Үс Бүлүү айдарыылаахтара
Collection
Хомуурунньукка Алын, Орто, Үөһээ Бүлүү улуустарын суоннук сураҕырбыт айылҕаттан айдарыылаах, ураты дьоҕурдаах дьонун туһунан научнай төрүккэ олоҕурбут кэпсээннэр, архыып матырыйааллара, илэ бэйэлэрин кытта алтыспыт дьон ахтыылара, үһүйээннэр, номохтор таҥыллан киирдилэр.
Кинигэттэн ураты дьоҕурдаах ытык дьоммут хайдах эттэниини ааспыттарын, уһуйуллубуттарын, ону тэҥэ өтө көрүүлэрин, эмтиир ньымаларын туһунан сиһилии билиэххит.
Ааҕааччы киэҥ араҥатыгар туһуланар.
В сборник включены архивные материалы, рассказы, основанные на научных заключениях, воспоминания очевидцев, легенды и предания о почитаемых людях Нижнего, Среднего и Верхнего Вилюйска, наделенных удивительными паранормальными способностями.
В книге подробно описывается, как шаманы проходили страшное и подчас смертельно опасное испытание – «шаманскую болезнь», как обучались этому «ремеслу», об их методах лечения и многое другое.
Для широкого круга читателей.
Үс Бүлүү айдарыылаахтара
Амарах санаалаах Аана Эдьиийбит!
Албан үйэлэр тухары
Алгыстаах кутуҥ
Айыы сиэрдээх дьоҥҥун
Арчылыы-харыстыы,
Араҥаччылыы-көмүскүү,
Амалыйа турдун!
Аан тыл
Айылҕаттан айдарыылаах өбүгэлэрбит (ойууннар, удаҕаннар, отоһуттар, ичээннэр, көрбүөччүлэр) сирдиир, араҥаччылыыр, алгыыр, эмтиир оруоллара улахан буолан, саха киһитэ омук быһыытынан эстибэккэ, симэлийбэккэ, бүгүҥҥү сайдыылаах үйэҕэ тыыннаах ордон кэллэҕэ.
Ойуун – айыылары, иччилэри кытта ыкса сибээстээх, кинилэртэн көрдөһөн-ааттаһан тылын ылыннарар эбэтэр куһаҕан күүстэри үтэйэр дьоҕурдаах киһи. Анал таҥастаах, дүҥүрдээх буолар, ону кыырарыгар охсон тыаһатар, эккирээн үҥкүүлүүр.
Дьон өйдүүрүнэн, Айыы ойууна уонна сиэмэх ойуун диэн арахсаллар. ХVIII үйэ бастакы аҥаарыгар Саха сиригэр олоро сылдьыбыт Я.И. Линденау суруйбутунан, айыы ойууна сиэмэх ойуунтан күүстээх. Ойууннар Үрдүкү күүстэри кытта быһа кэпсэтэн дьону үтүөрдэллэр, оҕото суохтарга оҕо кутун иҥэрэллэр, ыраастыыллар, арчылыыллар, өтө көрөллөр. Наука билигин ити түгэннэри быһааран турар. Ойуун араас ыарыыны эмтиирин медицина эмиэ билинэр. Ол иһин сорох отоһуттарга эмтииллэригэр көҥүл биэрэллэр.
Биллиилээх историк Г.В. Ксенофонтов ойууннар тустарынан суруйуутугар «таҥара көмөлөһөөччүлэрэ» диэбиттээх.
Саха норуотун итэҕэлэ атын норуоттар итэҕэллэриттэн уратылардааҕын чинчийээччилэр бэлиэтииллэр. Төрүт итэҕэли билиммэт Сэбиэскэй Сойуус сылларыгар саха отоһуттара төһөлөөх ыарыһахха көмөлөспүттэрэ буолуой! Ону сыаналаабакка сэбиэскэй былаас буруйдуур уорганнара ойууннары, удаҕаннары кыыралларын, эмтииллэрин боппуттара, таҥастарын-саптарын дүҥүрдэри баайдары уоттаабыттара, сууттаан баайдарын былдьаан, кулаак оҥортоон, гражданскай бырааптарын быспыттара. Ситэтэ суох көрдөрүүлэринэн 100-тэн тахса киһи эппиэккэ тардыллыбыта. Ойууннары «эксплуататорскай» кылаас диэн ааттыыр буолбуттара. Кинилэр тустарынан архыыпка баар матырыйааллары суох оҥортообуттара. Онон сэбиэскэй былаас сылларыгар ойууннааһын үөрэтиллибэтэҕэ.
Ойууннааһыҥҥа сыһыан 1980-с сыллартан сыыйа уларыйан барбыта. Ол курдук сорох отоһуттарга эмтииллэрин көҥүллээбиттэрэ. Оннооҕор Москва, Киев куораттарга гипнозка үөрэниэн баҕалаахтарга анал куурустары ыытар буолбуттара.
Бүлүү эбэ хотун былыр-былыргыттан сүдү ойууннарынан аатырара. Сорох чинчийээччилэр саха ойууннара тоҥус ойууннарыттан үөрэнэн, уһуйуллан тахсыбыттара дииллэр. Бүлүү сиригэр ХVII үйэ саҥатыгар Хаҥаластан кэлэн олохсуйбут Айыы ойууна Туоҕа Боотур бэйэтин кытта Лүксүрээни ойууну илдьэ кэлбитэ. Бу дьон култууралара үрдүгүнэн, олоххо сатабылларынан олохтоох дьонтон таґымнара үрдүгэ. Үс Бүлүү түөлбэтигэр Туоҕа Боотур кэнниттэн Тыгын Дархан убайа Ньыыка Тойон уолун Уһун Ойуун сыдьааннара (Тайана Махсыын, Быыгынас ойуун) Айыы итэҕэлин салгыы тарҕаппыттара. Кинилэр үтүө дьыалаларын Муоһай удаҕан, Аата Ааттаммат-Дьолуодай, Нээтийэ, Суор Ойуун, Баабыс, Алыһардаах Аана, Тумус Мэхээлэ, Отчут уола Оноху, Куонаан ойуун, Ылдьаана удаҕан, С.А. Сивцев-Боччуон, Ньыыкан ойуун, Бадыл ойуун уо.д.а. салҕаабыттара.
Удьуордааһын, утумнааһын баарын билигин учуонайдар билинэр буоллулар. В.Л. Серошевскай «Якуты» кинигэтигэр Саха сиригэр биир кэмҥэ түөрт улахан ойуунтан ордук үөскээбэт диэн суруйар. Бүлүүгэ көһөн барбыт хаҥаластартан, намнартан, таатталартан (Боотур ууһа) уонна бороҕоннортон утумнаан, Үс Бүлүүгэ элбэх ойуун төрөөн-ууһаан олорбута биллэр. Саҥа былаас бастакы сылларыгар Саха сиригэр 380 ойуун баарыттан 97-тэ Бүлүү үс түбэтиттэн эбит. Оччолорго ойуун ахсааныттан биэс гыммыт биириттэн ордуга бу үс улууска баара киһини сөхтөрөр. Удьуордааһын, утумнааһын билигин да бара турар, бара да туруоҕа. Ону биһиги кэммит уһулуччулаах идэлээхтэрэ Эдьиий Дора, Дьөккөн Сөдүөтэ Тайаана Туоҕаттан уонна Уһун Ойуунтан тымыр-сыдьаан тардаллара туоһулуур. Улахан дьоммут эмтиир ньымаларын, төрүччүлэрин төһө кыалларынан ырытан кинигэҕэ киллэрдибит. Баҕар, ким эмит айылҕаттан бэриһиннэриилээх буоллаҕына, ону сайыннаран норуотугар туһаны аҕалыа диэн эрэнэбит.
Сэбиэскэй кэмҥэ ойууннааһыны, отоһуттааһыны умна быһыытыйбыт бириэмэҕэ, Айыы үөрэҕин тарҕаппыт, аан дойду таһымыгар таһаарбыт киһинэн Владимир Алексеевич Кондаков буолар. Кини Саха сиринээҕи норуот эмчиттэрин ассоциациятын тэрийэн, элбэх эмтиир дьону иитэн таһаарбыта. Владимир Алексеевич аатын сүгэр ассоциация кинини суохтаппат курдук салгыы үлэлиир, дьону эмтээн норуот медицинатын суолтатын лаппа үрдэттэ.
Кинигэ сыала-соруга диэн урут олорон ааспытуос номоҕор киирбит айылҕаттан айдарыылаах, улуу өбүгэлэрбит ааттарын, үлэлэрин билиҥҥи ыччакка сырдатыы. Биһиги бу ытык дьоммутун көлүөнэлэр умнубаттарын туһугар үйэтитэр дьаһаллары ылыахтаахпыт. Былырыын улуу Алыһардаах удаҕан төрөөбүтэ 170, Ньыыкан ойуун – 120 cыллара саатар төрөөбүт нэһилиэктэригэр бэлиэтэммэтэ. Быйыл дьон билиниитин ылбыт Бадыл ойуун, В.А. Кондаков, Эдьиий Дора, Дьөккөн Сөдүөтэ бэлиэ сыллара үүннэ…
Кинигэҕэ, кыраайы үөрэтээччилэргэ, төрүт култуура учууталларыгар туһалаах буолаарай диэн, төһө кыалларынан үһүйээннэри уонна номохтору хомуйан киллэрдибит. Балар иитэр-үөрэтэр суолталарын өйдөөн, салгыы хомуйан, дьон-сэргэ билиитигэр бэчээккэ таһааран иһиэхтэрэ диэн эрэнэбит.
Кинигэҕэ Үс Бүлүү сиригэр-уотугар олорон ааспыт айылҕаттан айдарыылаах биллэр дьон туһунан матырыйаалы барытын киллэрдибит диир кыахпыт суох. Айах аһыллан, уос өһүллэн бардаҕына, бу кинигэҕэ киирбэтэҕи ситэрэн-хоторон биэрэр дьон көстүөхтэрэ диэн баҕа санаалаахпыт.
Итэҕэл баарын тухары норуот сүппэт. Онон Үрдүк Айыылартан бэриллибит итэҕэлбитин кэнэҕэски ыччаттарбыт сиэри-туому тутуһан үрдүкү таһымҥа тиэрдиэхтэрэ диэн бигэ эрэллээхпит. Үс Бүлүүгэ урукку өттүгэр олорон ааспыт улуу кырдьаҕастарбыт ааттара-суоллара аныгы үйэлэргэ ааттана, сураҕыра туруоҕа.
Күндү ааҕааччыларбыт, сүдү өбүгэлэрбит кэриэс этиилэрин эппитигэр-хааммытыгар иҥэрэн, төрүт итэҕэлбитин норуоппут туһугар туһанан кэскилбитин оҥостуоҕуҥ!
М.П. Григорьев, П.С. Колтовской, А.А. Павлов
Үс Бүлүүгэ ойууннааһын историятыттан
Аар Айыы Ойуун үөрэҕин тарҕатааччылар
Проснется маленький северный народ, весь мир содрогнется.
Содрогнутся юг, запад и восток. Эти северяне могущественны по своей природе, и лишь чужая религия их разнила.
Нострадамус
Ойууннааһын аан дойду норуоттарыгар барыларыгар тарҕана сылдьыбыт. Марксист-учуонайдар кылаассабай сыһыаннаһыыны кытта сибээстииллэр. Дьиҥэр, ойууннааһын дьон общинанан олорор кэмнэрин саҕаттан баара дакаастанар. Бастакы ойууннарынан (удаҕаннарынан) дьахталлар этилэр диэн бүрээт учуонайа Г.Ц. Цыбиков быһаарар. Сахаларга дьахтар оруола күүстээҕин 1941–1945 сс. А.П. Окладников салалтатынан оҥоһуллубут хаһыылар түмүктэригэр булуллубут маллар көрдөрөллөр. Кырдьык, былыр дьахтары үрдүктүк туталлара. Бэл сайдыылаах Грецияҕа тыын боппуруостары жрец-дьахтар быһаарара, кини этиититтэн ким да тахсыбат, утарбат этэ диэн эпостарга кэпсэнэр.
Аатырар сэбиэскэй археолог А.П. Окладников түүрдүү тыллаах биистэр Өлүөнэ өрүс орто сүнньүгэр ХVI – ХVII үйэлэр кирбиилэригэр кэлбиттэрин быһаарбыта. И.В. Константинов түүрдүү тыллаах биистэр Өлүөнэ өрүһү Х – ХI үйэлэргэ булбуттар диирэ сөп курдук. Бу дьон сүрүн баайдара сылгы, таба буолуон сөп. Балары сахалар төрүттэрэ диир омсолоох буолуо. Оттон сахалар төрүттэрэ Омоҕой, Эллэй Өлүөнэ орто сүнньүгэр, ол аата билигин олорор сирдэригэр ХV үйэ бүтүүтүн диэки кэлбиттэр диэн ааҕара эмиэ сөп. Нуучча учуонайа П.Л. Драверт сахалар бу билиҥҥи дойдуларыгар кэлиэхтэрин иннинэ суруктаахтар этэ диэн Казань куоракка Нуучча Географическай уопсастыбатын кыттыылаахтарын мунньахтарыгар этиитэ улаханнык сэҥээриллибитэ. Кини ойууннар эмтиир кыахтаахтарын бэйэтэ көрөн сөхпүтэ. Сахалар олус дьоҕурдаахтарын, тугу барытын сатыылларын, ураты мындырдарын, үөрэххэ баҕалаахтарын бэлиэтии көрөн бу инники кэскиллээх омук буоларын сэрэйбитэ. Кини 1913 с. Казань куоракка Нуучча Географическай уопсастыбатыгар «Саха уобалаһыгар этнография уонна география боппуруостарыгар матырыйааллар» диэн темаҕа дакылаат оҥорбута. Саха ойууннара ураты дьоҕурдарынан ханнык баҕарар ыарыыны эмтииллэрин кэпсээбитэ. Онно Верхоянскайтан сылдьар саха кырдьаҕас эмээхсинэ улахан чиновнигы «перелой – бөрөлөй – сифилис» ыарыыттан официальнай эмчиттэр бары аккаастаммыттарын кэннэ быыһаабытын холобур аҕалбыт. Эмээхсин ыарыһаҕы сууйан, ыраастаан баран ханнык эрэ от суурадаһынынан хас да күн ыстарбыт. Ыарыһах үтүөрэн, ойох ылан, чэгиэн оҕолору төрөппүт. Тойон киґи ыарыытын олох суох гыммытын иһин эмээхсиҥҥэ улаханнык махтаммыт. Эмээхсин сотору кэминэн эмтээбит отун кистэлэҥин кимиэхэ да эппэккэ өлбүт. Сахалар эмтээх отунан туһаналларын нууччалар ХVII үйэ иккис аҥаарыттан билбиттэрэ. Ол курдук, 1674 с. эмтээх оттору хомуйуунан дьарыктанар Семен Епишев воевода И.В. Волконскай сорудаҕынан Саха сирин киин улуустарыгар үүнэр оттору хомуйан ыраахтааҕыга ыытан турар. П.Л. Драверт саха ойууннара ураты эмтиир дьоҕурдаахтарыттан сылтаан былаас өттүттэн ураты сыһыан баар буолуохтааҕын ыйар.
Ол курдук ХVII үйэ дьалхааннаах кэмнэригэр хаһаахтар сахалартан патриотическай өйдөөх-санаалаах салайааччыларын, өр сылларга мунньуллубут билиини тарҕатар ойууннарын өлөртөөбүттэрэ. Норуот оннук уһулуччу дьонун умнубат, дьоруойдарын күүстээх, өйдөөх, аптаах дьонунан үһүйээннэргэ ахтара диэн бэлиэтиир. Сахалар бэйэлэрин аҕа баһылыктарын Тыгын туһунан үһүйээннэри истибэтэх киһи суоҕа буолуо.
Драверт саха ойууннарын кыахтарын үрдүктүк сыаналыыр этэ. Кини ойууннар норуот өйүн-санаатын түмээччи буолан, Үрдүкү Айыылары кытта сибээстиир кыахтаахтарын толору итэҕэйэрэ. Ойуун көрүүтэ космологияны кытта сибээстээҕин, кинилэртэн улахан тойоттор куттаналларын, иирсибэттэрин бэлиэтиир.
Православнай таҥара итэҕэлин тарҕатыы сахаларга, атын да кыра омуктарга уустуктук барбыта биллэр. Кириэстэммиттэр дьаһааҕы төлүүргэ чэпчэтии ылаллара. Ол эрээри саҥа итэҕэли ылыммыттар биир да малыыппаны билбэттэрэ. Губернатор Крафт эппитинэн, сатаан да кириэстэммэттэрэ. Православнай таҥара дьиэтэ Сибиир норуоттарыгар үөрэҕи тарҕаппыта, нуучча тылын, култууратын нөҥүө атын омуктары кытта билиһиннэрбитэ.
Ойуун сахаҕа жрец, эмчит. Кини киһи ис дууһатыгар киирэн, айыылар көмөлөрүнэн ыарыһаҕы алгыһынан, абынан-хомуһунан, отунан эмтиир. Ол иһин дьон ытыктыыр. Саха киһитэ төһө да православнай итэҕэли ылыннар, нууччалыы аакка көстөр, өбүгэлэрин итэҕэллэрин умнубат.
Православнай таҥара дьиэтэ ойууннары утары харса суох охсуһууну саҕалаабыта. Ойууннар саһан олорорго уонна кистээн ойууннуурга күһэллибиттэрэ. Дьон-сэргэ ойуун туһатын өйдөөн кыаҕа баарынан киниэхэ көмөлөһөрө, харыстыыра.
Ойууннар утары ыраахтааҕы сорунуулаахтык туруммута. Ойууннааһыны бобор туһунан ыйааҕы воевода М.И. Арсеньев 1699 с. таһаарбыта. Иккис итинник ис хоһоонноох ыйааҕы 1841 с. уобалас начаалынньыга Д.И. Рудаков олохтообута. Бу дьаһаллар сүрүн сыалларынан ойууннары суох оҥоруу этэ. Куораттарга уонна таҥара дьиэтин таһыгар кыыраллара бобуллубута, ол да үрдүнэн ойууннар син биир кыыраллара, эмтииллэрэ.
Сэбиэскэй былаас итэҕэли суох оҥорор үлэни сорунуулаахтык ыыппыта. 1919 с. ыам ыйын 1 күнүгэр Бүтүн Россиятааҕы суґал хамыыґыйа бэрэссэдээтэлигэр кистэлэҥ сорудах бэриллибит. Ол докумуону туох да уларытыыта суох биэрэбит.
Российская Социалистическая Федаративная Советская Республика
Всероссийский Центральный Исполнительный Комитет Советов Рабочих, Солдат, Крестьян и Казачьих Депутатов Москва, Кремль № 1866672
Указание
В соответствии с решением ВЦИК Сов. Нар. Комиссаров, необходимо как можно быстрее решить с попами и религией. Попов надлежит арестовывать как контрреволюционеров и саботажников, расстреливать беспощадно и повсеместно. И как можно больше.
Церкви подлежат закрытию. Помещения храмов опечатывать и превращать в склады.
Председатель ВЦИК М. Калинин
Председатель Совета Комиссаров В.И. Ульянов (Ленин)
Билиҥҥи историктар этэллэринэн, бу олус кырыктаах докумуону Л.В. Троцкай бэлэмнээн, Политбюроҕа ылыннаран, М.И. Калиниҥҥа илии баттаппыт. Ленин 1918 с. атырдьах ыйын 30 күнүгэр бааһыра сытан докумуоҥҥа илии баттыыр кыаҕа суоҕа. Бу докумуон дьайыыта сэриигэ хотторбут Россия олоҕор улахан этэ. Дойду үрдүнэн таҥара дьиэтин халааһын судаарыстыба бэлиитикэтэ буолбута, үлэһиттэрин, ойууннары, отоһуттары эккирэтии саҕаламмыта. Кинилэр ойууннуур тэриллэрин, баайдарын былдьыыллара, кулаак оҥорон көскө ыыталлара. 1923 с. Ньурба улууһугар олорор норуокка биллибит эмчит Михаил Алексеевы эмтиирин бобон кулаак оҥорбуттар уонна биэс ынаҕын, үс торбоһун, икки атын былдьаан ылбыттар (НА РС(Я). Ф.87. Оп.1. Д.105). 1930 с. Орто Бүлүү улууһугар тимиринэн уһанан оҕолорун иитэр Петр Гоголевы саалтыырдыырын иһин уһанар тэрилин былдьаабыттар уонна эмиэ кулаак оҥорбуттар (НА РС(Я). Ф.87. Оп.1. Д.759). Уопсайа, 37 киһини ойууннааһыҥҥа уонна таҥара дьиэтин үлэһитэҕин диэн буруйдаан, баайдарын былдьаан кулаак оҥорбуттар. Н.И. Аввакумов этэринэн, сахалар төһө да саҥа итэҕэлгэ киирдэллэр үрдүк мутуктаах ойууннартан куттаналлар этэ, убаастаан ааттыыллара. Ойууннар баһыйар өттүлэрэ эмтиир дьоҕурдаахтара, араҥаччылыыр аналлаахтара.
Ойууннары, отоһуттары бобуу дьон олоҕор охсубутун губернатор Ю.И. Штубендорф бэйэтин отчуотугар анаан ыйбыта. Ол иһин Святитель Иннокентий дьаһалынан Дьокуускайдааҕы духуобунай семинарияҕа төрдүс кылааска сүрүн ыарыылары быһаарарга, норуодунай эмтиир ньымалары үөрэтэр буолбуттара. Үөрэҕи бүтэрэн тыа сиригэр үлэлии барар дьоҥҥо аптечка булуналларын ирдииллэрэ. Сотору кэминэн үөрэх министиэристибэтин чиновниктара духуобунай үөрэҕи бүтэрбиттэр нэһилиэнньэҕэ туһалара суоҕун өйдөөн, программаттан уһулбуттара. Саха ойууннара, отоһуттара көҥүлэ да суох буоллар эмтээн төһөлөөх киһини өлөртөн быыһаабыттара буолуой. Саха ойууннара айылҕаттан айдарыылаах, ураты дьоҕурдаах дьон биһиги киэҥ дойдубутугар төрөөн-үөскээн аастахтара.
Сахалар ойууннары икки көрүҥҥэ араараллар: Айыы ойууна (үрүҥ ойуун), айыы ойууна үтүө санаанан салайтаран Үрдүкү Айыылары кытта сибээһи олохтуур аналлаах. Үрүҥ ойуун хаһан да киһиэхэ куһаҕаны оҥорбот, таҥастаммат, дүҥүрдэммэт, Үрүҥ Аар Тойонтон өрүү көрдөһөр. Холобур, оҕоломмот дьахтар уол оҕо көрдөстөҕүнэ, Үрүҥ Аар Тойоҥҥо сиэртибэ диэн тугу да көрдөөбөккө, Маҥан Сылгылаахха эбэтэр Иэйэхсит хотуҥҥа дьаһал биэрэр. Маҥан Сылгылаах уолаттара сиргэ түһэн дьээбэлэнэллэр, эдэр кыргыттары тыыталлар, дьахталлары иирдэллэр. Ити түбэлтэҕэ кинилэри сиэмэх (абааһы) ойууна кыайыан, үүртэлиэн эрэ сөп. Үрүҥ ойуун сиргэнэн Маҥан Сылгылаах уолаттарыгар чугаһаабат. Маныаха абааһы ойууна хараҥа күүстэри кытта сибээстээх буолан, кинилэри төттөрү үүрэр эбит.
Сахаларга ойууннааһын сайдыытын туһунан сурукка киллэрии ХIХ үйэ ортотуттан саҕаламмыта. Урукку өттүгэр биирдиилээн учуонайдар үлэлэригэр көрөбүт. 1917 с. Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ иннинэ тахсыбыт А.И. Муравьев-Апостол, В.Ф. Трощанскай, Р. Маак, Т.Ф. Миллер, В.Л. Серошевскай, И.А. Худяков, П.Л. Драверт үлэлэлэрэ биллэллэр. Бу учуонайдар Саха сиригэр ойууннааһын туһунан чинчийиилэрин үөрэтэн баран, биһиги кэммит улуу эмчитэ, ойууна В.А. Кондаков бу суруйуулар элбэх токурутуулардаахтарын, саха тылын билбэт буолан, элбэх сыыһа өйдөбүллээхтэрин, эбиитин бу дьон бэйэлэрэ ойууннааһын эйгэтин букатын билбэт, адьас ыраах турар дьон этилэр диэн сыаналаабыта.
В.Л. Серошевскай, Г.В. Ксенофонтов, Г.А. Попов ойууннары үс араҥаҕа араараллар: үрдүкү айдарыылаахтарга, орто баайыылаахтарга уонна кыра ойууннарга. Ойууннар бары кэриэтэ гипноһу кэмигэр сатаан тутталларынан уратылаахтар. Ойуун турукка киирэрин туһунан Сибиир ойууннарын үөрэппит В.М. Кандыба маннык түмүгү оҥорбут: «Наши личные исследования шаманизма в Сибири показали, что настоящий шаманизм – это явление, которое совершенно никем еще профессионально не изучено, так как ни один исследователь не знаком с трансовой наукой и феномологией, поэтому все прежние исследования совершенно дилетанские описания событий, сущность которых неизвестна. Мы абсолютно уверены, что понять, объяснить загадку шаманизма может только в области транса». Кандыба саха ойууннарын үрдүк таһымҥа туруорар.
