Сүргэ көтөҕүү. Санааны кынаттыыр хоһооннор
Валентина Григорьевна Семенова
Орто дойдуга олорор киһи ардыгар муунтуйар-мунчаарар, курутуйар-санньыйар, кимтэн-туохтан эрэ хомойор-хоргутар күннэрдээх, санааҕа ылларар, санаата оонньуур, түһэр, самнар кэмнэрдээх. Киһи барахсан итинтэн харыстаныахтаах, бэриммэт буоларга дьулуһуохтаах.
Бу хомуурунньукка саха поэттарын дьон сүргэтин көтөҕөр, санаатын күүһүрдэр, олоххо умсугутар хоһоонноро талыллан киирдилэр.
Саха поэзиятын сүрүн уратыта – олоххо тардыһыыны көҕүлүүр, киһиэхэ тапталы иитэр тосхоло, кэрэҕэ, үтүөҕэ ыҥырар сырдык анала буолар.
Сүргэ көтөҕүү
Киирии тыл
Ойор күннээх орто туруу дойдуга олох суола улуу мөккүөр, түһүү-тахсыы, бүппэт түбүк үктэллээх. Маныаха Киһи барахсаҥҥа мунар-тэнэр, тууйуллар, кэмсинэр кэмигэр саппаҕырбыт санаатын сайгыыр, харгыска хаайтарбат дьулуурун сирдиир, олоххо тулуурун торумнуур биир сүдү күүһүнэн дириҥ толкуйдаах, уран тыллаах хомоҕой хоһоон буолар. Саха поэзиятын сүрүн уратыта – олоххо тардыһыыны көҕүлүүр, киһиэхэ тапталы иитэр тосхоло, кэрэҕэ, үтүөҕэ ыҥырар сырдык анала буолар. Ийэ тылбыт алыптаах күүһэ Алампа саҕаттан дьон кутун-сүрүн сымнатар, кэнчээри ыччаты үтүөҕэ, кэрэҕэ, кырдьыкка угуйар үйэлээх сирдьит буолар.
Бу хомуурунньукка саха поэттарын олоҕу туругурдар, санааны кынаттыыр хоһоонноро олоххо араас ыксаллаах, быһаарыылаах түгэннэргэ туһанар гына сүүмэрдэнэн киирдилэр. Сахабыт саргылаах тыла ыгыллыбыт, тууйуллубут түгэҥҥэ кыым буолан кылайан, санааны саҕыахтын, хараҕы аһыахтын, сүрэҕи-быары сөрүүкэтиэхтин, быыһал-абырал буолуохтун!
Өбүгэбит «Үтүө тыл – дьол» диэн бэргэн этиитэ оруннаах. Ол курдук, ардыгар олоххо биир үтүө тыл, чыпчылҕан түгэн сүҥкэн суолталаах буолар. Онон намыын тыллаах хоһоонтон ситимнэнэн, олох болоорхой өҥө даҕаны кустук буолан көһүннүн, бүгүн кыаллыбатах сарсын сатаннын, таптал ыраас иэйиитэ дьол биһигэр сирдээтин!
Күндү ааҕааччы, бу кинигэ хас биирдии саха ыалын иэримэ дьиэтигэр дьол, ситиһии, уоскулаҥ, ил-эйэ түсчүтэ, истиҥ доҕоро, мындыр сүбэһитэ буоларыгар баҕарабыт.
Киһини харыстааҥ
Сайа
КИҺИ
Киһи бу сиргэ
аан бастаан олорор,
Алҕаһыыр, айар —
барытын – аан бастаан!
Эдэр буолуо,
эмэн буолуо,
Сааһыгар
сааһы эбиэ —
Аан бастаан.
Үөрүйэх буолуо
суоҕа өрүү
Мөлүйүөннэр
күн төрүү
Оҥостубут
алҕастара,
Ол алҕастан
сэрэтээри
Хаалларбыт
сүүс да сүбэлэрэ.
Кини эрэ дьиҥнээхтик
Таптаабыттыы сананыа,
Киниэхэҕэ хайаан да
Дьол тосхойуон кэтэһиэ…
Тоҥуу хаарга соҕотох
Суолун солоон иһэрин
Кэтит айан суолунан
Кэлэн иһэбин диэ…
Киэһэ күн киириитэ
Иин таһыгар тохтуоҕа —
Ол аан бастаан олорбут
Икки атахтаах айана.
Онно эрэ сытан, баҕар,
Киһи сөҕүө бэйэтин —
Аан бастаан олорбутун
Билбэккэ аһарбытын.
Киһи төрүүр аан бастаан,
Киһи өлөр аан бастаан.
Аһыныаҕыҥ КИҺИНИ.
Николай Литвинцев
КИҺИНИ ТАПТААҤ
Киһини таптыыртан ордук
Үрдүк дьол баарын билбэтим,
Дууһа долгуйуутун курдук
Дохсун күүс баарын өйдүөбэтим.
Киһи олоҕун хамсааһына,
Үрдээһинэ, намтааһына
Барыта онтон тутулуктаах,
Онтон тахсар силистээх-мутуктаах…
Оҕотук сааспын ааһан баран,
Оройдоон, дьэ, өйдөөбүтүм ону,
Баһырхай олоххо баҕаран,
Миинэ түспүтүм ат долгуну.
Уонна дьэ, бардам баҕам дохсун,
Соргуга тардыһыым умсулҕана,
Тымырбар сүүрэр хааным долгуна,
Киһини таптыыр тапталым долгуна.
Сүүрдэн-көтүтэн испитэ миигин
Ыраахха, ырааска ымсыырдан,
Умайан, күөдьүйэн кэлэрим
Сырдыкпын, күннэрбин уһатан.
Киһини таптыыртан ордук
Үрдүк дьол баарын билбэтим,
Мин олорбут миҥэлээх олохпун
Кэнэҕэс туох диэхтэрин түүйбэтим.
Леонид Попов
КИҺИ ТУҺУНАН
Хайа, киһи буолбат дуо?
Хараардымаҥ киһини!
Ханнык эмэ үтүөтүн
Хата булан өйүөххэ:
Өйүүн-сарсын бу киһиҥ
Үчүгэй буолан тахсаарай!
Хайа, киһи буолбат дуо? —
Халлаанынан арбаамаҥ:
Хабах курдук үлүннэрэн,
Хампарытан кээһиэххит
Хаарыаннаахай киһини!
