экенин лицей менен таанышып кеткендин баары айтышат.
Анын негизинде жана топтолгон бай тажрыйбасында ?лк?б?зд?н жаш илимпоздор менен педагогтордун бул зор кыймылынын 2-этабы иш ж?з?н? ашып жатат.

Экинчи этап
Кыргызстандын тоолу аймактарында 40 мектеп-
лицейлерди уюштуруп бер??.

Кыргыз элине жакын тууган болгон карачай элинин мыкты ?к?л? Улуттук Илимдер Академиясынын м?ч?-корреспонденти Азрет-Алий Боташев чындыгында ?лк?б?зд?н бакыты ?ч?н жаралган экен. Бул акылы терен инсан эми колунан ?с?п жетилген шакирттеринен Ноокат билимканасы тибиндеги Кыргызстандын алыскы тоолуу аймактарында 40 мектеп-лицейлерди уюштуруп бересинер деп талап коюп жатат. Ар-бир райондо жок дегенде бирден лицей с?сс?з болушу керек, антпесек таланттарыбыз ?с?п-?рч?б?й жок боло берет деп.

Кыргызды басмырлаган ?н?к?т

К?пч?л?к ата-эненин
бизде калыптанган адаттагыдай,
?суп жетилип бараткан балага,
анын баскан-турганына
к???л?н чындап б?л??г?,
анын жан д?йн?с?нд?
эмне болуп жатканын,
кандай кыйынчылык, азаптарды
башынан ?тк?р?п жатканын —
мунун баарын ата-энелер этибарга албай,
жашап к?нг?н мындай нерсеге кызыкпай,
баланын иши баланыкы деп,
тарбия иштерин баарын мектепке жумшап коюп,
?з?н ?з?л?р? алдашып.
Ушинтип ата-энелер, улуулар
?з иши менен алпурушуп,
?з проблемаларынан баш к?т?р? албай,
кызмат, карьера, байлык,
тууган менен катышка, аш-тойлорго баш-оту менен берилип,
жашоодогу э? негизги, э? кымбат, э? асыл байлыкты,
т?б?л?кт?н булагын, башатын,
эрте? эле келечекке умтулуучу ракетаны —
?з баласынын тагдырын
унуткарып коюшат ата-энелер,
кудум кыргыз тилин, мектебин, маданятын унуткандай,
же баласын кара ишке жумшап,
андан башка эч нерсеге ?йр?тп?й,
жаралган болот дагы бир Кыргызстанда
тачка т?ртк?н жигит базарда,
же мекенинен алыс кетип, таштап алтын жерин,
чочко багып б?т?н элде,
пол жууп, туалет казып,
эптеп к?н к?р?п ?з?н таппаган адамдай,
кыдырып б?тс?? да ааламды,
чыга албай баягы эле абалдан.
Ошентип к?нд?н к?нг?.
к?р турмуш, тириликтен баш к?т?р?лб?й
калат баланын тагдыры жер т?л??до, к?з жаздымда,
ачылбаган г?л, жазылбаган ыр, айтылбаган сыр о?д??
уланып мындай чабалдык муундан муунга,
«ак с??к» адамдын баласы учуп ааламга,
кедей-дыйкандын тагдыры ?т?п эски арабада.