Саха сиригэр ойууннааһыны В.А. Кондаков кэнниттэн К.Д. Уткин, Е.Н. Романова, У.А. Винокурова, Р.И. Бравина, В.Е. Васильев үөрэттилэр, кинилэр үлэлэрин ааҕааччы сэҥээрэн көрүстэ. Бу чинчийээччилэр сахаларга ойууннааһын түҥ былыр үөскээбитин билинэллэр. Ойууннар тыллара индоевропейскай төрүттээҕин, арийдар тылларын кытта сибээстээҕин ыйаллар. Сорох чинчийээччилэр скифтэри кытта сибээстииллэр. Ойууннааһыҥҥа сыһыаннаах үлэлэр кэрэһилииллэринэн, ойууннааһын философията, научнай төрүтэ, психологията кыайан быһаарылла илик. Онон болҕомто ууруллара наада.
А.А. Павлов
Үс Бүлүү ойууннара
Сахалар үйэлэр тухары ойууннааһыҥҥа улахан суолта биэрэллэрэ. Кинилэр тыл күүһүнэн өйү-санааны сайыннаран, араас ыарыылартан дьону эмтээн улахан көмөнү оҥороллоро. Хас биирдии ойуун бэйэтэ кистэлэҥнээх, туттар ньымалаах буолара. Өбүгэлэрин кистэлэҥин илдьэ кэлбит буолан, ойууннааһын дириҥ силистээҕэ.
Үрүҥ Аар Тойон итэҕэлин аан бастаан тарҕаппыт дьоммутун ахтан ааһар биһиги ытык иэстээхпит. Быдан былыргыттан биллэр Айыы ойууна Сандаар Уһуму Аар Айыы итэҕэлин ыыта сылдьыбыт. Сандаар Уһумуттан саҕалаан Айыы үөрэҕэ тарҕаммыт. Бу улуу ойуун – төрүттэрбит Байкал таһыттан улуу Туймаада хочотугар көһөн кэлэ иликтэринэ олоро сылдьыбыт киһи. Онон биһиги кинини Айыы үөрэҕин саҕалааччынан билинэбит. Бу улуу кырдьаҕас ХIV – ХV үйэлэр ыпсыыларыгар олоро сылдьыбыт диэн сабаҕаланар. Улуу Айыы ойууна Сандаар Уһуму, саннын байаатыгар диэри түспүт маҥан баттахтаах, үп-үрүҥ таҥастаах ытык мааны кырдьаҕас, тоҕус чуораана кылырҕаабытынан, үрүҥ дэйбиирдээх тус илинтэн сэрии сэптээх-сэбиргэллээх иһэр дьоҥҥо утары барбытыгар анарааҥҥылара Таҥара иһэрин курдук ылыммыттар.
Ытык кырдьаҕас эбэҥкилэргэ тиийэн тохтообут уонна халлаан диэки икки илиитин өрө уунан туран дорҕоонноох куолаһынан саҥаран дуораһыппыт: «Аан дойдуну айбыт Айыы Тойон Таҥара, үс дойдуну үөдүппүт Үрүҥ Аар Тойон! Айыы намыһын санааҕынан алдьархайы оҥорторума!» Ити тыллары истээт, эбэҥкилэр сэриилэһэр сэптэрин сиргэ ууран, биир сиргэ муспуттар – кыргыһыы буолбатах, хаан тохтубатах. Иллээх-эйэлээх олоххо бастакы хардыы оҥоһуллубут.
Улуу Айыы ойууна Сандаар Уһуму албан аата, Айыы ойууннарыгар итэҕэлэ чыпчаал, үрдүк билии, уһулуччу таһым холобура, уоттаах сирдиир сулус буолан, күн бүгүҥҥэ диэри тиийэн кэллэ.
Татаар Тайма – Эллэй аҕата. Аар Айыы итэҕэлин улуу үөрэҕин Саха сиригэр тиэрдибит, онон айыы аймаҕар, күн ууһун дьонугар туохха да тэҥнэммэт улахан өҥөлөөх Айыы ойууна. Профессор Н.Е. Петров Саха киһитэ барыта кэриэтэ оҕо эрдэҕиттэн истибит, киэҥник тарҕаммыт Эллэй уонна Омоҕой туґунан историческай үһүйээҥҥэ Эллэй Боотур ыһыаҕы ыспыта, оһуохайы олохтообута: чороон арааһын, туос иһит эгэлгэтин оҥорон, кымыһы, аһы-үөлү дэлэйдик бэлэмнээн, Айыы итэҕэлин сиэрин-туомун тутуһан Үрүҥ Аар Тойонтон саҕалаан Үөһээ Аар Айыылары барыларын ааттаан, анаан-минээн алҕаан, арыылаах кымыһынан айах тутан, оһуохай тэрийэн, айыы тыына иҥмит илгэлээх кымыһынан дьонун-сэргэтин аһаппыта. Итиниэхэ Үрдүк Айыылар Эллэй таҥараҕа тиксэр алгыстаах улахан малааһынын, ритуальнай үҥкүүтүн бэркэ сэргээн илэ биллэн ааспыттара диэн суруйар.
Номоххо кэпсэнэринэн, Эллэйдээх бу дойдуга аҕалан испит кинигэлэрин ууга түһэрбиттэр. Улуу историктар Г.В. Ксенофонтов, Ф.Г. Сафронов, А.И. Гоголев сахалар руническай суруктаахтарын дакаастаан тураллар. Руническай сурук саха култууратыгар киэҥник тарҕамматах. Дьаархан Аартыга диэн сиргэ өбүгэлэрбит хайаҕа «Аһар улуу ытык хобу (алгыһы)» диэн сурук хаалларбыттар эбит (А.И. Кривошапкин-Айыҥа). Сахалар былыргы суруктарын туһунан Кытай архыыбыгар баар буолуон сөп диэн сабаҕалыыбыт.
Эллэй – Аар Айыы итэҕэлин сырдык уотун Саха сиригэр тэниппит умнуллубат үтүөлээх Улуу Айыы ойууна. Кини үөрэҕин салҕаабыт киһинэн Эллэй төрөппүт уола Намылҕа Силик (Сүүрүк) буолар. Кини аҕатын суолун солоон, Улуу Айыылартан үҥэн-сүгүрүйэн көрдөспүт. Улуу Туймаадаҕа уонна чугаһынааҕы сахалар олохсуйбут сирдэригэр саха олоҕо-дьаһаҕа үтүмэн үгүс үйэлэргэ сайдан, киэҥ, кэтит кэскиллэнэр кыаҕа суоҕун, муҥурун билэн улаханнык муунтуйбута уонна үөһээ Үрдүк Айыыларга тиийэн көрдөһөөрү, Халлааҥҥа илэ көппүтэ. Ол эрээри буолуохтаах дьылҕаны кыайан төлөрүттэрбэтэҕэ.
Н.Д. Васильева 2000 с. Дьокуускайга таһаартарбыт «Якутское шаманство. 1920–1930 гг.» кинигэтигэр саҥа былаас бастакы сылларыгар (1920—1930-с сс.) Саха сиригэр 380 ойуун баарын испииһэктээн киллэрбит, ол иһигэр 97-тэ Үс Бүлүүттэн эбит. Өссө сорох ойууннар киирбэтэхтэр, холобур, Тумус Мэхээлэ, Г.А. Эллээһэп-Григорьев. Бу ааттаммыт дьон ойууннааһыны утары охсуһуу күүһүрбүтүгэр Киччэҥинэн, Бүлүү өрүс бултаах-алтаах арыыларынан күрэнэн сылдьыбыттар. Онон, нэһилиэк «хараҕын» далыттан тахсаннар хабыллыбатахтар. Оччолорго Саха сирин ойууннарын биэс гыммыттан биирэ Бүлүү үс улууһугар олороллоро киһини сөхтөрөр. Ону хайдах быһаарыахха сөбүй?
Сахалар Бүлүү эбэ алын уонна орто сүнньүлэригэр олохсуйууларын саҕана Хаҥаластан кэлбит элбэх биллэр ойууннаахтара. Бастаан бу сирдэргэ көһөн кэлбит улахан бөлөх (40—80-ча киһилээх) баһылыга Туоҕа (Дуоҕа) Боотур (кэлин кинини олохтоохтор Тойон Булгудах диэн ааттаабыттар) Айыы ойуунун быһыытынан биллэр. Кинини кытта Лүксүрээни ойуун кэлсибит. Кини өлбүтүн кэннэ Миирээйик аҕа ууһун ойууна буолбут.
В.Л. Серошевскай «Якуты» кинигэтигэр олоро сылдьыбыт улахан ойууннар ааттарын (реестр шаманов) киллэрбит. Ол испииһэккэ Маһары уола Күүстээх Күчэнэк (Кылыыһыт ойуун, Хара Бытык); Хаҥаластан – Үрүҥ Бас; Куокуйтан – Сыдыбыл Дабудаков (кэлин Чочуга олохсуйбут бадахтаах), Иктей Кривой; Тоҕустан – Кулакай, Дебука, Челодай, Даку; Лүүчүнтэн – Одуй бааллар. Туоҕа Боотуру Даку (Дака) диэн аатынан оччотооҕу докумуоннарга нууччалар суруйа сылдьаллар. Онон кини улахан ойуун буоларын В.Л. Серошевскай бигэргэппит. Кинини уонна сиэнин Дьолуодайы (Ааттаммат Ойуун) Тоҕустарга киллэрбиттэригэр киһи соһуйара суох. Ону быһааран биэрэргэ холонобут.
Туоҕа Лүүчүн сиригэр тиийэн киис соноругар кэлбит тоҕус (элбэх) биистэн түммүт дьонун Тоҕустар диэн ааттаабыттар. Кырдьык да, үһүйээннэртэн уонна докумуоннартан сэдиптээтэххэ, инники тиийэн олохсуйбут Туоҕа Боотур баһылыктаах хаҥаластарга киин сирдэртэн кэлэн холбоспут дьону барыларын хас да аҕа ууһуттан турар биир Тоҕус аҕатын ууһа диэтэхтэрэ. Сахаларга аҕыс уонна тоҕус ахсаан элбэх диэн суолталааҕын М.С. Иванов-Багдарыын Сүлбэ кинигэтигэр бэрт итэҕэтиилээхтик суруйан турар. Онон тоҕус диэн чопчу ахсааны көрдөрбөт, элбэх диэн өйдөбүллээх буолуон сөп курдук. Киис соноругар кэлин даҕаны Саха сирин араас муннуктарыттан Лүүчүн сиригэр элбэх дьон кэлэн тоҕуорустахтара. Кинилэртэн сорохторо бу сиргэ хаалан олохсуйдахтара. Олор кэлин, киис ахсаана лаппа аччаабытын кэннэ, аһаан-таҥнан олорор балыктара-бултара бүтэ быһыытыйбытыгар, сүөһү ииттэргэ табыгастаах сирдэргэ көһөртөөбүттэр. Оччотугар «тоҕус төрүттэрин биллиннэр», «тоҕус төгүл тоҕолоох тоҕус сэлэ олохтоох, Туоҕа баатыр баһылыктаах Тоҕус бииһэ» диэн этиилэр оруннаахтар. Онон Туоҕаны уонна Дьолуодайы Тоҕустарга киллэрбиттэригэр киһи соһуйара суох.
Лүксүрээни үөһэттэн анатыылаах, тойон ууһун биир бастыҥ Айыы ойууна, Туоҕа Боотур бииргэ төрөөбүт убайа. Кини Аар Айыы итэҕэлин илдьэ сылдьааччы Туймаадаттан Тыгын Тойон Бүлүүгэ сири баһылата ыыппыт дьонун кытта барсыбыта. Луксүрээни саҥа сиргэ Айыы ойууна ыытар сиэрдэрин-туомнарын толорон, үтүө сүбэһит быһыытынан көмөлөспүтэ.
Нууччалар Саха сиригэр кэлиилэригэр Үөһээ Бүлүүгэ сахалар суохтар этэ, аҥаардастыы тоҥустартан эрэ дьаһаах хомуйбуттара диэн учуонайдар бэлиэтииллэр. А.С. Парникова «Расселение якутов в XVII – начале XX вв.» үлэтигэр суруйарынан, бу сирдэргэ 1650–1652 сс. улахан уоспа туран, үгүс тоҥуһу эспит. Кураанахсыйбыт сирдэргэ Алын Бүлүүттэн уонна киин улуустартан сахалар кэлиилэрэ күүһүрбүт. Үөһээ Бүлүү симиэбийэтигэр 1667–1668 сс. 607 киһи дьаһаах төлүүр эбит буоллаҕына, онтон сахата – 321, тоҥуһа – 286 эбит. Сахалар манна 24 буоластан мустубуттара. Ордук хото Хаҥаластан (92 киһи), Бордоҥтон (63), Намтан (24). Улахан бөлөхтөр саҥа сирдэргэ көһөн тиийэллэригэр хайаан да ойууннаах буолалларын үһүйээннэртэн билэбит. Онон хаҥаластар да улахан ойууннардаах тиийбиттэрэ саарбаҕаламмат.
Биллэр учуонай Б.О. Долгих «Родовой и племенной состав народов Сибири в XVII веке» кинигэтигэр Сибиир норуоттара ханнык аҕа уустаахтарын үөрэтэн ырыппыта. Ити кинигэтигэр 1660 с. диэки Лүүчүн аҕатын ууһун киһитэ Баку Одукеев биэс дуу, алта дуу хамначчыттаах, 60-ча биэлээх уонна сурукка «первой человек в лучинах» диэн бэлиэтэммит диэн суруллубут. «Баку» диэн аат, Багдарыын Сүлбэ суруйарынан, сахалыыта «Бакы» диэн буолуон сөп. Бу сахаҕа тарҕаммыт аат эбит. Бакылар Горнайга уонна Үөһээ Бүлүүгэ олорон ааспыттар. Өссө Бакыйа, Бакынай, Бакынар, Бакыр, Бакыры, Бакырыйа, Бакырыыс диэн ааттар бааллар (Лүүчүннэр үйэлэр аҥааттар аартыктарынан. – Дьокуускай: Бичик, 2003).
Өссө биир суруйууга тохтуубут. С.А. Токарев «Общественный строй якутов XVII–XVIII вв.» үлэтигэр «У Вилюйского тойона Баку в 1667 г. было 5–6 холопей» диэн суруллар. Тэҥнээн көрүүгэ 1648–1649 сс. дьаһаах кинигэтигэр 1497 киһи аата киирбит буоллаҕына, олор истэриттэн 57-тэ хамначчыт эбит. Ол иһиттэн Хаҥалас 26 буолаһыттан, Мэҥэттэн – 5, Намтан – 2, Бороҕонтон – 1 бааллара ыйыллыбыт. Оччотугар Баку төрүт-уус киһи ыччата эбит. Кини аатыгар сөп түбэһэр Тыгын бииргэ төрөөбүт убайа Ника баар. Кини аҕыс уолаттардаах, олор истэригэр Одукей уонна Селбясин бааллар. Аны А.И. Эверстов «Ньидьили былыргыта» кинигэтигэр Одукей өссө биир Тукунай диэн аата сурукка киирбит уоллаах этэ диэбит. Тукунай уолаттара Ньидьили дьонун төрүттэрэ буолбуттара диэн ылыннарыылаахтык дакаастаабыт. Оччотугар Одукей-Уһун Ойуун уола Баку, сиэннэрэ Тения, Тулааһын (Тукунай уолаттара), Сэлбээһин уола Быыгынас ойуун ыччаттара Үс Бүлүүнэн киэҥник тарҕанан олохсуйбуттар эбит диэн этии оруннаах буолан тахсар.
Улуу Айыы ойууна Уһун Ойуун нуучча докумуоннарыгар Одукей Никин диэн аатынан киирэ сылдьар. Кини хаҥаластар биир улахан религиознай уонна көҥүл иһин 1641 с. өрө турууларын салайааччыта этэ. 1642 с. хабараан бойобуода П. Головин бу өрө туруу салайааччыларын, 23 киһини күүскэ накаастаан, ким да истибэтэх ыар муҥнааһыннарын муҥнаан баран, барыларын ыйаан өлөрбүтэ. Сорохторо, ити араастаан кэбилээһини тулуйбакка, эрдэ өлбүттэрэ, олору эмиэ хостотон таһааран ыйаталаабыта. Уһун Ойуун сүгүн өлбөккө, өлөрүөхсүттэри салыннарбыта. Ыйаабыттарыгар уһаан, атаҕа сиргэ тиийбит. Кини аптаах-хомуһуннаах Улуу Айыы ойууна этэ. Өлүөн иннинэ: «Аар Айыы Итэҕэлин Сырдык Уота саха дьонугар эргиллэр кэмэ кэлиэҕэ», – диэбит. Үйэ-саас тухары Айыы Ойууна, бу сүүрбэ үс ытык дьон ааттарын-суолларын Аар Айыыларга үҥэн-сүктэн ахта туруохтаах, үөскүүр, үүнэр саҥа көлүөнэ ыччат кинилэр ытык ааттарын ааттыы, кинилэргэ сүгүрүйэ турарыгар улахан олук оҥоһуллуон наада. Манна Одукей Никин-Уһун Ойуун аата маҥнайгынан ааттаныахтаах. Бу улуу төрүттэрбит, саха ньургун уолаттара Үөдүгэй, Ньыыка өлөллөрүгэр Аар уонна Айыы үөрэҕин тарҕатааччы Уһун Ойуун кинилэргэ туґаайан эппит этиитин өссө биирдэ санатар сөп: «Билигин кыайтардыбыт. Барыбытын кыргар санаалаахтар. Ол да буоллар Аар Айыы итэҕэлин кыыма куотта, бүктэ, саста. Онон кэнэҕэһин Аар Айыы үөрэҕэ төннүө!» (В.А. Кондаков).
Аҕатын өлөрөллөрүгэр Бакы (Баку) дьаһаах төлүүр сааһын ситэ илик эбит диэн сабаҕалыыбыт. Кини нууччалартан куотан Лүүчүн сиригэр, аймаҕа Туоҕа Боотур олохсуйбут дойдутугар, 1660-с сыллар эргин көһөн кэлбит бадахтаах. Сирэ-уота сүөһү ииттэргэ соччо табыгаһа суох буолан, Дьөккөн диэки көспүт. Кини уола Максим Гоголев-Тайана Багин (1699–1774 сс.) – 12 муостаах дүҥүрдээх Айыы ойууна.
Аны 1670-с сыллартан саҕалаан Орто Бүлүү симиэбийэтиттэн саҥа сирдэри баһылатаары сахалары Үөһээ Бүлүү симиэбийэтигэр көһөртөөн барбыттар. Олохтоох үһүйээҥҥэ кэпсэнэринэн, 18 ыал Бүлүү өрүскэ кэлэн сүбэлэспиттэр. Өрүс уҥа өттүгэр Күҥкү баһылыктаах Быйакы, Чочу, Бакы, Чап, Быыгынас Боотур, Дьаархан, Күүлэ, Халбаакы хаалбыттар. Оттон өрүс хаҥас өттүгэр Наакаан баһылыктаах Дэди, Мотуруос, Лүһүрүкээн, Асхабыл, Эгэй, Өбүкэ, Суор ойуун, Түүлээх Түлэҕэй тахсаллар (Л.Ф. Николаев). Балар истэригэр Бакы уонна Быыгынас бааллара биһиэхэ кэрэхсэбиллээх. Сэһэҥҥэ Быыгынас ойуун (Боотур) Сиикэй Силбээһин уола дэнэр. Оччотугар Ника тойон сиэннэрэ тутуспутунан Лүүчүнүнэн эргийэн Үөһээ Бүлүүгэ тиийбэтэхтэрэ буолуо дуо?
Үөдүгэй буолаһыгар 1782 с. ыытыллыбыт биэрэпискэ Бакы уолаттара Кукча уонна Тлектей ааттара киирбит. Аны Бүлүү сүнньүгэр ыытыллыбыт ходуһа үллэстиитин биэдэмэһигэр бу дьон ыччаттара Тыымпыга, Нялбигэҕэ, Сымалаахха, Соёх булуҥар, Саҥадьааҥҥа оттуур ходуһалаахтара бэлиэтэммит. Бакы сиэннэрэ Көтөрдөөххө тиийэ олохсуйбуттар, лаппа ыччатырбыттар (Бастакы Үөдүгэй. – Дьокуускай, 2013). Оччотугар Үөдүгэй, Көтөрдөөх, Сургуулук, Ыйылас аатырар ойууннара Ника тойон уолуттан Уһун Ойуунтан тымыр-сыдьаан тардан иһэллэр эбит диэн оруннаах сабаҕалааһыны оҥоруохха сөп.
В.Д. Стрелов «Акты архивов Якутской области (с 1650 г. до 1800 г.)» үлэтигэр «тигиилээх сирэйдээх» ойууннары Петербург куоракка ыҥырыы туһунан бастакы докумуон 1730 с. бэс ыйын 25 күнүгэр тахсыбытын суруйан турар.
Бу докумуоҥҥа ыйылларынан, дворянин Дмитрий Кычкин салалтатынан Санкт-Петербурга Сылан ойууна Кээрэкээн уола Кытаанах, Орто Бүлүү Лүүчүнүн ойууна Жолодой Дакин, Кэлтээки аҕатын ууһун дьоно Нямтуга Авранчин, Мияул Луксигин, Витимка, Хатылы нэһилиэгин киһитэ Топича Маянин бастаан утаа барыахтаах эбиттэр. Бу сэттэ киһиттэн биэһэ Орто Бүлүү ойууннара.
Тоҕо эрэ Бүлүү сириттэн ойууннары уонна «тигиилээх сирэйдээхтэри» өссө эбии көрдөөбүттэр. Онно Үгүлээт аҕатын ууһуттан Тулкига Урулин, Топича Маянин, Ардах Куреяков диэн тоҥустары эбии булбуттар. Санкт-Петербурга илдьэргэ Үгүлээт тоҥуһун Топича Маянины, Мукес Маржин, Кытаанах Налин диэн ойууннары, Намтага Мисяул, Витимка Куявылов диэн тоҥустары, Жолодай Дакины ойохтору илдьэргэ быһаарбыттар, атыттары барыларын дьиэлэригэр ыыталаабыттар (НА РС(Я). Ф.1-и. Оп.1. Д.4. Л.7).
Онно ыытарга Саха сирин үрдүнэн көрдөөбүттэр эбит. Ол аата элбэх киhини сыымайдаабыттар, талбыттар. Олоро бары Орто Бүлүү ойууннара буолбуттара киһини сөхтөрөр. Дьолуодай ийэтэ Нэлчэкэ аҕатын Туоҕа Боотуру удьуордаан удаҕан эбит, аҕата нуучча Михаил Жирков. Бииргэ төрөөбүттэрэ Соҕуру Оҕонньор-Клевинской Дакин, Дары Дакин-Степан Жирков (сахалыы аата Бэрэттимэй) эмиэ ойууннар этилэр. Балтылара Лыглыйа эмиэ аатырбыт удаҕан дьахтар, өссө убайдарыттан үрдүк таһымнааҕа үhү.
Орто Бүлүүттэн Үөһээ Бүлүүгэ тиийбит биир улахан бөлөх кырыкыйдар этилэр. Хойукка диэри Орто Бүлүү Кырыкыйа бэйэ-бэйэлэриттэн тус-туһунан сытар түөлбэлэртэн турара: Мукучу таһыгар Нээтийэ аҕатын ууһа олорбут сирэ, 3-с Тоҕуска (Тааһаҕар) Оҥхой уонна Үөһээ Бүлүүгэ билиҥҥи Кырыкый нэһилиэгин сирин сорҕото. Нээтийэ диэн ким буолуон сөбүй? История билимин доктора А.А. Борисов «Социальная история якутов в позднее средневековье и новое время» кинигэтигэр суруллубутунан, Тыгын сиэнэ Борток Мазарин 1720 с. түһээнин алта киис тириитинэн төлүүр эбит. Киниэхэ үс тастыҥ бырааттара Оелгу, Нятия, Оеннит көмөлөһөллөрө бэлиэтэммит. Онтон Күчэнэх (Кылыыһыт ойуун) кини бииргэ төрөөбүт быраата. Оччотугар Борток быраатын, Күчэнэх уолун аатырбыт Нээтийэ ойууну анаан-минээн киистэтэ диэн Орто Бүлүү Кырыкыйыгар олохсуппут буолуон сөп диэн сабаҕалыахха сөп. Онон Лүүчүн уонна кини таһынааҕы сирдэр хаҥаластар дьаһаахтарын төлүүллэригэр сүҥкэн оруоллаахтара саарбахтаммат. Нээтийэ Күчэнээхэп эмиэ Хаҥаластан төрүттээх ойуун эбит диэн бэлиэтиир тоҕоостоох.
Алын Бүлүү ойууннара үгүстэрэ Намтан төрүттээхтэр. Нам Таастааҕыттан Өрүүнэ удаҕан Тураах Баһылайга сүктэн кэлэн Кааракаан (Хара Хаан) ойууну төрөппүтэ. Кааракаан кэлин Намҥа баран олохсуйбут. Баай кыыһын кэргэн ылан, элбэх оҕолонон улахан аҕа ууһун төрүттээбит. Кыһалҕа ойуун, Босхос ойуун, Мэһэй ойуун (Барчаһыт ойуун) уо.д.а. Намтан төрүттээхтэрэ биллэр.
Таатта ойууннара Үс Бүлүүгэ кэлэн олохсуйбуттара эмиэ биллэр. Холобур, Үөһээ Бүлүү Кэнтигэр Саһыл ойуун, Алын Бүлүү Куокуйугар Көмүс ойуун уола Махса диэн ааттаах бэйэтэ эмиэ улахан ойуун олохсуйаллар. Аны Бүлүү Бороҕонугар билиҥҥи Уус Алдан улууһуттан Баара Бороҕон диэн удаҕан олохсуйан элбэх ыччаттардаммыта биллэр.
