Уһаабыт сааскы түүн
Раиса Спиридоновна Сибирякова
Кинигэҕэ үрдүкү кылаас үөрэнээччилэрин, кинилэр учууталларын күннээҕи үлэлэрэ-хамнастара, түбүктэрэ-садьыктара иһирэхтик кэпсэнэр.
Олох киэҥ аартыгар саҥа үктэнэн эрэр оҕолор утарынан көрүүгэ төһө да дьорҕоот, сытыы курдук буоллаллар, ис иһигэр киирдэххэ, сүрдээх өс киирбэхтэр, уйаннар, чараастар. Кинилэр кэрэҕэ, үтүөҕэ тардыһаллар, күннээҕи олох хас биирдии түгэниттэн үөрэллэр-көтөллөр.
Раиса Спиридоновна Сибирякова-Аайа
Сааскы уһаабыт түүн
Хотууна хотоку
Быраас сэһэнэ
– Пахыый, бу эбээ мааны хотокута Хотууна харатыын! Мунна сүһүөхтээх эбит дуу? Хараҕыын, тураах оҕотун курдук эп-эриэнинэн эрилис-турулус көрөн түһээн. Мотуруус, туох быстар мөкү дьүһүннээх нууччатыгар кыыскын оҥотторбуккунуй? – бобуонньуктуу бааммыт былааттаах, хара малаҕар сирэйдээх дьахтар мин наһаа мара дьүһүммүттэн бэркэ кэлэйэн, чыпчырынан кэбиһэр.
– Дьэ диэмэ да, сорунаары сорунан, кырасыабай да соҕустан булуохха баар эбит, – ким эрэ сэҥээрэн чалаарар. – Микииттэ Маайаттатын били эспэдииссийэ киһититтэн кыыһа олох «тоҥ» дии. Сып-сырдык, ып-ыраас, мааска оҕотун курдук. Дьэ, улааттаҕына, баасынай баарысынатын ааттааҕа буолан тахсыа. Уол бөҕөтө эккирэтэн бурукучутуо.
Мин куһаҕаным бэрдиттэн кыбыстан ийэбэр саба түһэбин. Киниттэн ураты тугу барытын, кими барытын, ол иһигэр, аан бастаан ити тыллаах дьахталлары, ол ханна эрэ баар Маайатта бааһынай кыыһын абааһы көрөбүн. Сарылыы-сарылыы ытыах эрэ санаам кэлэр.
– Чэ-чэ, бээ хотуйдаар, тохтооҥ, бэлэскит үөнүн хончоҥнотон бүтүҥ! Бии бэйэлээх ийэтин көрсөөрү кэлбит оҕону моһуоктаан түһэҥҥит, – ийэм буойар саҥатын истэммин эрдийэбин.
Дьахталлар күлсэ-күлсэ тахсар тыастара иһиллэр. Мин ийэбиниин көтөхсөн иккиэйэҕин хаалабыт. Ийэм эбээлиин хайдах олорорбутун, детсакка туохха үөрэтэллэрин, тугу аһаталларын ыйытар. Хоһоон ааҕан лабыгыратабын:
Түргэн сыыдам «Газикка»
Төрдүө буолан олорон,
Тиийэн кэллим детсакка.
Чүөчэ эдьиий, дорообо…
«Газик» диэн тугуй? Мин ону билбэппин, билэ да сатаабаппын. Аттыбар ийэм эрэ баар буоллун. Детсакка сарсыарда арыылаах, саахардаах хааһы, күнүс миин уонна торуой сиэтэллэрин, кисиэл иһэрдэллэрин, онтон киэһэ үүтү кытары халаачык биэрэллэрин истэн үөрэр.
– Миигин батыһан манна кэлсибитиҥ эбэтэр дьиэҕэр олорбутуҥ буоллар, билбитиҥ эрэ балаҕан иһэ буолан, наай гыннар арыылаах килиэби мотуйуоҥ этэ. Көр, ол детсад барахсан аһа-үөлэ үчүгэйин, оҕо бөҕөтө баар ини, сыллыый?
Сөбүлэһэн кэҕис гынабын. Дьиҥинэн, мин дьиэҕэ олорорбун баҕас сирбэппин. Күнү быһа бэйэ талбытынан сылдьарыттан ордук, ама, туох үчүгэй баар буолуой? Эһэм туһахтаан кэлэрин кэтэһэн эбэбин кытары түннүгү маныыбыт. Ат туйаҕын тыаһа табыйан кэлэрин истээт, эбэбин туох эрэ диэн хаһыытаппытынан, таһырдьа ойон тахсабын. Эһэм бэрэмэдэйиттэн куобах, сороҕор курупааскы хостоон биэрбитин моонньуттан бобо харбаан, сыһа-соһо былаастаан дьиэҕэ киллэрэбин. Эһэм эбэбин мөхпүтүнэн киирэр:
– Кыыһы, аты баайа иликкэ, тоҕо ыытаҕын? Сунаакы бэйэбэр дылы, кырдьан, сиргэмтэҕэй буолбут, соһуйан, оҕону тэпсэн кэбистэҕинэ, тугу булан ылыахпытый!
Күһүнүгэр эһэм ыалдьыбыта, эбэм этэринии «охтор охтуутугар охтубута». Мин эһэбэр хамсатын уматан биэрэр үлэлэммитим. Удьурхай төбөлөөх хамсаҕа мохуорканы ыга симэммин, испиискэни уматан уот саҕабын, оборон соппойобун. Сороҕор олус күүскэ оборон кэбиһэбин, айахпар кэлбит ап-аһыы буруоҕа чачайан, сөтөллөбүн. Хамсаны эһэм айаҕар үҥүлүтэбин. Эһэм эрэйдээх иитиллибит саҕа сананан үөрээхтиир. «Көр, оҕолоох буолан туһаннаҕым». Эбиитин сыттыгын көннөрөн биэрэбин. Эһэм «хотокубун имэрийиэхпин, илиибин да кыайан көтөхпөт буолпун ээ… чэ, оом баахсан, баран оонньоо», – диэн ботугуруура иһиллэр. Хамсатын дириҥ-дириҥник оборо-оборо, буруону аҥаар дьабадьытынан таһаарар, утуйар-утуйбат сытар. Мин оонньуу сылдьаммын харахпын киниттэн араарбаппын, таҥаска уот кыыма түспэтин көрөбүн. Сотору хамса умуллар, ону ыламмын олоппоско уурабын.
Өтөр-өтөр үөлээннээхтэрэ кырдьаҕастар киирэллэр. Ааспыты сэһэргэһии буоллаҕына, эһэм сүрдээҕин сэргэхсийэр: «Ээ-э, дьэ, диэ да…Били Түөрдүөн Арыыга…» – диэн сэниэтэ суоҕунан сэҥээрэр. Онтон кэпсэтии дьиэ эргининээҕи сонунунан эргийэн, оҕоҕо-урууга кэллэҕинэ, соҥуорар.
Мэхээлэ уола Артыамый үөрэҕин бүтэрэн үлэһит буолбут, Ньукуу кыра кыыһа эргэ тахсыбыт, Микииттэ кийиитэ балыыһаҕа киирбит, оҕолонуохтаах үһү. Ити барыта киниэхэ ыараханнык тиийэр.
– Оо, Өлөксөйүм арҕааттан этэҥҥэ эргиллибитэ буоллар… сатаатар Бөдүөрэ эрэйдээх… – диир, үөһэ тыынар.
Уйбаан оҕонньор уоскутардыы:
– Буолар буолтун кэннэ хайаныллыа баарай, Адаам. Уодаһыннаах сэрии үгүс да ыччаппытын мэҥиэстэн барда. Манна да, боруоҥҥа да. Чэ, ити гынан, баар быстыбат, Мотурууһуҥ биир кыыс оҕону көрдөрдө дии.
– «Хонууттан булла» диэ. Ыал-ыал курдук ньир бааччы олоруох кисилэрбиэт… – сөтөллөн күпсүйэр, устунан иэрийэн, тыына хаайтаран барар.
Мин ойон туран, силлиир иһитин ылан биэрбиппэр, нөрүйэн силлиир, өрүтэ бөтүөхтүүр. Уйбаанныын көмөлөһөн сыттыгын булларабыт. Эһэм сүүһүн тутан көрөбүн, үнүр кэлэ сылдьыбыт биэлсэри үтүктэбин быһыылаах.
– Хайа, Адаам, бу кыыччааныҥ, хата, кимнээҕэр бэркэ ыарыылыыр эбит буолба-ат.
– Ээ, Дьэбдьиэ ханна эмит тахсан бардар эрэ суохтаппат, көрөөхтүүр. Оо, ол эрээри, бачча кыра киһиэхэ ыарыылаппыт да диэн, Айбыт иннигэр аньыыта бэрт буолаарай…
– Кэбиис, туох диэн эттэҥий, бэйэлээх бэйэҥ бас билэр балаҕаҥҥар сытан, бэйэлээх бэйэҥ эт-хаан сиэҥҥэр көрдөрбөккөҕүн…
Эһэм хаар түспүтүн кэннэ өлбүтэ. Миигин дьонум сүбэлэһэн «Хотууна эһэтин манаан сөбүн дьиэҕэ олордо, оҕо тэрилтэтигэр сырыттын» диэн уураахтыыллар. Бастаан утаа үөрэнэн быстыбакка, детсакка бэрт эрэйинэн барарым. Эбэбэр хас эмит төгүл хос-хос соруйтаран, элэ-была тылын этитэн, көрдөһүннэрэн сордуубун. Ыксаан кыйахаммыта буолан: «Дьэ, оччоҕуна, били чыпчаххайбыт ханна этэй, мээскэҕэр ыаллаатаҕым ээт», – дии-дии оһох кэннин өҥүөлүүр, оччоҕуна түргэн үлүгэрдик хомуна охсобун. Эбэм ону: «Оҕом ийэтин ахтаахтыыр быһыылаах. Иккиэйэх бэйэлэрэ икки аҥы сырыттахтара, бу хаһан пиэрмэ кыстыгын бөһүөлэккэ киллэрэн абырыыллар», – диэн кимнээҕи эрэ мөҕүттэрин быыһыгар ытамньыйан ылар. Биир эмит өрөбүлгэ, аргыс көһүннэҕинэ, бөһүөлэктэн сэттэ биэрэстэлээх сиргэ баар ферма кыстыгар, тэрийэн, ийэбэр хонноро ыытар. Дьэ, онон, бу кэлэн олоробун.
– Мин хотокум сотору улаатыа. Дьэ, көрөөрүҥ эрэ, кыыс оҕо кылааннааҕа буолан кынталдьыйан тахсыа. Чыычаах, кыыһырыма, ити оонньоон этэллэр, – ийэм ыга кууһан олорон төбөбүттэн сыллаан сырылатар. Ити миигин маратыттан хомойон ытаабатын диэн, алы гынан албыннаан этэр быһыылаах дии саныы-саныыбын, көтөххө олорон нухарыйан барабын.
Сарсыарда уһуктубутум – соҕотоҕун сытар эбиппин. Балаҕан иһигэр ким да суох, ийэм уонна атын дьахталлар бары хотонноругар тахсыбыттар. Оронум иннигэр тардыллан турар өрбөх быыс бадаархай ойуутугар баар туох эрэ үс муннуктаахтары бутулла-бутулла, хат-хат ааҕабын. Сотору ийэм хотонтон киирэн миигин таҥыннарар, сирэйбин сууннарар, баттахпын өрөр, аһатар. Бэҕэһээ кэлсибит сыарҕалаах аттаах киһинэн бөһүөлэккэ төннөр, миигин тулуупка хороччу суулаан уонна сирэйбиттэн сыллаан-сыллаан баран, эбэбэр төттөрү ыытар. «Хотууна минньигэс сыта бүттэ-э, Эбээ Дьэбдьиэҕэ туох да хаалбата-а…» – били тыллаах дьахталлар күлсэ хаалаллар.