Б?г?нк? к?нд? ушинтип Азрет-Алий агайдын «наполеондук» стратегиясы аркылуу Кыргызстандын туш тарабында 15 физика-математикалык багытындагы лицей-мектептер т?з?л?п, мыкты балдар менен мугалимдерди тандоо астында ?з ишин баштады десек болот, дагы бир нечеси жа?ы окуу жылдын башталышына чейин уюшулушат. Ал тургай республикабыздын сырт жагында да, Казакстандагы Кыргызстанга чектеш райондорунда бул ?лг? ке?ири тарап, ушул принципте айылдык казак лицейлер пайда болууда, ?збекистандын кыргыздары да лицейдин идеясын жылуу колдоп, ?з жерлеринде билимканаларды ачууга, Кыргызстандын Академиясынын математика институту менен тыгыз байланышта ишт??г? аракеттен??д?.
Кыскасы, Азрет-Алий Боташев менен ?м?рзак Мамаюсупов кыялданган 40 лицей келерки эки-?ч жылда эле т?з?л?п, кудум Ноокат билимканасындай жандуу иштеп калышына тере? ишеним бар.
Эгерде сиз дагы, окурман, педагогиканын азыркы оор абалына кайдигер эмес адам болсо?уз, эгерде сиз дагы ?з???зд?н туулган айыл-кыштагыныздын эрте?и ж?н?нд? бушайман болсо?уз, балким сиз дагы айылы?ызга мындай лицей-мектепти ачып берги?из келээр? Балдары?ыздын келечегине, журту?уздун бактына. Анда сиз менден сурашы?ыз ыктымал: «Лицейди уюштуруу ?ч?н биринчи ирээтте эмнеден баштоо керек? Кимге кайрылабыз? Кантип окуучуларды, мугалимдерди тандайбыз? Кайсы жактан материалдык каражаттарды жана техниканы, илимий жардамды к?т??г? болот?»
Ми? уккандан к?р? бир к?рг?н жакшы дегендей, Ноокат билимканасына чыгымданып барып келгени?ер э? жакшы болмок, ошондой эле Бишкектеги «ЭЖИАД» соопчулук фондунун офисине кайрылса?ар бул тууралуу ке?ири маалымат ала аласы?ар. Анын дареги жана телефондору бул китептин башында келтирилген. Мен дагы ?з?м к?р?п т?ш?нг?н?мд? силерге жеткир??г? аракеттенемин.
Лицейди ачкандан мурда, аны колдоочу фонд с?сс?з т?з?л?ш? ыктымал. Ноокатта бул фонд жогоруда айтканыбыздай «Талант фонду» деп, аталат. Кадамжай районундагы «Келечек» мектеп-лицейин «Исфайрам» фонду колдойт.
Фонд т?з?лмей?н, ал турсун ?з?н?н коммерциялык иштерин баштамайын лицейдин чындап т?з?л?ш? да к?м?н. Жаш таланттарды ?ст?р?? ?ч?н далай мээнет жана каражат сарпталышы абзел. Балдарды жылуу тамак, жатакана, ?з?нч? окуу кабинеттер менен камсыз кылуу, ошондой эле аларга тере? билим берген мугалимдерге айлыгын к?т?р??, ар-т?рд?? семинар, конференцияларды, олимпиадаларды материалдык жактан каржылоо – мунун баары, албетте, о?ойго турбайт, мунун баары фондтун милдетине кирет. Кыскасы, фондтун ишин мыкты бизнесмен башкарса э? жакшы болот. А фонд ачылуу ?ч?н эмне кылуу керек? Фонд бул кадимки эле эч кимге к?з каранды эмес кичи ишкана тибиндеги коммерциялык структура, ?з?н?н м??р?, бланкалары, жергиликт?? банкта эсеби ачылат. Ошондуктан биринчиден фондтун уставдык фонду чогултулуш керек. Маселен, «Исфайрам» фонду уюшулуп жатканда Кара-Д?б?, ?ч-Коргон, Майдан, Чавай айылдарынан 300 педагогикага кайдигер эмес адамдар чогулуп, ар бири 5—10 сомдон ?з ч?нт?г?н?н чыгарып, ортого салышкан, 2500 сом топтолгон, ушуну менен фонд мыйзамдуу т?рд? негизделди. Демек, лицейди ачуу ?ч?н, фонд уюштуруш керек, а фондту уюштуруу жергиликт?? элдин макулдугуна байланыштуу болот.
Лицейлердин астындагы фондтордун коммерциялык иштерин координациялоо максатында, ошондой эле м?мк?нч?л?к болгондо техникалык жана финансалык жардам кылуу ?ч?н Бишкекте жогоруда бир нече жолу атап кеткен «ЭЖИАД» соопчулук фонду т?з?лг?н. Мындан тышкары, лицей-мектептердин системасын ?н?кт?р?? ?ч?н «Мугалим-инвест» аттуу эл аралык холдинг корпорациясы да уюштурулууда. Ушул эки инициативдуу уюм аркылуу Бишкекте лицейлердин жана алардын астында т?з?лг?н фондтордун ишин координациялоо максатында атайын борбор т?з?лг?н. Ал борбор учун тиешел?? оргтехника (компьютер, факс жана башкалар) сатып алынып, бул аппаратураны иштете алган жогорку квалификациядагы персонал болунуп берилген.
Илимий жактан болсо лицейлердин ишин УИАнын астындагы математика институту жана жа?ыдан уюшулган эл-аралык педагогикалык академия (МАПН) тейлейт. МАПН келечекте лицейлерде иштеген окутуучулардан илимдердин кандидат жана докторлорун даярдап бер??г? багыт алмакчы.
МАПНдын уюштуруучуларынын арасында ЭЖИАДтын жетекчилеринен тышкары Кыргызстандагы белгил?? илимпоздор жана педагогтор Д. Асанов, академик Измаилов, Р. Ачылова жана башкалар бар.
«Бул система к?ч?н? чындап киргенде 40 лицей-мектептер ар-ар жерлерде т?з?л?п, аларга ?збекстан, Казакстандагы лицейлер да кошулуп ?з? аткарган грандиоздуу ишин жала? гана айылдык таланттуу окуучуларды д?йн?л?к стандарттагы билим бер??, тарбиялоо менен чектелбей, ?з?б?з к?р?п жаткандай ошол эле алыскы тоолуу айыл-кыштактардын жашоочуларын чыныгы бизнеске акыл-эст??, цивилизациялуу т?рд? аралаштырууга к?м?кт?ш болуп берет. Бул «тарбиялоо иштери» да ЭЖИАДтын пландарында бар. Анын глобалдуу системасы аркылуу алыскы тоолуу аймактардагы лицейлер бири-бири менен ар-т?рд?? жактарынан тыгыз байланышып, Бишкектеги борбордон координацияланып чет элдик жа?ылыктарга убагында бардыгы кабардар болуп, ошол тоолу аймактын ар-тараптуу ?н?г?? жолуна мыкты м?мк?нч?л?к, шарт-жагдай т?з?л?п жатпайбы. Окуучулар да, мугалимдер да, ата-энелер да бардыгы «д?йн?л?к стандарттагы» чо? ишке аралашууга, тынбай, ?зг?лт?кс?з ар-тараптуу, к?п кырдуу билимге эгедер болууга, ?з?н?н к?н?мд?к турмушун кескин т?рд? жакшыртууга ушул лицейлердин ажайып системасы аркылуу ке?ири жол ачылып жатпайбы.
Качан, кайсы убакта, ким силерге дагы ушундай сунуштары менен кайрылып келген, урматтуу элеттик калын эл-журт? Эзелтен мектеп, лицей ачылса да с?сс?з т?рде ири шаарларда ачылып, аерде жала? гана чо?дордун былтыйган балдары окуп ж?рб?д?б?? Окуганда да орус тилинде окутуп, ?з эне тилинен, маданиятынан улуттук ?рп-адаттарынан биротоло айрылган адисттер, жетекчилер, илимпоздор козугарындай жайнап, элибизге пайдасынан зыяны кеп болуп жатпадыбы? ЭЖИАДтын силерге кайрылганы, урматтуу тоолуктар, бул ?з? кыргыз элинин тере? урматтонун белгиси. Анткени, улуттук маданиятыбыз да, илимибиз да, келечегибиз да силердин колу?арда эмеспи.

Кылымдын ?з?кт?к чындыгы

Орус тилди жоготсо? – Россияны жоготкон болосу?, англис тилинен айрылса? – бул д?йн?н?н т?рт тарабынан, Батыштан, анын технологияларынан айрыласын, арап, фарси, кытай тилдерин билбесе? Чыгыш д?йн?д?н кабарсыз болосу? – ал эми кыргыз тилин жоготсо? – б?т баарын, Ааламды жоготосу?.
Бул ж?н эле поэзиялык метафора эмес, бул – так илимдер тарабынан абдан кылдат далилденген улуу чындык болот.
Анткени эне тил акылдын т?р?н?н, биздин подсознаниебизде сакталып жаткан чексиз ааламдын байлыктарынын, катылган сырларынын ачкычы, башаты, уюткусу, катализатору, эбегейсиз ?з?кт?к (ядролук) энергиянын кампасы болот.