Онон В.Л. Серошевскай ахтыбыт түөрт улууһуттан Үс Бүлүүгэ улахан ойууннар, удаҕаннар кэлэн олохсуйан, кинилэр ааттара Саха сиригэр дорҕоонноохтук иһиллэр буолбут.
А.А. Павлов, М.П. Григорьев
Ойууҥҥа уһуйуллуу
Афанасий Мачахов «Чап уустара» кинигэтигэр дьону айылҕатынан көрөн маннык сүһүөхтэргэ араартыыр. Бастакытынан, бүтэй эттээх-хааннаах, ол аата айылҕаттан тугу да бэриһиннэрбэтэх көннөрү дьон. Иккис сүһүөх – аһаҕас эттээх, аһаҕас харахтаах дьон. Кинилэр мээнэ киһи көрбөтүн көрөллөр, истибэтин истэллэр, билбэтин билэллэр, холобур, биһиги сылдьар эйгэбититтэн атын эйгэ харамайдарын, абааһыларын, айыыларын. Үґүс сүґүөх – көрбүөччүлэр. Киґи көрбөтүн өтө көрөн кэпсиир дьон. Төрдүс сүһүөх – билгэһиттэр, идэлээх дьон. Айылҕа уларыйыыларын, киһи олоҕун, дьон олоҕун инникитин өтө көрөн билэр, кэпсиир дьон. Бэһис сүһүөх – отоһуттар, илбииһиттэр. Кинилэр таҥараттан айдарыылаах норуот эмчиттэрэ буолаллар, эмтээх отторунан, эттиктэринэн эмтииллэр. Илбииһиттэр киһи туга ыалдьарын курдары көрөн, имэрийэн (массажтаан) эмтииллэр. Илбийии күүһүнэн киһи бүөрүн, быарын тааһын бытарытан курдары түһэрэр идэлээх эмчиттэр бааллар. Алтыһынан,ичээн дьон. Кинилэр хас да сылы инники көрөн дьон олоҕо хайдах сайдыахтааҕын этэр кыахтаахтар. Эбэтэр ааспыт олоҕу, ааспыт түбэлтэ хайдах буолбутун бу баар курдук көрөн кэпсииллэр. Сүппүт, ууга түһэн көстүбэтэх киһи ханна баарын чопчу ыйыан сөп. Ичээн кэпсээбитинэн баран булар түбэлтэлэрэ баар буолар. Сэттиһинэн,ойууннар – Үрдүк Айыыттан эттэтиилээх улахан гипнозтаах, аптаах дьон. Хааннааһыны, отунан эмтиир ньыманы дэгиттэр тутталлар, киһи доруобуйатын туругун курдары көрөн билэллэр. Улахан ыарыылар – уоспа, хара ыарыы, ыспааҥка – утары оҕус буолан харсан охсуспут түбэлтэлэрэ норуот номоҕор элбэхтик кэпсэнэр. Үрүҥ ойуун алгыс көмөтүнэн Үрдүкү Айыыларга айаннаан, көрдөһөн, үтүөнү оҥорторуон сөп. Үрүҥ ойуун ыһыахха Дьөһөгөй Айыыттан, Эдьээн Иэйэхситтэн, Ахтар Айыыһыттан уонна араас иччилэртэн дьоҥҥо байылыат, дьоллоох олоҕу түстүүллэригэр, аал уоту оттон алаһа дьиэни иччилииллэригэр, төрөтөр оҕону төлкөлүүллэригэр көрдөһөр.
Ити таһынан куһаҕан кэмэлдьилээх сиэмэх ойууннар бааллар. Кинилэр киһини эмтээтэхтэринэ даҕаны ыарыытын атын киһиэхэ көһөрөллөр эбэтэр өлүүнү-сүтүүнү аҕалаллар. Харалаах, аньыылаах сиэмэх ойууннар алгыстарын Үрдүк Айыылар ылымматтар, төттөрү үтэйэн кэбиһэллэр диэн ыһыахха алҕаппаттар. Ахсыс сүһүөх —удаҕаннар. Кинилэр ойууннардааҕар үрдүк сүһүөххэ тураллар эбит. «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхоҕо суруллубутунан, үөһэттэн, Үрдүкү Айыылартан, айдарыылаах айыы удаҕана Айыы Умсуур удаҕан Аҕыс Халлаан арчыһыта, тоҕус халлаан дуомньута айыы бухатыырдарыгар куруук ыксаллаах түгэҥҥэ көмөлөһөр, арҕаһыттан тэһииннээх айыы хаан аймаҕын араҥаччылыы сылдьар, көхсүттэн тэһииннээх күн өркөн улууһун көмүскүүр аналлаах.
Тохсуґунан, Үрдүк Айыыларга ордук чугас дьонунан тимир уустара буолаллар. Кинилэр ханнык да ойууҥҥа, удаҕаҥҥа бэриммэт, күүстээх куттаах-сүрдээх дьон. Былыргы үһүйээннэргэ, норуот өлбөт-сүппэт улуу айымньыларыгар, олоҥхолорго кэпсэнэринэн, тимир уустарын төрүттэрэ буоллун диэн Үрүҥ Аар Тойон үһүс уолун Кытай Бахсылааны Үөһээ дойдуттан аллара түһэрэн, Орто дойду икки Аллараа дойду икки ыпсыытыгар муҥурун булларбатах Муус Суорун булгунньахха олохтообуттар. Кини онно олорон, бухатыырдар туттар сэптэрин, кыырыктаах кылаан илбис биилээхтэрин, кэниэрдээх кэтэр кэһэхтэрин, куйахтарын, таҥхалаах таҥнар таҥастарын отут биэс биис ууһугар оҥоро олорор эбит. Кытай Бахсылааны сороҕор Кудай Бахсы, Кытай Махсыын диэн ааттыыллар. Кини айыы да, абааһы да буолбатах. Ыар санаалаах, ыарахан тыыннаах уустары араҥаччылыыр, улуу уустары уһуйар, эттэтэр, үөтүннэрэр, уус идэтин сайыннарар, барҕардар аналлаах (А. Мачахов).
Саха киһитэ урут үһүйээннэргэ иитиллэр этэ. Онно этиллэринэн, ойуун буолуохтаах киһи оҕо эрдэҕиттэн биллэрэ. Этнограф, профессор Н.А. Алексеев «Традиоционные религиозные верования якутов в ХIХ – начале ХХ вв.» үлэтигэр сурулларынан Үөһээҥҥи Айыылар ойуун буолар киһи кутун ылан аналлаах Аар Кудук маска баар уйаҕа иитэллэрэ. Маҥнай ойуун буолар киһини мас анныгар уураллар эбит уонна кута ханнык мутукка иитиллэриттэн көрөн төһө күүстээх буолара быһаарыллара. А.С. Федоров кинигэтигэр улуу удаҕан Алыһардаах уонна Мөлөкө ойуун биир маска иитиллибиттэр. Мөлөкө этэринэн, Аана ол ойууннар иитиллэр мастарын үөһээ мутугар уйаланан, Мөлөкөтөөҕөр күүстээх буолбут; Биллиилээх эмчит Ньыыкан (Үөһээ Бүлүү) Аар Кудук маска Көстөкүүн Чирковтааҕар (Абый) биир мутук аллараа эттэниитин ааспыт диэн суруллубут.
Үрдүк Айыылар сороҕор ойууннары, удаҕаннары «эттээбэккэ» эрэ «иитэн» таһаарар түбэлтэлэрэ баара ахтыллар. Холобур, А. Пахомова «Уһуллубатах удаҕан» үлэтигэр Алыһардаах эттэммэтэҕэ уонна уһуллубатаҕа диэн суруллубут. Бу алҕас көрүү. Алыһардаах эдэригэр улаханнык ыалдьыбыта, дьоно Хаарпа диэн Орто Бүлүү биир улахан ойуунугар уһуйтарбыттара биллэр. Ол эрээри Алыһардаах бэйэтин баҕатынан Айыы удаҕана буолбут.
Г.В. Ксенофонтов ойууннарга аналлаах үлэтигэр суруйарынан, эттэтэр ойуун биир-үс хонукка «өлөн хаалар». Улуу ойуун буолуох буоллаҕына, үс төгүл эттэниини ааһыахтаах. Г.В. Федоров эттэтиини маннык быһаарар: «Орто ойуун эбэтэр удаҕан буолааччылар икки сыл иирэн ыалдьаллар. Ол аата икки сыл эттэтии диэн. Этин икки тоҕус үтэһэҕэ үөлэн, уон аҕыс өлүү төрдүгэр айах туттараллар. Биир үтэһэ тоҕус кырбас буолар. Саамай улахан ойуун буолааччылар үс сыл иирэн ыалдьаллар. Ити иирии «эттэтии» диэн ааттанар. Этин үс тоҕус үтэһэҕэ үөлэн сүүрбэ сэттэ өлүү төрдүгэр айах туттарыллар. Эттэтиилээх ойуун кини этиттэн айах туппут өлүүлэргэ кыырар. «Өлүү» диэн ойуун этиттэн айах туппут, ол аата сиэбит абааһылар ааттаналлар. Сиэрэ-туома туолуор диэри олох маска олорон кыырыахтаах. Бары тэрилэ, ирдэбилэ ситтэҕинэ эрэ муостаҕа олорон кыырара көҥүллэнэр. Ону толорботоҕуна, араас быһылааҥҥа түбэһиэн сөп (Г.Е. Федоров).
Ойуун буолар киһи улаханнык ыалдьар, эрэйи көрөр, уҥар, өйүн сүтэрэр, иириэн да сөп. Бүлүү улууһун 2-с Күүлэтин ойууна Оноху оҕо эрдэҕиттэн иирэн ыалдьар эбит. Ити ыарыыта үгүстүк хатыланар эбит. Төһө уһуннук, хаста ыалдьарын (эттэтэрин) Үрдүкү Айыылар быһаараллар. Сорохтор иккилиитэ-үстүүтэ ыалдьаллар. Чурапчы ойууна Николай Протасов элбэхтик ыалдьан моһуоктуур эбит. Ол да иһин буолуо, дьонун эрэйдээбэт сыалтан ойууннууруттан аккаастаммыт. В.А. Кондаков этэринэн, Аар Айыылар биэрбит соруктарын ситэ толорбокко бэйэтигэр тиийиммит.
Үһүйээҥҥэ этиллэринэн, ойуун буоларга анаммыт киһини бэйэлэрин удьуор аймахтарыттан абааһы буолбут дьон этин-сиинин араартаан, чаастаан-өлүүлээн баран, атын өйү-санааны киллэрэн, хаттаан самаан, атын өйдөөх-санаалаах киһини оҥорон таһаараллар эбит. Ардыгар самыыр абааһылар эттэнэр киһи сорох чааһын умнан олордубаттар эбит, оччоҕо итэҕэс киһи буолар. Холобур, А. Андреев-Мөлөкө ойуун үтүөрэн тахсарыгар хараҕа суох буолбута диэн үһүйээҥҥэ кэпсэнэр. Ол аата этин-сиинин хомуйан киһи оҥорон сиргэ түһэрэллэригэр хараҕын олорпотохтор диэн өйдүөххэ сөп. Эттэнэр киһи үс күн эттэнэр, хаттаан саманар. Ол кэмҥэ тамаҕын сиигирдэр киһи баар буолуохтаах эбит. Эттэниини тулуйбакка, өлөр түбэлтэлэрэ эмиэ баар. Оттон үтүөрбүт киһини кырдьаҕас ойуун төһө күүстээҕин билээри чинчийэр, тургутан көрөр. Ойууҥҥа дүҥүрүн, таҥаһын туттарар. Ойууннааһын үөрэҕин чинчийбиттэр «ойуун буолуу бу – искусство» дииллэрин кытта сөбүлэһиэххэ сөп. Ойуун сир-дойду иччилэригэр киириитэ, бастакы олоххо кыырар айана, хас олох аайы хайдах хамсанара тус-туспа. Билиҥҥи өйдөбүлүнэн, кырдьаҕас ойуун режиссер оруолун толорор.
Сэбиэскэй былаас саҕана, ойууннааһыны билиммэт, төрдүттэн эһэр кэмнэригэр, ойуун буолаары өлөр-тиллэр ыарыыга сытар киһини эмтээбитэ буолан иирэр бараахха сытыараллара. Билигин Саха сиригэр киэҥник биллэн эрэр Федот Петрович Иванов (Бүлүү, Дьөккөн) бэйэтэ кэпсииринэн, оҕо сырыттаҕына, чаллах тииккэ олорбут суор киһилии саҥарбытыттан куттанан улаханнык быарынан ыалдьыбыт эбит, онтон үтүөрэн отоһут буолбут.
Саха ойууннара аптара-хомуһуннара күүстээҕин илэ хараҕынан көрбүт, I Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии кыттыылааҕа, декабрист Матвей Иванович Муравьев-Апостол саха ойууна кыырбытын туһунан ахтыбыта баар. 1829 с. кулун тутарыгар Норвегия флотун лейтенана Дуэ диэн киһини кытта билсибит. Сыылкаҕа олорор киһи ыалдьытын кытта кэпсэтэн билбитэ Норвегия правительствота магнитнай полюстары үөрэтэргэ тэрийбит экспедициятын чилиэнэ эбит. Муравьев-Апостол бу кытыы дойдуга үөрэхтээх киһини көрсүбүтүттэн олус үөрбүт, үс күнү быһа кэпсэтэн элбэҕи билбит, истибит. Киһитэ саха ойууна кыырарын көрүөн баҕарарын эппит. Матвей Иванович бэйэтэ эмиэ ойуун кыырарын көрө илик буолан сөбүлэспит. Таҥара дьиэтин үлэһиттэрэ ойуун куоракка киирэрин, кыырарын кытаанахтык боболлор эбит. Кинилэр үөрүүлэригэр Бүлүү уокуругун комиссара Михайлов сөбүлэспит уонна бэйэтинэн тэрийсибит. Муравьев-Апостол дьиэтэ таҥара дьиэтин аттыгар турар буолан, ойууннааһын олох сатаммат диэбиттэрин, хата Михайлов аҕабыыттан көҥүлүн ылбыт.
Болдьоммут кэмҥэ элбэх арыалдьыттаах ойуун кэлбит. Элбэх куорат олохтоохторо мустубуттар. Мантан аллара Муравьев-Апостол ахтыытын биэрэбит: «Ойуун атаҕын кумуйан ууран муостаҕа олордо уонна таҥныбытынан барда. Имиллибит тирииттэн тигиллибит таҥаһыгар араас тимир кыаһааннар ыйаммыттара, хас хамсаннаҕын аайы тыаһы таһаараллар, араастаан кылыгырыыллар. Ойуун таҥаһа олус кыараҕаһын, нэһииччэ батар гына оҥоһуллубутун бэлиэтии көрбүтүм, этин ыбылы ылбыт этэ. Таҥас анныгар кини тугу да кистээн угар кыаҕа суоҕа. Ойууммут уһун баттаҕын ыһан кэбистэ уонна кыыран дьигиһийэн киирэн барда. Былаайаҕынан дүҥүрүн охсо-охсо, биир-биир салгынын, уутун, тыатын иччилэрин ыҥыран барда (Жирков диэн хаһаах ойуун тугу саҥарбытын тута тылбаастаан иһэр). Онтон ойуун араастаан ынчыктаан, онолуйан, үҥсэргээн киирэн барда: «Адьырҕа кыыл испэр киирэн сэймэктээн эрэр», – диэн уйа-хайа суох бараары гынна. Улам дүҥүрүн охсорун тэтимэ күүһүрэн түргэтээн барда, төттөрү-таары сүүрэкэлээтэ, ойуоккалаата. Ол аайы баттаҕа өрө бурҕаҥнаан, төбөтө биир кэм кулахачыҥнаан олорор буолла, олох буорайар аакка киирдэ. Эмискэ ходьох гынна, улахан ыарыыга ылларбыт киһи курдук уһуутуу-уһуутуу балаҕаны биир гына кэрийдэ. Бу сырыттаҕына, арай айаҕын иһиттэн сүрдээх улахан, хара түүлээх эһэ баппаҕайа тахсан кэллэ уонна, тугу эрэ харбаан ылан илдьи тутуох айылаах уунаҥнаат, сүтэн хаалла. Бу кэтит баппаҕай айах иһиттэн ыгыллан тахсарыгар ойуун айаҕа, киһи көрөн дьулайыах хайа барыахтыы тыырыллыбыта. Бу көстүүну хайдах да кыайан быһаарбатахпыт».
В.Л. Серошевскай «Якуты» кинигэтигэр эмиэ итинник дьоҕурдаах Түспүт диэн Нам улууһугар олорор ойуун туһунан суруйар. Кини иннигэр-кэннигэр сүүрэр кыыла хоту кистэнэ сылдьарын, дьоҥҥо айаҕыттан кыылы, харчыны, атын малы таһаарарын көрбүтүн ахтар. Атын ойууну кытта охсустаҕына оҕус буолан харсар эбит.
Нуучча айанньыттара И.Г. Гмелин уонна Г.Ф. Миллер Дьокуускай куорат таһыгар олорор 20 саастаах удаҕан кыырыытыгар сылдьыбыттар. Эдэр да буоллар дүҥүрүнэн сүрдээх оттомноохтук туттара, куолаһа чуора, улахана, сороҕор эһэлии часкыйара, хахайдыы ырдьыгыныыра дьону салыннарбыт. Эдэр буолан сиртэн-буортан тэйэн үҥкүүлүүрүн сөҕө көрбүттэр. Дуҥүрүн көмөтүнэн үөһээҥҥи, алларааҥҥы күүстэри кытта ааттарын тус-туспа ааттаан көрсөн кэпсэтэрин истээччилэригэр тиэрдэр эбит. Удаҕан кыыра олорон быһаҕынан анньыммыт, таһаарбыта хааннаах уонна кыра кырбас сыалаах эбит. Ону ыһаарылатан баран бэйэтэ сиэбит. Көрөн олорооччулар улаханнык сөхпүттэр. Удаҕан олох туох да буолбатаҕын курдук туттан олорбут. Миллер кыыһы дьиэтигэр илдьэн аһаппыт, бааһын тиит сымалатынан сотон баран, таҥаһынан, туоһунан корсеттыы эрийбит. Миллергэ эдэр удаҕан урут этин быһаҕынан анньымматаҕын, бу сырыыга дьону итэҕэтээри оҥорбутун, киниэхэ киһи бэйэтин этин сиэтэҕинэ бааһа түргэнник оһорун, үчүгэйдик бааннахха куттала суоҕун кимтэн эрэ истибитин кэпсээбит. Ити барыта албынын сурукка киллэрбит, ону куорат салалтатын суруксута туоһулаабыт. Бааһа алта хонугунан оспут. Сахалар кыыс быһаҕынан анньыммытын итэҕэйбиттэр. Ол иһин Гмелин, Миллер кини албынын кимиэхэ да арыйбатахтар (Reise, II, p.493–497).
Саха төрүт итэҕэлин чинчийбит Тэрис этэринэн, «көрбүөччү – уруккуну, билиҥҥини, кэлэри ытык этэ арыллан өтө көрөр буолбут киһи». Сорох ойууннар көмүллүбүт сирдэриттэн мас үүнэн тахсар. Јлөн да баран күүстэрэ үс-түөрт үйэҕэ тиийэ дьайа сытар, кинилэри ытыктаабат дьон моґоллору көрсүґүннэриэхтэрин сөп. Улахан уот турдаҕына ойууннар көмүллэ сытар сирдэрин арыылаан таарыйбатын эмиэ истэбит.
Үһүйээҥҥэ этиллэринэн, ойууннар бэйэ-бэйэлэрин кытта, хаһан да көрсөн кэпсэппэтэхтэрин да үрдүнэн билсиһэллэр эбит. Холобур, Горнай улууһун Солоҕонугар олорбут Настаа-Хотун удаҕан, бэйэтин кэмигэр олорбут Чэриктэй Биэрэтин, Таатта Куома Чааскынын, Үөһээ Бүлүү Ньыыканын билэттиир уолум, кыыһым диэн убаастаан ааттыыр эбит..
Сахаларга «икки ойуун биир алааска олорботтор» диэн кынаттаах этии баар. Ойууннар охсуспуттарын туһунан үһүйээн элбэх. Икки өстөспүт ойуун холорук буолан ытыйсаллар, оҕус буолан харсаллар. Сорохтор кыайтарар түбэлтэлэригэр көтөр, балык буолан куоталлара кэпсэнэр.
А.А. Павлов
Айыы ойууна
Саха сиринээҕи Тыл, литература уонна история института 1993 с. «Ойууннар уонна ойуун сиэрин-туомун туһунан кэпсээннэр» диэн хомуурунньугу бэлэмнээн таһаарбыта. 1938 с. 56 саастаах И.А. Суздаловтан-Сапалаайтан А.А. Саввин икки олоҥхо ис хоһоонун, ыһыах сиэрдэрин-туомнарын, итэҕэл туһунан сэһэннэри, алгыстары суруйбут. Аны 1945 с. Г.М. Васильев И.А. Суздаловка Айыы ойууна айыллыытын туһунан сэһэни кэпсэттэрбит. Онтон биир суруйууну А.Л. Новгородова бэчээккэ бэлэмнээбитин киллэрбиттэр (ССНК А. Ф.5, Оп.3. Д.480. Лл.20–24). Онтон быһа тутан биэрэбит:
«Таҥаһа. Айыы ойууна кыырар таҥаһа күрүҥ кулун саҥыйах буолар, түүтэ тас өттүн диэки гына тигиллибит. Ол ону осуобай тиктэрэллэрин билбэппин. Дьахтар биэстирэйдээх кулун саҥыйаҕа буолар. Көхсүгэр хара кулун сарбынньахтаах, оноото, эҥээрэ хара кулун бууктаах. Бу саҥынньах бииллээх, оноолоох буолар. Көхсүгэр тигэллэр ойуун тэһиинин, ол тэһиинэ чабыргах[1 - Чабыргах (чабаргах) – Үө. Хал. сыарҕа атаҕын быата буолар, сэбэһэ (волосяная скрепа оглобли с копытом). (Диалектологический словарь якутского языка. – М.: Наука, 1976. – 295 с.)] атах быатынан оҥоһуллар. Тэһиинэ түмүк төрдүгэр уонна төбөтүгэр баар буолар, биирдии хоболоох эбэтэр чуорааннаах буолар. Үксэ хобо буолар. Айыы ойууна таҥаһа тимирэ суох буолар. Үөһээ Үрүҥ Айыылар таҥастарын үтүктэн, таҥнар таҥаспын атыҥырыахтара атыны таҥыннахпына диэн, кинилэргэ үчүгэйдик көстөөрү айыы аймаҕын таҥаһын таҥнар, айыы алгыһын алгыыр. Ол айыы таҥаһын таҥнан тиийдэҕинэ, кырдьык, айыы аймаҕын киһитэ, бэйэбит оҕобут кэллэҕэ диэн сөбүлүү көрөллөр.
Бэргэһэтэ элэмэс эбэтэр маҥан кулун тириитэ буолар. Ол бэргэһэ аата ытык дуулаҕа бэргэһэ диэн. Кинини кулун баттаҕын сиэллэри, көҕүллэри, кулгаахтары сүлэн ылан бараннар тигэллэр. Сиэлэ киһи моонньугар түбэһэр, кулгааҕа чөрөйө сыдьдьар гына, киһи кэттэҕинэ. Ойоҕоһуттан көрдөххө убаһа төбөтүн көрдүк буолан көстүөхтээх: сиэллиин, кулҕаахтыын, көҕүллүү бу бэргэһэ. Сылгы – Айыы айбыт сүөһүтэ, ол иһин сылгы баттаҕа бэргэһэлэнэр. Былыр сылгы Айыытын таттахтарына, үөһэнэн былыты быыһынан кэлэн, ойуун кыыра олордоҕуна, ыһыахха сылгы Айыыта кэлэн, атыыр эбэтэр биэ сылгы буолан эргийэр үөһэннэн олорор дьону.
Дүҥүрэ сылгы тириитэ буолар. Ону маҕан сылгы тириитинэн, түүтүн ылан кэбиһэн баран, оҥороллор. Көстүөх буоллаҕына, атыыр сылгы тириитинэн оҥоруллар. Аттаммыт сылгы тириитэ сыттаммат. Дүҥүрэ ньолбоҕордуҥу, аҥар өттө саллаҕар. Икки муостаах, икки кулҕаахтаах, ол муоһа үөһээ, саллаҕар өттөгэр бааллар, кэккэлэһэ сыдьдьаллар. Икки ойогоһугар икки кулҕаахтаах.
Айыы ойуунун дүҥүрэ. Ол кулгааҕын, муоһун оҥороллор тириитин тиириэх иннинэ, иитигэр маһы сыһыаран, чочоруттан сыдьдьар гына. Ол кулҕааҕа, муоһа ойуун ийэ кыылын муоһун, кулҕааҕын үтүгүннэрэн оҥорбут суоллар. Муоһун, кулгааҕын туһунан солуур кыдьдьыытын көрдүк тимирдэргэ сүүтүк көрдүк көҥнөй ытаһыны кэтэрдэллэр, биирдии ии курдукка тоҕустуу кыаһааны. Онон үс сиргэ 27 кыаһааны кэтэрдиллэр, кыыгыныы сыдьдьар гына, олор төттөрү-таары сүүрэ сыдьдьаллар кыдьдьыы көрдүк тимир устун. Барыта үс тоҕус кыаһаан. «Төрүөтэхпитинэ симиэн түһэрбит симэхтэрэ, ити кыаһаан тыаһын, саҥатын сөбүлүүллэр», – диэн этэллэр ойууттар. Дүҥүр иитин тас өттүнэн эргиччи тириитин, ис өттүнэн айа киссин эбэтэр эргийии саҥа кисси оҥорон угаллар, ыга тардан баайаллар дүҥүр иитин ол быаннан. Ол үрдүнэн тириитин уонна иитин икки ардыгар, иитин куоһаан баран, тойон эбэтэр барыллыа куорсунун кырбаан баран, иҥиир сапка тиһэн толугуруу сүүрэ сыдьдьар гына угаллар, икки кулгааҕын уонна муоһун төрдүнэн сүнньүөх көмүс симэх көрдүк тиһэн. Ол тыаһын улаатыннарар, көтөр куорсуна аатыраллар алгыска бу куорсуннар. Бу үрдүнэн быарыгын быатыгар үстүү үс тоҕус ахсааннаах хобону эбэтэр чуорааны баайаллар.