Ити «дьүһүммүнэн олус да бүрэбин» диир санаа миигин балачча кэмҥэ диэри батыһа сылдьыбыта. Детсакка кыргыттар нэдиэлэ саҕаланыыта мааны былаачыйа кэтэн кэлбиттэринэн, хайдах дьүһүннээх лиэнтэлээхтэринэн «өҥнөнөр» идэлээхтэрэ. Аны онно утары туруоруллан, хайаан да кимиэнэ эмит куһаҕана, мөлтөҕө арыллара. «Муочукка былаачыйата көрүүй, сиэбэ маннык оһуордаах», онтон «Оо, Таайа киэнэ абырахтаах», эбэтэр «кыччаан хаалбыт дии» диэн. Итинник туох эмит итэҕэстээҕэ «булуллубут» оҕо ол күнү быһа настарыанньата «алдьанара». Дьоммор соҕотох буоламмын, таҥаспынан баҕас маанылартан соччо хаалсыбат этим. Баттахпын эбэм сатаан өрбөт этэ, уоллуу кырыйан кэбиһэрэ. Оттон дьүһүнү ырытыы миэхэ саамай «кутталлаах» өрүтүм. Мин саҕа харалар син балачча бааллара буолуо эрээри, сирэйим харата, муннум сүһүөхтээҕэ, онуоха эбэн хараҕым хайдаҕа эрэ ахтылыннахтарына, чахчыта даҕаны сиилэммиккэ-хоһуламмыкка холонорум. Ырыаҕа-тойукка, үҥкүүгэ-битиигэ мээнэ кытта сатаабат этим. Иитээччилэр «Байатаанаба Катя түргэнник өйүгэр тутар, саҥата чуолкай» диэн хайгыыллара, онон кэнсиэртэргэ хоһоон аахтараллара. Онтон үҥкүүгэ, Өктөөп 50 сылыгар анаммыт фестиваль кэнсиэрдигэр бэлэмнээбит кулууп түөтэтэ: «Эс, бу кыыс сыыйыллар, ансаамбылга барсыбат, бөдөҥө-садаҥа, оҕоттон эрэ уһулу чоройон» диэҕиттэн, төрүт чугаһаппаттара.
Ийэм пиэрмэ үлэтиттэн орпот буолан, детсаттан эрэ кэллэрбин, булкуһар киһим – эбэм. Халдьалаах тимир солууру таҥкынатан, иккиэн сэнньилиһэн хотоҥҥо тахсабыт. Эбэм ынахтарын ыыр кэмигэр мин ньирэйдэрбин имэрийэбин, тарбахпын эмтэрэбин. Сороҕор хоспох оһоҕор мас киллэрэ чугас тыаҕа тахсабыт. Эбэм чөҥөчөк кэбирээбит төрдүн чохороонунан үлтү сынньар. Мин сытыган хатыҥтан туоһун арааран титириккэ тэбээммин, таҥаспын бүтүннүү саркаах оҥоробун. Биирдэспит ураҕаска хоҥхолойу толору үөлэн, иккиспит тирбэҕэ быаҕа мас сүгэн, бэркэ кыайбыт-хоппут киэбин туттан, төннөбүт. Ойуур саҕатыттан бу көстөн турар дьиэбитигэр аара хаста даҕаны сынньанан тиийэбит. Мин лыахтаан сүүрэкэлээммин, эбэтэр моҕотойу эккирэтэммин, эбэтэр күөх халлааҥҥа кый ырааҕынан куһуура көтөр сөмөлүөтү мыҥаан аралдьыйан хааллахпына, арыт-ардыгар сынньалаҥмыт аһары уһаан хаалар. «Уу, олордохпутун ньии, күн ырааттаҕа, сыллыый, хоҥхолойгун хомуй…» – эбэм туран үнүөхтүүр. Маһын кыайбакка, миэхэ үттэрэн сүгэр. Бытаан-бытааннык лэппэрдэтэлээн айаммытын салгыыбыт. Эбэм киҥинэйэн ыллыыр:
Кэрэкэчээн эрэ бэрэкэчээн,
Кэрэхсэллээх эрэ бэрэкэчээн…
– Эбээ, ити Кыһыл Бэргэһэчээн туһунан тоҕо ыллыыгын?
– Ханнык Кыһыл Бэргэһэчээн?
– Оттон «кэрэчээн эрэ бэргэһэчээн, кэрэхтээх эрэ бэргэһэчээн….» диигин дии.
– Аат-туол-оҕун да, оннук иһиллэр эбит дуу. Оо, былыр ити ырыаны ыллаан бөҕөтөө… Ээ-һэ, ээ-э… – хоһооно суох киҥинэйэр. Ол аайы сүгэн иһэр маһа «лыкыр-лыкыр» ыллаһар.
Сүгэһэрбитин хоспоххо киллэрэбит. Эбэм маһын оһох чанчыгар «сарк» гыннара түһэрэр, «эҥил баһым бүттэ» диир, имэринэр. Мин хоҥхолойбун ол аттыгар быраҕан «тарк» гыннарабын, «эҥил баһым бүппүт» диэн эбэбэр көрдөрөбүн, эмиэ имэринэбин. Ону: «Ээ, и-һоом баахсаны та (оҕом барахсаны да)», – диэн күлэр. Тэбэнэн-сахсынан, чуолкайдаан эттэххэ, кини миигин эргитэ сылдьан тэбээн, бэл баттахпар хатаммыт мас сыыһын ылан, дьиэбитигэр киирэбит. Сылайбыт-элэйбит дьон быһыытынан чээйдээн сыйгытабыт.
Маҕаһыыҥҥа барыы биир туспа кэтэһиилээх кэрэ түгэн. Ыраахтан көрөн, маҕаһыын таһыгар мустар оҕо-уруу: «Оок, Адаамкалар иһэллэр!«– дэһэн уруйдуу көрсөллөр. Эһэм Адаам диэн ааттааҕын иһин, биһиги ыалы «Адаамнар» эбэтэр «Адаамкалар», өссө тупсаран, араспаанньабытыттан таһааран эбитэ дуу, «Баай Адаамкалар» диэн ааттыыллар. Эбэм дьүөгэлэрэ эмээхситтэри көрсөн кэпсэтэр. «Хайыы, хотукаа, кыыһыҥ бачча буола охсубут дуу», – уҥуоҕунан кып-кыра, төп-төгүрүк, мытырыйбыт сирэйдээх Татыына миигин көрдөҕүн аайы соһуйар. «Бээ, мантыкаҕыт тупсарыллыбыт сомуорускай боруода Адаам Дьэбдьиэ эбит буолбаат. Иккиэн хааман иһэргитин көрдөххө, ырбаахыгыт байбарыта сайбаһан, илиигитин тиэрэ дайбаһан хаамаргыт үкчүгүт сүр», – дэһэллэр атыттара. Көрүү-истии түмүгүнэн хайгыыллар: «Сыыҥа суох, сирэйэ-хараҕа арылыйан ып-ыраас, киинэ оҕотун курдук». Кинилэргэ «киинэ киэнин курдук» диэн саамай үрдүк сыанабыл. Эбэтин аттыгар нээтэллэн турар сэрбэллибит баттахтаах кыыс муннун анна субуруйа сылдьарын уонна илиитин көхсө харааран хаалбытын көрөн киэмсийэ туттабын. Ырыа ыллыыбын:
Сиэхтээ-сиэхтээ,
Байбадуок-байдабуок, байдабуок,
Суол мууска миитэрэбии,
Аптабуутара пиика-а-а
Араастаан тардабын, уһатабын. Эмээхситтэр оҕолуу үөрэллэр, ытыс таһыналлар, эбэм үөрэр: «Ити детсакка үөрэтэллэр». Маҥнайгы кылааһы бүтэрбит Татыына сиэнэ кыыһын сиэтэн аҕалан, мин аттыбар туруораллар, иккиэммитин хаттаан ыллаталлар:
Солнышко во дворе,
А в саду тропинка-а…
Мин хайҕанаммын, эбэм саха тэҥэ суох буолар, кэмпиэт ылан биэрэр. Кини үөрэриттэн мин эмиэ үөрэбин, кэмпиэтиттэн оҕолорго бэрситэлиибин, эбэбин харбыйбыт иэдэһиттэн уураан «чоп» гыннарабын. Кырдьаҕастар: «Хор, сиэнчэрбин буолан, сылламтаҕай эбит ээ уонна ити амараҕын оҕоккотун!» – дэһэллэр. Ас-үөл бөҕөтүн ылан, суумкабытын толору хаалаан, ырыа аргыстанан дьиэлиибит.
Эбэм эрэйдээх көрбүтэ эрэ мин этим. Уончата оҕоломмутуттан үһүн эрэ тутан хаалбыт. Уола Өлөксөй куоракка учуутал үөрэҕэр үөрэнэн иһэн, сэриигэ барбыт, онтон эргиллибэтэх. Улахан кыыһа Бөдүөрэ, уон алталааҕар, күһүөрү кыһын маныы саҕана, холкуос сүөһүлэрин быысаһа сылдьан ууга түспүт. Онно тымныйбыта сэтэрэн, кыһыны быһа ыалдьан, 1943 сыл сааһыгар өлбүт. Сундуугун түгэҕиттэн убайым саһаран хаалбыт хаартыскатын, фронтан ыыппыт аҕыйах суругун уонна эдьиийим чап-чараас сиитэс былаатын хостоон таһааран, сүрэҕэр ыга туттар. «Кырыыстаах сэрии чыычаахтарбын сиэн барда. Тутан хаалбытым бу эрэ», – диэн хараҕын уутунан суунаахтыыр. Оҕолорун саастыы дьону көрө-көрө уйадыйар, «Өлөксөй быйыл 45-һэ, Бөдүөрэ 40-на буолар» диэн муҥнанар. Кыра кыыһа – мин ийэм соҕотох сиэни биэрбит буолан, олус таратара. Миигин хайҕаатахтарына, бэйэтин эппиттээҕэр ордук үөрэрэ-көтөрө, ону дьээбэлээх тыллаахтар «Адаам Дьэбдьиэ сиэнэ кыыһы «үчүгэй» диэбиккэ, кыахтааҕа буоллар, Элиэнньин уордьанын да биэриэх эбит», – дэһэллэрэ иһиллэрэ. Оттон алҕас холустук саҥаран кэбиспити ирдээн тиийэн үлтү мөҕөн, «ээҕин» этитэн тэйэрэ.
Оскуолаҕа киириэм иннинээҕи саас. Хонуу кууран таһырдьа оонньотоллор. Биирдэ улахан бөлөх оҕолоро бэркэ астынан, мааспыт табыллан сырсыакалаһа оонньуу сырыттыбыт. Остуорастыыр Мааса, туохтан сылтаан эбитэ буолла, миигин саҥаран турда: «Оо, бу Баай Адаамка хаамаайы нууччаттан сиэнэ, дьэ, эмиэ дьэрэкэччийэн эрэр дии. Хотуой, туох ааттаах мэниктээн хааллыҥ, сарылыы-сарылыы сүүрэн адахаччыйан. Аны өһүргэнэн толлойдо дии, ити күлтэччи көрбүккүнэн миигин куттаары гынныҥ дуо?». Ону эбэм тастыҥ балта асчыт Илибиэтэ түбэһиэх истэн кэбиһэн эбэбэр кэпсээн биэрээхтээбит. Дьэ, эбэм оччону истэн баран, ол Маасаны кэлэн оҥочолооҕун оҥорбото дуо? Оҕолор, иитээччилэр, бэл, сэбиэдиссэй Анна Руфовна, бары баалларыгар детсакка кэлэн бэрт элбэҕи саҥаран-иҥэрэн уйманыктаммыта. Онтон быһыта-орута өйдөөн хаалбытым диэн маннык: «Сэрии-сут саҕана аҥаардас ийэҕитигэр түөрт оҕо буолан сутаан иэҕэйбиккитигэр, ол Баай Адаамкаҥ булда-аһа абыраабатаҕа дуо? Хааннаах басыыһы утары сэриигэ ол Баай Адаамкаҥ баар эрэ соҕотох уола баран умсубатаҕа дуо? Уонна баран, очоҕоһуҥ сонообутун уйбакка тотон өлөҥҥүн, бүтүн аймахтан бу биир куһаҕан оҕо баарыгар кылар хараххын ааллардаҕыҥ! Сэбиэскэй дьассаат тутаах үлэһитэ буолан бараҥҥын. Дьэ, аны ити курдук биирдэ эмит бэлэстэтэн көр эрэ, сэбиэккэ үҥсэн үлэҕиттэн үүрдэриэм. Биһиги эйиэхэ таах үөхтэрэн кэбиһэр дьон буолбатахпыт, ысынаайпыр Кыһыл Аармыйа кэргэнэбит….» – эҥин диэн. Өлөксөй снайпер эбитэ үһү, онон, бу «снайпер Кыһыл армеец кэргэнэбит» диэн тыллары эбэм дэҥҥэ, бэркэ ыксаатаҕына эрэ, баттанным-атаҕастанным дии санаатаҕына эбэтэр тугу эмит аахсаары гыннаҕына ыһыктара. Итинник суоһар тыллартан «сэбиэскэй детсад тутаах үлэһитэ», киһи эрэ буоллар, саллыбыта быһыылааҕа. Икки-хас хонукка «куһаҕаннарын харайтара сылдьаннар, оҕолорбут хобулааннар ыттыы үөхтэрэллэрэ итэҕэс», – дии-дии айаҕын иһигэр ботугураамахтаабыта. Ол эрээри, миигин эрэ буолбакка, атын да оҕолору мээнэ хоһулуура, саҥарара тохтообута. Сотору сайын буолан, бары тарҕаспыппыт, күһүнүгэр оскуола боруогун атыллаабытым. Ити 1968 сыллаахха этэ.