Билимкананын канатын к?т?рг?нд?р
Кандай гана адамдар акыркы бир-эки жылда Ноокат билимканасына келип, анын балдары менен таанышып, окуу процессине катышып, чын ж?р?г?н?н мугалимдерге ?з?н?н ыраазылыгын билдирип кетпеди! Аскар Акаев, Чынара Жакыпова, Абдыганы Эркебаев, Аскар Какеев, Турар Койчуев, Америка, Европа, Турциядан келген коноктор, окумуштуулар, ал эми жергиликт?? мугалимдерди айтпай эле коелу… Ноокат билимканасы б?г?нк? к?нд? Кыргызстандын педагогдорунун меккесине айлангансып, к?н сайын бул жерде семинар, конференция, жолугушуулар ?тк?р?л??д?. Мунун бары албетте лицейдин педколлективи ?ч?н кошумча кыйынчылыктарды туудурбай кое албайт, ошого карабастан билим жана тажрыйба алуу ?ч?н келген конокторду чын ж?р?кт?н тосуп, аларга жардам бер??д?н аянышпайт. Болгон убакты минут сайын чектелип зарыл иштерге пландалган болгондо да, келген конокту урмат, сый менен тосууга, анын визити ал ?ч?н максималдуу пайдалуу болуусуна аракеттенишет. Бул дагы ?з?нч? лицеисттер ?ч?н чо? мектепке айланууда. Мугалимдердин саны чектелген болгондуктан, конок кутуу церемонияларына окуучулар да с?сс?з кошулат. Бул жагынан алганда билимкананын балдары шаардык балдарыбыздан кескин турде айырмаланып турушат. Шаардык балдар, асыресе элитардуу мектеп-лицейлерде билим алып жатышкандар таптакыр конокту тосуу, узатуу деген т?ш?н?кт?рд?н айрылып калышкан эмеспи, дулдуюп эле турушкандан башка эч нерсеге жарабай. Алардын билими тере? болгондо да, орус, англис тилдеринде сайрап с?йл?г?нд? билишкенде да – мунун бардыгы анча деле баалуу эместей сезилери бышык, эгерде баланын улуттук тарбиясы жок болсо. Айыл жердеги балдарыбыз болсо, бул жагынан шаардыктардан кыйла маданияттуу болгону менен жалпы билиминин чабалдыгынан, кругозорунун тардыгынан уткарып жатышпайбы.

Ал эми Ноокат билимканасынын балдары эки тараптын мыкты касиеттерине ээ болушуп, ал турсун билим жагынан, ошол эле англис тилди Бишкектеги спецшколалардын окуучуларынан жакшы ?зд?шт?р?п, так илимдер ж?н?нд? айтпай эле коелу, ошол эле убакта баягы эле татынакай айылдык балдар бойдон калышы – мына ушул к?р?н?ш, туугандар, биздин доорубуздун накта феномени, залкар психологиялык т??к?р?ш? десе болот.
Ооба, бул лицейде билим алгандар 21-кылымда окуган кыргыз балдарын элестетет. Алар бизден таптакыр башка. Биз окуган 20-кылымдагы кыргыз мектептер, айрыкча алыскы тоолуу аймактардагы к?пч?л?к мектептер артта калгандын, кара?гылыктын, чала сабаттуулуктун символу болгон, мунун жашырыштын кереги барбы. Ошондуктан баардыгыбыз орус мектепте окууга умтулган эмес белек, чабан-колхозчулардын балдары гана кыргыз тилде билим алууга аргасыз болуп, тоолордун курч?сунан чыга алышпай. Ноокат билимкананын кыргыз улуту ?ч?н мааниси жана баалуулугу мына ушунда. Жарыбаган традицияларыбызды бузгандыгында, жоголгон улуттун намысын кайтарып бергендигинде. Демек, биз дагы эл экенбиз да, мындай балдарды тарбиялоого жараган болсок.

Кадрлар баардыгын чечет деген атактуу бир саясий ишмер. Ооба, дал ошондой. Бул чындыкка бардык ?н?кк?н ?лк?л?р эчак эле т?ш?н?шк?н, биздин эл да к?п кыйынчылык, азаптарды кечип бул турмуштун зор чындыгына акырындык менен багынууда. Кадр маселеси ошондуктан дайыма э? орчундуу, татаал маселе болгон. Анын туура чечилиши абдан к?п мээнетти, к?р?г?чт?кт?, акылмандыкты талап кылат. Ноокат билимкананын коллективинин тандалышы ушул жагын эске алганда бул ?з?нч? турмуш сабагы, башка коллективдерге ?лг? катары болуп бере алат. Нечендеген сыноолордон, изден??л?рд?н, мурдагы иштеген мектептерде орунсунбай, таланты жок пас адамдардан запкы жеп, кыйналып-кысталып, акыры бири-бирин Ноокат билимканасында табышып, ынтымактуу, педагогикага жан-дили менен берилген ?й-б?л? болуп калышпадыбы! Э? кыйындары, э? жоопкерчиликт??л?р?, э? жалындуулары иргелип, адашып келгендери кайра кетип жаралбадыбы бул лицейдин жааматы! Ар-бир мугалимдин тагдыры ?з?нч? китеп кылып жазууга, ал турсун ар-бир лицейдин окуучусу да буга татыктуу.


Саадат Сатарова  республикадагы мугалимдердин конференциясында, Бишкек, 1997 -жыл.

Лицейдин алгачкы директору Саадат Сатарова, со?ку жылдары Кыргыз Республикасынын агартуу системасындагы к?р?н?кт?? ишмерге айланып калбадыбы.
Ноокат билимканасы т?пт?л?п аткан мезгилде ?лк?б?зд?н эгеменд??л?г?н?н алгачкы жылдарында ал жаш адист болгон, ошого карабастан мыкты педогогиялык уюштурулук таланты менен билим ч?йр?с?нд? адистердин коомчулугуна к?р?н?п калган педагог эле. Аны менен таанышып калган к?н?м балким менин э? бир бактылуу к?н?м болуп калган чыгаар. Ылайым ушундай адистерибиз жана айымдарыбыз элдин калы? катмарында арбындай берсин! Балдарды мыкты тарбиялоо ?ч?н жаралган инсан, кулк-м?н?з?, рухий д?йн?с?, ??-т?с? жагынан абдан жука, назик, чебер калыптанган аялзат… тилибизде мындай адамдарды с?р?тт?п бер?? ?ч?н али с?зд?р да, т?ш?н?кт?р да жок болушу керек. Балким, ушул лицейде анын колунан тарбия алган акын-жазуучулардын колунан келип калаар мындай иштер. Мен болсо силерге кыскача эле бул биздин outstanding and extremely beautiful and subtle айымыбыз ж?н?нд? маалымат берип кетейин.
Саадат Сатарова 1952-жылы Кызыл-Кыя шаарында шахтердун ?й-б?л?с?нд? д?йн?г? келген. Кызыл-Кыя шаарындагы номер 6-чи кыргыз орто мектебин б?т?р?п, борборубуздун Кыргыз кыз-келиндер пединститутун ийгиликт?? аяктап, англис тили адистигине ээ болду. Студенттик кезинде эле ар-тараптуу ж?нд??м? бар инсандай аныкталган. Шахмат боюнча институттун курама командасына бир нече жолу катышып, далай ийгиликтерге жетип, студенттердин жана окутуучулардын арасынада сый менен урматка бат эле ээ болгон. Ал эми мылтык атуу, мергенчилик жагынан бул чыгаан кызыбыздын ошондо эле 1 разряд деген жогорку спорттук наамы бар болучу, бул жаатындагы спорттук республикалык мелдештерге тынбай катышып, ал жерде да байгел?? оорундарга ээ болуп, окуган институтун кадыр-баркын к?т?р?п турган. Ал бардык жагынан заманбап айым болуп тарбияланып калган болсо да, ошол эле убакта – бу дагы анын ?зг?ч?л?г?, уникалдуулугу болгон – Саадат 14 жашынан тартып апасынын жолдоосунун, жетект??су астында нукура кыргыз элинин салтарын, кол-?н?рч?л?г?н, байыркы к?чм?н маданиятынын асыл мурастарын таанып, аларды жаш кезинен тере? урматтап ?йр?н?п келген. Ал 14 жашынан тартып килем сокконду, шыйырдак жасаганды мыкты ?зд?шт?р? алган. Бул ?н?рч?л?к дагы анын ?м?рл?к хоббилерине айланган. Мектепте окуган жылдары физика, тарых, география предметтери боюнча шаардык, областттык олимпиадаларга катышып ж?рг?н, аерде да дайым биринчилерден болуп, мектептеги уюштуруу, коомдук иштерине да активд?? катышып, ушундай жашоо образына биротоло к?н?п калган.