Ойуун гиэнэ дүҥүрэ – миинэр ата. «Чой бороҥ соноҕоспут, көтөр кынаппыт, тардыстар далаһабыт, суон томукпуттан торолутан таҕаарар дорҕоонноох маһым, кэтит дьилбэкпиттэн киэргэтэн таҕаарар киҥкиниир киил маһым», – диир. Үс кэрдии сиргэ тиийэн баран баайан кэбиһэр (соногоһо-дүҥүрэ). Аан дайды иччитигэр туттаран баран барар ойуун, эргийэн кэлиэр дылы. Ыраатар буоллаҕына эбэтэр Аллараа түһээри гыннаҕына, бу соноҕоһун алҕаан-алҕаан баран Аан дайдытыгар төттөрү ыытар. Онуоха: «Кэлэрбэр, Аан дайдыбар эргийэрбэр уойан-уойан, тотон-тотон баран, баайыллан кууран-хатан тоһуйаар, бу Аан дойду үс үүттээх үрүҥ көмүс остуолбатыгар», – диир ойуун алҕаан. Аллараа дайдыга түһэригэр кини атын ыраах иппэт. Айыы сылгыта абааһы сирин быттаҕар-былагайыгар биһиллиэ дуо?» – диэн санааттан.
Былаайаҕын кулун тыһынан бүрүйэллэр, маҕан, кэрэ тыһынан. Былаайаҕа – атын кымньыыта. Тонукка этэллэр: «Аллаах атым, тустаах соноҕоһум үрүҥ көмүс кымньыыта», – дииллэр.
Айдарыыта. Кини Эллэй Иэйэхситтэн ситимнээх, Оноҕой Баай тойонтон оҥоруулаах. Кини абааһы ойуунун көрдүк өр булларан ыалдьыбат, син кыратык ыалдьар, мэнэрийэр. Кини түүллээх-биттээх буолуохтаах. Кини олорор сиригэр сайын сылгы кистиир буолуохтаах. Булт да сиригэр, кини бултуур сиригэр, сылгы суох сиригэр сылгы кистиир күн тахсыытын саҕана. Ону доҕоро, булчуттар истэллэр. Ол күн ойуун буолар киһи улаханнык саньньыйан, хаана-сиинэ кубулуйан сыдьдьар. Ону доҕоро: «Хайтах буоллуҥ?» – диэн ыйыттаҕына, «Үөһэ аарык чуораан, кыаһаан тыаһа аймыллар, кулгаахпар, төбөбөр чугунуур. Мэйиим, санаам үөһэ тахсар көрдүк буолар, төйөбүн», – диир. Онтон сотору бу киһи ойуун буолуохтаах. Ол киниэхэ сылгы Айыытыттан билиннэхтэрэ үһү. Айыы ойууна сылгы Айыытын: «Айыым», – диир кыырдаҕына. Кини ойуун буолумуна мөккүһэн сыттаҕына, Айыылара быһа кымньыылаан өлөр, бу киһи.
Айыы ойууна син төрүүр-үөскүүр мастаах. Ол маһын этэр: «Айыы луук маһым», «Ийэ харыйа маһым», «Иэдьэгэй кутум иирэ эбит аан харыйа маска», – дииллэр. «Үүт таас олбохтоох Үрүҥ Айыы куту айар, Оногой Баай тойонтон оҥоруулаах, Эллэй Айыыттан саҕыаллаах киһи кута. Ол онуоха Айыы ойууна буолар киһини үрүҥ көмүс холбуйатыттан Үрүҥ Айыы кутун-сүрүн ыытар, ол кэлэн аан харыйаҕа Иэдьэгэй уйаҕа кэлэн иириир, иитиллэр, ойуун маһыгар. Онно иитиллибитин кэннэ үрэн ыыппыттара Илин халлаан анныгар үрүҥ көмүс хайаҕа удаҕан-удаҕан ойуун-ойуун умсуллар үүт чөҥөрө көлүйэтигэр кэлэн умсан сөтүөлээн, суунан тахсан мойбордоох мохсоҕол кыыл буолан сэттэ бастаах, тоҕус мутуктаах хахыйах маска тахсан олорор, Айыыттан аналлаах харыйа маска, ол олорон өйдөнөр: «Орто аан дайдыга аналлаах эбит буоллаҕым ойуунунан», – диэн. Бу манна олорон баран Орто дойдуга төрүүр ийэтин-аҕатын көрдүүр, мохсоҕол кыыл буолан. Бу көрдүөн сөбүлүүр сиригэр, сөбүлүүр дьахтарыгар үрүмэччи буолан төбөтүн оройугар иҥэр. Ол иҥэн оҕо буолан төрүүр.
Көтөрө-сүүрэрэ. Айыы ойууна син көтөрдөөх-сүүрэрдээх, киниэхэ барыллыа, өксөкү, кырбый да баар буолуохтаах, киниэнэ ол аата кэп кыыллара. Кини ол кыыллар буолан кубулуйан, айанныыр үөрүн-сүүрүгүн көтөҕөн, батыһыннаран идьдьэллэр. Айыы ойууна син балыктардаах: уолугунан айахтаах кээчир балык (хатыыс), хаахынай, ол балыктар буолан кубулуйан айанныыр, ойуун үрэҕин устун, өлүү уутун устун. Айыы ойууна син ийэ кыыллаах. Онтуката киниэнэ уу оҕуһун көрдүк буолуохтаах. Айыы ойууна ийэ кыылыгар кута-сүрэ иҥэ сыдьдьар. Ийэ кыыла өллөр эрэ ойуун өлөр. Ойууттар ийэ кыыллара эккирэтиһэллэр, күссэллэригэр кини таҥарата – эһэтэ-эбэтэ, ойууннар үөрдэрэ таҥара буолаллар. Үөһээ айбыт Айыылара эмиэ таҥара буолаллар. Кини таҥаралара кыырдаҕына, күүс көмө буолаллар.
Айыллыыта. Кини сиэмэх буолбат, киһини-сүөһүнү сиэбэт. Кини кыырар: сүөһү, киһи, сылгы Айыытыгар, Байанайга, уу иччитигэр. Аллараа дойдуга чугас сиргэ син сыдьдьар, ыраах дириҥник түспэт. Онно мэнэрик абааһытын төрдүгэр уонна тоҕус ойуун төрдүгэр улаханнык түспэт. Айыы ойууна кэрэх ыйаабат. Син ытык туруорар. Киһи ыарыйдаҕына түлэһи убаппат, кэрэх туруорбат. Ойуун кыырыан иннинэ дьахтары дүҥүрдэрин, таҥастарын иннинэн быһа ыыппаттар – быртаҕыргаан.
Олбоҕо. Ойуун олбоҕун аата дэпсэ диэн, биир аата түһэргэ диэн. Дэпсэтэ маҥан үөр атыырын эбэтэр тиэргэн түгэҕин биэ гиэнэ баттаҕа буолуохтаах: кулгаахтыын, сиэллиин, көҕүллүүн сыльдьар.
Үөрү син киллэрэр. Кини абааһы ойуунун көрдүк олус иҥсэлээхтик туойбат. Айыы ырыатын көрдүктүк наҕыллык тойугулуур. Айыы ойууна Айыыга ыһыах ыстаҕына дьөһүөлдьүт оҕолоро ыраас кыыс, уол оҕолор буолаллар. Олор маҥан, элэмэс кулун тириитэ саҥыйахтаах буолаллар. Кутуруксута эмиэ маҥан таҥастаах буолар. Кини Үөһээ дойдуга, үөһээ абааһыларга сыдьдьар, кыырар. Айыы ойууна хомуһуна соччо суох буолар, кини син көрүүлэнэр.
Ойуун ийэ кыыла сытар таас хайаҕа. Үрдүк таас оройугар сытар».
Ойуун анала, эмтиир ньымалара
В.А. Кондаков «Ойуун эмтиир ньымалара» кинигэтиттэн быһа тардан киллэрэбит:
«Дьэ, онон былыргы Айыы ойууна дьонугар-сэргэтигэр туох сиэри-туому, эмтээһини оҥоророй? Ону биир-биир ааҕан көрүөҕүҥ:
1. Итэҕэли ыытыы. Дьоҥҥо Үөһээ Сырдык Айыыларга үҥүүнү-сүктүүнү тэрийии, ыытыы. Итэҕэл сүрүн боппуруостарынан дьарыгырыы.
2. Үөһээ Сырдык Айыыларга аналлаах улахан сиэри-туому, ыһыахтары тэрийэн ыытыы, алҕааһын. Улахан алгыстары ыытыы.
3. Айылҕаны, тулалыыр эйгэни, улуу түөлбэлэри алҕааһын, уйгуну-быйаҥы ыҥырыы.
4. Айылҕаҕа буолар иэдээннэри эрдэттэн билэн сэрэтии уонна ол иэдээннэри туоратарга үлэлээһин. Көмөлөһөр күүстэри ыҥыран улуу алгыстары ыытыы. Үөһээ Аар Айыылартан көрдөһүү.
5. Курааны, ардаҕы-самыыры, иэдээни оҥорботторун курдук айылҕаҕа барыта тэҥҥэ сөптөөхтүк буоларын иһин Аар Айыылартан көрдөһөн алҕааһын. Курааҥҥа ардаҕы ыҥырыы, уу сутугар уу сутун тохтотууга көрдөһүү.
6. Дьону-сэргэни, сүөһүнү, сири-уоту алҕааһын.
7. Оҕо тардыыта. Оҕоломмот ыалы алҕааһын. Ыалы, ыччаты алҕааһын. Уол оҕо алгыһа, кыыс оҕо алгыһа.
8. Дьонтон, киһиттэн куһаҕаны, дьайы, кырыыһы тэйитии. Анал алгыстар.
9. Улахан күрэхтэһиилэргэ, күүс-уох оонньуутугар барар дьону алҕааһын, көмүскэл ыҥырыыта.
10. Сүөһү тардыыта. Күрүө Дьөһөгөйтөн, Ала Мылахсынтан көрдөһүү.
11. Дьиэ-уот алгыһа. Кэргэн, ыал буолар дьону алҕааһын.
12. Саҥа сир алгыһа. Олохсуйуу алгыһа. Үөһээ Аар Айыылары ыҥыран, Аан Алахчын хотунтан, Түөлбэ иччититтэн көрдөһүү.
13. Үүнүү, быйаҥ алгыһа.
14. Арчылааһын бары көрүҥнэрэ. Киһини, сири-уоту, туттар малы, таҥаһы, олорор сири, булт тэрилин.
15. Байанайга, Күөх Боллох Тойоҥҥо алгыстар, кинилэртэн көрдөһүүлэр.
16. Үлэ алгыстара. Былыр ханнык баҕарар үлэ саҕаланыытыгар, бүтүүтүгэр алҕанар.
17. Көҥүллэтии алгыстара. Маһы кэрдэргэ, тутууну ыытарга, ууну хорорго, оту оттуурга, сүөһүнү өлөрөргө уо.д.а. улахан көҥүллэтии алгыстар оҥоһуллар этилэр.
18. Суол, аартык алгыстара. Ыраах айанныырга, көһөргө оҥоһуллар алгыстар.
19. Эмтээһин. Аар Айыылартан, үтүө иччилэртэн көмө көрдөөһүн. Кыырыы.
20. Кут араарыыта. Кут сүүдүйүү, Кут-сүр бөҕөргөтүү.
21. Дэҥ-оһол тахсыбатын, Илбис кыыһа ииригирбэтин иһин алгыс.
22. Дьайы, сэти, аньыыны дьалбарытарга алгыс, о.д.а.»
Ойууннар эмтиир ньымаларын эридьиэстиибит.
1. Сүллэрдээһин – киһи иһиттэн, этиттэн ыарыыны, туох эрэ эттиги курдаттыы ылыы. В.А. Кондаков суруйарынан, бу Аан дойду үрдүнэн бэрт сэдэхтик туттуллар ньыма. Маннык ньыманы Филиппин хилердара, Америка индеецтэрин ойууннара тутталлар. Сахаларга сүллэрдьитинэн биллибит ойууннарынан А.И. Прокопьева-Биирдээх Настааччыйа, А.Д. Павлова-Алыһардаах Удаҕан, К.П. Семенов-Куонаан ойуун (Бүлүү Мастааҕа) этилэр. Анастасия Ивановна Прокопьева (1887–1968 сс.) Нам оройуонугар Хомустаах нэһилиэгэр төрөөбүт. Эдэр сааһыгар Кэбээйи нэһилиэгэр тэрипиэһинньик уолугар кэргэн тахсыбыта. Иккис кэргэнэ Курулаан ойуун-Николай Иванович Дьячковскай Горнай Одунутуттан төрүттээх.
2. Бохсуруйуу – киһини ыарытыннара сытар абааһыны киэлитигэр киллэрэн тутуу. Ойуун бохсуруйан абааһылары иһигэр киллэрдэҕинэ иһэ улаатар. Ол кэнниттэн били абааһыларын түктүйэҕэ, кэрэххэ эбэтэр эмэҕэккэ иҥэртиир уонна олору үтэйтээн кистэтэлиир. Бохсуруйууну киэлилээх ойуун эрэ оҥорор. Улахан бохсурҕанньыт ойуун син биир сүллэрдьит ойуун курдук сэдэх буолар. В.А. Кондаков улууканнаах бохсурҕанньыт ойууннарынан А.Д. Павлова, К.П. Семенов, Г.Г. Герасимов, Н.А. Васильев этилэр диэн суруйар.
3. Дьалбыйыы – ыарыыны аҕалбыт куһаҕан тыыны ыалдьыбыт киһиттэн кыыран, алҕаан үүрүү, тэйитии (Н.И. Аввакумов). Дьалбыйыыны хомуһуннаах ойууннар үгүстэрэ сатыыллара.
4. Айыыһыт тартарыыта – ойуун эмтиир сиэрин-туомун оҕолоругар өлүүлээх эбэтэр кыайан оҕоломмот ыалга оҥороллоро ааттанар. Оҕо тардары А.Д. Павлова, Г.Г. Герасимов, Бүлүү Тоҕуһун ойууна С.А. Сивцев-Боччуон ойуун уо.д.а. сатыыллара.
5. Дьону, айылҕаны алҕааһын, дьайы, иэдээни дьалбарытыы. Алгысчыт Айыы ойууна тулалыыр эйгэни, ол аата барытын, улуу түөлбэлэри, олорор сири-уоту алгыыр. Былыргы Айыы ойууна айылҕаны сылга үстэ алгыыр этэ. Уу сута буоллаҕына ардаҕы, самыыры тохтотоллоро, кураан сылларга, улахан баһаар буоллаҕына ууну, ардаҕы ыҥыраллара. Ыһыахтары, улахан түмсүүлэри ойууннар алҕаан ыыталлар.
6. Кут көтөҕүүтэ. Ойуун кыыран ыалдьыбыт киһи кутун көтөҕөн ылан ытыһыгар тутар, бэркэ сэрэнэн аҕалан ыарыһахха төбөтүн оройунан иҥэрэр. Ити ньыманан былыргы саха ойууннара сэллик, архах (бронхит), бопторуу (бронхиальная астма) курдук ыарыылары эмтииллэрэ.
7. Ытык дабатыы – Үөһээ Айыыларга сиэртибэ биэрэн, иирии уонна таарымталаныы ыарыытын эмтииргэ туттар ньыма. Былыр саха ойууннара ытык ыарыыга (уҥуох сэллигэр) эмиэ ытык дабаталлара.
8. Ыраахтан эмтээһин. Саха ойууна ыраахтан эмтиир буоллаҕына, бастаан үчүгэйдик алҕанан турукка киирэрэ уонна ханнык эрэ көтөр дьүһүнүн ылынан айанныыр. Маннык ньыманан эмтээбит улуу ойууннар А.Д. Павлова, К.П. Семенов, А. Андреев-Мөлөкө, Г.Г. Герасимов, Н.А. Васильев, В.М. Рожина-Биэрэ удаҕан буолаллар (В.А. Кондаков).
9. Отунан, үүнээйинэн эмтээһин. В.А. Кондаков Саха сиригэр үөскээн ааспыт улахан отоһуттарынан Н.А. Васильевы, Ф.П. Чашкины, В.М. Рожинаны, И.Г. Сидоровы ааттаталыыр.
10. Хааннааһын, түөннээһин. Бу ньымалары ойууннар үгүстэрэ тутталлар. Н.А. Васильев киһи сүнньэ, төбөтө, сиһэ, сүһүөхтэрэ ыалдьар сирин хаанныырыгар анал муостаах. Тыһаҕас муоһун икки өттүнэн аһаҕас гынар. Хаанныыр миэстэтин буокканан сотор, икки өттө көҥдөй муоһу туруоран баран, оборон салгынын таһаарар, муоһун төбөтүн эрэһиинэ бүөнэн саба бүөлүүр. Муоһа тура түспүтүн кэннэ биирдэ ылар, оччоҕо муоһа турбут сирэ үллэн тахсар. Ону скальпелынан хайа быһар уонна муоһун туруоран баран күүскэ соҕус дэлби оборор. Онно тахсыбыт хааны сото-сото. Муоһунан хаста да оборторор. Быспыт сирин ботугуруу-ботугуруу тарбаҕынан сабыта баттыыр. Онто сотору оһон хаалар.
Эт быстыбыт сиригэр түөн уураллар. Кыа умайан бүтүүтүн саҕана киһи этин тас тириитин дьөлө сиир. Ол баас бэрт өр оспокко уу, симэһин тохтон киһи дьарҕата оһор (Л.Ф. Кононова).
11. Имэрийии. Тостубут уҥуоҕу оннун булларарга, сүһүөх тахсыбытын төттөрү киллэрэргэ тутталлара.
12. Сэбирдэххэ тартарыы, уртааһын. Ревматизмнаабыт, ньиэрбэтэ ыалдьыбыт, бокоорбут дьону сэбирдэххэ сытыаран эмтээһин. Дьара соҕус дьаама хастаран баран, онно уот оттуллар. Онто чоҕурбутун кэннэ үрдүгэр 15 см халыҥнаах гына собо тыла саҕа буолбут хатыҥ сэбирдэҕин тэлгэтэллэр. Сүрэҕэ үчүгэй киһи онно сытар. Онтон үрдүнэн эмиэ халыҥ гына сэбирдэҕинэн сабаллар, суорҕанынан үллүйэллэр. Ыарыһах пульсун ааҕа туран, ким тулуйбатаҕы сотору туруораллар, тулуйбуту 15–20 мүн сытыаран тартараллар, оччоҕо киһиттэн көлөһүн бөҕөтө тахсар. Ону дэлби сотон баран таҥыннараллар. Ыарыһах тымныйыа суохтаах (Л.Ф. Кононова).
Атах сүһүөхтэрин ыарыытыгар биэдэрэҕэ сэбирдэҕи оргутан ол паарыгар ыалдьар атаҕы уртууллар.
13. Силлээн-домноон эмтээһин. Былыргы ойууннар силлээн-домноон эмтээһини үгүстүк тутталлара. Силлээн эмтээһин ис өйдөбүлэ ыарыы абааһытын тыл этэн, көмөлөһөр күүстэри ыҥыран быһа силлээн таһаарыы, үүрүү, үтэйии, дьалбайыы. Силлээн-домноон эмтээһини былыр күүстээх ойууннар ыытар этилэр. Дьиктитэ, итинник эмтээһиҥҥэ ыарыы сүтэн хаалар түбэлтэтэ үгүс этэ. Маннык эмтиир киһи тылы сатаан туттар, олус үчүгэйдик билэр буолуохтаах. Силлээн эмтээһини уһулуччу баһылаабыт ойуунунан Георгий Герасимович Герасимов буолар. Уот оттон сыт таһааран, алҕаан баран, ыарыһахтарын кэннилэринэн кэрийэ хаама сылдьан, хас биирдиилэрин санныларын хараҕар тайана-тайана ыарыыларын этэттээн биэрэрэ. Онтон бэйэтин алҕанан баран, ыарыыларын силлэтэлээн эмтиирэ. Тирии баастаах, уҥуох сэллигэ буолбут дьон үтүөрэллэрэ. Оннооҕор саркоманы итинник эмтээбит түбэлтэлээх. Дьарааһынап арыгыһыттары эмиэ ити ньыманан эмтиирэ. Тыл этэн уонна алҕаан баран, курданарыгар диэри сыгынньах олорор арыгыһыт киһини кэлэн кыратык имэрийэн көхсүгэр, түөһүгэр, ытыстарыгар сөмүйэтинэн кириэстии бэлиэлэри сотуталыыра. Онтон эмиэ тыл этэн баран, көхсүлэригэр үстэ силлиирэ уонна: «Аны арыгыны иһээйэҕин, иһээри гыннаххына – мин баар буолуоҕум. Сэрэнээр, эппит тылбын кэһээйэҕин», – диирэ.
Ыраах баар ыарыһаҕы ыыппыт таҥастарыгар силлээн баран, төттөрү ыытара. Дьиктитэ диэн итинник эмтэнэн үтүөрбүт дьон үгүс этэ.
14. Гипнотерапевт быһыытынан эмтээһин. Үчүгэй ойуун туйгун гипнотерапевт буолар. Төһө да күүстээх ойуун ыарыһаҕын сатаан уоскуппат, үчүгэй турукка сатаан киллэрбэт буоллаҕына, кини дьайыыта, эмтээһинэ мөлтөөн тахсар. Бэйэтин кэмигэр гипноз ньымаларын айымньылаахтык, үчүгэйдик имитэн-хомутан туттубут киһинэн Василий Лукич Сенькин буолар.
Айылҕаттан гипнозтаах ойууну былыр хомуһуннаах эбэтэр киһи хараҕын баайар диэн ааттыыллара. Былыргы саха ойууннара дьону гипноз туругар наһаа үчүгэйдик киллэрэр ньымалаахтара. Ол ньымалара научнай гипнозка туттуллар ньымалартан биллэ уратылаахтар.
Георгий Герасимов-Бадыл ойуун гипноһу таба туһанан дьону эмтиирэ. Кини фокус курдук тугу да көрдөрбөт этэ, эмтииригэр оннук соругу да туруоруммат этэ. Эмтэнээччитин олус мындырдаан көрөр-истэр буолара. Уоту оттон, дьону эмтээн, алҕаан-силээн бардаҕына тыла-өһө, саҥарар саҥатын дуораана тута киһи болҕомтотун тардара уонна үтүөрэр эрэли үөскэппитинэн барара. Эмтиир, алгыыр уотун таһыгар киһини уоскутар, үчүгэй турукка киллэрэр долгуннар баар буола түһэллэрэ. Бу дьиҥнээх гипнотетическай дьайыы кини туспа эйгэҕэ киирэрин күүһүрдэн биэрэрэ.
Н.А. Васильев-Ньыыкан эмиэ гипноһу олус сөпкө туттара. Кини эмтэнээччитин гипноз туругар киллэрэн баран, чөкчөҥөнү эбэтэр тоҥсоҕойу «саҥардара». Ити дьоҥҥо дьайыыта эмиэ сүрдээх буолара.
Былыр сорох ойууннар төбөлөрүн быстан, атахтарын сүгэнэн эттэнэн көрдөрөллөрө биллэн турар сороҕо фокус, сороҕо дьону үчүгэйдик гипноз туругар киллэрии көстүүтэ буолар. Ол гынан баран ойуун ыарыһахха, мөлтөх ньиэрбэлээх киһиэхэ итинниги көрдөрдөҕүнэ, киһитэ үтүөрүөхтээҕэр бэргиэн сөптөөх (В.А.Кондаков).