Оскуолаҕа ыарырҕаппакка үөрэммитим. Математикаҕа хара маҥнайгыттан үчүгэй этим. Онтон нуучча тылыгар син оҕо тэҥинэн барсан испитим. Детсакка «Бастыҥ хоһоон ааҕааччы» аатын ылбытым манна даҕаны туһалаабыта, кэнсиэр ахсын мин хоһоон ааҕарым. Ол кылаас биир солбуллубат нүөмэрэ этэ. Маҥнайгы кылааска сылдьан, тутуспутунан, Өктөөп күнүгэр «Элиэнньин эһээбит сиэннэрэбит» диэн «октябренок» буолбуппут, оттон үһүскэ үөрэнэ сылдьан, «киһи аймах улуу сирдьитин» төрөөбүт күнүгэр, саас муус устар 22 күнүгэр, пионерга киирэн, аалай кыһыл хаалтыһы бааммыппыт. «Саҥата үчүгэй, уҥуоҕунан улахан» диэн баһаатайбыт Прасковья Петровна миигин этэрээт хамандыыра оҥорон, стройу иилээн-саҕалаан, речевка тылын таһаарааччы буолбутум.
…Раз-два!
Три-четыре!
Кто идет?
Мы идем —
Юных ленинцев отряд!
Иэдэс тэтэркэй, хаалтыс кытархай, хобулук тыаһа баһархай, шеренга образцовай!
Үһүс кылаастан ылата быраас буолуохпун баҕарбытым. Ол баҕам биир кэрэ киһини кытары билсиһииттэн үөскээбитэ. Күһүөрү кыһын эмискэ ыалдьан ийэлээх-эбээбин ууга-уокка түһэрбитим. Мария Макаровнаны ыҥырбыттара, көрөөт «саһарардаабыт» диэн, «Бодобуос» массыынанан тиэйэн илдьэ барбыта. Балыыһаҕа аҕыйах хоммутум кэннэ бэйэбит биэлсэрбит көстүбэт буолбута, кэлин билбитим, декретнэй уоппускаҕа барбыт үһү. Кини оннугар оройуонтан Альхимович Ольга диэн эдэркээн кыыс кэлбитэ. «Соҕурууттан үс сылга дуогабардаһан кэлбит, икки сыл Бэстээххэ үлэлээбит, быйылгынан болдьоҕо бүтэн дойдулуур үһү» диэн барыны бары истэ-билэ охсооччулар кэпсээбиттэрэ.
– Откуда такое божье создание? – саҥа биэлсэр миигин көрөөт, аан-бастакы саҥа аллайыыта итинник этэ.
Иһиллиир, айахпын атытан көрөр кэмигэр дьиэ сууйар, оһох оттон ас астыыр санитарка Буойа «чап» гыннарар:
– Ээтэ диэбэчикэ баа-сынай, паа-шенная. Отиэс уруускай.
Сарсыарда аайы балаатаҕа Ольга киирэн иһиллиирин, температура кээмэйдиирин сүрдээҕин сөбүлүүр, кэтэһэр буолбутум. Бу көрдөҕө-иһиттэҕэ үчүгэйин, илиитэ сымнаҕаһын-сылааһын, халаата маҥанын, бэйэтэ кырасыабайын-маанытын! Биллэ-биллибэт эмп сытыгар булкуспут духуутун сыта дьиктитин! Тахсыбытын кэннэ тугу гыммытын барытын өйбөр оҥорон көрөн үтүктэбин. Улааттахпына, быраас буолуом диэн быһаарынным. Ольгалыын кэргэнниһэн-бодоруһан хаалбытым, нууччалыы төһө да мөлтөхтүк саҥардарбын, булкуйан-талкыйан, ону-маны мээнэ кэпсэтэр буолбутум. Ону барытын көрө сылдьан Буойа ийэбэр:
– Мотуруус, Хотуунаҕа биэлсэр кыыс сүрдээҕин убанна. Кыыһыҥ бааһынай буолан, хаан тардан, оҕоргуур быһыылаах, – диэн кэпсиир. Чочумча иккиэн «тыый-таай» дэһэллэр. Онтон:
– Эмиэ да сөп ээ, биһиги да үөр нуучча ортотугар сылдьарбыт буоллар, биир эмит сахалыы дьүһүннээххэ, хайа, тардыстыахпыт суоҕа этэ дуо? Ыраах сиртэн кэлбит барахсан дойдутун, дьонун-сэргэтин ахтан-туоххаһыйан эрдэҕэ, – диэн сиэрдээх түмүгү оҥороллор.
Ольга дьоммун, ийэбин, үөрэхпин, оскуоланы ыйытар. Баттахпын тарыыр, өрөр. Улааттаххына туох үлэһит буолуоххунуй диэн ыйытар. Ону «эн курдук быраас буолуом» диибин. Ол аайы үөрэр. Биирдэ докумуон толорбутун көрөн ыйытабын:
– Ольга, эн аҕаҥ аата «Альхим» диэн дуу, «Альхом» диэн дуу?
– Суох, Михаил диэн.
– Оттон тоҕо «Альхимович» диэҥҥиний?
– Аа, ити араспаанньам. Толору аатым маннык, – илиискэ суруйан эрилитэр. «Альхимович Ольга Михайловна». – Чэ, аны эн ааккын суруйуох эрэ.
Тураах хаампытын курдугунан суруйан адаарытабын. «Баятанова Кат… («Катя» диэн баран, «толору ааккын суруй» диэбитин өйдөөммүн эбэн биэрэбин)…рина Адамовна». Ылан көрөр, соһуйар:
– Катерина Адамовна? Даа, биэбэкэйим, чахчы даҕаны, Адаам оҕото быһыылааххын ээ, – диир, сирэйбин-харахпын чинчилиирдии көрөр.
Ити эһэм аата буоларын, миигин онон суруйбуттарын быһаара сатыыбын даҕаны, сатаан өйдөппөппүн. Кыыһым күлэн күөх харахтара чаҕылыһаллар: «дитя Адама» дии-дии, иэдэспин уонна били хоһуу-одуу төрүөтэ буолан сордуур муннубун сып-сымнаҕастык бобо тутар. Биир ырыаны үөрэттэ, олус судургу тыллаах, үчүгэй мелодиялаах диир. Ол тылын мин өссө тэтэрээппэр суруннум:
Тум-бала, тум-бала, тум-балалайка,
Тум-бала, тум-бала, тум-бала-лаа,
Тум-балалайка шпиль балалайка,
Шпиль балалайка, тум-бала-а…
Балыыһаҕа лоп курдук биир ый сыппытым. Өрөбүлгэ ийэм кэлэн таҥаспын уларытан, сууннаран барар. Биэлсэри көрсөн турукпун ыйытар. Нэдиэлэ атын күннэригэр эбэм ас таһан аһатар, «бу оокком сыыһа ырбыт» дии-дии сыллаан сыыбырҕатар, Буойаҕа кырыыҥканан сүөгэй биэрэр: «Ити эйигин үчүгэйдик көрдүн диэн ньымааттаһабын», – миэхэ сибигинэйэн улуу «кистэлэҥин» арыйар. Бииргэ үөрэнэр оҕолорум ханнык предмеккэ тугу барбыттарын кэлэн кэпсииллэр, биэлсэри сонургууллар, хайа эрэ киинэҕэ оонньообут артыыскаҕа майгыннаталлар.
Отут хонук начаас элэстэнэн ааспыта, мин үтүөрэммин, Ольгаттан көрдөһөн араас эмп, битэмиин хааларын хомуйан, үөрэн-көтөн таҕыстым. Дьиэбэр кэлэн балыыһалаах оонньуубун, эбээбин «ыарыһах» оҥорон иһиллиибин. Илиитин хорук тымырын тэбиитин бэрэбиэркэлиибин. Эбэм ону маҥнай утаа көр оҥостон сөбүлээтэ, кэнникинэн хал буолан «Бэйэ-бэйэ, хотокуо, майаачылаама», – диэн силбиэтэнэн кэбиһэр идэлэннэ. Ийэм мин баҕабын истэн үөрэр, мэктиэтигэр хайы-сах быраас буолбут оҕолоох курдук сананар.
– Чээн, мин Хотуунам эмиэ ити Ольга курдук мап-мааны, үчүгиий баҕайы быраас буолуоҕа. Оттон мин, эрийэ хатан хаалбыт эмээхсин, үөрэхтээх оҕом бэлэмигэр түөспэр силлэнэ-силлэнэ сытыам… – бэйэтэ-бэйэтиттэн тэптэн, ымманыйан киирэн барар.
Сааһыары сайын Ольга Михайловна дэриэбинэ дьонун барыларын кытары истиҥник быраһаайдаһан дойдулаабыта. Эрдэ тиийэн бэлэмнэнэн, быраас үрдүк үөрэҕэр туттарсаары болдьоҕун арыый иннинэ көҥүллэппит сураҕа иһиллибитэ. Миигин төбөбүттэн сыллаан ылбыта уонна: «Улаат, мой маленький доктор», – диэбитэ. Урутаан эттэххэ, быраас буола ыраланан оонньуурум кэлин эбэбин көрөрбөр көмөлөспүтэ. Сүрэҕин ыарыытын тииһигэ киирэр кэмин эндэппэккэ билэн, маҥнайгы суһал көмөнү оҥорор этим. Биэлсэр Мария Макаровна: «Хотууна эмкэ хайдах эрэ ис-иһиттэн сыстаҕас эбит ээ, бу суурадаһыны табан оҥорорун көрүҥ», – диэн хайгыыра. Ол аайы ийэм үөрэр: «Оҕом өссө түөрт саастааҕар эһэтэ оҕонньору ыарыылаан турардаах».