1974-жылы Кызыл-Кыядагы мектеп-интернатта педагог болуп иштей баштайт. Бир жылдан кийин гана анын классы ?лг?л?? деген наамга ыйгарылып класстагы окуучулары менен Саадат Сатарова Москвада ?т??ч? Б?тк?лсоюздук мугалимдердин конференциясына катышып келет.
Дагы ?ч жылдан кийин Ош областынын Ке?ешине депутаттыкка аны Кызыл-Кыянын эли шайлаган болот. Саадат эженин педагогиялык ?зг?ч?л?г?, анын окуткан ар бир балага инсан катары мамиле жасаганы, анын табигый ?зг?ч?л?кт?р?н, ж?нд?мд?р?н ?ст?р??г?, курчутууга далалаттанганы – мына ушул нерселерде бул педагогдун э? чо? секрети, ийгиликтерди жаратт??ч? сыры, ички механизми катылып жатат окшойт. Аны алгачкылардан Саадат эже балдарды окутуп жаткан ата-энелер т?ш?н?п, ж?р?кт?р? сезип, анын шаардын ?к?л? болом деген ниетин катуу, жапа тырмак колдошуп Ош областынын ке?ешине депутат кылып шайлап бербедиби. Мындайда калы? эл адашпайт, ошондуктан таланттуу педагогду элдин ?кулу болгонуна с?й?нд?, ошону менен бирге келечекте ?з? дагын, калайык-журт, к?пт?г?н утуштарга ээ боло алды. Талантттарды туура билип, колдоп турган элдин гана келечеги ке? болот эмеспи.
Саадат Саттарова ушул туралуу ?з? педагог катары э? мыкты билет. Педагог кесибин тандаганы да ушул себептеп.
– Мугалим, педагог, – дейт Саадат Сатарова, – балдардын бактылуу келечегин ачып бер??ч? адам. Анын жогорку максаты жана миссиясы мына ушунда. А бирок класстагы ар бир бала жаратылышынан бири бирине окшобогон болгондуктан, ошол окуучуга индивидуалдуу подход, мамиле, ачкыч табылганда гана анын жолу ачыла баштайт, педагогдун таланты да мына ушундайда билинет, байкалат. Аны ?ч?н педогог менен баланын ортосунда эч кандай дубал болбоого тийиш. Кызматташтык педагогиканын негизги аксиомасы ушул эмеспи. Албетте, педагог окуткан баланын ?й-б?л?л?к абалын жакшы билиш керек, ошондой эле э? негизгиси ?з?н?н билим де?гээли, кругозору абдан кенен болушу керек. Антпесе? азыркы заманда окуучулар да, алардын ата-энелери да сени педагог катары сыйлабай коюшат. Кыскасы, мугалим окучууга канчалык жогорку талап койгон болсо, ошол де?гээлде ?з? да тынымсыз ?йр?н??г?, окууга, чеберчилигин ?рк?нд?т??г? мажбур болот. Балдардын билимин ?ст?р??д? э? негизги нерсе – аларга тынымсыз билим бер?? процесси, ошого алардын табиятын, кулк-м?н?з?н, ички жана сырткы ч?йр?с?н к?н?кт?р?? болот. Ар к?н? алдыга жылуу, кайсы бир жа?ы нерсени системд?? т?рд? ?йр?н??, ?тк?нд?г? ?йр?нг?нд? кайталап элесинде бекемд??, цементоо, аны керек болгон учурда пайдаланууну бил?? – билимд??л?кк? алып баруучу жалгыз жол ушул. Лицейде конкуренция, бири-бири менен тиреш?? духу ?т? к?чт?? болгондуктан, мугалимдин иши башка мектептерге салыштырганда о?оюраак к?р?н?т. Биердеги балдарга бир жолу айтса? эле болду, ал турсун берген тема? боюнча ?з?л?р? т?н? менен иштеп чыгып, сен билбеген нерселерди чукуп таап келишет.
А бирок кандай болгондо да, педагог балдардын ата-энелери менен да тыгыз байлангышта иштеш керек. Ошондо натыйжа жакшы болот, эки тарап те? катуу аракет жасаган болсо.