А.А. Павлов, М.П. Григорьев
Уһулуччулаах ойууннар, эмчиттэр
Ааттаммат ойуун
Нуучча ыраахтааҕытын ыҥырыытынан саха ойууннара соҕуруу Петербург куоракка бара сыспыттарын туһунан балачча элбэхтик сурулунна. Бу боппуруос тус бэйэбэр чугаһын быһыытынан мин эмиэ суруйан турабын. Онтубун өссө чуолкайдаан ситэрэргэ-хоторорго сананным. Бүгүҥҥү суруйуубар сүнньүнэн Ааттаммат Ойуун туһунан кэпсиэҕим. Оччотооҕу архыып докумуоннарыгар бу ытык кырдьаҕас аата сурулла сылдьар, онон кини аатын суруктан булабыт. Ол гынан баран, Лүүчүн дьоно, ити сахалыы аатын ааттыы сатаамаҥ. Ааттаммат аата Ааттаммат буоллаҕа дии! Кини оччотооҕу суруктарга барытыгар Дакин диэн араспаанньанан киирбит. Ол аата араспаанньата Дакин диэн Туоҕа Боотур аатынан барбыт. Туоҕа Боотуру оччотооҕу докумуоннарга «Дака», «Даку» диэн суруйа сылдьаллар. Оттон Дака, Даку диэн ааттан Дакин диэн араспаанньа үөскүүрэ чуолкай. Ааттаммат Ойуун Туоҕа Боотур кыыһын, аатырбыт Нэлчэкэ (Ньэлчэкэ) Удаҕан, улахан уола буолар. Сааһынан таһааран урут маҥнай Нэлчэкэни Туоҕа сиэнэ буолуо дии саныырым. Ол гынан баран былыргы сэһэннэринэн маннык. Мин хос эһэм Николай Константинович Кондаков Лүүчүҥҥэ Парасковья Саввинованы кэргэн кэпсэтэ тиийбит. Онно Лүүчүн кырдьаҕастара эппиттэр: «Эһиги төрүттэргит Туоҕа Боотур (Парасковья Саввинова өбүгэтэ) уонна Кырамай (Николай Константинович Кондаков өбүгэтэ) бииргэ төрөөбүт дьон этилэр. Онон билигин уруулуугутун хас киһи үйэтэ ааспытынан ааҕан көрүөхпүт. Онтон холбоһоргут-холбоспоккут туһунан түмүк оҥоруохпут». Ытык кырдьаҕастар ааҕан-суоттаан баран: «Эһиги уруулуугут Туоҕа Боотур өттүттэн алта киһи үйэтэ ааһан, сэттис көлүөнэтэ саҕаламмыт. Оттон Кырамай өттүттэн биэс киһи үйэтэ араҕан, алтыһа саҕаламмыт. Онон эһиги холбоһоргут сөп буолбут эбит», – диэбиттэр. Онно Туоҕа Боотур өттүттэн аахтахха, маннык тахсар: Туоҕа Боотур – Нэлчэкэ – Күһэҥэй – Бытыгый – Чускуона – Анисия – Парасковья. Чуолкай баҕайытык Туоҕа Боотуртан Парасковья сэттис киһи буолар. Оттон кини ийэтэ Анисияҕа диэри алта киһи үйэтэ тахсар. Онон былыргы ытык кырдьаҕастар ити быһаарыылара Нэлчэкэ Туоҕа Боотур сиэнэ буолбакка, кыыһа буоларын быһааран кэбиһэр. Ааҕан таһаардахха, Туоҕа Боотур быһа холоон, 1600–1607 сс. эргин төрөөбүт. Оттон Нэлчэкэни хаһаак Михаил Жирков 1684 с. Сөлбүк Курчаакап диэн киһиттэн уон сүөһүгэ атыылаһан, кэргэн ылбыт. Ити саҕана Нэлчэкэ 25–26 саастаах дьахтар эбит буоллаҕына, кини 1658–1659 с. төрөөбүт курдук буолан тахсар. Оччоҕо Туоҕа Боотур, 52–58 саастаах киһи, эдэр кэргэниттэн Нэлчэкэни төрөтүөн сөп буоллаҕа дии. Оннооҕор Анна Иванова-Алыһардаах Аана төрүттэрэ Бөкчөнөөн Кулахыев 74, кини кэргэнэ Тиэлиги 61 саастарыгар бүтэһик оҕолорун оҕоломмуттара докумуоҥҥа баар.
Дьэ бу нуучча хаһаага Михаил Жирков уонна Нэлчэкэ уонча оҕоломмуттар. Олортон саамай улаханнара Жолодой Дакин диэн аатынан сурукка киирэр, сахалыыта Ааттаммат Ойуун дэнэр сүдү киһи буолар. Кини 1684 с. М. Жирков Нэлчэкэни Сөлбүктэн атыылаһан ыллаҕын сыл төрөөбүт. Оҕонньор биир бииргэ төрөөбүт быраата Клевинской Дакин диэн ааттаах. Сурукка киирбитинэн, Ааттаммат уола Николай Жирков нэһилиэгэр кинээстээбит. 1776 с. ходуһа биэдэмэһигэр Н. Жирков элбэх оттонор ходуһаны бас билэр, элбэх сүөһүлээх, Лүүчүн нэһилиэгин кинээһин быһыытынан киирбит. Н. Жирков икки кэргэннээх этэ. Бастакыта – Кысаик Куртагина Тоҕус, Куртаги Селин кыыһа, иккиһэ – Бядярдях Ыгырина, Ыгыри Тябийин кыыһа (Нам Үөдэйэ).
Дьэ мантан көстөрүнэн, бу Туоҕа Боотуртан төрүттээх Ытык Хаҥалас дьоно былыргы төрүттэригэр, хаҥаластарга, Софрон Сыранов нэһилиэгин дьонугар кыргыттарын кэргэн биэрэн, салгыы уруурҕаһа турарга кыһаналлар эбит. Хааннарын күүһүрдэн Нам Үөдэйиттэн Н. Жирков-Жолодоев Ыгыры Тэбийин кыыһын Бэдэрдээҕи кэргэн ылбыт.
Саамай интэриэһинэйэ Ааттаммат уола Атлас Жолодоев иккис кэргэнэ Саатыыр диэн дьахтар Эмэй Сыранов кыыһа эбит. Оттон Эмэй Сыранов Софрон Сыранов бииргэ төрөөбүт убайа этэ. Бу дьон иккиэн Дыгын сиэнэ Маһары хос сиэннэрэ буолаллар. Өссө биир интэриэһинэй кэргэннэнии: Ааттаммат бииргэ төрөөбүт быраата Клевинской Дакин Дыгын сиэнэ, Маһары иккис уолун Мохсой кыыһын Мысаҕайы кэргэн ылбыт эбит.
1854 с. Р. Маак Түөк күөлгэ турар Нэлчэкэ араҥаһын үрэйэн, удаҕан төбөтүн уҥуоҕун Санкт-Петербург куоракка илдьибитэ. Ити араҥаһы үрэйии улахан научнай суолталаах буолуо дии санаабаппын. Маны баламаттааһын уонна инники чинчийиилэргэ улахан мэһэйи оҥоруу быһыытынан сыаналыыбын. Онон Р. Маак Саха сиригэр иккистээн кыайан кэлбэтэҕэ өйдөнөр эбит.
Ааттаммат 1684–1774 сс. олорбут, 90 сааһыгар өлбүт. Кэргэнэ Муксугур Чыкеина диэн Тоҕус нэһилиэгин дьахтара этэ. Кини 1692–1783 сс. олорбута, 91 сааһыгар өлбүтэ. Онон улуу кырдьаҕас төрдүн-ууһун, кини кимин барытын ырыттыбыт. Дьэ билигин Ааттаммат уонна атын да саха ойууннара соҕуруу ыраахтааҕыга ыҥырылла сылдьыбыттара дуо диэн боппуруоһу ырытан, чуолкайдаан көрүөҕүҥ. Ханнык ыраахтааҕы саҕана ыҥырылла сылдьыбыттарай, ол хайдах тэриллибитэй? Бу ыҥырыыны куруутун Петр I ыраахтааҕыны кытта сибээстии сатыыллара элбэх этэ буолан баран, чопчу ыҥырыы докумуон көстө илик. Г.Е. Федоровка ыытыллыбыт архыып докумуонугар Петр I ыйааҕын Өлүөхүмэ комиссара Н. Шангин бойобуода И.И. Полуэктовка ахсынньы 21 күнүгэр 1730 с. тириэрдибит курдук этии, суруйуу баар курдук эрээри, ол ыйаах хайдах биэс сыл айаннаан, Өлүөхүмэнэн эргийэн бойобуодаҕа тиийиэҕэй? 1725 с. Петр I ыалдьа сытан саха ойууннарын ыҥыртарыан сөп. Ол гынан баран ол дьаһал түргэнник кэлиэн сөп этэ. Император улаханнык ыалдьа сытан, тигиилээх сирэйдээх дьону ыҥыртарыан табыллыбат. В.Д. Стрелов «Акты архивов Якутской области (с 1650 г. до 1800 г.)» диэн үлэтигэр тигиилээх сирэйдээх дьону уонна ойууннары Петербурга ыҥырбыттарын туһунан бастакы докумуону 1730 с. бэс ыйын 25 күнүгэр ыйан суруйар. Ыйаахха «Ея императорского величества» диэн суруллар. Ол аата былааска дьахтар, Петр I сиэн балта Анна Иоанновна, олорор кэмэ этэ. Бу бириэмэҕэ Петр II, 15 саастаах уол, өлбүт. Дьэ итэҕэйэр туһугар докумуону ааҕан көрүҥ. Оттон Г.Е. Федоровка кэлбит докумуон быһыытынан сыл аҥаара хойутаан, 1730 с. ахсынньы 21 күнүттэн тигиилээх сирэйдээхтэри уонна ойууннары көрдөөһүн саҕаламмытын курдук өйдөнөр уонна алҕас Петр I аатын кытта сибээстэнэр. Онон В.Д. Стрелов кинигэтигэр баар докумуону ааҕыҥ:
«№ 31. 1730 г. iюня 25. По прошенiю шаманов и шитыхъ рожъ о скорейшей высылке ихъ съ дворянином Кычкинымъ въ Петербургъ или же о выдаче им хлебного жалованiя.
А) Ея императорского величества в Якутскую Воеводскую канцелярию доношение.
По указу блаженные и вечно достойные памяти его императорского величества, выбраны мы нижеименованные в Якутску в посылку для объявления и смотру в Санкт-Петербург за дворянином Дмитрием Кычкиным. Того ради просим означенную канцелярию, дабы повелено было ея императорского величества указом, ежели мы в означенную посылку годны, то выслать нас ныне немедленно в Санкт-Петербург, дабы нам за долговременным житием в Якутске не помереть голодною смертью, а чтоб до высылки выдать нам кормовое жалованье. О семь доносят Сыланской волости якут Кытанах шаман Куреканов. Средневилюйского зимовья, Лючинской волости Жолода Дакин да тонгусы того же Средневилюйского зимовья, Кельтякуцкого роду Нямтига Авранчин, Мияул Луксигин, Катылынской волости Топича Маянин, Кельтякуцкого роду Битимка … за женами июня в 8 день, сего 1730 году. У сего доношения речи толмачил толмач … доношение писал к поданию … вельнием вышеописан … площадной пищик Борис Феоктистов. У сего доношение знамена якутов Кытанаха да Жолодеово да тынгусов Нямтягино Меулово, Топичино. Витимкино (написаны луки со стрелами и шаманские бубны) подписал их велением и речи переводил толмач Иван Львов.
Б) И против вышеописанный пометы выписано. В вышеписанном доношении Сыланской волости якута Кытанаха шамана да тунгусов Жолодия Дакина с товарищи, всего шти человек, написано: (следует точный текст вышеприведенного прошения) … императорского величества указ … написано, велено сибиреку, якутскому жителю Дмитрею Кычкину из сибирских городов, а именно: Илимского, Якутского уездов или где можно обыскать лутчих для взятья ко двору его императорского величества из тунгунского, из Якутского уезду шаманов лутчих, которые пользуют от болезней. А как он Кычкин оных людей приищеть, им о тех местах, где приисканы будут, на проезд до Санкт Петербурга кормовые деньги, а также ему Кычкину и приискным иноземцом, что надлежит по рассмотрению, да ямские подводы и на них пригодные и кормовые деньги давать. А по справке с росходною книгою сего 730 году, показаньем тунгусам кормового жалованья января за 28 да мая по 5 число по 2 копейки на день выдано с росписками, в том числе Кытанаху шаману по 19 число мая же месяца. Подканцелярист Григорий Калашников».
Бу докумуону толорон Санкт-Петербурга дворянин Дмитрий Кычкин салалтатынан Сылан ойууна Кэрэкээн уола Кытаанах, Орто Бүлүү Лүүчүнүн ойууна Жолодой Дакин, Кэлтээки аҕатын ууһун дьоно Нямтуга Авранчин, Мияул Луксигин, Витимка, Хатылы нэһилиэгин киһитэ Топича Маянин барыахтаахтар эбит.
Онон Бүлүү сириттэн ойууннары уонна тигиилээх сирэйдээхтэри көрдөөһүн салгыы ыытыллыбыт. Онно Үгүлээт аҕатын ууһуттан Тулкига Урулин, Топича Маянин, Ардах Куреяков диэн тоҥустар булуллубуттар. Манна урут Топича Маянины Хатылы нэһилиэгин киһитэ дэммитэ аны Үгүлээт киһитэ буолан таҕыста. Ону бу докумуонтан көрүҥ: «Далее комиссар Иван Шангин сообщает, что для сыску шаманов и «шитых рож» отправлены служивые люди. (Написал 21 декабря 1730 году). Комиссар Верховилюйского зимовья Петр Кутуков 7 января 1730 года пишет Полуэктову: «… от тунгусов Фугляцкого роду посланы три человека, а именно: Тулкига Урумин да Типича Маянин да Ардах Куреяков с семьями…. а шаманов от тунгусов или от якутов того в указе его императорского величества ясно не показано, и, оные назначенные тунгусы посланы из Верховилюйского зимовья с вышеописанным нарочным посыльщиком Семеном Аммосовым да при нем в провожатые служилые люди Алексей Кобелев, Петр Дехтерев, и велено им оных тунгусов три человека шитых рож с семьями объявить в Якутскую воеводскую канцелярию стольнику и воеводе Ивану Ивановичу…» (ЦГА Я-С ССР. Ф.1-и. Оп.1. Д. 4. Л.1–2).
Орто Бүлүү кыстыгын (зимовье) комиссара Дмитрий Канаев 1730 с. тохсунньу 24 күнүгэр тигиилээх сирэйдээхтэри: Намтугуну, Маянуну, Витимка Куявыловы ойохтору, икки ойууну Жолодой Дакины, Тоҕус нэһилиэгин ойуунун, Чикем Дябикины ойохтору Дьокуускайга ыыталаабытын туһунан суруллар: «Комиссар Средневилюйского зимовья Дмитрий Канаев 14 января 1730 года пишет Полуэктову: «…к высылке в означенную канцелярию шитых рож – трех человек с женами, а именно: Кельтякульского роду Намтугу с женою, Мисяула с женою, Витимку Куявылова, а шаманов двух человек: Лучинской волости Желодая Дакина с женой, Тогуйской волости Чикема Дебякина с женою…» (ЦГА Я-С ССР. Ф.1-и. Оп.1. Д.4. Л.4–5).
Якутская воеводская канцелярия сообщает дворянину Дмитрию Кычкину, что комиссар Средневилюйского зимовья Дмитрий Канаев «…выслал трех тунгусов шитых рож: «Кельтякульского роду Намтугу, Мисяула да Витимку Куявылова с семьями да трех человек шаманов Лучинской волости Желодая Дакина с женой, Тогуйской волости Чикема Дебякина с женою…» (ЦГА Я-С ССР. Ф.1-и. Оп.1. Д.4. Л.5).
Өр саамылаһан, талан бараннар Санкт-Петербурга илдьэргэ Үгүлээт тоҥуһун Топича Маянины, Мукес Маржин, Кытаанах Налин диэн ойууннары, Намтага Мисяул, Витимка Куявылов диэн тоҥустары, Жолодай Дакины ойохтору илдьэргэ быһаарбыттар, атыттары барыларын дьиэлэригэр ыыталаабыттар. «Дмитрий Кычкин, получив вышенаписанную отписку, сообщает в Якутскую воеводскую канцелярию: «Сего 1730 году, января 22 и 28 числа ведением ко мне от помянутой канцелярии объявлены присланы высланные в Якутск из Верховилюйского и из Средневилюйского зимовий от комиссаров для взятия по выбору в Санкт-Петербург указанного числа семи тунгусов шитых рож и шаманов, а именно: из Верховилюйского Фугляцкого роду тунгусов Тункига Урумин, Типича Маянин да Ардах Куреяков с женами, а другого роду тунгусы с промыслов с ясаков не бывали; притом же присланы Мукес Маржин и Кытанах Налин и Средневилюйска Кельтякульского роду Намтуга, Мисяула, Витимку Куявылова с женами да шаманов Лучинской волости Желодая Дакина, Тогусской волости Чикема Дебякина, из которых требую содержать под введением канцелярским до привозу из других острогов и зимовий тунгусов и шаманов и до отбытия моего от Якутска как его императорского величества указы повелевают, а именно: Верховилюйских Типичу Маянина, с женою шаманов Мукеся Маржина и Налина, Средневилюйских, которые показаны выше сего, трех человек тунгусов с женами да шамана Желодая Дакина, а других из Верховилюйских тунгусов Тулкигу Урумина, Ардаха Куреякова и шамана Чикема Дебякина из Якутска отпустить в их жилища, понеже они ко взятию не годны; а прочие тунгусы и шаманы, о которых показано выше сего, ежели лучше к их отъезду моему судовым путем водою сего 1730 году из других острогов и зимовий нерадением подчиненных комиссаров высылкой и привезено в Якутск не будет, то по нужде могут быть и они ко взятию угодны и приняты будут с росписью…» (ЦГА Я-С ССР. Ф.1-и. Оп.1. Д.4. Л.7).
Якутская воеводская канцелярия, получив от Кычкина распоряжение 4 февраля 1730 года поручает сотнику казачьему Алексею Аргунову содержать иноземцев «… по его императорского величества указу по определению в означенный канцелярии велено упомянутых иноземцев содержать до высылки. Того ради по поручению сего его императорского величества указу тебе, Аргунову для содержания упомянутых иноземцев определить достойных людей без всякого отлагательства под опасением за неисполнением…» (ЦГА Я-С ССР. Ф.1-и. Оп.1. Д.4. Л.8–9).
Алексей Аргунов 6 февраля 1730 года в якутскую воеводскую канцелярию пишет доношение: «…мне велено от полкового ведомства определить служивых достойных для содержания под арестом Фугляцкого роду тунгусов Типича Маянина с женою да шаманов Мисяула Мажина, Кытанаха Налина, Кельтякульского роду тунгусов Намтуга, Мисяула, Витимку Куявыхаева с женами да Лучинской волости шамана Желодая Дакина. И оному его императорского величества указу определил я от полкового ведомства для содержания под арестом означенных тунгусов и шаманов служилых достойных 8 человек, а которые именно, тому при чем доношение реестр…» (ЦГА Я-С ССР. Ф. 1-и. Оп. 1. Д. 4. Л.10).
Лүүчүн Ааттаммат Ойууна чахчы талааннаах буолан, элбэх киһиттэн талылыннаҕа. Тас көрүҥэ бааhынайдыы, ол аата нууччалыы көстүүлээх киhи буолуохтаах. Ааттаммат Ойуун былыргы Лүүчүттэр саллар, дьулайар киhилэрэ этэ. Кини утумнара Лүүчүн нэhилиэгэр баhылыы-көһүлүү сылдьыбыттара. Бииргэ төрөөбүттэриттэн олус бөдөҥ уҥуохтаах Дары Дакин-Степан Жирков, сахалыы аата Бэрэттимэй, эмиэ ойуун этэ. Кинини биир эрэ ат уйара. Биирдэ ол атынан айаннаан истэҕинэ, ата бадарааҥҥа батыллан, атаҕын тосту түhэн өлөн хаалбыт. Бэрэттимэй өлбүт атыттан түспэккэ эрэ биир күн устата ыллаан куугуната олорбута үhү диэн сэhэҥҥэ хаалбыт. Сайын ыалга кэлэн дьиэ кэннигэр атын мииммитинэн олордоҕуна, дьиэ иннигэр ынах ыы олорор дьахтар үрүҥ көмүс курун күнүн (төгүрүк тиhилигин) көрөрө үhү диэн эмиэ сэhэҥҥэ хаалбыт. Балтыта эмиэ аатырбыт удаҕан дьахтар олус бөдөҥ буолан эргэ барбатаҕа үhү.
Ааттаммат уhун үйэлэнэн 90 сааhыгар, эмээхсинэ Мурсугур 91 сааhыгар өлбүттэрэ. Ханна араҥастаммыттарын ким да эппэтэх, кэлин билэр дьон суох эбит. Кини утум ыччаттара үгүс этилэр. Элбэх кинээстээбит, чаччыыналаабыт сиэннэрдээх. Кэнники утумнартан биллибиттэрэ Саввиновтар буолаллар. Кирилл Николаевич Яковлев диэн киhи холкуос бэрэссэдээтэлэ, сопхуос управляющайа, партком сэкирэтээрэ этэ. Өссө сыныйан көрдөххө, өрөспүүбүлүкэ биллиилээх дьоно, үлэ дьоруойа, аатырбыт-сураҕырбыт капитан М.Ф. Спиридонов, Тааттаҕа сопхуос, агрофирма дириэктэрэ, элбэх уордьаннардаах С.Г. Жирков эмиэ бу утумҥа киирэллэр. Үтүө утум быстыбатын! Дом! Дом! Дом! (В.А. Кондаков)
Лүүчүннэр. Өбүгэлэрбит омоон суолларынан. —
Дьокуускай: Бичик, 2008
Алыһардаах Аана
Архыып докумуоннарыттан
Анна Дмитриевна Павлова (Иванова) ааспыт ХIХ үйэ ортотугар төрөөн, олорон ХХ үйэ 30-с сылларыгар өлбүт. Саха норуота сүгүрүйэр улуу киһитэ буолар. Билигин да кини аатын истибэтэх, билбэт киһи суох буолуо. Кини туһунан бастакы суруйууну 1910 с. Саха сиринээҕи православнай таҥаратын дьиэтин хаһыата «Якутские епархиальные ведомости» ааҕааччыларыгар билиһиннэрбитэ. Ыстатыйа ааптара «христианскай итэҕэл тарҕаммытын үрдүнэн «урукку итэҕэлгэ» сүгүрүйүү дьүөрэлэһэн бараллар» диэн суруйбут, ойууннааһыҥҥа итэҕэйии күүстээҕин ыйбыт, Улуу удаҕан эмтиир күүһүн, төһө да аччата сатаатар, син билиммит.
Хаһыакка «Анна Дмитриевна таҥараһыта, эмтииригэр таҥараттан көрдөһөрө бэлиэтэммит уонна таҥара көмөтүнэн эмтиирин көрдөрө сатаабыттара. Киниэхэ эмтэтээри Бүлүү бары улуустарыттан, Өлүөхүмэттэн, киин улуустартан, бэл Үөһээ Дьааҥыттан, Халыматтан ыалдьыбыт саха, нуучча дьоно кэлэн үгүстэрэ үтүөрэн бараллара бэлиэтэммит.
Анал кыырар таҥаһы кэппэт, дэҥҥэ дүҥүрүн охсо-охсо үҥкүүлээн, ханнык эрэ таҥара, сибэтиэй уобараһын иннигэр чүмэчи уматан, көрдөһөрүн ыйбыттар. Ойууннууругар үгүс көмөлөһөөччүлэрэ, кини тугу дьаһайбытын барытын толороллор. Көрөн олорооччулар саҥатын дүҥүр тыаһыгар баһыйтаран истибэттэр эбит. Балай эмэ кыыран баран эмтээһинигэр киирэр. Ыарыһах ыалдьар сирин анал быһаҕынан кыратык быһа сотон баран, хаас куорсунуттан оҥоһуллубут тэрилинэн ыарыытын оборон ылан, иһиккэ сүөкээн көрдөрөр эбит. Хаһыакка кыайан эмтээбэккэ, үс-түөрт ыарыһаҕа өлбүтэ бэлиэтэммит. Хаһыакка тоҕо эрэ Аана Илин Сибиир генерал-губернаторын граф Алексей Павлович Игнатьевы кытта көрсүбүтүн ахтыллыбатах (НА РС(Я). Ф.12-и. Оп.1. Д.10а. Л.56).
Эмтииригэр үгүс саҥата суох эмтиирэ. Арай чүмэчи туруоран, таҥараҕа үҥэн көрдөһөрө. Кини ыарыһах тоҕо ыалдьыбытын, туохтан сэрэниэхтээҕин этэрэ, сүбэлиирэ. Ыарыһаҕы үс-түөрт хоннорон, үөрэтэн көрөрө, онтон эмтиирин саҕалыыра.
Национальнай архыыпка биир интэриэһинэй докумуон хараллан сытар – Орто Бүлүү улууһун Иннокентьевскай таҥара дьиэтин аҕабыыта Иннокентий Синицин 1905 с. балаҕан ыйын 24 күнүгэр түһэрбит үҥсүүтэ. Сурукка этиллэринэн, Павлова Өлүөхүмэ, Сунтаар, Бүлүү, Үөһээ Бүлүү, Хочо, Ньурба улуустарын дьонун эмтээн, сылга 1 тыһ. солкуобай суумалааҕы киллэринэр эбит. Элбэх сиринэн кэргэнинээн сылдьан дьону эмтиир буолан аата кэҥник биллибит. Таҥара дьиэтигэр аҕыйахтык сылдьан суолтатыгар кириэстэнэр, үҥэр диэн аҕабыыт үҥсүбүт. Кэргэнэ Сыгынньах Ойуун таҥара дьиэтигэр Сибэтиэй Пасха күнүгэр уҥан түспүт.
Аҕабыыт Анна Павлова кыырыытыгар олохтоохтор мустубуттарыгар таҥара дьиэтиттэн 55 биэрэстэлээх сиргэ бара сылдьыбыт. Ыалдьыт киирбитин Аана көрбөтөх. Кэлин өйдөөн көрбүтүгэр аҕабыыт ойууннуурун тохтоторугар көрдөспүт. Онуоха удаҕан эппит: «Мин кыыран харчы ыларбар абааһы кучуйар». Биирэ киниэхэ «буруйун таҥараҕа үҥэн бырастыы гыннарарыгар» сүбэлээбит. Удаҕан: «Тылбын биэрэбин, мин аны кыырыам суоҕа, эн малыыппаҕыттан куттанабын», – диэн малыыппаттан аккаастаммыт. Ити эмтээбит киһиҥ хараҕа үтүөрүө дуо диэн аҕабыыт ыйытыытыгар: «үтүөрүө суоҕун сөп, эн мэһэйдээтиҥ» диэбит. Онуоха таҥара үлэһитэ кыыһырбыт уонна «эн үтүөрүө суоҕа диэтиҥ, мин таҥара көмөтүнэн үтүөрүө диибин» диэбит уонна сарсыарда түспүт ыалыгар кэлэ сылдьарыгар көрдөспүт.