Өйүүн-сарсын өссө бэрт буол диэн
Өйдөппүппүт ордук ини!
Буолар-буолбат баайсыынан
Муҥнаамаҥ даа, киһини!
Эрэннэххэ, иэйдэххэ,
Эр бэрдэ буолан тахсаарай!
Киһилиитэ да суох киһиҥ
Кэм итэҕэйдэххэ, иэйдэххэ,
Киһилии киэптэнээрэй!
Киһи аата киһи эбээт!
Сардаана Амгинская
Киһи барыта үчүгэйдээх,
Хайаан да туох эмэ кэрэлээх.
Ханнык даҕаны бүтэйбиккэ
Туох эмэ да кыламныыр эбээт.
Ону көрөн кэмигэр эппит,
Тылынан санаатын көтөхпүт,
Баҕар, оннук бүгүн быыһаабыт
Баар буолаллар истиҥ-кэрэ дьон.
Үтүө тыл үтүмэн кыаҕынан
Буомурбут сүрэҕи эмтээбит,
Кэрэ тыл кэрэмэн күүһүнэн
Кэрэни бу сиргэ үксэппит.
Киһи хайаан да үчүгэйдээх.
Таба эттиҥ дуо, ону алҕаан?
Олох – түгэн, олоҕу сыаналаа
Байаҕантай
Көстө уларыйар тулалыыр эйгэм.
Түннүгүнэн чыычаахтар бииргэм
элэҥнээн олороллор. Онон
көтүтэн ааһаллар аттаах дьон.
Бүгүн тэлгэһэҕэ оҕо күлэр.
Бэрдьигэс хамсыы-хамсыы үүнэр.
Сарсыныгар оҕонньор бэрийэр
аарыма бэс анныгар илимин.
Кэм-кэрдии түргэнин!
Альбина Дегтярева-Айархаан
ТҮРГЭН ТҮГЭН
Уйгу-быйаҥ халлаантан
Түһүө диэҥҥин сытыма,
Бириэмэни таах ыытан,
Халтай хаама сылдьыма.
Биир чаас, икки чаас —
Ааһар начаас,
Бэлиэр биир күн
Бүппүт бүгүн.
Арай бүппэт
Күннээҕи түбүгүҥ…
Олох – түгэн,
Түгэн – түргэн.
Олох-дьаһах бэйэттэн
Барыта тутулуктаах.
Онон барытын эрдэттэн
Толкуйдаан оҥоһуллуохтаах.
Биир чаас, икки чаас —
Ааһар начаас,
Бэлиэр биир күн
Бүппүт бүгүн.
Түбүктээх түгэн
Ааһара түргэн.
Олох – түбүктээх,
Түбүк – түмүктээх.
Барыта кыраттан саҕаланар,
Күүһүрэн, кыаҕыран чаҕыллар —
Уот кыымтан саҕыллар,
Олох түгэнтэн таҥыллар.
Биир чаас, икки чаас —
Ааһар начаас,
Бэлиэр биир күн
Бүппүт бүгүн.
Арай бүппэт
Күннээҕи түбүгүҥ…
Олох – түгэн,
Түгэн – түргэн.
Николай Чуор
ЧЫПЧЫЛҔАН
Олох сырдык кэрчигэ —
Санаам сабын ситимэ,
Чыпчылыйыах түгэнэ,
Айар иэйиим үгэнэ,
Абыраллаах сүүрээнэ,
Аймалҕаннаах күүрээнэ.
Олох чаҕыл күлүмэ,
Доҕоччугум мичээрэ,
Долгуйара, үөрэрэ,
Оҕом омун үөрүүтэ,
Харыһыйа көрүүтэ —
Дьикти дьоллоох мүнүүтэ.
Олох сыччах биир чааһа —
Онно санаа ырааһа,
Дууһа иэйэр сылааһа,
Сүтэн эрэр сөкүүндэ,
Бүтэн эрэр мүнүүтэ,
Үйэлэргэ үөрүүтэ!
Түптэлэнэн түһэммит,
Түгэн тугун билбэппит,
Түргэтэтэ сатааммыт,
Төһөлөөҕүн көрбөппүт…
Түгэн – олох кэрчигэ,
Умнуллубат дьиктитэ!
Николай Литвинцев
Күнү өрөөмөҥ, өрөтүмэҥ,
Олох тэтимин бытаардымаҥ,
Саҥаны айар дьүккүөргүтүнэн
Кимэн иһиҥ туох баарынан.
Кэм кэмчи, бириэмэ кылгас,
Бүппүтэ эрэ баар буолуоҕа,
Эдэр сааспыт да чычырбас,
Эмиэ элэс гыныа турдаҕа.
Онон күҥҥүт баарына,
Күүскүт-уоххут баарына,
Түһэн биэриҥ, айыҥ-тутуҥ,
Оҥостуҥ кэлэр олоххутун.
Бүгүмэҥ бүтэй чуумпуга,
Суураллымаҥ хараҥаҕа,
Ол буолуо олох муудараһа,
Айымньылаах үлэ кыаҕа.
Семен Данилов
ОЛОХ МУУДАРАҺА
Сарсыарда, күнү кытта
Сыыдамнык ойон тураат,
Айыам мин олох бастыҥ
Ырыатын. Оннук, быраат!
Күнүм, быгаат, тэмтэйэ
Ойон тахсар халлааҥҥа.
Мин саныыбын: «Чэ, бэйи,
Күнүс ордук тахсыаҕа».
Күнүһүн олох дуолан
Түбүгэ илдьэ барар:
– Чэ, бээ! Киэһэ, быыс булан,
Суруйуллуо, – диэн буолар.
Онтон киэһэ, барыҥый
Ууну, тыаны сабыыта,
Сылайбытым баһырхай:
– Хааллын олох ырыата…
Ол курдук устан ааһыа
Өйдөппөккө олоҕуҥ,
Айыаҥ суоҕа, баттаһан,
Бастыҥ ыра ырыаҕын.
Ойон тур күнү кытта.
Уонна күүскүн баттаһа,
Уһаппакка ай, таптаа —
Ол – олох муудараһа.
Сайа
Утуйуом тугу да гыммакка —
Бу дьоллоох мичээрбин соппокко,
Эйигин кытары биир күнүм
Алтыспыт үөрүүтүн тыыппакка.