– Педагогика жаатында, – дейт Саадат Саттарова, – ?з?мд?н ке?ешчим катары ошол Кызыл-Кыядагы интернатта бирге иштеген педагог, Кыргызстандын элге билим бер??, агартуу системасынын отличниги Альберт Вартанович Сагамоновду тааныймын. Бул армян улутундагы агайым зор инсан, ?з?н?н кесибине чексиз берилген педагог болгон. Ушул адамдын мугалимдик тажрыйбасы, таланты, инсандык образы аркылуу мага Сухомлинскийдин тарбиялоо методу ачылган десем туура болот.
1988-жылы методист-мугалим Саадат Саттарова Б?тк?лчоюздук мугалимдердин съездине делегат болуп, Кызыл-Кыядагы 700 ашуун педагогдордун арасынан шайланат.
Андан со? Ноокат районунун Чечме-Сай айылына ?й-б?л?лук шарттарга байланыштуу (жолдошу Абдрахман Матмуратов ушул айылдан болот) к?ч?п келет. Кызыл-Кыя шаарына салыштырганда бул тоонун этегинде жайгашкан айыл асман менен жердей айырмаланып турган болушу керек шаарда ?с?п тарбияланган Саадат эже ?ч?н. А бирок чыныгы профессионал жана адис бардык жерде профессионал бойдон калат эмеспи, ошондуктан Чечме-Сайда да жылдыздуу айымдын жылдызы ?чп?д?, ал тургай «коюланган т?нд?», шаарга салыштырмалуу кара?гы, т?нт ч?йр?д? анын адистик таланты ого бетер жалтылдай баштайт. Кайнар-Булак орто мектебиндеги анын жасалгаланган окуу кабинети бир жыл ?тп?й район бонча мыкты болуп бааланып, баардыгына таанылды, ал эми 1993-жылы жогоруда айтып кеткенибиздей Саадат Сатарова Кыргызстандын агартуу тармагынында «Жылдын мыкты окутуучусу» деген да?азалуу республикалык наамга ээ болуп, б?тк?л ?лк?б?зг? таанылат.
Ушундан кийин Саадат эже Ноокат билимканасына чакырылган.
Ал лицейге келери менен англис тилинин окутуусу кескин т?рд? о?олгон болот. Сегиз айдан кийин (!) лицеисттердин 70% – 8-класстан тартып 11-класска чейин – англис тилинде эркин с?йл?п калышат. Кээ бири балдар, кыздар англис тилин орус тилинен да жакшы билишип, бул тилде ыр-а?геме жаза баштаганы та? калтырбай кое албайт.
Ноокат районун олимпиадасына лицейден 37 бала катышууга укук алып, алардын ичинен 30 (!) байгел?? оорундарды ээлеп кайтышты. Алардын арасынан англис тилинен же?гендер да болгон. Андан со? Ош областтык олимпиадасында билимкананын 17 баласы 1,2,3, 4-орундарды ээлеп, башка Кыргызстандагы ушул э? ири областынын мектептердин окуучуларын пъедесталдын, байге тапшыруучу жайдын жанына жолоткузбай кайтышат. Ошентип республикалык олимпиадага Ноокат билимканасынан 7 лицеист катышкан болот. Ошолордун ичинен эк?? байгел?? орундарды ээлешти. Ал эми Ош областында ал убакта республикабыздын калкынын жарымы жашап атканын жана Кыргызстан боюнча 2 ми?ден ашуун орто мектептердин бар болгонун эске алсак – жалпы окуучулардын саны 1,5 миллиондон ашып, мына ошондо Ноокат билимканасынын бул ийгиликтерин туура баамдаган болобуз – бул чын эле та?галарлуу кыргыз элинин айылдык мектеби экен деп тааныйбыз! Анын негизд??ч??л?р?н?н башынан эле т?пк? максаты – Кыргызстандын алыскы тоолуу аймактарында д?йн?лук де?гээлдеги стандарттарга жакын кыргыз мектебин жаратуу, ошол максат ?ч?н катуу аракеттенгенин баалап, Ноокат билимканасы мына ошондой мектептердин алгачкылары болгонун тастыктаган болобуз.
Лицейде 13 окуутуучу иштейт. Алардын баары тажрыйбалуу адистер, балдарды тарбиялоого, билим бер??г? жан-дили менен берилген адамдар.
Мамарасулов Мукушалы, математик, Ош мамлекеттик педагогикалык институтту Маккамбай Мамаюсупов менен 1978-жылы бирге б?т?рг?н. Мукушалынын атасы да Кыргызстандын агартуу системасында эмгеги си?ген жогорку педагогикалык наамга жеткен мыкты математик болгон. Лицейге Мукушалы Кайнар-Булак орто мектебинен чакырылат. Ал мектепте Мукушалы математикалык адистештирилген класста тере?детилген программанын негизинде иштеп бир топ такшалып калганда Маккамбайдын суроосу боюнча лицейге которулат. Мукушалы Саадат эженин лицейдеги о? колу болгон, ансыз директор бир кадам да жасай албаганын ачык эле айтат. Себеби Мукушалы Мамарасулов мыкты адис гана эмес, жакшы адам, анын м?н?з?нд?, ата-бабаларынан калган таалим-тарбиясында, генинде, каныныда к?пт?г?н сонун улуттук касиеттери чогултулган. Абдан ж?н?к?й, адамгерчиликтуу, ар-бир аткарган жумушуна ?т? жоопкерчиликт?? мамиле кылган педагог, адис. Билимкана материалдык жана уюштуруулук жагынан толукталып бутуна туруп жаткан кезде, негизги педагогикалык жумуштардан тышкары ар-т?рд ?? чарбалык, курулуштук майда-ч?йд? иштер кыстаганда, мындай адамдардын коллективде бар болгону ?зг?ч? маанилуу эмеспи.
Лицей математика, физика багытында тере?детилген программа менен иштейт. Жа?ы окуучуларды кабыл алгандан мурда атайын уюштурулган экзамен, сыноолор ?т?ш?т. Бир оорунга 20—30 балдар талашып, мындай жогорку конкурстун натыйжасында райондун э? мыкты окуган балдар-кыздары гана лицейге ?т?ш?т. Бул класстардын негизги максаты – райондук, областтык, республикалык «к?ч сыноолорго», олимпиадаларга, эффективд?? даярдануу, аерде с?сс?з т?рд? же???ч?л?рд?н болууга аракеттен??, предметтерден тере? билим алууга умтулуу.
«?з?мд?н мектебимде жала? „бешке“ окуганмын, – дейт лицейдин подкурсунун окуучусу Гулнара Кабылова. – А биерге келип билимимдин чабалдыгын т?ш?нд?м, компьютерде алгач жолу ушуерде иштеп, англис тилин чындап окуп…»
Ооба, ж?н?к?й мектептин отличниктери, мыктыгерлери, лицейге келери менен арттагыларга кошулуп калышат, ара? ?ч деген баага окушуп. Кийин гана, эгерде баланын аракети к?чт?? болсо, алдыга акырын жылат.

Информатика сабагынан Кошмурзаев Исмаил башкарат. ОМПИ-ни 1989-жылы бут?рг?н. Студенттик кезинде Б?тк?лсоюздук математикадан олимпиадага катышып жен??ч?л?рд?н болгон. Райондук Финасылар б?л?м?нд? компьютерлерди тейлеп иштеген. Бул адисти да Маккамбай Мамаюсупов издеп, таап лицейге алып келген, Чечме-Сай айылынан турак-жай менен камсыз кылып, анткени Исмаил бул жерлик эмес ко?шу номер 44 конезаводтун аймагынан болот. Мугалимдер аны «биздин волонтер» деп тамашалап коюшат. Информатика жана математика сабагын ?ст?рт?н караганда кургак, кызыксыз окуганы менен, анын ар-бир с?з? математикага шыгы бар балдар ?ч?н алтындай кымбат. Себеби, бул момун, к?п с?йл?б?г?н, шашпай баскан арыкчырай меланхолик жигит тубаса математик болуп жаралган десек жа?ылышпайбыз. Анын м?н?з?, баскан-ж?рг?н? да муну далилдегендей – каерде болбосун чексиз математика, информатика д?йнос?н? ою менен ч?м?л?п, ошоерде жашап жатканы анык.