Үрдүкү кылааска тахсан истэҕим аайы оройуоннааҕы олимпиадаларга кыттан, «оскуола чиэһин көмүскээччи» аатын ылбытым. Ордук математикаҕа, кэлин төһө даҕаны ыарырҕаттарбын, атын кыттааччы суох буолан, физикаҕа, химияҕа холоһорум. Оскуола директора Валерий Николаевич линейка иннигэр: «Сэттис кылаас туйгун үөрэнээччитэ Катя Баятанова оройуон үрдүнэн үс саамай ыарахан предмеккэ бастыҥнар кэккэлэригэр бигэтик киирдэ», – диэбитэ. Дьөксө Үөһээ Бүлүүтээҕи физмат оскуолаҕа, народнай учуутал Михаил Андреевич Алексеевка үөрэттэрэ ыытаары гыммытын, бэйэм буолумматаҕым. Эбэбин саҥардыы көмпүт кэммит этэ, ийэм эрэйдээх хайдах соҕотоҕун хаалыаҕай? Пиэрмэҕэ ыанньыксыт дьахталлар: «Хотуунаҕа тардыстан Дуосаппыйдаах үөрэхтэригэр кыһаллаллар. Оскуола кэнниттэн, хайа, бары тутуспутунан үөрэххэ барыахтара дии», – дэһэн инники олохпутун түстүүллэр. Эбиитин кыайыгаһым-хотугаһым, ийэбэр туһа киһитэ буолбутум ааҕыллар. Биир тылынан эттэххэ, миигин биһиги кыракый дэриэбинэбит биир кэскиллээх ыччатын курдук көрөр сыһыан олохсуйан испитэ. Онуоха сэрии иннинээҕи Арбаҥда чулуу ыччаттарыгар – убайым Өлөксөйгө, эдьиийим Бөдүөрэҕэ, сэрии-сут саҕана нэһилиэгин абыраабыт сорсуннаах булчут эһэм Адаам оҕонньорго уонна холкуос бастыҥ ыанньыксыта эбэм Дьэбдьиэ эмээхсиҥҥэ ытыктабыллаах сырдык өйдөбүл бигэ тирэҕинэн буолбута.
Ол быыһыгар-ардыгар били сиэнчэр итиэннэ «булумньу оҕо» буоларым алҕаска санатыллан, куһаҕан буолан ылаттыыбын. Бииргэ үөрэнэр оҕолорум дьээбэлээтэхтэринэ, ончу кыһаммаппын. Тустан кумахтаһа сырыттахха, уолаттар хоттороору эрэ гынналлар: «Айаккаа, ыыт-ыыт, нуучча буолан, бу кыыс баабыйа сүрдээх ээ, төрүт бухатыыр», – дииллэр. Ол миэхэ, хата, хайҕабыл курдук иһиллэр, быыкайкаан дьарамай бэйэлээхтэри начаас кум-хам тутаттыыбын. Ити гынан, оҕолор мээнэ тыыппаттар, хайа, бары да кэриэтэ пиэрмэ үлэтигэр миккиллэр дьон ыччаттара буоллахпыт! Сайын сайылыкка от-мас үлэтигэр уонна сүөһү көрүүтүгэр булкуллабыт. Аһа дэлэйинэн, таҥаһа маанытынан уһулу чорбойооччу суох. Аны үөрэхпэр үчүгэйим эмиэ туһалыыр, үгүстэр миигиттэн усталлар, өйдөөбөтөхтөрүн быһаартараллар. Пионерскай этэрээт хамандыыра буоларым эмиэ ыйааһынныыр. Уолаттар бэйэлэрин истэригэр: «Дьэ, тылын истибэккэ баҕалааҥ эрэ, Хотууна халыҥ сүүһүн аннынан бөлтөччү көрүтэлээн баран, хаамыталаан кэбиһиэ», – диэн буолар. Оттон улахан дьон ону-маны саҥаралларын олус ыарыылаахтык ылынарым.
Ракета Семеновна ахсыстары уонна сэттистэри мунньан олорон уруок аахтарар, сыл аҥаардааҕы хонтуруолунайга бэлэмниир. Сорудах биэртэлээн баран кэтэһэн олордоҕуна, ыалдьыбыт учууталы солбуйан, соторутааҕыта хантан эрэ кэлбит алын кылаастары үөрэтэр учууталынса киирэ-тахса элэстэнэр. Тугу эрэ кэпсэтэллэр, күлсэллэр. Санааларыгар сибигинэһэллэр быһыылаах эбит даҕаны, саҥалара бу турардыы иһиллэр.
– Хайа, манна эмиэ бааһынайдаах эбиккин дуу, – дьахтар миигин таба көрөр.
– Баар бөҕө. Эйиэхэ эмиэ баар дии, Павлова Ньургу.
– Онтукаҥ сырдык ээ, бу кыыс хара дии? Аҕата татаар буоллаҕа дуу?
– Дьэ, фермаҕа араас омук оҕото элбээн турар, дьахталларбыт, хата, нууччалыы даҕаны билэллэрэ бэрт. Матардыыр Дуора «улахан оҕом бүрээттэн, кырам – хохуолтан» диир үһү ээ. Һэ-һэ… Мииринэй суолун миинэн олорорбут бэлиэтэ, дьэ, ити… Бу да кыыһы ийэтэ туох омуктан буллум диирэ буолла? Ону да быһааран билээхтээбэтэ дуу…
Оҕо барыта мин диэки көрө түһэр, санаабар бары күлэллэр. Оннооҕор баар эрэ дьүөгэм ааттаах Таайа хаалсыбат! Хараҕым уута ыгыллан тахсар, паартабар бүк түһэбин… Сотору дьахтар тахсан барар. Ракета Семеновна туох да буолбатаҕыныы туттан үлэбитин хомуйар, тугу эрэ быһааран уоһа орбоҥнуур. Мин кулгааҕым бүөлэнэн хаалбыкка дылы, тугу да истибэппин, кими да көрбөппүн. Таайа аргыстаһыан баҕарбытын, садьыйан кэбиһээт, сүүрэ турабын. Дьиэбэр кэлэн сиэркилэҕэ көрүнэбин. Кэтит маҥан сирэйдээх, хойуу сабыстыгас хаастаах, сүһүөхтээх муруннаах, дириҥ таныылаах, дьирбиилээх халтаһалаах, киэҥ бөлтөркөй харахтаах, будьурхай хараҥа кугас баттахтаах бааһынай кыыс сиэркилэттэн сырдыгынан тэһэ көрөн турар. «Ымах» гыннаҕына, иэдэһигэр «ямочка» тахсан кэлэр. Ити мин. Кырдьык даҕаны, оҕо барыта аҕалаах буолуохтаах эбит буоллаҕына, миэнэ айбытым кимий? Сатаатар, ханнык омугуй? Кыһыыга, билиэххэ баар эбит. Эбэтэр ийэм миигин хантан эрэ иитэ ылбыта дуу?
– Ийээ, эт эрэ, мин аҕам кимий? – диэтим биир үтүө күн.
Ийэм бастаан ону сөбүлүү истибэтэ, «эмиэ тугун баран ону-маны ыатаран» диэтэ. Ол эрээри, мин да эппиппин этэ турар киһи буоллум.
– Чэ-чэ, кэпсиим даҕаны. Син хаһан эмит билиэхтээх буоллаҕыҥ. Эн – уот киһитин оҕотоҕун.
– Хайдах уот? Туох уота?
– Чэ, иһит. Манна, Арбаҥдаҕа, оскуола сэрии бүттэҕин иккис сылыгар аһыллыбыта. Онно биһиги, ити Нааныйдаах ийэлэрэ Дьуунна, Иитиҥкэлээх ийэлэрэ Мааппа, Таайалаах ийэлэрэ Таанньа, Уйбааскы аҕата Баһылай эҥин буоламмыт, чэ, барыта аҕыстаах-тоҕустаах, ол быыһыгар эмиэ да уонун туолбут уонча оҕо маҥнайгы кылааска үөрэнэ киирбиппит. Сорохпут үөрэҕин ыарырҕатан, кылааска иккис-үһүс сылларын олорон хаалбыттара. Сорохпут, ол иһигэр мин, төһө да биир сыл хаалларбын, кылаастан-кылааска лабырҕаччы тахсан, сэттискэ салгыы үөрэнэ Хампа оскуолатыгар барбыппыт. Хампаҕа интэринээккэ олорон үөрэнэн иһэн, ыалдьаммын төннөн кэлбитим. Биир сыл таах олорбутум. Эһиилигэр саастарын сиппит оҕолору оскуолаттан ууратан производствоҕа үлэлэтэ таһаарар туһунан уураах таҕыста. Онон, биһиги – уон алталаах, уон сэттэлээх, уон аҕыстаах уолаттар-кыргыттар хаһыа да буолан тутуспутунан холкуоска үлэлиир буоллубут. Иэһэрдээх пиэрмэтэ «Ыччат пиэрмэтэ» диэн ааттанна. Ыарахан уруогу үөрэтэр курдук буолуо дуо, үөрүйэх үлэбин ыарырҕаппат этим. Оччотооҕу акаары санааҕа өссө үлэлиир үөрэнэрдээҕэр сынньалаҥ курдуга. Ол сэтигэр бу саах күрдьэ сырыттаҕым. Дьэ, ол сылдьан ити Дьуунна Дуоналыын ыал буоллулар, онтон Таанньа кэргэн таҕыста. Миигин да дьонум аах сэмээр кэтэһэллэр, баар эрэ уоллара, убайым Өлөксөй арҕаа фронтан «хара суруга» кэлиэҕиттэн, эдьиийбин Бөдүөрэни уҥуох тутуохтарыттан, бэйэлэрэ да олус кэбирээн, хотторон-сорсуйан эрэллэрэ. «Бу кыыс ыал буолан, сиэн оҕону көрдөрдөр харахпыт уутун соттуо этибит» дэһэллэрэ. Мин кимиэхэ эргэ тахсыахпыный? Ыччаттар манна кыра дэриэбинэҕэ аҕыйахпыт, тарбахха эрэ баттанабыт. Түөрт кыыска үс эрэ уол баар. Ону да иккитэ мин аймахтарым, үһүспүт ол ойох ыллаҕа. Ити курдук сылдьан истим. Билбитим эрэ үлэм, пиэрмэ хотоно. Били биһигини кытары маҥнайгы кылааска үөрэммит, барыбытыттан балыспыт Маайа кыыс сэттис кылаас кэнниттэн Бүлүүгэ учуулуксаҕа үөрэнэн учуутал буолан кэллэ, «Мария Дмитриевна» диэн ытыктабыллаах ааттаах. Санаабар, мааныта бөҕө, ымсыырабын аҕай.
1958 сыллаахха этэ. «Дэриэбинэҕэ уот лииньийэтэ тардыллар үһү. Ону оҥоро куораттан дьоннор кэлэллэр» диэн сурах тарҕанна. Дьэ үөрүү буолла: «Кыраһыын лаампаны уонна чүмэчини уматынарбыт уурайыыһы, Ильич уотунан сырдатыныахпыт, дьиэбитин, хотоммутун эмиэ», – дэстибит. Оннук лаампа Бүлүү куоратыгар уонна Хампаҕа баарын син истэр эбиппит уонна «көрбүтүм» диэччи да элбээтэ. Саас хаардаахха киһини барытын туруоран, лииньийэ баҕанатыгар диэн уп-уһун бэрэбинэлэри кэрдэн киллэрдилэр. Суолу баттаһа куораттан кып-кылабачыгас боробулуоха кииппэлэммитин тиэйэн таһааран бырабылыанньа дьиэтин иннигэр туруоран кэбистилэр. Биир оннугу алын Арыылаахха илтилэр. Ону кэлэ-бара мэлдьи көрөбүн. Оҕонньоттор баҕаналары хатырыктыылларын быыһыгар боробулуоханы ыатаран тахсаллар. «Бу тимиринэн уот хайдах айанныыра буолла» дэһэллэр, дьиктиргииллэр. Ону сэриигэ сылдьыбыт бырантабыыктар, Сэмэннээх Ньыыкан, туох эрэ диэн быһаара сатыыллар даҕаны, төрүт өйдөөбөттөр. Киһи бэйэтэ эт хараҕынан көрбөтөҕүн сатаан итэҕэйбэт эбит.