Суоҕу баар кэриэтэ саныахха —
Дьолу да оҥорон көрүөххэ.
Бүгүҥҥү түбэһэ түһүүнү
Дьылҕаттан бэлэх дии саныахха.
Ардыгар улуу да ырыаны
Аҥаардас биир этии күүһүрдэр.
Ол курдук чуҥкук да олоҕу
Соҕотох биир түгэн киэргэтэр…
Олоҕу ылын хайдах баарынан
Леонид Попов
Үрүмэччи көтөрө
Үчүгэйин баҕаһын!
Оттон мин оннук
Ончу көтүөм эрэ суоҕа.
Оннук көтүөм кэриэтин,
Миигин, баҕар, ыт сиэтин!
Сыттык түүтэ барахсан
Сымнаҕаһа сылаанньытар,
Оттон мин оннук
Ончу сымныам эрэ суоҕа.
Ол кэриэтэ —
Чугуун буолан тохтуоҕум,
Тимир буолан ууллуоҕум.
Көнөтүнэн, судургутук
Олорорум миэхэ ордук —
Киһитинэн киһи курдук:
Эйэлээхтик, арыт уордук;
Сорох арыт сордоно,
Дьону кытта дьоллоно…
Николай Чуор
КИҺИ ТУҺУНАН
Киһини судургутутан
Сибэтиэй оҥоро сатаама,
Эбэтэр уустугурдан,
Халыыбынан хаамтарыма.
Чаҕыл күннээх халлаанныы
Киһи үөрэн чэмэлийиэ,
Арыт хараҥа былыттыы
Хараастан даҕаны ылыа.
Күөх сааһы көҥүл ыытан,
Күлүм-чаҕыл күллэриэ,
Самаан сайыны сатыылатан,
Саамал кымыс дэбилитиэ.
Күһүн кэлиэ, көмнөх түһүө,
Күдэн туман бүрүүкүө —
Син ол тэҥэ олоххо эмиэ
Тыйыс тымныы тыына биллиэ.
Олох дьолун туһа диэн
Киһи Сиргэ айыа-тутуо,
Арыт, баҕар, иҥнэн охтуо,
Онтон эмиэ туран кэлиэ.
Киһи – туспа айылҕа!
Ол иһин араастаах дьылҕа!
Киһини судургутутумаҥ,
Сибэтиэй оҥоро сатаамаҥ!
Байаҕантай
ЭБЭТЭР
Олоҕуҥ муҥур чыпчаалыттан дуу,
дириҥ уораҕайын түгэҕиттэн дуу
таҥнары өҥөйөн көрүөҥ дуу,
эбэтэр өрө хантайа сатыаҥ дуу?
Кыайтарыы күннэрин, кыайыы күннэрин
ырытан көрдөххүнэ аахтара
билиэҥ дуу туох атыннаахтарын,
эбэтэр син биир эбиттэрин?
Ыраатан баран эргиллэн көрдөххө ону,
кыайыыҥ күнэ солуута суох буолуоҕа.
Кыайтарыыҥ да күнэ олус оннук
ый быыһа хараҥа буолуо суоҕа.
Кыһаллыбакка олоруох баара,
кумаардаан да көрбөккө. Кыаллыбат ол…
Сайа
БААЛААМАҤ, ДЬОНУМ!
Сыыһаны гымматаҕым,
Сымыйаны саҥарбатаҕым —
диэбэппин.
Сыыһаны гыммытым —
билбэппиттэн.
Сымыйаны саҥарбытым —
аһынарбыттан.
Бэйэҕэ эрэ аньыыта биллэр
Бэргэн сымыйа баар буолар,
Бааһырпакка, абырыыр,
Баҕар, эмтээҕэр туһалыыр,
Тимирэн эрэри быыһыыр…
Баар этэ биир тылтан көнньүөрбүт,
Сымыйа салгынтан тирэммит —
Ол иһин хардыыта кэҥээбит…
Баар этэ биир кыымтан күөдьүйбүт,
Сымыйа кутааҕа иттибит —
Ол иһин кыһыны тулуйбут…
Баар этэ биир түүнтэн дьолломмут,
Сымыйа иэйиигэ эрэммит —
Ол иһин кэрэни өйдөөбүт…
Баалаамаҥ, дьонум!
Сыыһаны гыммытым,
Сымыйаны – саҥарбытым.
Мария Алексеева
Баалаабаппын
Букатын
Ааспыт күн
Мөккүөрүн,
Көрүн,
Көҥүлүн,
Үтүөтүн,
Мөкүтүн,
Үрүҥүн,
Харатын —
Барытын.
Ааһар аастын,
Оһор остун,
Айанныыбын
Олох устун.
Сайа
Кэтэһимэ олохтон
Кэрэни эрэ.
Үөтүмэ
Үчүгэйи эрэ
Үйэҥ тухары.
Соһуччу буолуо суоҕа
оччоҕо
Суорума сурах,
Аһыыта суох буолуо
Таптал таҥнарыыта,
Абата суох буолуо
Албын да арыллыыта.
Өҥ сайын буолуо диэн
Үөрэ-көтө
Үтэһэҕин бэлэмнээмэ,
Дьикти киэһэ буолуо диэн
Дьиэҥ аанын
Дьэллэмник
тэлэйимэ.
Кэһэлтэлээх
буолуо суоҕа
оччоҕо
Кэс тыл кэһиллиитэ,
Оннук охсуулаах
буолуо суоҕа
Олох да
огдолуйуута.
Санаабытыҥ барыта
Сатанан иһэригэр
саараныма,
Күнүм мэлдьи
күлүмүрдүү туруо диэн
көһүтүмэ.
Оччоҕо
Хайа да сибиэн
Сэрэппэккэ эрэ
ситэн кэлэн
сиэ суоҕа,
Ханнык да ситим
Хаһыытаппытынан ылан
быһа барыа суоҕа,
Хараххын саатаппыт
Хаарыан сулуһуҥ
Халлааныҥ оройуттан
Халбарыйан барара
Хараастыылаах
буолуо суоҕа.
Кэтэһимэ олохтон
Кэрэни эрэ.
Савва Тарасов
Олохтон эрэйимэ олус элбэҕи.