Сарсыҥҥытыгар Аана кэлбит. Аҕабыыт уонна удаҕан киирсиилэрин көрөөрү дьон бөҕөтө мустубут. Дьон ортотугар аҕабыыт ойууннуургуттан аккаастан диэн өссө төгүл эппит. Аккаастанарыҥ бэлиэтин мин малыыппа ааҕыам, ону үтүктэн ис диэбит. Онно кини аны кыырарбын тохтотуом, оттон малыыппаны ааҕартан аккаастанабын диэбит. Ол эрээри кэлин да кыырарынан дьарыктанарын улуус быыбарынай кулубата Иннокентий Андреев уонна Иван Жирков, Прокопий Кычкин, Кырыкыйтан Сидор Кычкин, Чочуттан Алексей Федоров туоһулуохтарын сөп диэн суруллубут. Аанаттан чугас олорор ойууннар бары куттаналлар, кинини утары саҥарбаттар, нэһилиэнньэ кинини убаастыыр эбит. Синицин аҕабыыт Павлованы ойууннуурун хайдах боборун туһунан сүбэ көрдүүр.
Үҥсүү Консистория суутунан көрүллэр. Резолюцияҕа этиллибитинэн, ойууннааһыны утары охсуһары күүһүрдэргэ уонна удаҕан ханнык ыарыылартан эмтиирин салгыы үөрэтэргэ уурбуттар (НА РС(Я). Ф. 226-и. Оп. 2. Д. 7211). Эбэн эттэххэ, сэбиэскэй былаас хабыр сокуоннара таҥара дьиэтин үлэһиттэрин уонна ойууннары гражданскай бырааптарын быспыта. Холобур, Синицин аҕабыыт саанын устан кылгас кэмҥэ сэбиэскэй тэрилтэҕэ үлэлээбит. Оттон Анна Дмитриевна ойууннуурбун тохтотобун диэн тылын биэртин кэннэ аны саҥа былаас эмтиирин улаханнык боппотоҕо.
1920 с. сэбиэскэй былаас ойууннааһыны, итэҕэли утары күүстээх охсуһууну саҕалаабыта. 1920 с. сэтинньи ыйга, Саха сиринээҕи Губревком бирикээһинэн ойууннааһын тохтотуллубута. Ойууннары сойуолааһын, тутуу, сымыйаларын саралааһын, гражданскай бырааптарын быһыы, ыгыы-түүрүү үлэтэ саҕаламмыт.
Олохтоммут былаас дьаһалын толоро, 1923–1924 сс. Бүлүү куоратыттан ГПУ начаалынньыга Петр Бубякин-Үс Курдаах баһылыктаах милииссийэ үлэһиттэрэ Михаил Унаров, Колодезников, Чомуохаан тахсаннар ойууннары кытта кэпсэтэн өйдөтүү ыыппыттар, сэбиэскэй былаас ойууннааһыны бобор политикатын билиһиннэрбиттэр. Хампаттан актыбыыс ыччаты Үрүҥэй уола Никифоровы, Кулуччуну илдьэ Тааһаҕарынан, Тоҕуһунан айаннаан, Лүүчүҥҥэ тиийэн Иннокентий Егорович Кычкиннаах диэн ыалга тохообуттар уонна Аананы ыҥыртарбыттар. Сарсыҥҥытыгар эмээхсин күтүөтэ Кылаан Борокуоппайдыын кэлбит. Ат сыарҕатыттан туран, тайахха тэптэрэн дьиэҕэ киирбит, дорооболоһон, тас таҥаһын устан баран биллэрик ороҥҥо олорбут. Көмүлүөк оһоххо кэлэн, көхсүнэн иттээри олох маска олорбут уонна эппит: «Тохсунньубут томороон тымныыта сүрдэммит. Хайа, бу ыраах сиртэн сылдьар оҕолор, туох кэпсээннээх-ипсээннээх дьоҥҥутуй? Хараҕым кыайан ылбат. Хампаттан икки киһи баар дуу?» Онуоха Кулуччу хардарбыт: «Хампаттан иккибит, Никифоров уонна мин, Кулуччу». Бары чэйдээбиттэр. Аһаан, итиилээн баран, эмээхсин эппит: «Бу куораттан сылдьар оҕолор, миигин аҕыс уоннаах, кырдьан буорайбыт хаараханы, туох туһугар ыҥыртардыгыт?» Онуоха ГПУ начаалынньыга, Бүлүү куоратын олохтоох бааһынайа: «Эйигин оҕо эрдэҕиттэн эмтиир, далбыйар дииллэр. Ону ыйыталаһаары тахса сылдьабыт. Сэбиэскэй былаас ойууну, удаҕаны, таҥара дьиэтин сокуонунан бопто. Биһиги Тааһаҕарга, Тоҕуска сырыттыбыт, кэпсээтибит, быһаардыбыт. Ону дьэ туох диигин, кэпсээ», – диэбит. Аана эмээхсин иҥиэттэн баран: «Мин эдэр эрдэхпиттэн эмэгэттээх, иннибэр-кэннибэр сүүрээччилэрдээх этим. Сүрдээх аһыныгас майгылааҕым. Ол иһин ыарыһахтары эмтиирим. Билигин онно-манна сылдьар кыаҕым суох. Киһиргээбэккэ эттэххэ, ити этэр кыылларым бары барбыттара. Кыайан алҕаммат-туоммат да буоллум. Дьон да ол кэнниттэн тэйдилэр, ыҥырбаттар», – диэн хоруйдаабыт. «Оччоҕо, Аана, тохтуур, идэҕин быраҕар да инигин?» – Петр Бубякин ыйытар. «Аны туга да суох буолан баран, сымыйанан тугу туһалаары дьону эмтиэхпиний?» – улуу удаҕан эппиэттээбит. Кэлбит дьон эмээхсини сиэрдээхтик атаарбыттар. Куораттан Бубякин туруорсуутунан дьону эмтииригэр көҥүл биэрбиттэр. Мантан көстөрүнэн, милииссийэлэр дьону-сэргэни кытта киһилии үчүгэйдик кэпсэппиттэр. ГПУ начаалынньыга П. Бубякин көнөтө, сиэрдээҕэ, тыла-өһө олохтооҕо тута көстөр. Уопсайынан, норуокка бу киһи туһунан үчүгэй өйдөбүл хаалбыт.
Эмээхсин бу тахса сылдьыбыт дьоҥҥо абын-хомуһунун көрдөрбөтөҕө. Бу туһунан үлүннэриилээх кэпсээни халы-мааргытык оҥоһуллубут отчуоттарга олоҕуран тарҕаппыттар быһыылаах. Урут милииссийэҕэ үлэлээбит И. Варвариков кэпсииринэн, Улуу удаҕан, көрдөспүттэрин үрдүнэн, тугу да көрдөрбөтөх эбит. Эдэр уолаттарга: «Тугум да суох. Иннибэр-кэннибэр сүүрэрдэрим барбыттара», – диэн аккаастаммыт. Биллэн турар, «дьиэни алыһар балыгынан толорбут, ол балыгы милииссийэ үлэһиттэрэ илиилэринэн тутаары сыраларын биэрбиттэр үһү», «тутан илпиттэрэ сыгынаҕы кэлгийэн аҕалбыттар үһү» диэн күүркэтэн кэпсээн хойукка диэри тарҕаннаҕа. Ити сымыйа үһүйээннэри бэл кэлин суруналыыстар, краеведтар тарҕата сатыылларын киһи өйдөөбөт. Алыһардаах удаҕан сэбиэскэй былаас уорганнарынан тутуллубута, хаайыллыбыта диир оруна суох. Олох кырдьан олордоҕуна, 1931 с. Бүлүү Бороҕонугар оҥоһуллубут испииһэккэ бырааба быһыллыбыт дьон испииһэгэр Борисова Анна диэн аатынан 90 саастаах удаҕан киллэриллибит (НА РС(Я). Ф. 87. Оп.1. Д.759). Оччолорго Кырыкый нэһилиэгин Нээтийэ аҕатын ууһа Бороҕон нэһилиэгэр сыһыарыллыбыта. Оттон Нээтийэ Ойуун уолаттарын араспаанньалара сурукка киирбитинэн Борисовтар. Кэргэнэ Николай Павлов Борисовтарга иитийэх. Онон Аана үс (Иванова, Павлова, Борисова) араспаанньанан дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэр.
Удаҕаҥҥа уһуйуллуута
Аана олох кыһалҕатын билбэтэх буолан, дьон хараҕар быраҕыллар кыыс буола улааппыта. Аҕата эрдэ өлбүтэ. Кыыс 11 сааһын туолуута дьону кытта аһаспат, киһини кытта кэпсэппэт, кыраттан да киҥнэнэр, доҕордоспот, бэйэтин көрүммэт, сууммат-тарааммат буолбута. Дьүһүнэ-бодото, майгыта куһаҕан өттүгэр уларыйбыта (А.Е. Пахомова). Бэйэтэ биллибэт ыарыынан ыалдьан ийэтин улаханнык куттаабыта. Уһуйтараары Өөккөөччөөн ойуунтан көрдөспүттэригэр: «Ити мин кыайан уһуйбат удаҕаным буолар аналлаах, кини 23 мутугунан үрдүк олорор. Санааҕытыгар Басхырдаан эбэтэр Маҥаас кырдьаҕастарыттан көрдөһүҥ, баҕар, ол дьон кыайан уһуйуохтара буолуо», – диэбит. Ийэтэ Евдокия чугас аймаҕыттан, кинээһиттэн Никифор Николаевтан кыыһын эмтииригэр көмө көрдөөбүтэ. Тулаайах хаалбыт ыалга кинээс элбэх көмөнү оҥорон абыраабыта. Лүүчүҥҥэ олорор аймахтара Хаарпа ойуун үс түүннээх күн кыыран баран: «Үөһэттэн туттарыылаах удаҕан буолуоҕа. Орто дойдуга эмиэ хабааннаах. Аллараа дойдуга суох, онно кыырар анала суох. Биир кыыс оҕо сырыытын сылдьыаҕа. Билигин да суолу билэрэ буоллар, иннибитигэр түһэ сылдьыах эбит. Билигин Дохсурума удаҕан диэн ааттанар. Үөһээ дойдуга Иэйэхсиккэ, Айыыһыкка, Күрүө Дьөһөгөйгө, Ала Мылахсыҥҥа барыларыгар тиийэр алгыстаныа. Кэлин аата-суола аан дойдуга тарҕаныа, суон сураҕа иһиллиэ», – диэн баран, Хаарпа Аана төбөтүгэр силлии-силлии имэрийбитэ. Аана Хаарпа ойуун алгыһын үүт-маас түһэрэн иһэрэ. Хаарпа алҕаан-домноон баран: «Оҕом, Аана, дьиҥнээх оҕо бэйэҕиттэн кэлэр тускута суох буолаахтыыра буолуо диэн көрүүлэнним», – диэн эппит (В.А. Кондаков).
Никифор кинээс Хаарпа «атаҕын соболоҥун» үчүгэйдик төлөөбүт. Сотору Аана үтүөрэн, дьонун үөрдүбүт. Ыҥырыыларга сылдьан дьону, сүөһүнү эмтээн, аата киэҥник тарҕаммыт. Кыыс олус кэрэ дьүһүннээх буолан, ыраахтан-чугастан, кэргэн кэпсэтэр дьон үксээбит. Кыыс кимиэхэ да сөбүлэҥин биэрбэтэх. «Үчүгэйдик олорор ыал уолугар кэргэн тахсыбаккын» диэн ийэтиттэн мөҕүллэр буолбут. Анна Дмитриевна ийэтин кытта кыыһырсан баран, быраата Николай көмөтүнэн Бэстээх күөл соҕуруу өттүгэр Хайыҥда кытыытыгар дьиэ туттан, онно олохсуйбут.
Көмөлөһөөччүлэрэ
Аана Сыгынньах ойууҥҥа кэргэн тахсан, балачча уһуннук олороллор да, оҕоломмоттор. Кэтэһэ сатаан баран Чохуу аҕатын ууһуттан кыыс оҕону ииттэ ылаллар. Бу кыыстара хороччу улаатан ынах хомуйар буолтун кэннэ, Аана дьэ ыарахан буолар. Төрүүр кэмэ кэлэн улаханнык ыалдьар, талыыланар да, кыайан оҕоломмот. Ол иһин Куба Сиэбиттэн ааттаах-суоллаах Хаарпа ойуун бииргэ төрөөбүт быраата Ньукуу баай уола Сонтуорка ойууну ыҥыртараллар. Ойуун кэлээт, көрүү көрүүлэнэр. Үс атахтаах төгүрүк сирэйдээх остуол оҥорторор уонна таҥаһынан муостаҕа тиийэ саба бүрүйтэрэр. Аана быыһанаатын кытта Сонтуорка ойуун туох эрэ суулааҕы тутан аҕалан бүрүөһүннээх остуол анныгар угарга дылы гыммыт. Ол укпут сиригэр кэмпиэт, саахар бытарытан таммалатан биэрбитигэр, туох эрэ тумсунан тоҥсуйарын курдук, тобугурас тыас иһиллибит. Ол тыаһы истэ сытан, Аана: «Ол да иһин миигиттэн туох киһилии оҕото төрүө буоллаҕай», – диэн муҥатыйбыт. Үс хонон баран, айыыһыт аттанар күнүгэр, Сонтуорка ойуун суор оҕотун кыбынан таһааран ортоку сэргэҕэ соҕуруу диэки хайыһыннаран олордубут. Дьон бары үтэйиини көрөөрү таһырдьа тоҕо сууллан тахсыбыттар, оттон Аана оронугар олорон хаалбыт. Ойуун дьиэ аанын нэлэччи астарар уонна: «Аана, бу Хахсааттыыр Хара Суорунтан оҕоҕун айбыт аҕатыгар үтэйэн эрэбин, ыл, көрөн хаал», – диир. Инньэ диэн баран Сонтуорка ойуун быыстала суох дүҥүрүн лүҥсүйбүт, алгыы-алгыы кутуран дьигиһиппит. Ити курдук үс тоҥ күөс быстыҥа тохтоло суох кыыран бүтүүтүн саҕана, суор оҕото туруору дайбаан, үөһээ халлаан диэки көтөн куһуйа турбут. Мустубут дьон суор оҕотун харахтарыттан сүтэриилэрин саҕана, былаайаҕынан чарапчыланан өрө хантайан туран: «Ийэҥ ыҥырдаҕына үөһэттэн кэлээр, сүллэрдииригэр көмөлөһөөр», – дии хаалар. Сонтуорка ойуун дьиэҕэ кыырбытынан киирбит уонна аал уоту аһата-аһата, Аананы имэрийэн-томоруйан домнообут. Түмүгэр: «Миигиттэн төһө да үрдүкү буолларгын, эйигин эмтиир дьылҕалаах-ыйаахтаах эбиппин», – диэбит.
Дьэ итинтэн ыла кини атын аналлааҕа, туспа дьылҕалааҕа дьонугар-сэргэтигэр өссө биллэн, ырааҕынан-чугаһынан сурах-садьык киэҥник тарҕаммыт. Эдэр удаҕаҥҥа сүөһүтэ турбатах, оҕоҕо өлүүлээх, араас ыарыылаах, быһата, олохторо огдолуйбуттар истиһэ-истиһэ элбэхтик сылдьар, көмө көрдөһөр буолбуттар. Сүллэрдииригэр Суор уола улаханнык көмөлөһөр эбит. Ол туһунан Аана эмээхсин кырдьан олорон этэрин эдэр сылдьан истибит олохтоох кырдьаҕастар бары биирдик кэпсииллэрэ. «Ыарыһаҕы чинчийэн көрөөт, тута манан сии сылдьар эбит диэн, кыталык сототун уҥуоҕунан курдаттыы оборон ылан ириҥэлээх, хааннаах чэлкэҕи мэһэмээҥҥэ силлээн-хаахтаан кэбиһэрэ», – диэн эдэригэр Аана эмээхсиҥҥэ элбэхтэ кутуруксуттаабыт Яковлев Петр Егорович-Токоро оҕонньор кэпсиирэ. Оттон уҥуохха харан моһуогурууну олох киһилээбэтэ үһү. Хааннаах-сииннээх кырамтаны курдаттыы оборон ылан, эмиэ мэһэмээҥҥэ түһэрэрэ дииллэр. Харыы төһө улаханыттан көрөн, тугу, хайдах аһыахтааҕын үчүгэйдик быһааран биэрэр эбит.
Суор Уолун кэнниттэн Аана үстүү сылынан быысаһан иккитэ ыарахан буолар. Иккиһин ыарахан сылдьан, биирдэ күнүс эмискэ сүтэн хаалар. Хас да күн көрдөөн булбаттар. Ааналаах олохторуттан арҕаа диэки үс биэрэстэлээх сиргэ сытар Идэр күөл илин атаҕар олорор Сүөкүлэ диэн дьахтар Аана ойуурга сылдьарын көрбүт. Онно көрдөҕүнэ, Аана алыһар балык курдугу чөҥөчөк көҥдөйүгэр көхсүнэн буолан уга турар үһү. Сүөкүлэ куттанан Ааналаах дьиэлэригэр сүүрүүнэн тиийбитэ – киһитэ хотон аанынан утары тахсан кэлбит уонна: «Сүгүн да сылдьыбаккын, тоҕо батыһаҕын?» – диэн мөхпүт. Кэлин Сүөкүлэ «онтон наһаа кыбыстыбытым» диэн кэпсиирэ үһү. Бу оҕотун Аана «Алыһар кыыһым» диэн ааттыыр уонна наадыйдаҕына: «Алыһар кыыһым, кэл эрэ», – диэн ыҥырар эбит.
Үсүһүн хат буолуутугар, дьэ, киһилии оҕолонордуу ыалдьар. Олохторуттан биэс биэрэстэлээх арҕаа Муҥур күөлүгэр олорор Хойбочох Маарыйа удаҕаны ыҥыртарар. Удаҕан көмөтүнэн Аана икки хонон баран төрүүр. Арай, онно баар дьон иһиттэҕинэ, төрөтүүгэ сылдьыбыт дьахталлар: «Чыычаах эбит», – диэн ботур-итир ботугураспыттар. «Миэхэ оҕолоппот төрүөх кэлбит эбиккин. Наадыйан ааккын ааттаан ыҥырдахпына кэлэр буолаар», – диэн баран, Аана оронугар олорон икки илиитинэн үөһэ диэки даллах гыммыт. Мустан олорооччулар иһиттэхтэринэ, ортоку өһүө баһын диэки чыычаах чырыптыыр саҥата иһиллибит. Аана бу көтөрүн «Көтүтэрим – Кэкэ-букам» диэн ааттаабыт. Аана кэлин: «Суор уолум, Кэкэм-букам улаханнык көмөлөһөллөр, Алыһар кыыһым туһата кыра», – диирэ үһү.
Аана эмээхсин Кэкэ-букатын уоруллубуту, сүппүтү буларга көмөлөһүннэрэр этэ дииллэр. Иннэ оччолорго олус күндү мал буолара биллэр. Иннэлэрин сүтэрбиттэр көрдүү сатаан баран, мэлийэн, кыһалҕаларын Аанаҕа этэллэр эбит. Онуоха Аана ол иннэ ханна сытарын эбэтэр уоруллубут буоллаҕына ханна кистэммитин Кэкэ-букатын ыҥыран, ыйан биэрэрэ үһү. Ону «көтөрө көтүтэн аҕалара» диэн көрбүт дьон кэпсииллэр эбит (С.С. Ионов-Сэсэ).
Эмтиир ньымалара
Улуу Удаҕан эмтээн-томтоон, сүбэлээн-амалаан элбэх киһини абыраабыта, бэйэтин бириэмэтин улуу эмчитэ, удаҕана этэ. Дьон-сэргэ бары кини улуутун, сүдүтүн билинэллэрэ, ол иһин кини туһунан араас үһүйээннэр, номохтор күн бүгүнүгэр диэри биһиги норуокка тиийэн кэллэхтэрэ. Анна Дмитриевна эмтииригэр аргыстарын Суор уолун, Алыһары, Кэкэ-бука көтөрү көмөҕө туһанарын билинэрэ. Ойууннар ортолоругар итинник «кыыл оҕолоохтор» диэн Нам улууһуттан Мыччылла-Федор ойуун хаста да сордоҥу төрөппүтүн туһунан Серошевскай суруйбут. Кини этэринэн, балыктары, кыыллары бэл ойууннар «бэрт эрэйинэн да буоллар, төрүүллэрэ». Хараҥа, үөрэҕэ суох дьон итэҕэйэллэрэ.
Гипноһу сатаан туттар дьон ойуун буолаллар. Эдьиий Аана да гипноһунан элбэхтик туттара саарбаҕа суох. Үһүйээҥҥэ кэпсэнэр холобурдары аҕалабыт. Дьон ортотугар киэҥник Анна Дмитриевна суор, алыһар, көтөр оҕолордооҕун уонна улаханнык көрүүлэнэр кэмигэр кинилэри көмөҕө ыҥырара. Милииссийэлэр тутан илдьэ истэхтэринэ сыгынах, тыһаҕас, сур бөрө буоларын, дьиэ иһин алыһарынан толорорун туһунан кэпсэнэр. Сааһырбытын кэннэ гипноһа аччаан, эмтиир дьоҕурун сүтэрбитэ. Дьоҥҥо «оҕолорум миигиттэн бардылар» диирэ уонна эмтиир сүрүн күүстэрэ баранан, Улуу Удаҕан кыырбат буолбута. Чаҕар үлэһиттэрин тарҕаппыта. Ииппит кыыһын, күтүөтүн кытта сүөһүтүн бэйэтэ көрөр буолбута.
Улуу Эдьиийбит Анна Дмитриевна туһунан В.А. Кондаков, М.С. Иванов-Багдарыын Сүлбэ, В.Ф. Федоров үлэлэригэр кини Үрдүк Айыылартан ураты билии ылбытын сырдаппыттара. Улуу Удаҕан үлэтин, бар дьоҥҥо оҥорбут үтүөтүн, өҥөтүн М.П. Григорьев, П.С. Максимов дьоҥҥо тиэрпиттэрэ. Үөһээ ааттаммыт чинчийээччилэр бары кэриэтэ Бүлүү Бороҕонун ытык кырдьаҕастара Осип Тимофеевич Мальцевтан, Трофим Петрович Гоголевтан истибиттэрин кэпсииллэр. Бу кырдьаҕастар Улуу Удаҕаны эдэр саастарыгар көрбүт, кэпсэппит буоланнар, биһиэхэ сыаналаах информатор буолаллар. Маны тэҥэ сыаналаах сибидиэнньэлэри хомуурунньуктартан, хаһыаттартан, сурунааллартан буллубут. Архыып матырыйаалларын туһанныбыт.
Алыһардаах Аана эмтиир дьоҕура, талаана эргиччи киэҥин туһунан элбэх үһүйээн, сэһэн, кэпсээн баар. Олортон сорохторун биирдиилээн мантан аллара киллэрэбит.
Бастакы түбэлтэ (А.И. Эверстов 1973 с. аҕатыттан Илья Иванович Эверстовтан (1888 с.т.) истибит кэпсээнэ). Аана Лүксүгүҥҥэ саҥа кийиит буолан сырыттаҕына, сүөһү ыарыыта (олохтоохтор «балыас ыарыы» диэн ааттыыллар эбит) турбут. Аана хотунугар биирдэ этэр: «Дьэ мин бу түүн харсан көрүөхтээхпин». Онуоха хотуна: «Тоҕойуом, бэйэҥ бил, сэрэн, хайа ол эн туох сэптээх-сэбиргэллээх буолуоххунуй? Хайа, дүҥүрүҥ эҥин? Күүһүҥ-уоҕуҥ?» – «Сөп, дүҥүрү биэриэхтэрэ, көстүөҕэ. Дьэ мин бу түүн кинини кытта харсан көрүөхтээхпин».
Эмээхсин оҕонньоругар дьэ кийииппит оннук буолбут, оннук эбит, инньэ диир диэбит. «Эн ойуун кыырарын эҥин абааһы көрөр буоллаххына, тахсаҥҥын туспа хоспоххо олор. Сээкэйи эҥин тэриниэх курдук саҥарар». – «Оо, хайдах баҕайыный? Кини ол баҕайыны кытта хайдах харсар баҕайытай?» – диир оҕонньоро.
Кэргэнэ Акыым Дьөгүөрэ истэн баран этэр: «Оттон кыаххын билинэн этэр инигин? Оттон инньэ гынан көр, баҕардар. Абата бэрт ээ. Оттон ол гынан баран, аны эйигин сиирэ буолуо…» – «Дьэ, оттон, хайдах буолар…»
Сарсыардаттан туран дьиэлэрин хаҥас илиилэринэн харбаан, ыраастаан-хайаан баран, дьахтар күнүс, былыргынан киэһээ түөртүүр саҕана, олоҕор олороору сөрүө тэлгэнэн эрдэҕинэ, арай тойоно киирэн кэлэр.
«Оок-сиэ, сөрүө тэлгэнэн эҥин, балыастаан сиэри олоробут дуу, бу? Хайа, сэрэниҥ эрэ!» Дьахтар саҥарбат. Эмээхсинэ этэр: «Чэ-чэ, саҥарба, бар, таҕыс». Оҕонньор тахсан барар.