Саас, сир хараарбытын кэннэ, мин пиэрмэ сайылыгар көстүм, холкуос уон биэс ыанньыгын оҕолору-байдары тутан. Дьонум өтөхтөрүгэр, манна, хааллылар. Ыһыах иннинэ били эппит уот тардааччылара кэлбиттэр. Иккиэлэр, нууччалар, биирдэстэрэ икки саһааннаах улахан баҕайы, иккиһэ кинитээҕэр намчы соҕус диэн буолла. Бастаан холкуос хонтуоратыгар хоммуттар. Били баҕананы көрбүттэр-истибиттэр, сороҕун кылгас, сороҕун аһары синньигэс диэбиттэр. Биһиэттэрэ эбии баҕана кэрдэр түбүгэр түспүттэр. Ити икки ардыгар билсэ-көрсө охсон, «бөҕө Тойбо сахалыы олох билбэт, төрүт «тоҥ», иккиһэ Найыл кэм «ириэнэх», наадатын син быһаарсар эбит» диэн кэпсээн тарҕаммыт. Сотору соҕуһунан бырабылыанньа мунньаҕар: «Дьоммут сатаан астанан аһаабаттар, наар кэнсиэрбэни сылытан сииллэр, ыраах сиртэн кэлбит үлэ дьонун көрбөт-истибэт сэмэлээх буолуо, онон ыалга олохтуохха», – диэбиттэр. Итиэннэ «иллэҥ эмээхсиннээх оҕонньорго Адаамкаларга олордорго» уураахтаан кэбиспиттэр, «дьоҥҥут айахтара» диэн эт-арыы, бурдук нэрээттээн биэрбиттэр. Онон, биир үтүө күн дьонум, икки лиҥкир нуучча дьукаахтанан хаалбыттар.
Баҕана туруоруута эмиэ туспа биһирэмнэнэр кэпсээн буолла. Биэс-алта эдэр уолаттары, ол иһигэр киһи кэмчитинэн, оскуолаҕа үөрэнээччилэртэн улахаттарын талан, ол дьоҥҥо көмөлөһүннэрэ сыһыарбыттар. Бастаан оҕус көлөнөн баҕаналары дэриэбинэ былаһынан хас биирдии ыалга тиэрдэ таспыттар. Онтон балтараа миэтэрэ дириҥнээх баҕана үүтүн хаһан астаспыттар. Дьэ, баҕана туруоруута буолбут. Биһиги оҕолорбут бастаан тугу гыныахтарын билбэккэ булумахтаһа сырыттахтарына, били бухатыыр нууччалара уонтан тахса миэтэрэ усталаах баҕананы ортотуттан ылан көтөҕөн мадьалытан таһааран төрдүнэн дьааманы булларбыт, «давайте, молодцы!» диэбит. Ону биһиэттэрэ ый-хай бөҕөнөн кымырдаҕас курдук саба түһэн, ким баҕыырынан, ким ураҕаһынан өрө анньан таһааран: «дьип» гыннара олордубуттар уонна көмөн табыгыратан кэбиспиттэр. Кэннилэриттэн иккис нуучча хап-халыҥ курунан чиэстэнэн, атаҕар баҕыырдаах тимири кэтэн, онон куоска курдук хатаастан, үөһэ ыттан, кииппэттэн боробулуоха быһа-быһа, лииньийэ тардан испит. Оҕонньоттор ону кыра оҕо курдук батыһа сылдьан көрбүттэр, «дьэ, мыыдарысымаан үлэ эбит!» диэн түмүк оҥорбуттар. Бэркэ диэн саллыбыттар, «бу кэриэтин киһи төһө баҕарар оту охсуо этэ» дэспиттэр. Баҕыырдаах тимири чинчийэн көрөн баран, «аныгы албас обургу» диэн сыана быспыттар. Ордук бухатыыртан дьулайбыттар, хайҕаабыттар да хайҕаабыттар, быччыҥын туппахтаабыттар, саннын кээмэйдээбиттэр, баппаҕайын тутан-хабан көрбүттэр. «Туох бэйэлээх дьахтара төрөппүт барахсанай?» Сэриигэ баран өлбүт Бөҕө Бүөтүркээни, Күүстээх Куонааны, Буордьут Буокайы санаан уйадыйбыттар. «Үйэ төннөн, ыччаппыт кус мөлтөх буолбут» диэбиттэр. Чахчыта даҕаны, оччотооҕу ыччаттар диэн сэрии-сут сылларыгар кыл саҕаттан тыыннаах ордубут иринньэх оҕолор улааппыттара, отох дьон буоллахтара. Ити барыта биһиэхэ, сайылык дьонугар, үһүйээн курдук иһиллэр.
Ыһыах күнэ үүннэ. Бары онно кутулуннубут. Мин дьиэбэр сылдьаары үлэбин бүтэрэ-оһоро охсон бөһүөлэккэ эрдэ киирдим. Өрүүскэ кыыһы доҕор оҕо оҥоһуннум. Дэриэбинэҕэ киирэн иһэн көрдөххө, сабыс-саҥа баҕаналар биир кэккэнэн кырыласпыттара, боробулуохалара күн уотугар күлүмүрдэспиттэрэ, урут оннугу харахтаабатах киһиэхэ, дьиктитэ да, сонуна да сүр! Кэлбитим, дьонум иккиэн бааллар, аҕам оронугар кэтэх тардыстан сытар, ийэм таһырдьа хоспох оһоҕор килиэп буһара сылдьар. Аҕыйах кырбас эт буһарбытын уонна собо үөлбүтүн хоторо уурбут. Хоноһолордонон, күн аайы килиэптиир үһү. «Тук» буолбат диэн алаадьылаабат эбит. Били уот дьоно суохтар, оҕолорго сирдэтэн Сыгытыы үрэҕэр сөтүөлүү барбыттар.
– Сайыҥҥы ампаарга олохтоотубут. Бэрт көрсүө-сэмэй барахсаттар, имиритэн-хомурутан аһыыллара-сииллэрэ үчүгэйэ, «пасыыбалара-добуруолара» элбэҕэ, киһи эрэ үөрэ-көтө буобардыыр дьоно, доҕор, – диэн ийэм өссө хайҕааһыннаах.
Өрүүскэм дьээбэлиир: «Тыый, Дьэбдьиэ нууччалыы саҥарар буолкун дуу?» – диир. Ону: «Аны дьон истэригэр инньэ диэҥҥин ийэм эрэйдээҕи күлүүгэ ыытаайаххыный», – диэммин мөхтүм. Өрүүскэ биһикки дьиэҕэ киирэн, бырааһынньыкка барар баарысыналар быһыыларынан, дьон кэлэ илигинэ сууна-тараана оҕустубут. Ийэм хоноһолордоннум диэтэҕэ, дьиэтин ып-ыраас гына сиппийбит, истиэнэҕэ оскуома саайан, хантан ылбыта буолла, хаһыат иилбит, аны мин ааҕар кинигэлэрбин, ол да соччо элбэҕэ суох, долбуурга сааһылыы уурталаабыт. Сотору дьоммут кэлэн ампаарга ааспыттара көһүннэ. Тойбо диэннэрэ чахчы бухатыыр көрүҥнээх, сып-сырдык баттахтаах, мап-маҥан киһи эбит, аргыый аҕай хааман баадаҥныыр. Хата, хайдах эрэ, баччыр оҕону улаатыннаран кэбиспит курдук. Биирдэстэрэ киэҥ харахтаах, өрүкүйэ сылдьар кугас баттахтаах орто уҥуохтаах киһи эбит. Туох эрэ көрдөөҕү кэпсиир быһыылаах, күлэ-күлэ айаҕа хам буолбат, түргэн-түргэнник быһыта баттаан хамсанар. Өрүүскэм, ол иннинэ хантан тыыннаах нууччаны харахтаабыта баарай, айаҕын атыаҕынан атан баран дьон түннүк аннынан ааһан ампаарга киириэхтэригэр, ампаар аана сабыллыар диэри батыһа көрөн турда. Мин да киниттэн соччо хаалсыбатым быһыылаах.
Аспытын тардан, бары остуолу төгүрүччү олорон аһаатыбыт. Аҕам оҕонньор: «Ас-саан баран, ыс-сыах бардаа», – диэн «нууччалаабытын», дьоммут үөрэ-көтө: «Да-да», – дэстилэр. Нууччаларбытын Өрүүскэ биһикки онно тутан олорон, дьэ, үчүгэйдик көрдүбүт. Кыыһым бухатыыры көрө-көрө: «Сирэйэ маҥаныын, быллаҕарыын!» – дии-дии күлэн быччыгынаан сүгүн да аһаабата. Ыксаан, тоҥолохтоон буойдум. Эдэрдэр, миигиттэн биэс-алта сыл аҕа быһыылаахтар. Били «саха бааһынайа быһыылаах» диэбит киһим төрүт да атын сирэйдээх-харахтаах буолан таҕыста. Кугас баттахтаах, киэҥ бөлтөркөй харахтаах, тоҥсоҕор муруннаах, кэтит таныылаах. Нууччаттан атыны билбэт буоламмын, хайа омугун сатаан быһаарбатым. Уолум кистии-саба одуулаһарбын сэрэйдэ, тугу эрэ дьээбэлээҕи санаан мүчүҥнээн иһэн, аны кыбыһынна быһыылаах, «кулук-халык» тутунна. Онтон хайдах эрэ биир түгэҥҥэ харахтарбыт харсыһа түстүлэр. Дьэ, доҕоор, хараҥа күөх харахтары уун-утары көрөн таалбыт курдук олордум. Сити кэмтэн ыла олоҕум устатын тухары ол түгэҕэ биллибэт дириҥ харахтар батыһа сырыттахтара дии.
Ол эн айбыт аҕаҥ Найыл этэ. Ити эрээри, эн арыыйда кэлин баар буолбутуҥ. Оччолорго уот лииньийэтэ дэриэбинэни тилэри тардыллан, дизель туруоруллан, хотоҥҥо кытары уоттанан, аны пилорамаланан сайдыы бөҕөтө буолбуппут. Онно барытыгар били Тойботунаан элиэктирик уонна мончуор буолан кэлэ-бара сылдьыбыттара. «Кырдьаҕастаргар этиэххэ, билиниэххэ, холбоһон ыал буолуохха», – диирэ, манна олохсуйан олоруох да курдук туттара. Ону, хайдах эрэ, дьоммор тылым тахсан эппэт этим. Өссө бүтэһик сырыытыгар: «Алмаас көстүбүт сиригэр куорат тутуллар буолбут, онно үлэҕэ кэпсэттим, барыс», – диэбитэ. Мин дьоммун ханна быраҕан барыахпыный уонна ол саҥа сиргэ, араас омук ортотугар тугу үлэлээн-хамсаан, хайдах сатаан сылдьыахпыный, нууччалыы «чуорду» да билбэт үөрэҕэ суох дьахтар. Арай, кырдьык илдьэн баран, ханна эрэ быраҕан кэбистин? Нууччаны батыһан кый бырах барсан баран, сатаан олорбокко арахсыбыт эбэтэр суккуруур тыыннара эрэ ордон дойдуларын булбут дьахталлар оччолорго да бааллара. Испин ынаппытынан хааллаҕым дии. Кини барбыта. Эн төрөөбүтүҥ.