Оонньуурдаах харыйа курдук кини.
Күлүмүнэн көрсөр көргө кэлэри
Күн сирэ барыта маннык диирдии.
Ол харыйа аттыгар сылдьардыы санаа,
Кэрэ оонньуурдарын кэрэхсээ, баҕар.
Биири эмэ тал бэйэҕэр, атыны – анаа
Билэр да, билбэт да дьоҥҥор барыларыгар.
Үлтүрүйүөхтэрэ сорох оонньуурдар.
Үйэтэ суохтар кинилэр, үчүгэйдэрин иһин.
Үрдүктэн көөчүктүөхтэрэ, оттон атыттар —
Үтүмэх да маһынан тиийбэккин.
Баар буолаллар маннык киэһэлэргэ
Баламат соҕус дьон урдустара —
Тардыһа сылдьар тардыахтаах илиилэрэ
Тарбачыһа, суохха да уунуохтара.
Ким эрэ ылыа үчүгэйгэ үлүмнэһэн,
Хаалыахтааҕар диэн ким эрэ хаһааныа:
Бу сиргэ букатын кэллим дэнииттэн
Буорга сирэйин анньан туран муҥнаныа.
Тиксиэ дуо, биир эмэ эйиэхэ?
Ол туһунан эрдэлээн этэр уустук.
Былдьаһан, умса-төннө түһүмүөххэ,
Туох тиксэр – им-ньим күүтэр ордук.
Эрэйимэ олус элбэҕи олохтон,
Эрэнэбин сөптөөҕүнэн хардарыаҕа.
Баҕар, ыйытыахтара: «Эн… оттон
Оонньуур аҕалбытыҥ дуо бу харыйаҕа?»
Киһиэхэ кыра наада
Леонид Попов
Баараҕай баай хара тыаттан
Баара эрэ мин ыллым ытыспар
Күп-күөх быыкаайык туорааҕы.
Күп-күөх үчүгэй баҕайы! —
Уонна, оҕолоор,
«Оо, өлбөтөх киһи!» дии санаатым.
Улуу өрүс уйгулаах уутуттан
Омуртум мин омурдуу ууну,
Утахпын ханнарда даҕаны,
Олус да минньигэс баҕайы!
Уонна, оҕолоор,
«Оо, өлбөтөх киһи!» дии санаатым.
Эргиччи көрөр күн анныттан,
Эргийэ хамсыыр Сир буоруттан
Миэхэ диэн бэрт кыра наада,
Бэрт кыра, дуона суох наада!
Оччоҕо, оҕолоор,
Уһуннук да уһуннук олоруом!
Суоһааны
Ким эмэ этиэ дуо
Дьол диэн тугун?
Чороон от сэбирдэҕэр
Сиик таммаҕа кылбачыйар.
Ол уҥуор атахха
Кэбиһиилээх от турар.
Санаам сырдыыр. Куруйар.
Ол бадаҕа эмиэ
Дьол буоллаҕа бэйэтэ.
Сардаана Амгинская
Сүрэҕиҥ баҕа санааларын
Айыыларгар эрэ итэҕэй.
Хос санааны ытыннарбакка,
Ылыммыт суолгун эрэ тутус.
Санааҥ түһэр, эрэлиҥ эстэр,
Мөлтүүр, кэбириир түгэннэргэр
Эн таптыыр кинигэлэргин аах,
Таптыыр араадьыйаҕын холбоо.
Олох кыраттан, быыкаайыктан
Санааҥ соһуччу көтөҕүллүө,
Күн сарсыҥҥыттан сабыыс-саҥа
Олоҕуҥ ыллыга тыргыллыа.
Айыыларгар эрэ итэҕэй,
Олохтон истиҥи эрэ ыл.
Семен Данилов
БУЛУОХХУТ БАРЫТЫН
Мин анаан Дьолу көрдүүбүн —
Булабын Сор суолун,
Үлэ көлүйэр көлөөҕүн,
Олох дьоло суоҕун.
Мин анаан Кырдьык көрдүүбүн —
Албыны булабын,
Албын абыгар өрүүтүн
Сиэртибэ буолабын.
Мин анаан Таптал көрдүүбүн —
Булабын Кырыыһы,
Доҕор абааһы көрүүтүн,
Сэнэбил кыһыытын.
Мин анаан Ырыа көрдүүбүн —
Булабын Хоп сибин,
Олох дьээбэтин, күлүгүн
Кэрэһи кэпсээнин.
Көрдөөбөт кэммэр соһутан
Кэлэллэр: Дьол, Таптал,
Үйэм үчүгэй Ырыата
Кырдьык кынаттаах.
Онон бар дьоммор этэбин:
– Көрдөөмөҥ анааҥҥыт.
Дьоннуу олоруҥ, үлэлээҥ —
Булуоххут барытын.
Николай Чуор
ХАҺААНЫМАҤ
Харысхаллаах
Хайҕал тылын
Хаһан эрэ
Этиэхпит диэн
Эрэнимэ!
Үтүө тылы
Үйэ сааска
Өйдүүр курдук
Эрдэ-сылла
Этэр буолуҥ!
Хомнуо хойут
Хомойботтуу
Санааҕытын
Сайаҕастык
Сайа этиҥ!
Хаарыаннаахай
Хампа күөххүт
Кэхтэр кэмин
Кэтэмэҕэйдээн
Кэтэһимэҥ!
Харысхаллаах
Хайҕал тылын
Халтайынан
Хара кэмҥэ
Хаһаанымаҥ!
Суоһааны
Биир таммах харах уутунан
Ыгыллан тахсыбыт
Ыарахан санааны
Ындыы гынан ылынан
Тэҥҥэ сүксүөх-көтөхсүөх,
Ичигэс санаалаах, итии сүрэхтээх
Эн таскар баар буоллун мэлдьитин.
Саха киһитэ – бүтэй, бүөм,
Кистэниэ, бэйэтигэр бүгүө,
Бүүтүйэлээн бүтэйдии бүөлэниэ.
Ол ону сэрэйэн, таба көрөн таайан
Кэмигэр өйүөх, өйдүөх,
Эрэллээх илиитин уунуох
Чугас доҕордоох буол өрүүтүн.
Санааны сайа этиһэр саҕа үчүгэй эмп
Туох баар буолуой, киһиэхэ, бу күҥҥэ.