Физика сабагынан Жунусов Тургунбай алып барат. Бул жаш жигит дагы ОМПИ-ни 1991-жылы кызыл диплом менен аяктаган, ?з? Чечме- Сайда ачылган физика-математикалык спецкласстын алгачкы б?т?р??ч?л?р?н?н. Олимпиадалык класс менен ишт??г? абдан к?п к???л бурат.
Физика предметинен республикалык спецмектептердин арасында олимпиаданын же???ч?л?р? тууралуу ?з?нч? с?з кылуу керек. Ноокат билимкананын 11-класстагы окуучулар: Эмил Боркошев 2-орунду (область боюнча биринчини), Данияр Абдибаитов 3-орунду (областта экинчини) ээлешкен. Ал эми Акыл Жээнбеков лицейде жала? бешке окугандыктан бир класстан аттап, 15 жашында окууну алтын медаль менен б?т?рг?н. Физикадан жана географиядан республикалык мелдеште 3-орунга татыктуу болгон, ?тк?н жылы математика предметинен областта биринчиликке жеткен.
Тарых жана философия сабактарын Абдираим Мамытов жетектейт. Кыргызстандагы белгил?? журналист, бир нече жылдары райондук гезитте, областтык телерадиокомпаниясында иштеп келген. Со?ку жылдары «Заман-Кыргызстан» кыргыз-т?рк эл-аралык басма органында Ош областы боюнча кабарчы болуп, аты б?тк?л ?лк?б?зг? ке?ири тараган. Тилге, эстетикага, ораторлукка, биздин турмушубуздун новацияларына дилгир, зирек, чыгармачыл типтеги адам, анын сабактары к?пч?л?кт? турмуш сабактарына айланып, ?з?н?н бай фантазиясы, атылган энергиясы, жогорку интеллекти аркылуу балдардын назарын бурат.
Химия жана биология предметтери боюнча лицейдеги сабактарды Ташпу Каразакова жетектейт. Бул эже да ?з?нч? кайталангыс инсан, ырды да, жумушту да, тамашаны да ар-т?рд?? таланттарга ээ болгон мыкты билген ?т? тажрыйбалуу педагог, уюштургуч иштери боюнча да лицейдин директорунун орунбасары.

Айтмакчы, Ноокат билимкананын окуу процессиинин дагы бир ?зг?ч?л?г? – сабактардын, предметтердин бири-бирине тыгыз байланышкандыгында. Гумманитардык предметтерге, сабак учурунда, так илимдердин маанил?? темалары, заманбап идеялары (математиканын, физиканын, информатиканын) ке?ири аралашат, ошондой эле математика менен физика, информатика гумманитардык сабактарга да катышкандай болуп, тил чеберчилигине, речтин тактыгына, ойлордун тартибине, логикалуулугун ?рч?т??г? к?м?кт?ш болот.
Т?ш?н?кт?? болуу ?ч?н бир эле мисалды келтирейин. 11-класстын окуучусу Талант англис тилинде «My future home» (Менин келечектеги ?й?м) деген темага даярданып жатып, компьютерде ошол келечектеги ажайып ?й-жайын бир нече б?лм?л?р?, короосу, багы, гаражы, бассейни менен чийип баарын эсептеп, с?р?тк? т?ш?р?п, бул объектилердин майда-ч?йд? нерселери чейин чет тилинде абдан кооз а?геме-д?к?н, келечектин планын т?з?п берген болот. Ушинтип, англис тили сабагында информатика, эстетика, архитектуранын, дизайндын, фантастиканын элементтери пайдаланат.
Бардык предметтерди окутууда психологиялык даярданууга ?зг?ч? к???л бурулат. Экзаменге киргендин алдында эмне кылуу керек, жоопту айтып бер?? эрежелери, эгерде контролдуу сабакты жасай албаса? эмне кылыш керек, эгерде кокус кулаган болсо? экзаменден, кандай бул кризистен чыгуу болот жана башкалар.
Бардык сабактардан экологиялык, жаратылышты коргоо проблемалар ке?ири чагылдырылат. Маселен, Тосойдо болгон трагедия ар-т?рд? аспектинде лицеисттер аркылуу «изилденип»: «Эмнеге к?чк?л?р пайда болот?», «Кандай физикалык процессер мындай апаатка к?н?л???», «Бул трагедияда адамзаттын кандай к?н?с? бар?», «Аны болтурбоого болот беле?» – ушул сыяктуу суроолор жана ага табылган жооптор аркылуу экологиялык трагедия абдан тере?, ийне-жибине чейин изилденет.
Кыргызстандагы болуп жаткан бардык чо? окуялар, программалар, долбоорлоор англис, кыргыз, орус тилинде талкууланат. Балдар менен эркин с?йл?ш?п калганы?да, ар-кимдин ?з?нч? темасы, ж?р?г?н ?й?тк?н мотиви, глобалдуу маселеси бар экенин байкоого болот. Маселен, Акыл Кыргызстандын б?г??к? к?нд?г? э? бир орчундуу болгон маселеси катары Бишкек менен Оштун ортосунда темир жолунун курулушун эсептесе, бул проект боюнча атайын рефератты жазып б?т?рг?н, кадимки экономикалык-социалдык далилдерди, эсептерди келтирип, даги бир лицейист, Кыял, элеттик аялдардын турмушун кантип же?илдетсе болот деген ойго азыртадан эле тере? ч?м?л?п, конкрет?? кадамдарды, иш-планын т?з?п берген болсо, дагы бир?? туулган айылын, Чечме-Сайдын келечегин ойлоп, Карагой жайыттарын, токойлорунун к?рк?н, сулуулугун сактоо ж?н?нд? долбоорлордун ?ст?нд? иштеп жатат.
Биздин к?з алдыбызда ушинтип келечектин мууну калыптанууда десе болот. Эч кандай оор маселеден жалтанбаган, эч нерседен коркпогон, со?ку мезгилде калыптанып калган улутубуздун ?кс?к комлекстеринен – биз кичи элбиз, алыбыз чектел??, кыргыз тил жана ?лк? чабал, акырын жург?н болсок эле жакшы, арабызда то? мээ, акмактар к?п, ошондуктан мурдагыдай эле жашаганыбыз о?, эч нерсеге умтулбай жана башка ушул сыяктуу арам ойлордон таптакыр бош, эркин ойдуу ж?г?рт??н? билген 21-кылымдын накта балдар-кыздары десе болот.
Бул балдар б?г?н эле д?йн?-ж?з?нд?г? э? мыкты мектеп, лицейлердин окуучулары менен атандаша алышар, эрте? алар ?ч?н б?тк?л д?йн? ?з?н?н мекениндей болуп, каерде болушпасын, баардыгын же?ишип биздин т?ш?б?зг? кирбеген, к?з?б?з к?рб?г?н, кулагыбыз укпаган йигиликтерге жетерине, кыргыз элинин да?кын, сыймыгын, туусун ааламдык масштабка к?т?р? алаарына биз тере? ишенебиз.