Дьонун туһунан быһыта-орута кэпсииринэн өйдөөн хаалбыппынан, сэрии саҕана соҕурууттан кэлбиттэр эбит. Бииргэ төрөөбүт иккиэлэрэ үһү. Аҕата ханна эрэ өлбүт. Дойдуларыттан элбэх буолан, ол иһигэр били Тойбо дьоно эмиэ көһөн кэлбиттэр, хоту муора кытыытыгар тиийбиттэр. Ийэтэ балык собуотугар үлэлээбит, кини онно оскуолаҕа үөрэммит, балта тиийдэхтэрин дьыл ыалдьан өлбүт. Сэрии кэнниттэн Бокуруобускайга кэлбиттэр. Оскуоланы онно бүтэрбит, салгыы Дьокуускайга туох эрэ үөрэҕэр үөрэнэн иһэн бырахпыт. Ийэтэ өлбүтүн көмөн баран, уоттарга үлэҕэ киирэн, илин тыаҕа сылдьыбыт, онтон биһиги оройуоммутугар кэлбит. Ол быыһыгар эмиэ да «аҕам быраас этэ, дойдубутугар үчүгэйдик олорбуппут» диирэ. «Оччо быраас эрдээх эрээри, ийэтэ тоҕо манна кэлэн балыкка үлэлээтэҕэй?» диэн дьиктиргиирим. Уопсайынан, кини олоҕор өйдөөбөтүм элбэх этэ, ааһа баран, сымыйалыыр дуу дии саныырым. Төһө да сахалыы быһыта-орута саҥардар уонна утарынан билсиигэ дьоҥҥо-сэргэҕэ эйэҕэс-сайаҕас да курдук буоллар, биһигиттэн төрүт атын майгылаах-эйгэлээх омук буолара биллэрэ. Миэхэ сүрдээх үчүгэй этэ, туох диэн үҥсэргиэмий. Ол эрээри, сорох-сороҕор биир сири тобулу одуулаан, кытаанах баҕайытык туттан соҥуоран олордоҕуна, хайдах эрэ атыҥырыы саныырым. «Уол оҕо төрөөтөҕүнэ, ким диэн ааттыыргын бэйэҥ билээр, оттон кыыс буоллаҕына, мин ийэм аатын биэрээр» диэбитин иһин, эйигин Катя диэн ааттаабытым. Онон, сэрии-сут саҕана хантан эрэ кый ыраахтан кэлэн уҥуоҕа Өлүөнэ кытылыгар хаалбыт Катарина диэн омук дьахтарын сиэнэ, саха оҕото Хотууна баар буолбутуҥ.
– Оттон дьонуҥ, эһэм аах, ону хайдах көрсүбүттэрэй?
– Аҕам бастаан улаханнык кыыһырбыта: «Оҕом курдук санаан маанылаабыт киһим, уучча ыта, тэпсэн бардаҕын көр! Баара буоллар, ытан кэбиһиэм этэ», – диэмэхтээбитэ. Ону быһаардаҕым дии, иккиэн сөбүлэспиппитин, өссө миигин «холбоһуохха» диэбитин, илдьэ бараары гыммытын, кинилэри санааммын аккаастаабыппын кэпсээтим. «Сөбүлээбэт буоллаххытына, тахсаммын быаланан өлүөм», – диэн дэлби куттаатым. Ийэм ытыы-ытыы иккиэммитин ааттаата: «Айыыһыт маанылаабытын киэр анньымыахха, аньыыга-хараҕа кииримиэххэ, киһи оннугар киһи буоллаҕа», – диэтэ. Сыыйа уоскуйан, эйэлэспиппит. Аҕам: «Ууччаҕа уччуйан, ханна эрэ тиксэн-түгэнэн эстэрээппэлээн сордонуоҥ кэриэтин, манна, төрөөбүт балаҕаҥҥар оҕоҕун мэтээл оҥостон олор», – диэтэ. Дьэ, туһугар кытаанах соҕус быһаарсыы этэ. Найыл эрэйдээх онно баара буоллар, бостуой, быстахха былдьанан хаалыах эбит. Эһэҥ эйиэхэ бастаан сыстыбатаҕа, кэлин, ханна бараахтыай, сыыйа убанан, оҕоргуур буолбута.
Үһүйээн курдук истибит аҕабын биирдэ эрэ көрбүтүм. Тохсус кылааска үөрэнэ сырыттахпына кэлэн барбыта. Олунньу ый ортото этэ. Ол күн бүтэһик бэһис уруогунан физкультура буолбута. Кыһыҥҥы бытарҕан тымныы аҕырымнаан, халлаан сылаанньыйа быһыытыйан, хайыһарга бастакы дьарык саҕаламмыта. Физкультура учуутала Иван Васильевич ханна эрэ барардаах буолан, биһигини биир биэрэстэҕэ сүүрдэн баран, эрдэ ыыталаабыта. Ханна да үөрэнэ сырыттахха, баҕар оскуолаҕа буоллун, баҕар университекка буоллун, кыратык да эрдэ бүтэр – улахан үөрүү. Онон биһиги да ол сиэриттэн туораабакка, барбах эрэ ырыанан анньан, кылааһынан аргыстаһан дьиэлээтибит.
– Хайа, Катя, эн дьиэҕэр массыына турар дии, – Дося саҥа аллайа түһэр.
Көрбүтүм, олбуорбут таһыгар ГАЗ массыына кэлэн турбут. Тыый, ким кэллэҕэй? Бу кыһын Туллуктаах ийэлэрэ ыалдьыбытыгар оройуон балыыһатыгар сопхуос дириэктэрин массыынатынан илдьибиттэрин санаан куттанным. Аны ийэм эрэйдээх туох эрэ буолла дуу? Чугаһаан көрбүппүт, төрүт хайабыт да харахтаан көрбөтөх техниката буолла, кабинатын ааныгар эмблемэ-бичик бөҕөлөөх, «ВилюйГЭС-энерго» эҥин диэн. Тыый, кимнээх буоллахтарай? Аргыстарым салгыы ааһа турдулар, мин олбуорбар киирдим. Хайыһарбын күүлэҕэ уура туран иһиттэхпинэ, иһирдьэ дьон саҥата добдугурас. Хаарбын тэбэнэн дьиэҕэ киирэбин.
Тыа ыалын дьиэтигэр оччолорго туһунан куукуна диэн суох. Киирэ түһээти кытары – оһох. Ону биир өттүнэн таҥас ыйыыр уонна суунар сир. Утары түннүк аннынан остуол турар. Бэйэтэ да кыракый остуолбутун толорон ийэбин кытары үс киһи, икки нууччаны кытары биир саха киһитэ, эбиэттии олороллор. Мин киирэн «здравствуйте» диэн дорооболоһобун. Таҥаспын устан, соммун, бэргэһэбин ыйаан, суумкабын ууран балачча хаһыспахтыы туран кэпсэтэллэрин истэбин.
– … тогда, здесь было немноголюдно, жили в юртах, – диэн кэпсиир сааһырбыт көрүҥнээх харатыҥы нуучча киһитэ. – Ол кэмтэн төһөлөөх сайдыы барбытый?
– Ноэль Ааронович, манна уот линиятын аан бастаан эһиги тартаххыт дии, – эдэр нуучча уола тойуу саахары чэйгэ уган оборорун быыһыгар ытыктабыллаахтык ыйытар. – Первопроходцы в освоении Севера.
– Оо, даа, работа была тяжелая. Куда ушли те годы молодые? – кэпсии олорооччу туран миэхэ утары кэллэ, олуттаҕастык сахалыы ыйытта:
– Катаринагын даа?
– Ыһы, – диэбиппэр, бокуой биэрбэккэ, ыга кууһан, сүүспүттэн сыллаан ылла.
Мин «уой» диэт, илиибинэн хаххалыы туттан иһэн, «куттаныма, сыллыый, ити аҕаҥ ээ», – ийэм саҥатын истэммин холкутуйабын. А-ҕ-а-м? Тугуй ол, кимий ол? Хантан, хайдах уонна тоҕо? Ийэбиттэн ураты өссө ханнык эрэ үһүс киһи баар буолуохтааҕын, атын оҕолор аҕалаахтарын көрөр буоламмын, биллэрбин даҕаны, оннук чуолаан миэхэ уонна илэ-чахчы баарын өйүм хоппот эбит. Далбааран хаалабын.
– На улице такой мороз, а ей жарко, каково? – киһи киэн туттубуттуу дьонун диэки көрөр, хайыһардаан тириппитим көстө сырыттаҕа.
Мин остуол диэки эргиллиибэр сирэйбин дьэ өйдөөн көрөн, олорооччулар соһуйан өрө көтө түһэллэр. Чочумча саҥа суох. Онтон:
– Дьэ, манна чахчы да үчүгэйдик «үлэлээбит» эбиккин ээ, Аароныч, дочь-то… ну, надо-же, как две капли воды…те же ясные глаза, тот же знаменитый файнберговский нос, – диэтэ сахата.
– Вот так номер, – нуучча уола итэҕэйбэтэх быһыынан бастаан ийэм диэки, онтон саастаах киһи диэки олбу-солбу көрө олордо.
Ийэм биһикки ити түгэни кэлин саныы-саныы күлэрбит. Мэлдьи көрөр киһилэрэ ханна эрэ ыраах тыаҕа, үрэх баһыгар бүгэн олорор саха дэриэбинэтигэр оҕолооҕо буолуо диэн түһээн да баттаппатах буолуохтаахтар. Дьээдьэлэрэ да кэлэн иһэн «оннуктаахпын» диэн төрүт эппэтэх, көннөрү «эдэрбэр үлэлии сылдьыбыт сирбэр таарыйан ааһыахха» диэбит эрэ быһыылаах. Дьэ, төһө эрэ соһуйдулар.
– Ну-с, достаточно. Вы Семеныч, с Владиком куда-нибудь…
– Понятно-понятно, – саха киһитэ тута өйдөөн уолунаан хомунар аакка бардылар. – Баһыыбаларыҥ. Спасибо, хозяйка, за хлеб-соль.
– Вас совсем оставить здесь или прийти…во-сколько? – тахсаары туран дьоно ыйыппыттарыгар киһибит «вечером» диэн хаалла.
– Ити ханналаатылар? – ийэм остуолун хомуйа туран ыйытар.
– Михаил Семенович эрэллээх киһи, булан сылдьыа.
Ийэм ити икки ардыгар остуолун иккистээн тардан, аны үһүөн олордубут. Дьээдьэ Ноэль миигин кытта сэргэстэстэ. Бу – убаабыт кугас баттахтаах, кэтит таныылаах, сүһүөхтээх муруннаах, этэргэ дылы төрүт торулуур «тоҥ» киһи миэнэ айбыт аҕам эбит буоллаҕа.
– Хайа, Катарина, үөрэх хайда-ах? – минньигэс баҕайытык саҥаран ыйытар. «Хайа» диирэ «ха-я» диэн иһиллэр.
– Үчүгэй, – диибин миин иһэрим быыһыгар.
Ол аайы, харса суох аһаан-сиэн бордурҕаппаппын. Айахпын мээнэ тыаһаппат буола сатыыбын, ньуоскабын, домоводство уруогар үөрэппиттэрин санааммын, бэркэ сэрэнэн тутабын. Быһата, ийэ тарака Хотууната омук киһитэ аҕабар «Катарина» буолан хаалбыппынан, боччумнаахтык уонна культурнайдык тутта-хапта сатыыр санаа киирдэ. Ол туораттан олуона соҕустук көстөрө буолуо диэммин, аны испэр күлэ саныыбын.
– Ха-сыс класс?
– Тохсус, девятый, – бэйэм да билбэппинэн тоҕо эрэ нууччалаан саайабын.
Салгыы кэпсэтии икки тылынан булкуллар. Ийэм биһикки нууччалыы, кини сахалыы мөлтөхтүк саҥарабыт даҕаны, онно эрэ кыһаммакка, харса суох балкыһан, хата кимнээҕэр өйдөһөр курдукпут. Бастаан кэмчиэрийбитим ааһан хаалар, дьээдьэ Ноэль даҕаны киһини симитиннэрбэт, бэрт судургу майгылаах буолан биэрдэ.
– Эһиил оскуоланы бүтэрэр эбиккин. Ханна үөрэнэ барар былааннааххыный, туох идэни талан эрэҕин?
– Быраас буолуом.
– Оҕом ити кыра эрдэҕиттэн баҕата, – ийэм киэн тутта кыбытар.
– Быраас даа? – дьээдьэ Ноэль соһуйар. – Мин дьонум эмиэ доктордар этилэрэ. Бэйэлэрэ бас билэр клиникалаахтара. Ыраах, төрүт дойдубутугар… Шауляйга… Эһэм гарнизон лекара эбитэ үһү. Эн, кинилэр сиэннэрэ, эмиэ доктор буолуоҥ… Воистину, хаан хаалбат, удьуор быстыбат. Сир уһугар да тиийэн баран, дьүһүн да кубулуйан туран, баар буола турабыт, – чахчы долгуйбут көрүҥнэннэ, куолаһа титирэстээтэ. – Өйдүүбүн ээ, эриллэн түһэр кирилиэһи, аҕам кабинетын… көмүс чаһытын… пенснетин. Ол күндү да буолара…
Аҕам, аны мантан антах наар «аҕам» диирим, ийэбиниин кэпсэтиитэ маннык буолла.