Алампа
Итии илиинэн
Ибигирэтэн тутуһар,
Истиҥ тылынан
Иһирэхтээн кэпсэтэр
Эгэлгэ энэлгэҥҥэ
Этиппэт эмп…
Сардаана Амгинская
МАХТАЛЛААХ БУОЛ
Туох барытын үтүө түмүгэ —
Бу киһи киһиэхэ махтала.
Сүрэхтэн этиллэр истиҥ тыл,
Харахтан саҕыллар уйан күүс.
Этиллэр махтал судургутук,
Тиэрдиллэр кини кэбэҕэстик:
Кими даҕаны куоттарбакка,
Махтал тылынан тумнубакка.
Махтал сыдьаайа хааччаҕа суох,
Махтал үтүөтэ муҥура суох.
Махтал – айыылар алгыстарын
Сүрэхтэн сүрэххэ тиксиитэ.
Махталы хаһан да эрэйимэ,
Махтанаргын хаһан да умнума.
Афанасий Чугунов-Нооһой
СЭЛЭҺИИ
Күн устата көрсөҕүн
Эҥин бэйэлээх дьоннору,
Эдэрдиин-кырдьаҕастыын
Күлэ-үөрэ алтыһаҕын,
Олохтоох истиҥ сэһэни
Олортон мэлдьи ситиспэккин.
Бэйи, тохтоо!
Кэпсэтэр эрэ киһилиин
Сэлэһии мэлдьи тэнийбэт,
Сэлэһии – толору этинии,
Бэйэни ситэри өйдөһүү,
Сэҥээрии, сонуну күөдьүтүү,
Сатаан ону быһаарыы.
Тулалыыр эйгэни тургута,
Тугун-ханныгын сырдата
Атылыы анаарыы,
Аһаҕастык этинии —
Сэлэһии ураты ирдэбилэ,
Сэргэх, дьоһун төрүтэ.
Дэлэй сэһэн арҕаһын
Дэҥҥэ таба тайаннахха,
Дьолуо күнү эбинэҕин,
Дьоллоох курдук сананаҕын!
Сардаана Амгинская
Саҥата суох манньыйа сылдьар,
Бэйэ дьолун мунньунар – эмтээх.
Сүрэххэр – таптыыр киһиҥ уоһа,
Хараҕа, баттаҕа, илиитэ…
Хайдах туттубута, көрбүтэ —
Туохтан тулаҥ тырымнаабыта…
Тугу бүтэҥи куолаһынан
Кистээн эйиэхэ кэпсээбитэ…
Онтукаҥ күннээҕи түбүгүҥ
Бараммат тиһилигэ буолан,
Эн санааҥ тула эриллэрэ —
Сүрэх дьолтон угуттанара…
Саҥата суох манньыйа сылдьар,
Бэйэ дьолун мунньунар – эмтээх.
Санаарҕатар саппах санаа – сайҕан!
Суоһааны
Ким эрэ кэлэн сэргиэ,
Кэрэхсиэ диэн
Кэтэһимэ.
Атын харах таба көрөн
Тардан ылыа диэн
Эрэнимэ, эрэйимэ.
Ити барыта санаа ирбинньигэ,
Эркиҥҥэ оонньуур күлүктэрин
Илиигэ туттарбат көрүнньүгэ.
Өрө тардыах, үүннэриэх —
Бэйэҥ эрэ дьиҥэ.
Халыҥ халҕаһаны, хараҥаны уйуох
Эмиэ бэйэҥ эрэ.
Киэр хайыһыма.
Варвара Потапова
Албын-көлдьүн суолга
Угуйар,
Чэпчэки олоххо
Кучуйар
Хос санаа,
Оо, бырах миигин!
Тутуум
Куормаһыт эрдиитин —
Сүүрүк утары мин
Эрдиниим…
Сыалбар сотору, баҕар,
Тиийимиим…
Алампа
ТУОХТАН?
Туохтан
Сүдүрүүннээх санаалар
Сүнньүм үүтүнэн сүрүннэнэн,
Сүрэхпэр сөҥөр буоллулар?
Туохтан
Саппахтаах санаалар
Санным үүтүнэн сааллан,
Санаабын саппаҕыртылар?
Туохтан
Өһөхтөөх өйдөр
Өттүгүм үүтүнэн үктэллэнэн,
Өйбүн өһөрдүлэр?
Туохтан
Барбах майгылар
Баспынан батарыта киирэн,
Баспын баттаатылар?
Туохтан
Ыарахан санаалар
Ыга анньан киирэн,
Ыар баттык буоллулар?
Күннээҕи олох күөмчүтэ
Көй салгын буолан
Күлүктүү көттөҕө дуу?
Сүҥкэн олох сүдүрүүнэ
Сүлүһүн буолан
Сүрэхпэр сөҥнөҕө дуу?
Халыҥ олох хапсыыра
Халарык буолан
Харахпын саптаҕа дуу?
Эбэтэр
Эрэй баҕайы илбиһэ
Этэр тыла суох буолан
Эппэр иҥнэҕэ дуу?
Миигин
Хаххалыыр хара санаа – халбарый,
Күлүктүүр күтүр санаа – күрэн,
Баттыыр балыыр санаа – бар,
Ынчыктыыр ыар санаа – ыһылын,
Санаарҕатар саппах санаа – сайҕан.
Леонид Попов
Саараҥныыр санааларым —
Аналлаах атастарым!
Үөрэр да күммэр,
Куруйар да хонукпар,
Утуйбат да түүммэр
Миигиттэн өрүү арахпат
Аналлаах аргыстарым —
Саараҥныыр санааларым!
Саарбахтаан баран
таптыыбын,
Саарбахтаан баран
айанныыбын.
Хоттохпуна да саарыыбын,
Хоттордоххо да саарыыбын.
Оннук эрэ буола турдун,
Саарбахтыыр санаам туругурдун!
Саарыыртан саҥа суол тобуллар,
Саарыыртан барыта оҥоһуллар.
Оннуга суох
Олоҕуҥ да олох буолбат,
Тапталыҥ да таптал буолбат.
Оннуга суох
Ыалдьыбаккын, хомойбоккун,
Үөрбэккин, дьолломмоккун,
Ол аата,
Олох олорбоккун!