Дьэ кыыран барар. Маҥнай ытыһынан кыырар. Онтон киэбин-киэлитин киллэрэригэр дүҥүрүн көрдөппүт. Дүҥүрэ уҥа өһүө баһынан кылыгыраан кэлэн түһэр, ону ытыһыгар түһэрэн ылар. Дүҥүрүн ылан, олоҕор олорон этэр: «Дьоннорум, мин сибилигин оҕус буолуоҕум. Ол оҕус буоллахпына, бу хотоҥҥо киириэҕим. Онно киирэммин мөҥүрүөҕүм, айаатыаҕым. Ону эһиги көрөөйөҕүт. Онтон таһырдьа тахсыаҕым. Онно тулутан харыһыннардаҕына, дьэ тыас-уус улахан, элбэх буолуоҕа. Тахсан көрөр аҕай буолаайаҕытый. Ким көрбүт – бэйэҕититтэн бэйэҕит хоргутуоххут. Олордугут да олоруҥ, биһиги тыаспыт-ууспут сүтүөр диэри».
Кийииттэрэ кыыран ньирилээн киирэн барар. Оһох кэннин диэки аттаан хааман иһэн арай соҕотох муостаах икки атахтаах күөх эбириэн оҕус буолан хаалар. Хотоҥҥо лиһирдэтэлээн киирэн мөҥүрүү-мөҥүрүү, айаатыы-айаатыы турар. Ону көрүмэҥ диэбит буолан көрбөттөр. Хотон иһигэр бачыгыр-кучугур гынар тыас баар. Тохтуу түһэн баран хотон түгэҕин диэки хоту муннугунан таһырдьа оҕус муоһун тыаһа мээнэ өрө лачыгырыы түһэр. Харсыһыы кытаанаҕа буолар, тыас-уус элбиир, хотону үтүрүйэллэр. Бу иһэн биир оҕус саҥата «өөх!» диэн орулуу түһэр. Тыас-уус мэлийэн хаалар. Дьэ тыас мэлийбитин кэннэ көрөөрүҥ диэн эппитин иһин хотуна өҥөйөн көрбүтэ – кийиитэ охто сытар. Тыыннаах. «Чэ, тахсаҥҥыт өрүһүйүҥ, мин акаары киһи акаары буоллум – кыаттардым. Бу күүспүн мунньаммын анньыһан истэхпинэ, туора халбарыйан баран бу уҥа буутум тас өттүнэн кыра соҕустук хайа анньан кэбистэ. Онон өлүүтүн өлбөппүн гынан баран, олох кыаттардым, дьэ көтөҕөн киллэриҥ». Көтөҕөн киллэрбиттэригэр дүҥүрүн көрдүөн ылан, дьэ кыыран икки-үс түүннээх күн лиҥкиниир. Онно сытан этэр:
– Бу улуу эбэ илин баһыгар ити биир ыал байан-тайан олороллор. Бу баҕайы бу Лүксүгүн ааттаах сиригэр үс үйэ тухары кэлиэ суоҕа. Соһуйан көттө, соһуйан ойдо. Бу баран иһэн, кыыһыран, Илин бас ыалын сүөһүтүн бүтүннүү эһэн ааста. Ол гынан баран, дьэ бу эрэ дайдыттан көттө, атын сиртэн көппөтө.
– Бу аата?
– Мин кыаттарыыбар бу илин бас ыала ороскуотурда, онон сити да гыннар, бу уонча баар сүөһүбүт ордуоҕа, аны манна кэлиэ суоҕа букатын. Миигин маннык буолла, маннык кыырда диэҥҥит туолка этимэҥ.
– Оо дьэ, оннук буоллаҕа. Дьэ кэлбэтэр сөп буолуох этэ.
– Дьэ ол төһө сүөһүлээх киһини эһэн кэбистэ ол илин баска? Дьабаһай Микииппэр диэн эдэр ыал баран олорор ээ. Ол киһини эстэҕэ дии?
– Чэ, биир да суох гына. Үс ньирэйи ордордо арай, – диэн кэбиһэр.
Иккис түбэлтэ (В.А. Кондаков). Дьөккөҥҥө Хапчаҕайга олорор Акулина Алексеевна Кондакова (Филипп Дмитриевич Гоголев кэргэнэ, Степан Филиппович Гоголев ийэтэ) биирдэ балык уҥуоҕар харан эрэйдэммит. Ыалдьан сыппыт, кыайан аһаабат, нэһиилэ тыынар буолбут. Ыксааннар Дьөккөнтөн аттаах киһини Унаардаахха ыыппыттар. Ол киһи тиийбитигэр, – Аана айанныырдыы бэлэм олорор үһү. «Чэ, бара охсуохха, киһигит ыксаата. Аккын манна хааллар. Биһиэхэ аттар ыҥыырданан бэлэм тураллар», – диэн Аана ыксаппыт. Түргэнник айаннаан Хапчаҕайга кэлээт, Улуу Удаҕан дьиэҕэ ойон киирбит уонна, тас таҥаһын устаат, Өкүлүүнэ хоһугар киирбит. Итиэннэ: «Оо! Балтым эрэйдээх иэдэйбиккин… Тута киһи ыытыаҥ этэ буоллаҕа дии», – диэбит уонна, дьиэлээхтэри көмөлөһүннэрэн барытын бэлэмнээт, эмтээн киирэн барбыт. Кыталык сототун уҥуоҕунан маҥнай көхсүттэн оборон көрбүт уонна эппит: «Олус да кытаанахтык олорбут эбит. Бэйи, түөскүнэн оборон көрүөххэ. Балтыбын көрөн туран өлөрүөм дуо?!» Суордуу хаһыытаат, түөһүттэн оборон хааннаах, ириҥэлээх уҥуоҕу сулбу тардан таһаарбыт. Салгыы түөһүттэн дэлби оборон ыраастаабыт уонна эппит: «Уҥуоҕуҥ өр сылдьыбыт, хараарбыт, көр бу. Дьэ, дьолуҥ билиэҕэ. Сэттэ хонукка кыра-кыратык ууллубут арыы ырааһын эрэ иһиэҕиҥ. Онтон бэргээбэтэххинэ, өссө сэттэ хонукка арыыны кытта сылаас үүтү иһиэҕиҥ. Биир сыл устата итии уонна тымныы аһы аһаайаҕын. Ириҥэрэн моһуоктаабатаҕына, өссө сэттэ хонон баран убаҕас хааһыта сиэр. Арыый кытаанах аһылыгы 99 хонон баран сэрэнэн сиэҕиҥ. Кэлин хааһыны кытта холбуллубутунан сүөгэйдэ сиир буолаар. Ити күүс киллэриэҕэ. Билигин сэттэ хонукка тохтоон ыарыылыам, эмтиэм. Кэлин бэргээтиҥ да, ыҥыраар. Тута кэлиэҕим. Соторунан ханна да барыам суоҕа». Сэттэ хонукка ыарыылаабыт, эмтээбит уонна барбыт. Өкүлүүнэ үтүөрэн, Аананы иккистээн ыҥырбатахтар. Кэлин Өкүлүүнэ үйэлээх сааһыгар Улуу Удаҕаҥҥа махтанара дииллэр.
Үһүс түбэлтэ (П.С. Колтовской). Дьөккөн Билэччи кэпсээнэ. Билэччи уолугар олорор эбит. Эмээхсинэ баарын-суоҕун туһунан сэһэҥҥэ ахтыллыбат. Кини сонунун сарсыарда аһыы олорон кэпсиир үһү. Биир сарсыарда аһыы олорон: «Бөлүүн Дьаам Силиибин аахха бара сырыттым. Дьаам Силиибин ойоҕо уҥуохха харан, ыалдьа сытар эбит. Онно Тааһаҕартан саҥа ойуун буолан, мөхсөн-тайанан эрэр эдэр киһини аҕалан кыырдардылар. Олох туга да суох киһи эбит, ыалга аһыам-сиэм диэн «тааҕы» дьаабыланар эбит», – диир.
Онтон биир сарсыарда эмиэ аһыы олорон кэпсээбит: «Бөлүүн Дьаам Силиибин аахха бара сырыттым, Үөһээ Бүлүүттэн ыарыһахтаах ыаллары кэрийэн кыыра сылдьар киһи кыырда. Кэм кыра туохтаах эмэлээх киһи эбит. Ол гынан баран, мин күөх истээх сахсырҕа буолан кэтэҕэр, баттаҕын иһигэр киирэн олоробун да, билбээт», – диэбит. Хас хонон баран эбитэ буолла, биир сарсыарда аһыы олорон дьонугар кэпсээбит: «Бөлүүн Дьаам Силиибин аахха бара сырыттым. Дьаам Силиибин эмээхсинэ улаханнык ыксаан сытар эбит. Кырыкыйтан Алыһардаах удаҕаны аҕалбыттар. Дьэ чахчы баардаах киһи эбит. Аатырыан аатырбыт. Маҥнай олорор олбох тэрийтэрэн, дьэ кыырардыы кыырда. Үөрүн-сүүрүгүн ыҥыртаан баран, дьиэ түөрт өттүн чарапчыланан көрдө уонна эттэ: «Дьэ, оҕолор, мин соҕотох буолбатах эбиппин. Улуу киһи убайым кэлэн күөх истээх сахсырҕа буолан, эркин маһа хайдыбытыгар киирэн олорор». Алҕанан-силэнэн баран, туран дьахтары тиэрэ сытыаран иһин сэлиэнэй чааскы айаҕын саҕаны көҥү үрэн кэбистэ. Бөдөҥ көтөр сототун уҥуоҕун ылан, хаста да төхтүрүйэн уҥуоҕу ыла сатаата да, уҥуох кэлбэтэ. Онтон дьахтары умса сытыараат, эмиэ сэлиэнэй чааскы айаҕын саҕаны көҥү үрээт, били уҥуоҕун ылан чупчуруйбутугар хааны-сиини, ириҥэни бүрүммүт сүөһү уҥуоҕун ылла. Дьэ, сүдү киһи эбит», – диэн Аана эмээхсинтэн дьулайбыта үһү.
Филипп Гоголев-Дьаам Силиибэ үс уоллаах: Ыстапаан биллиилээх партийнай, государственнай үлэһит, икки уол Сүөдэр уонна Ньыыкан церковнай-приходскай оскуоланы бүтэрбит оччотооҕуга додо курдук үөрэхтээх дьон.
Төрдүс түбэлтэ (П.С. Колтовской). Мальцев Тит Михайлович кэпсээнэ: «Мин, уоммуттан тахсыбыт уол, эт сии олорон сүөһү уҥуоҕар хардым. Ийэм ат сыарҕатыгар олордон, Кырыкыйга Аана эмээхсиҥҥэ таһаарда. Аана эмээхсиннээххэ тиийбиппитигэр, кини түптэ-түрүлүөн үрдүгэр түһэн, күөмэйбэр турбут уҥуоҕу ылла. Уонна эттэ: «Сөпкө дьаһанан, түргэнник киирэн, оҕоҕун өрүһүттэрдиҥ. Уһаабыта буоллар, оҕоҥ иэдэйиэ эбит», – диэтэ».
Бэһис түбэлтэ (Степан Сметанин). Тыайа олохтооҕо Никифор Степанов (Мэлтэр) эдэр сылдьан куртаҕынан улаханнык ыалдьыбыт. Бэйэтэ сүөһүлээх-астаах, кыанар ыаллар ахсааннарыгар сылдьар киһи эбит. Кини Мукучуга Алыһардаах диэн эмчит дьахтар сураҕын истэн, күһүөрү ыҥыыр атынан биир аты сэтиилэнэн айаннаан, билиҥҥи 1-кы Лүүчүҥҥэ тиийэр. Онно Алыһардаах удаҕаҥҥа хонор. Киэһэ аһыы олорон Аана этэр: «Тоойуом, бачча ыраах сиргэ эмтэнээйэбин диэн кэллэҕиҥ дии, бэрт ыараханнык ыалдьар оҕо эбиккин, ол кыайтарара-кыайтарбата биллибэт», – диир. Ол курдук хоммуттар. Сарсыарда чэйдии олорон Аана этэр: «Бачча дойдуга кэлбит киһини, хайдах мээнэ санааҕын боруостаабакка ыытыамый?! Онон хонон-өрөөн бар, киэһэ саҥаран-иҥэрэн көрүөм», – диэбит.
Күн ортотуттан ыла кыырарга бэлэмнэнэн барбыттар. Киэһэлик дьиэҕэ биир сытыы-хотуу сирэйдээх-харахтаах, турбут-олорбут эдэр киһи ойон киирэр. Ону көрөн Аана: «Тукаам, Борокуоппай, кутуруктаан көр», – диэбит. Бу Кылаан Борокуоппай эбит.
Кыырыан иннинэ Микииппэр ырба сылдьыахытын уһултарар уонна хаҥас диэки бэйэтин оронугар сытыарар, ыарыһах харахтарын былаатынан саба баайтарар. Ол эрэ кэнниттэн кэлэн ыалдьар сирин, иһин, имэрийэр. Ыалдьар сирэ бөлтөйө сылдьарын сөмүйэтигэр силлээн баран эргитэ тардыбыт. Ол кэнниттэн Микииппэри туруоран суол аанынааҕы ороҥҥо олордубут, атаҕын анныгар туос тордуйаны уурбут уонна олох хамнаабакка олор диэн сэрэппит. Бу эрэ кэнниттэн Аана кыырар. Кыыран иһэн тойон өһүө төрдүн диэки хантайан туран суордуур. Инньэ гынарын кытта, ыарыһах этин тымныы салгын охсор, онтон уһаабат били ыалдьар сирэ томтойо сылдьарын туһунан туох эрэ тымныы хаарыйар, ону кытта тэҥҥэ тордуйаҕа туох эрэ тохтор тыаһа иһиллэр. Аана ол кэнниттэн былаайаҕынан Микииппэри эргитэ тардар уонна уһаабат, кыыран бүтэр уонна этэр: «Дьэ аны утуй, ити ыалдьар миэстэҕин илиигинэн тутаайаҕын», – диир. Микииппэр утуйан хаалар, сарсыарда уһуктан били ыалдьар сирин имэринэн көрбүтэ – били бөлтөйө сылдьара суох буолбут, симэлийэн сүтэн хаалбыт.
Сарсыарда эмээхсин (Аана ити саҕана сааһырбыт этэ): «Тоойуом, дьэ баҕар, биир эмит сыл сылдьыаҥ, дьиэлээ», – диэбитэ үһү. Микииппэр баһыыбалаан, махтанан, манньатын сэтиилэнэн кэлбит атын хаалларан баран, дойдулуур. Дойдутугар Тыайаҕа кэлэн, били ыарыытыттан олох үтүөрэн, кырдьан баран өлбүтэ үһү.
Алтыс түбэлтэ (Лүүчүннэр биир бэркэ билэр киһилэрэ, Тыымпы олохтооҕо Дооско уола Уйбаан Еремеев 1954 с. Егор Никифоров диэн Бүлүү краеведыгар кэпсээбитин билиһиннэрэбит). Сурукка этиллэр: «Орто Бүлүү Кулуһуннааҕар олорор Еремеева диэн эдэр дьахтар (Дооско кыыһа) сөтөл өлүүгэ ыалдьыбыта. Оччолорго, сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар, эмтээһин суоҕа. Онон аҕабыыт оҕонньор Аана эмээхсини, Алыһардаах удаҕаны, ыҥырбыта. Кыыс бүтүн сылы быһа ыалдьыбыт буолан ырбыт, дьүдьэйбит көрүҥнээҕэ, сэниэтэ суоҕа, тугу да кыайан аһаабат этэ.
Алыһардаах ыҥырыыны ылынан кэлбитэ, ол эрээри кыырбатаҕа. Сэбиэскэй былаас ойууннааһыны кытаанахтык боппут кэмэ этэ. «Маннык ыарыыга абааһы суох буолааччы», – диэбитэ. Туох эрэ уһун туруупкалаах этэ. Ол туруупкатын кыыс көхсүгэр тирээн туран, хааннаах ириҥэни оборон ылан кыра чабычахха куппута. Мин санаабар кини итинник 4–5 төгүл оборо-оборо иһиккэ куппута уонна көрдөрөн баран ол туос иһитин уокка бырахпыта.
Хата кыыс итинтэн ыла үтүөрэргэ барбыта. Аана оборбут сиригэр кыра баас тахсыахтааҕар кытарбатах да этэ. Бу дьахтар 60 сааһын туолан, ыал ийэтэ, эбэтэ буолан баран өлбүт, кэнники хаһан да ыалдьыбатах.
Сэттис түбэлтэ (И. Мальцев). Уруккута батараак Тимофей Григорьев сэбиэскэй былаас сылларыгар урукку хаһаайыттарын үҥсэн, баайдарын былдьаан улаханнык байбыта. Былаастар «бассабыыктыы» санаалаах диэн кыра салайар үлэҕэ таһаараннар, удаҕаны, ойууну, бэйэтин да дьонун аанньа ахтыбат буолбута. Анна Дмитриевна саһылга сылдьар үөрэхтээх ыттааҕын ымсыыран былдьаан ылбыта, эмээхсини дэлби үөхпүтэ, суутунан куттаабыта. Кырдьаҕас киһи атаҕастатан улаханнык өһүргэммитэ.
Ол киэһэ Түмэппий хараҕынан ыалдьан олорор да, сытар да кыаҕа суох буолбута. Ыксаан Алыһардаахтан көрдөһүннэрэ инитин Сантайы ыыппыта. Кырдьаҕас удаҕан атаҕастаммыт киһитин эмтиирин аккаастаабыта. Түмэппий кэргэнэ Евдокия көрдөһө барбыта уонна эмээхсини тылын ылыннаран аҕалбыта. Ол түүн Иосиф Мальцев Түмэппийдээххэ хоно сытар этэ, онон кини барытын көрбүт. Аана киирээт: «Тоҕо ыҥырдыҥ?» – диэбит. Тимофей буруйун билинэн, бырастыы гынарыгар уонна эмтииригэр көрдөспүт. Ыты төннөрөрүн эппит. «Тоҕо саһыл булдугар барбатыҥ? Тоҕо хараххын баанныҥ?» – «Аана, булка барарга баҕалаах этим. Онтукам табыллыбата». Эмээхсин күүстээх куолаһынан: «Миигин кырыйда, хайдах баҕарар атаҕастыахха сөп дии санааҥҥын оҥордуҥ. Мин эдэрим буоллар итинник быһыыланыаҥ суох этэ. Акаары киһи байбыккын уйбаккаҕын, урут быстар дьадаҥыгын умнубуккун. Уруккута акаары дьадаҥы киһи байаҥҥын өссө акаарытыйбыккын, суобаскын, чиэскин барытын сүтэрбиккин. Оттон мин эдэр эрдэхпиттэн дьоҥҥо үчүгэйи оҥорорго кыһалларым. Бүгүн да ол санаабынан уонна кэргэниҥ көрдөһүүтүн ылынан кэллим. Эйигин аһынан буолбатах», – диэт, ытыһыгар силлээн баран, Тимофей чэчэгэйин үстэ охсубут. Евдокия эмээхсини чэйдэтиэн баҕаран остуолга ыҥырбытын аккаастаабыт. «Кыыһырбытым өссө да ааһа илик» диэбит уонна кыра манньа да ылбакка таҥнан тахсан барбыт. Тимофей өссө тоҕус күн ыалдьан баран үтүөрбүтэ.
Ахсыс түбэлтэ (П.С. Колтовской). Кычкин Тимофей Егорович-Буоккалаах ойоҕо маҥнайгы оҕотун оҕолоноору дьонугар Мукучуга Байымчыга олохтоох Потап Жирковтаахха-Ботуоҥкаҕа тахсыбыт. Талыыта күүскэ киирэн аара былдьанан, Өкүчүгэ олохтоох ыалга тохтообут. Кыайан төрөөбөккө муҥнана сыттаҕына, арай Аана эмээхсин киирэн кэлбит. «Оҕом манна кэлэн оҕолоноору муҥнана сытарын хойутаан билэн кэллим», – диэт, үтүлүгүн суол ааныгар элитээт, тас таҥаһын устубакка да эрэ, кыайан төрөөбөккө муҥнана сытар Мотуруона таһыгар кэлбит. «Бу обургу кэлэн, оҕо кэлэр аартыгын бүөлүү саба ахчайан олорор эбит», – диэт, абыр-табыр алҕаммыт. Хайдах курдук эмээхсин илиитэ Мотуруона этигэр тиийээтин кытта, дьахтар төрүүргэ барбыт.
Тохсус түбэлтэ (Аана чугас аймаҕа Владимир Алексеевич Кондаков суруйуутуттан биир түбэлтэни аҕалбыт). Аана Дьокуускай куорат улахан баай киһитигэр ыҥырыллан ыалдьыттаабыт. Күндү иһиттээх, хотойорунан астаах остуолга олордубуттар. Кини утары мааны таҥастаах, ыраахтан сылдьар баай киһи эдэр уолун олордубуттар. Уол Улуу Удаҕаны көрөн баран: «Ама бачча үчүгэй кыыс дьахтар удаҕан үһү дуо? Хайдах маннык ыраас кырасаабысса сиргэммэккэ дьону сүллэрдиирэ буолуой?» – диэн саныы олорбут. Онуоха Аана сирэйэ кытара түспүт, көмүс биилкэтин остуолга тыастаахтык уурбут уонна: «Биир остуолга олороммут сиилэһэ олоробут дуу?!» – диэбит. Дьон чуумпура түспүттэр, мааны уол куйахата күүрбүт, баттаҕа турбут. Аананы бырастыы гынарыгар көрдөспүт.
Бу уол түөрт уончатыгар тиийэн, түспэтийэн баран, Дьокуускайга улахан наадаҕа айаннаабыт. Бүлүү сиринэн ааһан иһэн биир улахан дьиэҕэ атын тохтотон, хонордуу киирбит. Киирэн дорооболоһон баран, өйдөөн көрбүтэ – дьиэ хаһаайката били, кини Дьокуускайга иирсэ сыспыт кыыһа өссө толуутуйан, хотун-хаан дьүһүннэнэн олорор эбит. Дьиэҕэ аҕыйах чаҕар дьон баалларын көрбүт. Хотун кинилэри дьаһайан, ас астаан мааны остуол тэриттэрбит, күндү арыгы туруортаран хоннорбут. Айанньыт сарсыарда эрдэ туран, суолун ыйдаран айаннаабыт. Киэһэлик эрдэ биир киэҥ дьиэлээх ыалга кэлбит. Атын сэргэҕэ баайан баран, дьиэҕэ киирбитэ – бөлүүн хоммут ыалыгар киирэн турар үһү. Дьиэлээх хаһаайка кыратык мүчүк гынан баран остуолун тартарбыт. Ыалдьыт саҥата суох тото-хана аһаан утуйбут. Сарсыныгар айаннаан киэһэлик эмиэ Ааналаахха кэлбит. Дьэ улаханнык ыксаабыт. Киэһэ аһыы олорон Аанаттан улаханнык көрдөспүт. Онуоха биирдэрэ эппит: «Тоҕо урут ыалга сиилии олорбуккун кэпсэппэккэ, уруккуну ахтыспакка ааһаары соруммуккунуй? Миигин умнубута буолуо дии санаабытыҥ дуо? Мин барытын үчүгэйдик өйдүүбүн ээ. Ол урукку түбэлтэҕэр эдэриҥ, үчүгэйиҥ бэрдин иһин тыыппатаҕым». Уруккуну-хойуккуну ахтыһан уһуннук кэпсэппиттэр, улахан эйэлээх доҕордуу буолбуттар. «Дьэ мантан антах үчүгэйдик айанныаҕыҥ. Дьокуускайга баран иһэр соругуҥ ситиһиилээх буолуоҕа. Аны бу диэкинэн аастаххына кэһиилээх таарыйан ааһар буолаар», – диэбит. Хоноһо салгыы айана-сырыыта барыта табыллыбыт. Ааналаахха куруук кэлэр, сүбэлэтэр буолбут (В.А. Кондаков).
Онус түбэлтэ. Буоккалаах Түмэпий эмээхсинэ Мотуруона ытык буолан ыалдьан, сор хаанын көрөн, ыксаан, үрэх уҥуор Кырыкыйга Аана эмээхсиҥҥэ тахсыбыт. Халлаан сааскытыйан эрэр кэмэ эбит. Эмээхсин ыалдьан, суорҕаннаах-тэллэххэ сытар үһү. Ол гынан баран өйө чоҥ курдуга үһү.
– Оҕом, кэлээхтээбит эбиккин дуу? Мин өлөр охтуубун охто сытабын. Бу күн сириттэн арахсан абааһы эрбэр барарым бу ыган кэллэ. Оҕолор, өйөөн олордуҥ эрэ. Көмөлөһөбүн дуу, суох дуу? Кыах бүтэн сытабын.
Икки киһи икки өттүттэн өйөөн олордубуттарын кэннэ, Мотуруона илиитин ылан көрөн баран:
– Манна абааһы аҥаара да, чиэппэрэ да суох эбит. Илииҥ ытык буолбут, – диэбит. – Курууска ортотунан ыраас уута кутан аҕалыҥ эрэ.
Куруускаҕа уу аҕалан тутан турдахтарына, туттар малын – бөдөҥ көтөр уҥуоҕун киһинэн ыллартаран хаста да төхтүрүйэн ыраас хаан кэлиэр диэри оборбут.