– Найыл, мин эйигин өссө мантан тиийээт да кэргэннэнэн, оҕолонон-урууланан ырааттаҕа диибин ээ, – диир ийэм.
– Хантан? Эн барсыбатаҕыҥ дии. Маҥнайгы сылларга кыыс да аҕыйах этэ, сытыы уолаттар мэлдьи тайҕаҕа сылдьар киһиэхэ тииһиннэрбэттэр. Бастаан наар линия тардыытыгар сылдьыбытым. Сайыҥҥы куйааска-кумаарга, кыһыҥҥы тостор тымныыга тимир боробулуоханы кыһыл илиибитинэн таҥан сордонорбут. Сатаабат да буолан уонна сөптөөх тэрил да кэмчитинэн хаста-хаста үлтү түһэн диэн… токка да оҕустаран… доруобуйабын сүтэрэн, 44 сааспар бу ыарыһах буолан олордоҕум. Оччолорго, билиҥҥи курдук, элбэх техника суох, үлэҕэ куттал суох буолуутун тэрийии мэлигир. «Маннык кэмҥэ диэри бачча усталаах линия тардыллыахтаах» диэн буолар. Бүттэ. Бара тураҕын. Алмаас куората, онтон ГЭС… Ону «уһун солкуобайы» эрэ эккирэтэн сылдьар курдук араастаан саныахтара турар… Төрдүттэн түөрэ сүргэйиллибит үүнээйи буоламмын, ханна түбэһэрбинэн, оннубун була сатыыр кыһалҕаҕа сылдьан хагдарыйан эрдэҕим.
– Ээ, эрэйдээҕим сыыһын даа, – ийэм аһынан ымманыйар, – онтон манна кэлиэххин. Аскын-таҥаскын син тэрийэр этим буолбат дуо?
– Эйигин эргэ таҕыстаҕа, миигин давно-о и совсе-ем умуннаҕа-а дии саныырым. Онтукам төрүт да тахсыбатах эбиккин дии. Таах да эн барсыбытыҥ буоллар, ыал-ыал курдук бэрт баҕайытык олоруо этибит. Ыаллары өйүүллэрэ, бастаан бараакка туспа хос, онтон дьиэ элбээн истэҕин ахсын, квартира биэртэлииллэрэ. Оттон сулумахтар эрэйдээхтэр сылы-сыллаан уончалыы буолан балааккаҕа, хоско кыбыллан, хомнуо-хойут эрэ үчүгэйгэ тиксэр буоллахпыт. Интернациональнай дьиэ кэргэннэр бөҕө үөскээбиттэрэ, билигин да элбэхтэр. Өссө ол муода курдук, норуоттар доҕордоһууларын быһыытынан пропагандаланар. Молдаванка саха уолугар, украинка татаарга эргэ тахсыбыттара, литовец нууччаны, финн кореянканы, белорус бурятканы ойох ылбыттара.
– Тыый, үгүс да омук баар эбит. Хайдах кэпсэтэн, быһаарсан сылдьалларый? – ийэм биһикки сөҕөбүт. Мин санаабар баҕас, омуктар бары, ити киинэҕэ көстөрүн курдук, национальнай таҥастарын кэтэн сылдьаннар, бэйэлэрин эрэ тылынан кэпсэтиэхтээхтэр.
– Нууччалыы буоллаҕа эбээт, бары иллээх, биир тэҥ бырааптаах сэбиэскэй омуктар. Эн да биһикки кинилэртэн итэҕэс буолуо этибит дуо, ама? Бу кыыһы таһынан, хас да уолу төрөтүөҥ этэ, тымныыны тулуйар, кыһалҕа тирээтэҕинэ, бултаан да айахтарын булунар, доруобай, чэгиэн дьону – кыра Ноэли, Рэби, Мотелени. Оччолорго саҥа ыал буолбут уолаттар билигин хайы-сах улааппыт оҕолорун батыһыннара сылдьалларын көрдөхпүнэ, ымсыырабын эрэ. Матренаны сайылыгыттан күүспүнэн да илдьэ кэлбэккэбин диирим. Ньир бааччы олорбутум буоллар, ыалдьыам суоҕа этэ. Да-а, барсыбатаҕыҥ…
– Дьэ, барытыгар кэм мин буруйдаах буолан иһээхтээтэҕим. Оттон били Тойбо бухатыыр баара дии, ханна тиийдэ?
– Тойбо? Аа, Тейвонен… ийэтин илдьэ өссө эрдэ, мин Мииринэйгэ барарым саҕана, 1962 сыллаахха, дойдулаабыта. Аймахтарын буланнар, хорошо устроились, он там женился, кучу детей-богатырей народил, назло всем. Даа, үссэнэн абыранаары, муустаах өрүс ньалыар уутугар бииргэ күөгүлүүр доҕорум Пярно Тейвонен быдан муударай буолан таҕыста ээ… Дьылҕа тиксиһиннэрдэҕинэ, көрсүөм диэн эрэнэбин.
– Оччоҕо билигин да сулумаххын дуу?
– Мантан тиийбитим үһүс сылыгар биир кыыһы ойох ыла сылдьыбытым. Ол эрээри, өр олорботохпут. Светлана детдомҥа үөскээбит буолан, майгыта-сигилитэ атына, дьиэтээҕи нус бараан олоҕу сатаан тэрийбэт этэ. Арахсыбыппыт. Таҥара оҕону биэрбэтэҕэ. Алта сыллааҕыта оҕолоох огдообону ылбытым. Регина диэн, медсиэстэрэ. Сэрии саҕана оҕо сылдьан эмиэ онно… хоту олорбут, онтон Кангаласка кэлбит. Ыалдьан балыыһаҕа сыттахпына, билсэн холбоспуппут. Уола Альбертас быйыл Армияҕа барда. Ону кыахтаах эрдэххэ, төрүт дойдутун булларан, олохтоон кэбиһээри, аны сайын көһөргө сананныбыт. Сөбүн хоту дойдуну, киэҥ Сибиири кэрийдибит диэн буолла. Онон, Матрена-ам, соҕуруу, ээ, соҕуруу да буолуо дуо, тус арҕаа баран эрэбин. Аны көрсөр биллибэт.
– Барбыт киһи баран эрдэҕиҥ, урут да кэлэ-билсэ турбутуҥ баарай?
– Эттэххин да, кэм чугас этим буоллаҕа, өйдүү-саныы сырыттаҕым.
– Һэ-һэ, албына диэн, төрүт быркыта суох сүтэн хаалан баран, хата, кини саныы сылдьыбыт аатырда дии… – ийэм күлэр. Онтон ыйытар: – Дьэ, онон букатын баран эрдэҕиҥ.
– Оннук. Ол иһин, бу сирэй көрсөн быраһаайдаһыам диэн, Дьокуускайдыыр сылтаҕы булан, анаан-минээн кэллим. Төннөрбөр самолеттаныам, ыраах айаны тулуйбаппын. Ахтарым буолуо, бу тымныы Саха сирин, хараҕым уута тохтубут, чугас дьонум көмүллүбүт, эдэр сааһым ааспыт дойдутун. Аҕам Аарон – хайа эрэ лааҕырга, балтым Эстер-Либа, кыракый Либузя – Булуҥ Тиит Арыытыгар, ийэм Катарина – Покровскайга сытан хааллахтара… Ол эрээри, бэйэм оннубар биир тыыннаах дууһаны хааллардаҕым дии, Катарину нашу, – «нашу» диэн чиҥэтэ-чиҥэтэ эттэ. – Өйдөөн кэбис, кыысчааныам, биһиги тоҕо уонна хайдах манна кэлбиппит туспа кэпсээн. Ону билэ да сатыыр наадата суох, улааттаххына, хойутун-хойут баҕар билиэҥ, баҕар суох. Ол эрээри, биири өйдөөн кэбис, эн аҕаҥ, ол аата мин, хаамаайы буолбатахпын, дьон курдук дьонноох этим, киһи тэҥинэн үлэлии-хамсыы сылдьабын. Бу Бүлүү түбэтигэр уонна Мииринэйгэ электроэнергия сайдыытыгар күүспүн харыстаабатым. Эн онон киэн туттуохтааххын, дьоһуннук сананыахтааххын. Эрэнэбин, үөрэниэҥ, үлэһит буолуоҥ, дьон кэккэтигэр тахсыаҥ. Олоҕуҥ суолугар үгүс киһини көрсүөҥ, араас омугу кытары алтыһыаҥ, оччоҕуна, «эһэм – 1941 сыл сааһыгар диэри Шауляй куоракка олорбут доктор Аарон Файнберг, аҕам Мииринэйи, ГЭҺ-и тутуспут энергетик Ноэль Файнберг» диэн кыбыстыбакка, киэн тутта этэр буолаар. Киһи кимин, дьиҥэ, омуга быһаарбат, киһи быһыытынан хайдаҕа, дьэ, ол быһаарар. Биир ырыаны ыллыым эрэ, оҕо эрдэхпинэ, дьонум бырааһынньыкка бары түмүстэхтэринэ, ол ырыанан үҥкүүлүүр буолаллара. Дьээдьэ Гершель куоҕаҥныы-куоҕаҥныы скрипкаҕа тардан сыыйара, ийэм пианиноҕа охсуолуура… дьэ уонна бары сарын-сарыннарыттан ылсан үҥкүүлээн бараллара. Биһиги, оҕолор, да маппаппыт. Мин, оччолорго сэттэлээхпин, Рудерманнар кыыстара Алтаны уонна ыалбыт уола Шолому кытары киирэбин. Иккилээх Либузя үҥкүү тэтиминэн ытыһын таһына-таһына, эргичиҥнээн, атылаас былаачыйата лаглаарыйар. Тула музыка, үөрүү-көтүү… Өрүү оннук салҕанан бара туруон курдук… Ол бэйэбит ким – хоту, ким – геттоҕа… Мм-м… – аҕам куолаһын оҥоһунна, көхсүн этиттэ. Иһиттэн бэрт дириҥ дорҕооннору таһааран, оргууй аҕай саҕаланан сыыйа күүһүрэн, хамсаныылаах үҥкүү эрчиминэн сайдар ырыаны ыллаан барда:
Хавва… лагиллья хавва, лагиллья хавва,
Лагиллья…белис ме хавва…
– Ээх, куолаһым куһаҕаныгар эбэн, тылын да умнубуппун. Ийэм хоту кэлэн баран, бу ырыаны санаата түстэҕинэ, муунтуйдаҕына, айаҕын иһигэр киҥинэйэн ыллыыра. Оччоҕуна, сэргэхсийэргэ дылы буолара. Оттон мин бүгүн, төрөппүт эт-хаан оҕобун кытта көрсүбүт өрөгөйдөөх кэммэр соруйан ыллаатым… Дойдуга тиийдэххэ, быһыы-майгы, өй-санаа төрүт атын буолан, иккистээн көскө тиийбит дьон курдук буолабыт эрэ, хайыыбыт… Уруккуттан туох да хаалбатаҕа сыттаҕа… Ол туһугар кыһалыннахтара даҕаны, силистиин ылҕаан, төрдүттэн түөрэ сүргэйэн, ордубуту тэпсэн…
Аҕам ити этэрин ис дьиҥин мин, чахчыта, тугу даҕаны өйдөөбөтөҕүм. Ол эрээри, кини көрсүбүт олоҕор киһи ылбычча сатаан, кыайан быһаарбат, туох эрэ ынырык кистэлэҥэ баарын дууһам хайа эрэ түгэҕинэн сэрэйбитим. Кэпсэтэрбит быыһыгар хаартыска көрдөрбүппүт. Мин детсакка, оскуолаҕа, ийэм пиэрмэҕэ дьахталлары кытары түһүтэлээбиппит син элбэх этилэрэ. Аҕам эһээлээх эбэм хаартыскаларын көрөн үөрдэ.