Алампа
АТААС
Алыс
Алтаҥҥа-көмүскэ аралдьыйыма,
Олус
Ойууга-оһуорга охсуллума,
Барытын барҕалаа,
Быһатын быһаар!..
Сынньалаҥ даа сылаалаах,
Дьаарбаҥ даа салгымтыалаах,
Салгын аайыттан санаарҕаама,
Тыал аайыттан сынтайыма.
Уу эрэ дириҥ,
Умуһах эрэ хараҥа,
Хаар эрэ халыҥ
Букатын буолбат.
Иван Мигалкин
ДУУҺАҔАР ТУГУ САНЫЫРГЫН
Дууһаҕар тугу саныыргын кырдьыгынан кэпсээ,
сүрэххэр тугу кистииргин
сэмэйдик доҕоргор сэһэргээ —
оччоҕуна чэпчиэҥ,
санаалыын ырааһырыаҥ…
Олорор олоххо, дьулуһар үрдэлгэ
тардыстар буоллаххына эн,
дьону истиҥник өйдөө,
дьоҥҥо тапталынан олор!
Эн, аһаҕас буол – дууһаҕынан,
кытаанах буол —
норуоккун таптыыр сүрэххинэн!
Алампа
Олох
Оннук-маннык,
Ону ордук
Оҕолор, одуулааҥ!
Кэмчиэрийэр кэскил,
Кэлэҕэй кэмэлдьи
Кэмэ кэлэр.
Кэтэххин тарбан,
Кэннигин көрүн!
Олус уйуһуйума,
Алыс айманыма,
Ааккын сүтэримэ.
Бостуой,
Боростуой,
Бэйэҕэр бэлиэ
Мэлдьи буолуо.
Ону оройдоо.
Оннооҕор буолуоҕу
Оноллоон одуулуоҥ.
Бары баттыгас,
Барбах баламат
Бар дьоҥҥо
Баарын иһин
Баскын угума,
Баҕаҕын бараама.
Көр-иһит,
Күл-сал,
Көнө майгы
Көҕөрөн көстүө.
Алампа
Санааргыыр сахха
Саҥа санаа
Сайдан тахсар.
Өһөн сырыттахха,
Өрөгөйдөөх өс
Өрүкүйэн үөскүүр.
Эрэйдэнэн истэххэ
Эгэлгэ санаа
Эриллэн элбиир.
Курутуйан олордоххо,
Кулан хоһоон
Кутуллан хойдор.
Оонньуу-көрүлүү сырыттахха,
Ойуу-бичик санаа
Оройго ончу охсуллубат.
Кыһалҕа кыһарыйбатаҕына,
Кылаан-өргөс санаа
Кыратык да кыбыллыбат.
Наталья Харлампьева
Хардааччы тымныы санааттан
Харыстаа, доҕоруом, сүрэххин!
Биир киһи баламат быһыытынан
Буруйдуу санаама бар дьоҥҥун.
Харыстаа сүрэххин кэлэйииттэн,
Хом санааттан, өстүйүүттэн.
Харыстаа үтүөҕэ итэҕэлгин,
Харыстаа, доҕоруом, сүрэххин!
Алампа
Сылаас уубуттан туран,
Сынньаммыт өйбүнэн
Сыаналаан көрбүтүм:
Куһаҕан даҕаны үчүгэйэ һуох,
Кутурҕан даҕаны үөрүүтэ һуох,
Ытыыр даҕаны күлүүтэ һуох,
Ыксал даҕаны сынньалаҥа һуох буолбат.
Ол-бу санааны
Олох долгуна
Оҥорор эбит,
Үтүргэн-хабырҕан
Үтүөҕэ үөрэтэр эбит…
Үөрүүлээх олоххо
Үтүө өй үөскээбэт,
Сынньалаҥ олоххо
Сытыы санаа сыстыбат,
Көҥүл көргө
Көй санаа көөйнүбэт,
Сырдыкка сылдьан
Хараҥаҕа хайыспат,
Тот сылдьан
Аччыгы араарбат,
Тойон олоххо
Токуру торумнаабат эбит.
Хата, эрэйдээх олох
Эҥиҥҥэ эрийэр,
Эгэлгэни этитэр,
Батталлаах майгы
Баһы хамнатар,
Бадаҕы биллэрэр,
Өлүүлээх үйэ
Өйү үксэтэр,
Кыһалҕалаах олох
Кырыымчыгы санатар,
Кырдьыгы булларар эбит.
Семен Маисов
ДЬОЛ УОННА СОР
Дьоллонуу хараҕын уута
(Олус сэдэх, кэмчи
Да буоллаҕа)
Уонна
Сордонуу хараҕын уута —
Амтаннара биирдэр…
…Арай кутан биэриим —
Долгуйууттан тахсыбыт
Харах уутун эйиэхэ,
Билиэҥ этэ дуо арааран
Ханнык иэйии түмүгүн
Хантас гыннаран испиккин?
Күллэхпинэ – туора дьон:
«Дьолломмут», – дии саныыллар,
Ытаатахпына – билбэт дьон:
«Сордоммут», – диэн сылыктыыллар…
Сороҕор күлэрим – мин сору көрөрүм,
Ардыгар ытыырым – мин дьоллонор туругум…
Николай Чуор
ҮТҮӨ САНАА КЫНАТА
Үтүө санаа кынатыгар уйдаран,
Уоттаах таптал сулуһунан ыйдаран,
Үчүгэйиэн, ити киирэн кэлбитиҥ,
Санаам хоту үтүө тылы эппитиҥ.
Самнан сытан үөрбүтүнэн туран кэллим,
Олоххо, эйиэхэ тардыстым,
Күнүм көрдө, сүрэҕим уота төлөннүрдэ,
Дууһам ыллаан, дьикти иэйиим уһугунна.
Умнуом суоҕа кэрэ киһи киирэн кэлбит үөрүүтүн,
Өрүү өйдүөм ыраас суобас истиҥ-сылаас илдьитин,
Хайдах эрэ тырым-ирим чоҕулуччу көрбүтүн,
Поэзия музатын миэхэ бэлэх ууммутун.
Санаам миэнэ ып-ыраас,
Дууһам, иэйиим чап-чараас,
Сүрэҕим өрүү сып-сылаас,
Дэбил олоҕум эмиэ араас.