Балдар жана Паскы аралындагы балбалдар
Балдар жана б?б?кт?р
арабызда быдылдап чуркап ж?рг?н тынымсыз
энергия жана жашоо менен толгон,
абдан тез кыймылдуу жана активд??,
бир жерде олтура албайт,
баарын сорттоп, чачып жана талкалап,
бардык к?йг?йл?рд? дароо чечип,
ооруган башты сакайтып,
аткарылбаган тилекти ошол замат аткарып,
бул балдар эмес эле шумдуктар!
Алардын ички д?йн?с? жана фантазиясы
канчалык жандуу жана укмуш болгонун элестети?из,
алардын кыймыл аракеттин к?р?п.
Бул кичинекей жандыктар
чарчоо дегенди таптакыр билишпейт,
же кыймылсыз бир жерде
бир секунд да отурушпайт,
алар албетте
башка д?йн?н?н тургундары,
же алыскы келечектен бизге адашып келгендер,
алар биздин оор ж?рг?н-басканыбызды,
биздин солгундап, катып калган кыймыл-аракетибизди,
то?уп калган ой-ж?г?т??л?р?б?зд?,
арак менен май баскан мээбизди,
биздин ички жана тышкы д?йн?б?зд?
таштан чегерилген эстеликтердей,
ошол Пасхи аралында табылган гигант далдыраган монументтердей,
Кыргызстанда да табылат
орой ??д?? таштан жасалган балбалдар,
мына ошол сыяктуу эстеликтердей,
тарыхтын селейип калган монументтериндей,
Ленин атабыздын колун сунган
ар бир айылдагы эстелигиндей,
кабыл алышат бизди балдарыбыз,
?з?н?н?н абыдан тир??, же?ил, бай ички д?йн?с?н?н,
к?з карашынан карап бизди к?р?п
?тк?нд?н то?уп калган калдыктары катары.