– Үтүөкэн дьон этэ, оҕолорун курдук көрөн үчүгэйдик олордубуттара. Ийэбин сүтэриэхпиттэн, олус аймана сылдьыбытым. Күн сиригэр күндүтүк саныырым туох даҕаны хаалбатаҕа, сатахха, наар бииргэ суулаһан сылдьыбыт дьоммут, Рохлиннар, Эйдеманнар, оччолорго бары дойдуларыгар төннүбүттэрэ, кыаммат кырдьаҕастар, тулаайах ыччаттар хаалбыппыт. Мин, төрүт да кыыл барыах дууһа, манна үчүгэй сыһыаны көрсөн, киһитийбитим, олоххо тардыстар буолбутум. Ол иһин, бу кырдьаҕастары өрүү махтана саныыбын, – диэтэ.
Кырабар иккиэн түспүт хаартыскабытын көрдөөн ылла. Ийэм ону «кэбиис, туох абааһы хап-хара дьонун хаартыскаларын илдьэ сылдьарый диэн, ойоҕуҥ күнүүлээн хайа тардан кэбиһиэ» диэн биэримээри гыммытын, холку баҕайытык: «Мин Альбертас аҕатынаан түспүтүн алдьата иликпин ээ», – диэн кэбистэ. Былырыын, ахсыс кылааска үөрэнэ сырыттахпытына, Бүлүү куоратыттан фотограф кэлбитигэр, дьүөгэбин кытары оҥостон ахан түспүт, олус табыллыбыт хаартыскам баара. Ону көрө-көрө, Таайа: «Хотууна, эн олох чыыстай омук кыыһа буолан түспүккүн. Сирэйиҥ маҥана (фотограф сырдык уоту утары тыктарбыта), хараҕыҥ киэҥэ (көрүөхпүнэн көрбүтүм ахай), баттаҕыҥ будьурхайа (киэргэнэн, бугудьууланыы кытаанаҕа буолбута), муннууҥ-муннуҥ (кыратык кырыыбалыы туттан олорбутум)! Үүт-маас били сурунаалга «Христос норуокка кэлиитэ» ойууга баар, ууттан тахсан эрэр оҕо курдуккун», – дии-дии, кыргыттары дэлби өрүкүппүтэ. Омуннаах өттүлэрэ библиотекаҕа ол сурунаалы була ыстаммыттара. Школьнай формалаах, маҥан фартуктаах, пионерскай хаалтыстаах бэлтэспит кыргыттар сүр боччумнаахтык туттан түспүт ол «күлүкпүтүн» ийэм этиитинэн, суруктаан-бичиктээн бэлэхтээбитим. Аҕам хаартыскалары кумааҕы илииһинэн кичэллээхтик суулаан, тирии бартыбыалын иһигэр туспа паапкаҕа уган кэбиспитэ.
Түөртүүр саҕана дьоно кэлбиттэрэ. Саха киһитэ Михаил Семенович Чурапчыттан төрүттээхпин, Ноэль Аароновиһы кытары бииргэ үлэлиибин, доҕордуубут диир. Айаҥҥа фотоаппараттаах сылдьар эбит, биһигини үһүөммүтүн уонна миигин аҕабын кытары хаартыскаҕа түһэрдэ. «ГЭС кылаабынай энергетигэ аҕалаах кыысчаан, дьэ, үөрэххин кытаат», – диэтэ. Оттон ыалдьыппытыгар сөмүйэтин чочоҥнотто: «Маннык алмааһы саһыара сылдьаргын төрүт биллэрбэт эбиккин ээ, вот хитрец». Онуоха хардата: «Алмаас үрэх баһыттан булуллар уонна кырыыланан-чочуллан бриллиант буоллаҕына эрэ киэҥ сиргэ тахсар», – диэн буолла. Арахсарбытыгар аҕам ийэбин уонна миигин, иккиэммитин олбу-солбу сыллаан ылла, хараҕын уутун сотунна.
– Бу уол бачча сааһыгар диэри уйанын, – ийэм кэмчиэрийбиттии симиктик күлэ хаалла. Оттон ааны сабан тахсыбыттарын кэннэ атахтара чигдигэ «куучур-хаачыр» тыаһаан ыраата турбутун, массыына аана «лип» гына сабыллаат, айаннаан бирилээбитин иһиллээн саҥата суох турда.
– Барда. Көр, оҕолооҕун син саныыр эбит ээ. Барахсаммын ньии… Кырдьык барсыбытым буоллар, ама да мин буолларбын ити бэйэлээх киһини кытары сатаан олоруом суоҕа үһү дуо? Үйэм тухары сопхуос хотонугар булкуллуо суох этим, – кэбирээтэ, куолаһа титирэстээтэ, хараҕа ууланна. – Ээ, чэ, аастаҕа эбээт. Уой, хата хотоммор хойутаабыппын дии, сыллыый, бара охсуум.
Аҕам ити кэлэн барыытын туһунан дэриэбинэ дьоно билэ-истэ охсубут этилэрэ. «Хотууна аҕата били манна «Ильич уотун» аан бастаан киллэрбит киһи эбит ээ, билигин ГЭС энергетигэ, үөрэх-хаар бөҕөлөөх мааны киһи буолбут». Ол быыһыгар сорохтор: «Бу кыыстан атын оҕото суох үһү даа? Мотуруус, дьэ оччоҕуна, сэрэн! Дьэбириэй диэн киитэрэй омук, ити соруйан кэлэн барар. Бачча улааппыт, бэйэтин хаана баһыйбыт бэлэм оҕону, «үөрэттэриэм эҥин» диэн, онон-манан албыннаан, аны былдьаан ылаарай», – диэн түөрүйэлээн, ийэм эрэйдээх сүрэҕин-быарын быллыгыраталлар, килбик тапталын кэмчи үөрүүтүн үрэйэллэр…
Кини ол кэннэ кэлэ сылдьыбатаҕа. Эппитин курдук, ити сыл сайыныгар соҕуруу барбыт этэ. Эһиилигэр, сааскы уһун өрөбүл саҕана, бэрт ыраах сиртэн биһиэхэ сурук тигинээн кэлбитэ. Дойдуларыгар этэҥҥэ олохсуйан эрэллэрин, кэргэнинээн иккиэн үлэ булбуттарын, квартира атыыласпыттарын туһунан кэмчи кэпсээнинэн саҕаламмыт сурук үгүс тыллара миэхэ анаммыттар. Былырыын манна кэлэ сылдьыбытын куруук долгуйа ахтар эбит. «Кыысчааныам, эн олоххор инники сыалыҥ – үчүгэй киһи буолуу, талбыт идэҕинэн төрөөбүт дойдугар сулууспалааһын, сөбүлүүр киһигин кытары олоххун холбоон, ыал ийэтэ буолан, удьуор быстыбатын хааччыйыы», – диэбит. Саха сирин ыччаттара ордук хото Ленинград, Калининград, Рига, Вильнюс институттарыгар үөрэнэллэрин уонна мин онно тиийдэхпинэ, билсэ-көрсө туруохпутун быһаарбыт. «Регина иккиэҥҥитигэр итии-истиҥ эҕэрдэ ыытар», – диэн суругун түмүктээбит уонна туспа бандеролунан хаартыска ыытарын эппит.
Ол бандероль уһаабатаҕа, сотору кэлбитэ, арыйбыппыт, бэрт кичэллээхтик сууламмыт хас даҕаны хаартыска баара. Иккитэ – халыҥ хордуоҥҥа сыһыарыллыбыт, былыргы ательеҕа оҥоһуу, биир соторутааҥҥы соҕус эрээри, түһэриитэ мөлтөх буолан, болоорон хаалбыт уонна иккитэ били былырыын кэлэ сылдьан түһэртэрбит хаартыскалара. Кэннигэр «Семейный сбор. Справа за плечом у деда мои родители, слева, в матроске – я, а с бабушкой – Либузя. За бабушкой дядя Гершель с женою. 1940 год. Шауляй» диэн быһаарыы суруктаах хаартысканы көрөбүт. Маҥнайгы кэккэҕэ саха дьахтарыныы бэрт намылхай, номоҕон көрүҥнээх сааһырбыт түөтэ олорор. Эбэтэ. Хохуукка курдук мап-маҥан биирдээх-иккилээх кыысчааны, Либузяны көтөхпүт. Чээн, барахсаны да! Кинини кытары хара көстүүмнээх дьоһумсуйа туттубут икки аҕамсыйбыт киһи сэргэстэспит. Үрдүк сэлээппэлээхтэр, сабыстыгас хойуу хаастаахтар, сэбирийэн түспүт уһун бытыктаахтар. Ортокута – эһэтэ, онтон бу – абаҕата буолуо», – ийэм быһаарар. Эһэлэрин уҥа өттүгэр кэргэнниилэр тураллар. Эр киһи кылгас хара баттаҕын кэннин диэки ньалҕаарыччы тарааммыт, маҥан хаалтыстаах, хара көстүүмнээх, илин сиэбиттэн сыапачыка сабырыйан түспүт. Дьахтар киэнэ талыыта-талбата, кэрэтэ кинини кытары сэргэстэспит. Туруору саҕалаах кылабачыйан көстөр хараҥа былаачыйалаах, түөһүгэр броштаах, санныгар эриллэн түспүт хойуу суһуохтаах, төбөтүн кыратык кынтаччы туттубут, уоһун аҥаар уһугунан мичээрдээбит. Ийэтэ – Катарина, аҕата – Аарон. Оттон бэйэтэ? Ээ, бу. Эһэтин аттынан матроска көстүүмнээх биэстээх-алталаах уолчаан чоҕулуччу көрөн турар. Хаҥас диэки дьээдьэ Гершеллээх. Төгүрүк иилээх ачыкылаах, будьурхай кугас баттахтаах эр киһи оройугар кыра төгүрүк бэргэһэни ууруммут, хара көстүүмүн таһынан кылбаа маҥан шарфигы түһэриммит. Кэргэнэ буоллаҕа, аттыгар сэргэхтик сэгэлдьийбит эдэр кыыс турар. «Мааны, үөрэхтээх да дьоннор эби-ит, айабыын. Бу кырдьаҕастарын көрүүй, чахчы ытыктанар, сис ыаллар буолуохтаахтар. Ол сэрии саҕана ыһылыннахтара», – ийэм аһынан үөһэ тыынар. (Дьиэ кэргэни ааһан, бүтүн дойдуну, омугу үрэйбит ытылҕаҥҥа сэрии эрэ буолбакка, атын ынырыктаах сыһыан эмиэ сабыдыаллаабытын биһиги оччолорго төрүт билбэт этибит).
Иккис хаартыскаҕа наар оҕолор түспүттэр. Боччумнаахтык туттубут соломо кугас төбөлөөх, мап-маҥан алын кылаас үөрэнээччилэрин ортолоруттан хара баттахтаах Ноэли начаас булан ылабыт. Оттон били болоорон хаалбыт хаартыска куоппуйа эбит, кэннигэр «Покровск, 1952 год» диэн суруктаах. Кимнээхтэри эрэ кытары дьиэ иһигэр түспүттэр. Ноэль 18-таах хастаах быһыылаах, хап-хатыҥыр, үлэһит-хамначчыт көрүҥнэммит, боростуой сибиитэрэлээх. Ийэтэ, били талба-мааны дьахтар барахсан, ыран-дьүдьэйэн, баттаҕа убаан, сирэйэ харааран, кыччаан, хараҕа ыраах чөҥөрүйэн, мунна эрэ тоҥсойон хаалаахтаабыт. Баара-суоҕа 12 эрэ сыл иһигэр! «Кыһалҕа бөҕө кыһайан маннык көрүҥнэннэҕэ» диэн быһаарабыт. Астаах остуол тула сүрдээх иллээх-эйэлээх дьиэ кэргэн үөрэ-көтө олорор. Саас ортолоох саха дьахтара уонна кини бараллаата дьэбириэй киһитэ эт тутан мытырыйан эрэр сиэнчэр кыыһы ортолоругар уктубуттар. Бу – былырыын манна түспүт күлүкпүт. Онтон манна аҕабын кытары түспүппүн, кини олорор, мин турабын.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70539832) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.