Күн сиригэр Киһи эрэ өйдүөх тустаах киһини,
Оннук эрэ буоллаҕына, үтүө, кэрэ өрөгөйдүөх
туһа ини,
Дьэ, ол иһин үтүө санаа кынатыгар уйдаран,
Олох устун баран иһиэх, өрүү үөрэ долгуйан!
Наталья Харлампьева
Олох амтана ньулуйбут,
Таптал сулуһа сууллубут,
Чугас дьонум дьиппиэрбит
Күннэрэ этэ ол.
Биир халыан таксига олорсон
Айаннаан испитим
Маҥантан куоракка.
Ардах ытыыра,
Тыал үөһэ тыынара,
Хара тыам аймана сүүрэрэ
Суол кытыытынан.
Суох этэ тулабар
Мин ардаҕы үтүктэрбин
Тохтотуох айылаах
Сырдык күүс…
Онуоха эппитэ таксист,
Кыыһырбыт оҕонньор:
«Ыл, хотуой, ытаан бүт,
Айыка, мин бүтүннүү илийдим!
Таһырдьа – ардах,
Иһирдьэ эмиэ уу,
Баҕа дуу, балык дуу
Үһүбүн дуо мин?
Ким барбыт – төннүөҕэ,
Сүппүт – көстүөҕэ,
Хаалбыт – бэйэтэ ситиэҕэ,
Оттон бу ардах, көрөөр да,
Куоракка тиийбэккэ астыаҕа!»
Мыраан үрдүттэн көстүбүтэ
Күлүмнэс Туймаада.
Таксист уонна айылҕа
Ол курдук
Ардаҕы мэлдьэспиттэрэ.
…Дууһабар былыттар
Муста эрэ түстэллэр
Аҕыйах ити тыл
Миигин быыһыыр:
«Ким барбыт – төннүөҕэ,
Сүппүт – көстүөҕэ,
Хаалбыт – бэйэтэ ситиэҕэ.
Быстах ардах, көрөөр да,
Букатын сотору астыаҕа!»
Кэмсинии
Алампа
Ааспыт
Ардах уутун курдук
Ааһан хаалар.
Кэнники кэлэн
Кэрэгэйин билэн
Кэмсиммитиҥ иһин,
Оҥоһуллубут
Ончу
Олоҕуттан уларыйбат.
Вениамин Миронов
КЭМСИНИИ ТУҺУНАН
Кэмсинии баар
Бары дьаҥтан
бастыҥ эмп:
Үтүөмсүйүүттэн,
Өйдөөҕүмсүйүүттэн,
Улахамсыйыыттан
Уонна да эҥин-араас
Эгэлгэ куһаҕан быһыылартан.
Билэр киһигин
Сиилээн хоһулуоҥ,
Чугас доҕоргун
Үөхсэн да туруоҥ…
Ааспытын кэннэ
Алҕас кэбилэнним диэн
Анаара санаан
Аһарына сатыаҥ —
Ол кэбэр быһыыгын,
Ол кэһэхтээх тылгын.
Тыл
тэһии чыычаахтыы
Көттө да —
тутуоҥ суоҕа,
Тыыннааҕыҥ тухары
Кэмсинии,
дьэ,
сордуоҕа.
Аны,
хаһан да,
Айахтаппат буолуум
Ааргы тылы,
Отой
уонна, дьэ,
Оҥостубат буолуум
Олуона быһыыны.
Кэмсинэммин —
Киһи дьүһүлэниэм,
Кэмсинэммин —
Кэрэҕэ тиксиэм.
Семен Маисов
КЭМСИНИИ
Төрөөбүт төрүт сир кэрэтэ
Туспа дойдуларынан
Туоххаһыйа тэлэһийэн сырыттахха,
Ордук күүскэ өйдөнөр.
Төрөөбүт төрүт тыл кэрэтэ
Атын омуктардыын
Атыннык алтыһан саҥардахха,
Ситэри ситэн сыаналанар…
Чугас киһигин чугурутан баран
Чуҥкуйдаххына эрэ —
Чычаас санааҕыттан кэлэйэн,
Чанчыгыҥ кылбайар.
Доҕор киһигин доҕолоҥнотон баран
Долгуйдаххына эрэ —
Дааргы өйгүттэн кэмсинэн,
Дар уҥуох хаҕыҥ хаалар.
Икки атах Орто Дойдуга
Олох олорорун тухары
Омнуо майгытыттан
Отох дьылҕаланар.
Туора харахтаах сир үрдүгэр
Сириэдийэрин тухары
Сиппэтэх санаатыттан
Ситэри тыллыбат…
Сайа
Этиэхтээхпин эппэтэҕим
Биир кэрэ да киһиэхэ.
Кэлиэхтээхпин кэлбэтэҕим
Кэлтэй хаалбыт киэһэҕэ.
Кэмсинии!
Аны кэлэн кэмсинии,
Аанай тылга ытаныы,
Ааспыт дьолу аһыйыы…
Олох уута таҥнары
Устубатын билэбин,
Ол да буоллар утары
Тыалга тылбын ыытабын:
Этиэхтээхпин этээри,
Кэлиэхтээхпин кэлээри,
Кэмсинэрбин тиэрдээри…
Леонид Попов
КЭМСИНИИ
Соҕотох буоллахпына,
Сорох ардыгар
Кэмсинии дууһабар
Киирэн кэлэр,
Кэмсинэбин —
Киһи буоллун да итэҕэйэн,
Кирдээх-хохтоох дьоҥҥо
Кииртэлээн биэрэрбиттэн.
Кэмсинэбин —
Туохха эрэ
Дубук туттан,
Туора дьон хараҕар —
Туоратык көстөрбүттэн.
Кэмсинэбин —
Арыт алҕаһаан кэбиһэн,
Атааннаах дьонум айаҕар
Аһылык буоларбыттан.
Кэмсинэбин —
Кыайыахпын да кыайбакка,
Кыраттан тэптэрэн,
Кыһалҕаҕа киирэрбиттэн.
Ол эрээри
Айхалланыах айылааҕы
Айхаллаан-уруйдаан,
Ааҕааччыларбар ааттаннаҕым.
Этиллиэх айылааҕы
Этэн-тыынан
Элбэх дьон уоһугар киирдэҕим.
Сириллиэх айылааҕы
Сирэн-сэмэлээн,
Син тугу эмэни туһалаатаҕым.