Баштагандандын жолу азаптуу болот
Биз Ноокат билимканасы б?т бардык проблемаларды ийгиликт?? чечип элдин сый-урматына б?л?н?п беймарал отуруп калдык деген ойдон алыспыз. Кыйынчылыктар, оор адашуулдар, жоготуулар, оркойгон кемчиликтер бул жерде да жок эмес. Лицей эми гана бутуна бекем туруп келе жатат, анын материалдык базасы жагынан ушул сыяктуу чет элдик лицейлерге Ноокат билимканасын салыштырууга болбойт. Алар менен те?елиш ?ч?н дагы к?пт?г?н каражаттар, инвестициялар, эмгек жана убакыт сарпталыш керек. Биринчиден лицейдин имараты, окуу корпусу абдан тар, мындай окуу стандартына таптакыр т?п келбейт, ылайыкталган эмес. Жатакана да ошол эле кейишт?? абалда. Ар-бир б?лм?д? беш-алты лицеист бирге жашаган болушат, бир тумбочка кээде эки адамга туура келет. Ошондой эле кысылуу шартында лицейдин окуу кабинеттери, лабораториялары, ашканасы жайгашууда. Ушул жагын эске алганда лицейде окугандардын жашоо шарты, образы кадимки «спартандардыкындай» десе болот.
Анын ?ст?н?н билимканада чын эле байыркы Грециядагы атлеттердикиндей, балдардын билим жаатында бири-бири менен конкуренция, таймашуу, эрегиш?? ?т? к?чт?? болуп кошумча кыйынчылыктарды, интенсивд?? окуунуну азаптарын туудуруп жатпайбы. Лицейде эрте менен саат алтыдабы же т?нд?с? саат 11—12би кирип калса? окуу залында кайсы бир китепти «кемирип» окуган же бир нерсени жазып иштеген «олимпиецти» к?р?с??.
Эрте менен сегизден тартып, кечки жети-сегизге чейин окуганы, кошумча сабактарга катышканы, эрте?ки к?нг? даярданганы аз келгенсип. Лицейде, ачык айтуу керек, илимге, окууга багышталган фанатизм жок эмес. К?пч?л?к балдардын сабакка мындай ашыкча берилип кеткенин лицейдин кемчили катары бааласа болот. Физкультура, дене-тарбия, эс алуу маданияты дегендер биерде унутулуп калгандай сыяктанат. Ошондой эле лицей алыскы тоолуу айылда жайгашкандыктан, анын окуучулары шардык балдарга салыштырганда жалпы маданий кругозору, д?йн? таануусу жагынан бир аз ?кс?п турганын, мектептен тышкары спорттук, чыгармачылык, ?н?рч?л?к секцияларга катыша албаганын байкаса болот. Бул к?п жагынан мыйзамченемд?? к?р?н?шт?р. Айылдын де?гээли ?з? биздин ?лк?б?зд? башынан тартып шаардын де?гээлинен асман менен жердей айырмаланып турган эмеспи.
А бул типтеги лицейлерибиз, урматтуу мекендештер, биринчи кезекте биздин коомубуздун ушул бейнормалсыз карама-каршылыгын, оор дартын жойдуру ?ч?н ачылып жатпайбы. Келечекте, ошол 21-кылымда шаар менен айылга, т?нд?к менен т?шт?кк? б?л?нб?й бир эл болуп цивилизациялуу т?рд? жашайлы деген ниетте, биздин б?г?нк? балдарыбыз ошондо д?йн?л?к аренага чыгып, аерде ?з?н?н ордун таап, мекенибиздин сыймыгы жана тиреги болсун деген ийги тилекте.
Лицейдин материалдык базасы бара-бара чы?алган сайын, окутуучулардын тажрыйбасы артып, балдардын ата-энелеринин лицейге бар болгон т?ш?н?г?, мамилеси ?зг?р?п, ?з?л?р? да тарбияланышып тарбия иштерине активд?? катыша баштаганда, к?п бугунку кемчиликтер ?з?н?н ?з? эле жоголушу бышык. Кантпегенде, системанын жакшы иштеп кет??с?н?, стабилд??л?кк? жет?? ?ч?н бир катар жылдар, а балким ондогон жылдар керектир. Ага чейин кыйналып иштеге?ден башка айла жоктой туюлат. Алгачкы баштагандын жолу татаал, азаптуу болот эмеспи. А бирок ошого жараша биринчилер элдин тарыхый элесинде, сый-урматында бекем калышат. Кийин Кыргызстандын алыскы тоолуу аймактарында балким ж?зд?г?н э? сонун, э? мыкты лицейлер пайда болоор, ошондо да алардын баары Ноокат билимканасын ?з?н?н чо? энесиндей таанып, тере? урматташат.
Биз жогоруда лицейде иштеген мугалимдердин орточо айлыгы ж?н?к?й орто мектептин мугалимдердин айлыгынан эки-?ч эсе артат деп айткан элек.
– А бирок жалпы республикабыздын финансалык абалынын начардыгынан, – дейт Тургунбай Жунусов, – Ноокат билимканасынын окутуучулары убагында айлыкты толук алалбай кыйналышууда. – Менин айлыгым 300 сомдон ашуун, убагында бул суммадагы акчаны алып турганымда, эч кандай материалдык проблемам жок болот эле. Райондогу банкыбыздын нак акчасы жоктугунан, айлыгыбыз убагында тийбей, т?рт-беш ай кечигип алабыз. Со?ку мезгилде райондун жетекчилери атайын мугалимдердин камкордугун к?зд?? аракетинде, алар ?ч?н айлыктын ордуна ошол эле суммадагы талондорду бере баштады. Ал талон аркылуу райондун кээ бир мамлекеттик д?к?нд?р?нд? негизги азык-тулук товарларды: нанды, кантты, унду жана башканы сатып алса? болот. Тилекке каршы, бул товарлардын талонго сатып алуу баасы эки эсе кымбат туруп, натыйжада менин алган айлыгым 150 сомго чейин кыскарап жатпайбы.
?м?рзак Мамаюсупов:
– Айла жок болгондо, кээде ?з??д?н ч?нт?г???н мугалимдердин айлыгына акча чыгарып бересин. Ишти баштагандан кийин, анын аягына чыгыш керек да. Лицей материалдык жактан биротоло бутуна турганда гана эс-жайыбызды алабыз окшойт.
– Албетте, ушул сыяктуу к?н?мд?к проблемаларыбыз арбын, – дейт лицейдин директору Саадат Саттарова. – Аларды чеч?? ?ч?н б?тк?л ?лк?б?зд?н экономикасы о?олушу, реформаланышы ыктымал. Ошого карабай, ушундай кыйын кырдаалда мугалимдерибиздин да, окуучуларыбыздын да лицейдеги абалын, жашоо-шартын же?илдетиш ?ч?н колубуздан келген бардык нерсени жасап атабыз. Баса, балдарыбызга к?н?н? ?ч маал жылуу, сапаттуу тамакты жасап бер?? да (лицейдин мугалимдери да эки жолу ашканада тамактанышат) биз ?ч?н о?ойго келбейт. Ат менен райцентрге т?ш?п нан ташыган, велосипедде базардан жамгыр шатырап жааганда пияз алып келген к?нд?р?б?з болгон. ?км?т?б?зг? дайыма карап, ?з?б?з камырабай жатканыбызда, балдарыбызды кээ бири к?нд?р? тамак жагынан кыйнап койбойт белек – техника сынып же, эгерде кайсы бир себептерден бензин т?г?н?п продуктулар убагында лицейге жеткирилбей калган болсо. Кудая ш?г?р, буга чейин биздин балдарыбыз бир к?н да жылуу ашканабызда нан тамаксыз калган жок. Азыр нан жабуучу электроагрегатыбыз, «тандырыбыз» да бар. Аны биздин шефповарыбыз Насиба Усманова жана анын жардамчысы Буниса Матмуратова э? мыкты иштете алышат – нан, боорсок, каттаманы жасап. Тамакты бышырганда да, ар-т?рд?? Чечме-Сайдын айланасындагы адырларында ?ск?н адамга пайдалуу, витаминдерге бай ?с?мд?кт?рд? кошконду билет. Жазында бир аптада жок дегенде бир жолу адырга чыгып кийик отун, ысмалакты, тоо сарымсагын жана башкаларын терип жыйнап келет.
Айтмакчы, буларга чейин лицейде иштеген ашпозчулар тамакты дайыма бирдей сапаттуу жасай албаганынан, кээ бир ашыкча чыгашааларды, ысырапкордукту кетиргендигинен иштен бошотулган. К?нд?г? ашканага лицейдин медсестрасы келип тамактын сапатын, санитардык эрежелерине жооп бергендигин текшерип кетет. Бул жагынан к?з?м?л абдан к?чт??, анткени мугалимдер ар-бир окуучунун ден соолугуна жооп беришет. Лицейдин мурдагы директору да, математика боюнча мыкты адис болгонуна карабай билимкананын ишинде кетирген кемчиликтерден кызматынан бошотулганын кыстарып айтып кетким келет.
Лицейде дили таза, чынчыл, коомдук м?лкк?, байлыкка к?з арттырбаган, тескерисинче жеке ?з?н?к?н балдарга, келечекке б?л?п бер??г? жараган адамдар гана ишт??г? тийиш. Ошондо окуу процесси да, тарбиялоо маселелери да, лицейдин материалдык жактан калыптануусу да алдыга алгылыктуу кадам жасай алат.
Бул жагынан эске алганда, ушул сыяктуу лицейди ?з айылында ачабыз деген адамдар иштин башынан эле абдан кылдат, жоопкерчиликт?? жана так болууга ыктымал. Эгерде чындап эле д?йн?н?н де?гээлиндеги мектепти уюштурууну максат кылышса. Бул тамаша эмес. Биздин психологиябызда калыптанган ?з?б?зг? к?р?нб?г?н? менен д?йн?л?к бийиктиктен дароо эле оркоюп к?зг? урунган эгоисттик, ?з?мч?лд?к, ач к?зд?к, кийинки муунду кодулоо, кемсинт?? жана башка терс, анти-педагогикалык касиеттерибизден, традицияларыбыздан акырын айрылышыбыз абзел. Албетте, пейилди о?доо деген бир к?нд?к иш эмес – бул багытта б?г?нд?н тартып жан талашып иштебесек эрте? ?з?б?з жалпы д?йн?л?к к?п байлыктардан, жетишкендиктерден куру калабыз.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70609567) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.