Атын дьон айаҕынан
Айдаарбытым диэн суох.
Туспа киһи куолаһынан
Тойук туойбатаҕым.
Бэйэм бигэ тыллаахпын,
Бэйэм ыллыыр ырыалаахпын,
Ол буоллаҕа буолуо
Олорор олохпор
Улахан дьолум диэн!
Сардаана Амгинская
Буруйданыыга тиийбэт куолу,
Буруйданан суолгун быстыма.
Бэйэҕэр накаастабыл булан
Баай-тала кэлиэн бытаардыма.
Киһи саныыр санаата, өйө,
Эппит тыла иччилээх эбээт!
Эн үчүгэйи ыраланаат,
Туолуутун тоҕо тохтотоҕун?
Тоҕо санаанан үрэйэҕин,
Дьол кэлэрин кэбирэтэҕин?
Тоҕо эн бачча сааскар диэри
Бэйэҕин сатаан ылыммаккын?
Буруйданыма, бырастыы гын,
Олоххор эрэлинэн эрдин!
Санааҕын түһэримэ
Иван Гоголев
САНААҔЫН ТҮҺЭРИМЭ
Сырдык күнүс кэнниттэн
Санньыар киэһэ буолуоҕа,
Сандал күнүм мунчааран,
Саҕах уҥуор саһыаҕа.
Санааҕын түһэримэ,
Түһэримэ санааҕын,
Күннээх ыраас сүрэххэ
Күнүм киирбэт букатын.
Сэмэй чуумпу кэнниттэн
Силлиэ-буурҕа буолуоҕа,
Силистэри сиҥнэстэн,
Симэхтээх тиит сууллуоҕа.
Санааҕын түһэримэ,
Түһэримэ санааҕын,
Ханнык да тыал тоһуппат
Хаҥыл санаа кынатын.
Хаарыан сайын кэнниттэн
Хахсаат кыһын кэлиэҕэ,
Хагдарыйан, иинээхтээн,
Хампа күөҕүм өлүөҕэ.
Санааҕын түһэримэ,
Түһэримэ санааҕын,
Тойук-ырыа сылытар
Тоҥуй дьылҕа дьыбарын.
Николай Литвинцев
КУТТАЛ МИИГИН ЭРГИЙЭР
Куттал миигин эргийэр
Кутуруга куйбараҥныы,
Өйбүн-санаабын эрийэр
Ытыран баран ыыппаттыы.
Онтон уҥуох салҕалыыр
Ууну испит сылгылыы,
Албынынан өрө салыыр
Сымыйанан кууспахтыы.
Онтон… Хааллан турбут уу
Хаатын тоҕо түһэринии,
Мин уһуутуу-уһуутуу
Киэр үтэйдим кинини.
Үтэйдим өрүү даҕаны
Өстөөҕүм курдук саныы,
Быһыта сыстым быаны
Быһыттар чаҕылҕанныы.
Уонна уолан бэрдинии,
Ойон турдум сµһүөхпэр,
Сүгэһэрбин түһэрбиттии,
Олус чэпчээтим үөрүүбэр.
Оо, доҕоттоор, кутталы
Кутурук оҥостумаҥ,
Сымыйаны, албыны
Төрүт чугаһатымаҥ.
Уотунан да салаатыннар,
Арыынан да соттуннар,
Киллэримэҥ кутталы
Уотта ыытыҥ утары.
Алампа
Тохтоон, болҕой,
Тоҕо оннугуй,
Томоонноон толкуйдаа!
Уһугун, уоскуй,
Уларый-тэлэрий,
Урааҥхай уола!
Көр-иһит,
Көччүй, көрүлээ,
Көмүһүм оҕотоо!
Араас адырҕайы
Ардах-хаар курдук
Аһаран аралдьый,
Эгэлгэ эрэйи
Элэк-күлүү көрдүк
Этэн-иҥэрэн ис,
Күлүктээх күннэри
Күлүү-элэк көрдүк
Күрэтэн көр!
Мэлдьи билгэлиир буолбат,
Ааспат адьас анаммат,
Барыта баранар,
Урукку уларыйар,
Эҥин эргийэр,
Эгэлгэ буолар
Эбээт, оҕолоор…
Туппуту ыһыктыбат,
Санаабыты саҥарбат
Төрүт түктэри…
Сардаана Амгинская
Тойон улаатымсыйбытыттан
Аһары күүскэ хоргутума,
Бардам быһыы хаарыйбытыттан
Ыгылыйан эн сүөм түһүмэ.
Норуот эрэ тылын иһиллээ,
Боростуой дьон сүрэҕин иһит,
Өйдүүр эрэ киһилиин алтыс,
Сэнэбили доҕор гыныма.
Уолуйууга эн бэринимэ,
Доҕор курдук бэйэҕин өйөө.
Сөбүлээн санааҕар туппутуҥ
Төннө туруоҕар итэҕэйэн.
Күүстээх буол, доҕоор, куттаныма.
Киһи буоларгын эн умнума.
Николай Чуор
МУНЧААРЫМА
Киһи эрэ кэһиэхтээх тыла
Кэҕиннэримэ ырабын,
Хата, миэхэ дойдум тыала,
Тиһиий сырдык ырыабын.
Үтүө эрэ күммэр-дьылбар
Үмүөрүһэр доҕоттор,
ОрооһумаІ дьылҕабар —
Барыта орун-оннугар.
Орун-оннугар барыта:
Олоҕум, кэлэр кэмим,
Санаам сырдык ырата,
Сынтарыйбат эрэлим.
Бэйэбэр бэйэм эрэлим
Миэхэ күүһү биэрэр,
Ардыгар олох эрэйин
Ааһарбар көмө буолар.
Оттон Эн, эдэр сааһым
Үргэммэтэх ньургуһуна,
Ньургуйаана буоллаххына,
Букатын мунчаарыма!
Семен Маисов
ҮҮНЭР ДА ҮҮНЭР…
Олох хаҕыс тыыныгар
Охсуллан,
Ардыгар үлтү да
Тэпсиллэн,
Төһө да
Түгэҕэ биллибэт
Ыар санааҕа
Ыллардарбын —
Ытырыык от курдук
Сырдыкка тардыһан,
Сылын аайы, мэлдьи —
Үүнэ, чэчирии эрэ
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70596172) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.