– Айыы-айа. Ити куруускалаах ууну түннүккэ илдьэн күн уотугар көрөн баран, уокка кутан кэбиһиҥ. Илин Өлөксөй оҕонньор эмиэ өлөр охтуутун охто сытар. Мин инникилиир буоллум, ол гынан баран аргыстаһан анараа дойдуга барар буоллубут. Мин кэннибиттэн бу дойдуга дүҥүр тутан дүрбүйэр киһи үөскүө суоҕа. Мин ааппын ааттаан кыырар киһи баар буоллаҕына, ыт аһыыр иһитигэр аһатаарыҥ. Чэ, тоҕойум, аны бу дойдуга көрсөр суох. Сайбарыыннаһыах, – диэбит.
Били эмээхсин туттубут куруускалаах уутун күн уотугар илдьэн көрбүттэрэ – кылы кырбаабыт курдук үөн бөҕө кыймаҥныы сылдьар үһү.
Бу түһүмэҕи Буоккалаах улахан уола Прокопий Тимофеевич Прокопьев кэпсээбитэ. Ийэтин кини атынан таһаара сылдьыбыт.
Ити бириэмэҕэ илин Лүүчүҥҥэ Мөлөкө ойуун, Алексей Андреев, өлөр охтуутун охто сыппыт. Үөлээннэхтэрэ кэлэн көрсөн бараллар эбит. Онно биир бэркэ тапсар, эн-мин дэһиспит киһитэ ыйыппыт:
– Аана эмээхсин эмиэ өлөр охтуутун охто сытар дииллэр, хайаҕыт инникилиэх курдугуй? – диэн.
Өлөксөй оҕонньор дьээбэлээх киһи эбитэ үһү. Ол сытан дьээбэтийбит:
– Һы, бу да киһи. Мин эр киһи буоллаҕым дии. Үөһэ сытыам буоллаҕа дии, – диэбит.
Кырдьык, Өлөксөй оҕонньор Аана эмээхсинтэн үс хонук хойутаан барбыта үһү.
Оҕо тартарыыта
Былыр илин Мукучуга бырааттыы Мэккэ Дьөгүөр, Арыы Аппанаас диэн дьон олорбуттар. Кинилэр сайынын Чэмэгээйи, кыһынын Сэлэ Таппыт, Малдьаҕар диэн өрүс арыыларыгар оттообут отторун сиэн кыстыыллар эбит. Иккиэн кэргэннээхтэр, ол эрээри хас да сыл олорон баран оҕоломмотохтор. Ол иһин бырааттыылар: «Алыһардаахха оҕо кутун тартарыахха, оҕото суох буолаары гынныбыт, аны кэлэн ойохторбут төрөөбөттөрүгэр тиийдилэр», – диэн сүбэлэһэллэр. Иккиэн сэниэ ыал эбиттэр. Биир киһини аттаан-атыырдаан Алыһардаахха ыыталлар. Кинилэр ыҥырыыларыгар Аана сөбүлэһэн кэлэр. Бу саҕана Аана эдэр, күүһүн-уоҕун, абын-хомуһунун саҥа билинэн эрэр кэмэ. Киэһэ ыалдьыттарыгар ас эгэлгэтин тардаллар, арыгы туруоран маанылыыллар. Аһаан-сиэн баран оҕолоро суоҕун, ойохторо төрүүр-ууһуур саастара ааһаары гыммытын, онон оҕо кутун тардарыгар көрдөһөллөр. Онуоха Аана: «Ээ, бу да кэллэрбин, хонугум кылгас, ыксыыбын, ол да буоллар кыыран көрүөм», – диэбит.
Таҥаһын-сабын (дүҥүрүн) киллэрэн ириэрэллэр, түннүгү-үөлэһи бүөлүүллэр. Аана олоҕор олорон кыырар, ол кэнниттэн тугу көрүүлэммитин кэпсиир: «Мин да көрүүтэ суох Бараскыабыйаҕа (Мэккэ Дьөгүөр ойоҕун аата) эһиил биир уол оҕо төрүүһү, ол уол хаҥас эмиийин анныгар күөх мэҥнээх буолуо. Ол оҕо төрөөтөҕүнэ, ити билигин иккилээх, үрүҥ өрөҕөлөөх, үрүҥ атахтардаах, туоһахталаах сүүстээх хара кунан баар эбит, ону өлөрөн оҕоҕутун малааһыннаарыҥ. Оттон бу, Арыы Аппанаас ойоҕо, аны икки сылынан бадахтаах, биир кыыс оҕону төрөтүө, онтон ордук оҕолонуо суоҕа. Бу кыыс бэрт ыарыһах, иринньэх оҕо буолуо», – диэбит.
Дьэ ити курдук кыыран, туох буолуохтааҕын кэпсээн баран сарсыныгар дьиэлиир. Сулуу, манньа туһунан билбэтим. Өлүү болдьохтоох диэбиккэ дылы, ол сайын били малааһыҥҥа туттуллуохтаах кунаны атыыр оҕус кэйэн өлөрөн кэбиһэр. Аана эппитин курдук, эһиилигэр Мэккэ Дьөгүөрдээххэ биир уол оҕо төрүүр. Хаҥас эмиийин анныгар күөх мэҥнээҕэ үһү. Оҕо биир сааһын туолуутун саҕана, биир түүн соһуйан уһуктар, чачайа-чачайа ытаан муҥнанар, ол кэнниттэн өр буолбакка өлөн хаалар.
Дьөгүөр ыксаан быраатын Алыһардаахха ыытар. Аппанаас тиийбитигэр Алыһардаах: «Оо дьэ, эрэйдээхтэргэ хара тыаттан көрдөһөн ылбыт оҕом этэ, ону кыайан туппатахтар, ити Дьөгүөр бэйэтэ да муокас идэлээх эбит. Ити икки улуу булду бултаан баран малааһыннаабата», – диэбит. Кырдьык, ойоҕо оһоҕостоох сырыттаҕына биир бэлиэ саһылы өлөрбүт, ол саһыл түөһүгэр бэчээти уурбут курдук үрүҥнээх, баһырҕастаах атахтаах, чахчы бэлиэ көстүүлээх саһыл эбит. Дьөгүөр бултуйдаҕына уокка ас куппат, байанайдаабат идэлээҕэ үһү. Ол дьонтон кэлин биир да оҕо төрөөбөтөх.
Аана салгыы Аппанааска этэр: «Оттон эйиэхэ эһиил биир кыыс оҕо төрүөҕэ. Билигин эйигин кытта барсан, кинилэргэ оҕо аҕалар кыаҕым суох», – диэн кыккыраччы аккаастаан кэбиһэр. Эһиилигэр Аппанаастаахха биир кыыс оҕо төрүүр. Ол оҕо төһө да ыарыһаҕын-иринньэҕин иһин өлбөтөх. Улаатан ыал ийэтэ буолта үһү (С.В. Сметанин).
Өтө көрүүлэрэ
Алыһардаах удаҕантан «иккистээн эргиллиэҥ дуо» диэн ыйыппыттарыгар эмээхсин эппит: «Ол дойдуттан киһи иккистээн эргиллэн төрүүрүн билбэппин. Кэлэр өттүгэр ойуун оруола намтыаҕа, ол эрээри олохтон сүтүө суоҕа. Лүүчүнтэн барбыт дьахталлартан, баҕар, үөскүөхтэрэ» – диэбит.
В.А. Кондаков Аананы өтө көрөөччү быһыытынан билинэр. «Саха дьоно кэскилбит хайдах буолуой?» диэн ыйыттахтарына Улуу Удаҕан долгуйара, ыксыыра үһү. «Оо! Дьэ кытаанах, кытаанах! Алдьархайдаах сэрии буолуо. Элбэх ыччаппыт сэриигэ баран өлүө. Манна хаалбыттартан кытаанах үлэттэн, ас-үөл суоҕуттан баһаам киһи хоргуйан өлүө. Биһиги дьоммут кыайыахтара. Онтон олох тупсан барыа. Дьон элбэхтик үлэлиэхтэрэ да, хамнастара кыра буолуо. Ол гынан баран эйэлээхтик олоруохтара. Иҥсэ-обот элбиэҕэ. Сири үлтү сүргэйдилэр. Умайар убаҕаһы хаһан таһаараннар, онно улахан эргиэн буолла. Ол убаҕаскыт кыайан дьаһаллыбакка, сири-дойдуну тунуйда. Иһэр уу хаалбата, барыта киртийдэ, салгын бүттэ. Биир испиискэ маһын уматан баран бырахтыҥ да – уулуун, ойуурдуун, салгынныын умайар кутталланна. Дьэ итини билбэтим туох кыайан тохтотуон? Ол барыта куһаҕаны аҕалыа. Оттон тимир тиһилик ыллыгынан уһун субурҕа сыарҕалаах улуу дьаалы оҕустарынан соҕурууттан-арҕааттан от-мас ахсаанынааҕар элбэх киһи кэлиэҕэ, онно түмсүүлээх эрэ буоллахпытына ордуохпут!» – диэн эппиэттээбит. Бу өтө көрүүтэ – киһи буруйунан айылҕабыт алдьаныыта улуу Ванга көрүүтүн кытта сөп түбэһэр.
Аана ийэ айылҕатын олус таптыыра, ис сүрэҕиттэн иэйэн, Ийэ кутунан таптаан, Буор Кутунан сөбүлээн, Салгын кутунан ылынан, Сүдү Сүрүнэн билэн, харыстыыра, көмүскүүрэ. Кини намчы иэйиилээх кута-сүрэ, үрдүк өйө, уһулуччу талаана, үөһэттэн анала барыта Ийэ Айылҕатын кытта ситимнээҕин үчүгэйдик өйдүүрэ. Ол-бу араас ойууннар алҕаан, аптаан этэн дархаһыйдахтарына: «Күтүрдэр! Сыыһа саҥарымаҥ! Ол эһиги суолгутун араас абааһыларынан арынаргыт, кээлээнигитин ыҥыраргыт, бэйэҕитин киһиргэнэн туонаргыт, турукка киирэргит алҕаныы уонна алгыс үһү дуо? Куккут иччитигэр, түөлбэлэргит да иччилэригэр сатаан алҕаабаккыт. Ол-бу баһыы кэптээх тыллары кыбытаҕыт. Абааһыта суох сатаммаккыт. Өбүгэбит Луоҕа Боотур алгыстара дьиҥнээх алгыстар буолаллар. Билигин ити Тумус Мэхээлэ син үчүгэйдик алгыыр. Алгыыр диэн үрдүкү таҥаралартан көрдөһүү, үҥүү, сүгүрүйүү, дьоҥҥо, айылҕаҕа үтүөнү ыҥырыы, айыы тыыннаах сиэр-туом ааттанар буолуохтаах».
Аана көрүүлэрэ атын өтө көрүүлэртэн улахан атына суох. Сорох этиилэрин норуот билиҥҥэ диэри уура сылдьан биһиэхэ аҕалбыт. Өссө революция иннинэ: «Ыраахтааҕыны устуохтара, өлөрүөхтэрэ. Саҥа кытаанах бэрээдэги олохтуохтара. Элбэх киһини сууттуохтара. Саҥа тойоттор олус суостаах-суодаллаах буолуохтара, тугу да харыстыахтара суоҕа», – диэбит.
«Туох дьиктитэ буолла?! Киһи барыта эмчит буолан турбут, бары көтөөрү гыммыт көтөр оҕотун курдук сапсыахайдаһаллар. Эмтиир быһыылара дуу, ити?! Дьиҥнээх эмчиттэр олус аҕыйахтар. Кинилэр ордуктара үөһэ тахсыахтара, сахалыы эмтээһин баар буолуоҕа», – диэбиттээх.
Сэрии алдьархайа буолуоҕун сэрэйбит. «Ол гынан баран сэрии иэдээннэрэ, чэгиэн эккэ кыра оһол бааһа түргэнник оһорун курдук, сотору ааһыахтара. Дьон-сэргэ олоҕо тупсуо. Оттон айылҕа алдьаныытын, уу, салгын сүһүрүүтүн иэдээнин туох кыайыа-хотуо эбитэ буолла?! Арааһа алдьархай, уопсай өлүү-сүтүү итинтэн тахсара буолуо», – диэн өтө көрүүтэ киһини элбэх курус санааҕа салайар.
Алыһардаах Аана сүппүт дьону булар дьоҕурдаах этэ. Онтон биир түбэлтэни холобур быһыытынан аҕалабыт. Бу үһүйээни Мукучуттан төрүттээх Семен Сидорович Ноговицын суруйбут, ону кыыһа Ефросиния Семеновна Багдарыын Сүлбэҕэ биэрбит.
«…Оччолорго мин биэстээх уол этим. Атырдьах ыйын ортотун эргин кэм эбитэ буолуо. Төрөппүттэрим оттуу сылдьаллара. Ийэм сарсыарда отугар барарыгар: «Тоойуом, тэлгэһэҕиттэн ыраах бараайаҥый. Мин сотору кэлиэм», – диэбитин өйдүүбүн.
Ол оонньуу сырыттахпына миэхэ бэйэм саҕа, туох да таҥаһа суох сыбыс-сыгынньах, ып-ыраас үчүгэй баҕайы уол тиийэн кэлбитэ. Кини: «Ойуурга отон наһаа элбэх, онно бараммыт отоннуох», – диэбитэ.
Мин оонньуурдарбын сүөкээн баран, туос ыаҕайабын илдьэ, уолу кытта барсыбытым. Ойуурга, кырдьык, отон элбэх этэ да, уолум тохтоон хомуйбакка баран испитэ. Мин кураанах ыаҕайабын туппутунан кинини батыһан испитим. Олус өр барбыппыт.
Онтон эмискэ уолум мэлис гынан хаалбыта. Маҥнай уолбун ыҥыра сатаабытым да, киһим суоҕа. Онтон ыксаан, куттанан, ийэбин ыҥыра-ыҥыра ытаабытым – ким да кэлбэтэҕэ. Ыаҕайабын туппутунан бара сатаан баран, сэниэм эстэн, хараҥарбытын кэннэ сыгынах хоонньугар киирэн саспытым. Ол сытан утуйан хаалбыт этим. Нөҥүө күнүгэр, ичигэс буолбутугар уһуктан, иһим тотуор диэри отонноон сиэбитим. Ытаабат этим. Күнү быһа дьиэбин көрдөөн хаампытым да, булбатаҕым. Итинник үс хонукка муна сылдьыбытым.
Үһүс күнүм сарсыардатыгар, эрдэ быһыылааҕа, тымныы баҕайы этэ. Суор хаһыытыттан уһуктубутум. Аттыбар сүрдээх чугас баҕайы сүүнэ улахан хара суор олороро. Бастаан куттана санаан баран, тоҕо эрэ кинини тутуохпун баҕаран кэлбитим. Батыспытым. Суор миигиттэн нэһиилэ куотар этэ. Эккирэтиһии буолбута. Иккитэ хаста ыаҕайабынан охсубутум да, таппатаҕым. Саамай итийэн-кутуйан эккирэтиһэн истэхпинэ, суорум «хоох» диэт, көтөн хаалла. Сонно тута дьон саҥатын иһиттим. Көрбүтүм – хас да киһи миэхэ сырсан иһэр. Куота сатаан көрдүм да, тараччы тутан ыллылар. Ыаҕайабын былдьаары гыммыттарыгар күүһүм баарынан кииристим. Онон былдьаабатылар. Бэрт түргэнник ат ыҥыырдааннар, биир киһи миигин көтөҕөн илдьэ барда. Аара утуйан хаалбыт этим. Ийэм айманар саҥатыттан уһуктубутум. Ийэм ытыы-ытыы миигин сыллыы турара.
Мин сүппүтүм кэннэ маннык буолбут. Сүттэҕим түүнүгэр дьону-сэргэни, чугас эргиннээҕи отчуттары барыларын хомуйан, көрдөөһүнү тэрийбиттэр. Икки түүннээх күн көрдөөн булбатахтар. Ыксаан олордохторуна ким эрэ Аана эмээхсиҥҥэ биллэрэр туһунан тыл быктарбыт. Дьэ онно өйдөнөн, аҕам эрэйдээх ааттаах ат үөһэ түһэн, сэттэ көстөөх сиргэ, Мастаахха (Кучаҥҥа. – М.П.), олорор Аана эмээхсиҥҥэ ыстаннарбыт. Эмээхсиннээх дьиэлэригэр түүн тиийбит уонна эмээхсинтэн көмөлөс диэн ытыы-ытыы көрдөспүт. Аана эмээхсин оҕо сүппүтэ бу түүн үһүс түүнэ буоларын истэн баран, ыксыы түспүт. «Үс хонукка диэри тоҕо биллэрээхтээбэтэх бэйэккэҕитий? Уу диэн эмиэ баар. Кыыл диэн эмиэ баар. Ону тэҥэ түүн тымныыга тоҥон иэдэйиэ буоллаҕа», – диэн аҕабын сэмэлээбит. Ол кэннэ: «Бэйи, мин билигин билэ сатыам», – диэт, хаппахчытыгар киирбит. Онно хамсалаах табах устата сүтэ түһэн баран, үөрэн-көтөн тахсан кэлбит уонна аҕабар: «Тоойуом, оҕоҥ этэҥҥэ сылдьар эбит. Эрэйдээҕим сыыһа охтубут тиит сыгынаҕын хоонньугар утуйан буккуруу сытар», – диэбит. Ол кэннэ аҕабын: «Уоскуй. Оҕоҥ сарсыарда түөртүүр саҕана дьиэтигэр кэлиэҕэ. Хата аһаан-сиэн, сынньанан манна утуйан хаал», – диэбитин истибэккэ, дьиэтигэр тэбиннэрэ турбут.
Инньэ гынан сарсыҥҥы күнүгэр миигин саҥа аҕалан турдахтарына, дьигиһитэн кэлбит.
Ойууну-удаҕаны төһө да арбаабатах иһин, Аана эмээхсин барахсан миигин оҕо эрдэхпинэ өлөр өлүүттэн итинник быыһаабыта. Ити барыта кырдьыктаах суол. Ону бэйэҕит сыаналыаххыт. Оттон мин бэйэм чааһым Аана эмээхсин үрдүк аатыгар сүгүрүйэбин», – диэн Тоһугуруур Уйбаан уола үрдүк үөрэхтээх комсомольскай-партийнай үлэһит И.И. Иванов суругун түмүктээбит.
Айылҕаны кытта сибээһэ
Ытык кырдьаҕас Осип Мальцев өссө биир кэпсээнин аҕалабыт. Сайын уот кураан туран, дьон ыксаабыт. Күн да, күөл да, суол да көстүбэт үлүгэрэ буолбут. Ыксаан Аанаҕа аттаах киһини ыыппыттар. Илдьити истэн баран, Улуу Удаҕан эппит: «Чэ, сарсыҥҥыттан күүппүт ардаххыт түһүөҕэ. Хата үчүгэйдик бэлэмнэниҥ». Кырдьык, сарсыҥҥытыгар ыаҕайалаах уунан кутар курдук уһун ардах түспүт. Уот умулларын таһынан сир-дойду ууга барбыт. Кыһын Мальцевтаах махталларын кытта хатыыс, чыыр аҕалан биэрбиттэр.
Көтүтэр дьоҕура
Ыалга сырыттаҕына туох эмит сүтүктээхтэр ол кэмҥэ, баччаҕа оннугум сүппүтэ, онтум көстүбэтэ, көрө түһэн биэрбэккин ээ диэн көрдөһөллөрө. Ылыннаҕына, толоруута судургу уонна түргэн буолара үһү. Аҕыйах тылы этэн баран, сүүрэр атахтаахтарын, көтөр кынаттаахтарын ыҥырара уонна былаайаҕынан дүҥүрүн аҕыйахтык тобурҕаччы охсон баран, оһох ураатын үүтүгэр тоһуйара. Туох сүппүтүн сонно дүҥүрүгэр түһэрэн ылан, туһааннаах сүтүктээххэ биэрэр эбит. Дьиэлээхтэр ол иһин олуһун махтаналлара. Онуоха Аана эмиэ оҕолуу үөрэрэ үһү. Ол эрээри кини көтүтэн аҕалар ити сэдэх аба-хомуһуна эрдэ соҕус сүппүт. Аана курдук кырдьыксыт, ыраас киһи «аньыылаах таҥас» диэн көтүтэн аҕалыан баҕарбатаҕын үрдүнэн, ханнык эрэ хотун «аньыыта суох ыраас көрдөһүүбүн ылын» диэн наһаа көрдөспүтүн тулуйумуна, көтүтэргэ сөбүлэспит. Ол сүппүт таҥаспыт үөһээ билэтин бүүрүгэ кыһыл көмүстэн тапталлан оҥоһуллубут, ыарахан ыйааһыннаах сыалдьа эбит. Аана: «Урууга-мааныга кэтиллибит таҥас буолан баран, бу кэтиллэ сылдьан атын киһини кытары көрсүүлэһиигэ кэтиллибит, быртахтаммыт таҥас», – диэн сүтүктээх дьахтарга этэ сатаабыт да, анарааҥҥыта истибэтэх. Улахан тойон ойоҕо буолан, Аана аккаастыырын ылымматах. Онон Аана баҕарбатар да, көтүтэргэ тиийбит. Көтүтэр абын туттан саҥалыы тэринэн эрдэҕинэ кыһыл көмүстээх сыалдьа ураа үүтүнэн түспүт. Онуоха Аана ыһыытыы, кылана түспүт: «Ол иһин этэ сатаабытым, ылымматаҕыҥ. Мин аҕалар уолум, кыыһым сиргэннилэр. Онон аны мин үйэбэр ким да көтүтэр киһи үөскүө суоҕа», – диэбит. Ол эппитин курдук кэлин хаста да төхтүрүйэн холонон көрбүт да, албаһа төннүбэтэх.
Аны биир дьиктини эмиэ оҥорбута дииллэрэ. Ити хайа сылын билбэтим буолан баран, Аана эмээхсин эдэр сааһыгар буолуо. Арай биирдэ туох наадалааҕа биллибэт, кыра соҕустук атыыһыттыыр идэлээх киһи Ааналаахха киэһэ буолуута киирэн кэлэр. Саха киһитин сиэринэн ону-маны кэпсэтэн баран утуйаллар. Сарсыарда туран хоноһо барардыы тэринэр уонна Аана күтүөтэ Прокопий Прокопьевка (Кылаан уолугар) суолун ыйдараат, баран хаалар. Арай киэһэ хараҥарыыта били бөлүүн түүн ыалдьыттаабыт хоноһо төттөрү тиийэн кэлэр. «Хайа, бу хайдах буоллуҥ?» – диэн буолар, онуоха били киһи: «Дьэ билбэтим, оттон мааҕын барарбар ыйдарбыт суолбун тутуһан айаннаабытым да, бу төттөрү кэллим дии», – диэбит.
Онуоха Аана хап-сабар эппит: «Киһи буолан атыыһыттааҥҥын, кэлэ-бара сылдьан, биир аһыылаах малгын сүтэрбит эбиккин. Ол, баҕар, манна көстөөрү эйигин төттөрү угуйта буолаарай?» Хоноһо: «Дьэ билбэтим, туох да оннук улахан аһыылааҕы сүтэрбиппин өйдөөбөппүн. Баҕар, баара буолуо», – диэн саарбахтаабыт. Онуоха Аана: «Чэ, тугун таайа сатаатахпытый, киэһэ, кыаллар буоллаҕына, көрүөхпүт туох сүппүтүн», – диэбит. Дьэ хоноһо манна эрэ билбит били Аллараа Бүлүү ааттаах удаҕана Аанаҕа кэлэн олорорун. Ууга түспүт сылгы курдук куттаммыт, титирэстээбит, буордаах көлөһүнэ аллыбыт. Куттаммытын билэн, Аана: «Аккын сынньатан, аһата түһэн баран бар. Биир ааһар ыалдьыт, хонор хоноһо аһыыр астаах, көлүнэр көлөтүгэр аһатар оттоох ыалбыт», – диэн хоноһотун эйэ-дэмнээхтик, сылаас тылларынан уоскуппут. Киэһэ, боруҥуй буолтун кэннэ, Аана улахан дүҥүрүн ылан, үс төгүл суордуу кыланан баран былаайаҕын төбөтүнэн дүҥүрүн ортотугар тобугураччы охсубутугар, дьэбин быһа сиэбит былыргы саха уустара охсубут быһахтара дүҥүр ортотугар бадараана, хаппыт буора тохтубутунан кэлэн түспүт. Дьэ онно били хоноһото – куорат ааттаах баай атыыһыта – эдэр эрдэҕинэ бэлэх туппут быһаҕын дойдулаан иһэн сүтэрбитин өйдөөбүт уонна Аанаҕа махтал улаханын этэн, ол быһаҕын ыраастаан, онно баар дьоҥҥо көрдөрбүтэ үһү. Быһах бэйэтигэр сөп удьурҕай уктаах, икки өттүнэн үөстээх, кыратык төбөтүн диэкинэн дьэбиннирбит, буорга хам хата сыппытын хоҥнору тардыбыт суоллара тирии кыыныгар көстө сылдьара. Ол айан киһитэ хас да хонон, атын аһатан, сэниэ киллэрэн, таптаан-таптатан, сылаастык утуйан муммакка сөптөөх суолунан барбыта. Дьэ, ол курдук Мэҥэ Хаҥалас курдук ыраах сиргэ сүппүт, буорга тэпсиллибит быһаҕы буоруттан (хаар анныттан) хоҥнору тардан, көтүтэн аҕалан, дүҥүр үрдүгэр түһэриини киһи сөҕөр быһыытынан өйдүөххэ сөп. Дьэ оннук күүстээх көтүтэр албас биир куһаҕан киһи буорту буолбут таҥаһын көтүттэрбититтэн ханнан-сүтэн турар диэн кэпсииллэрэ (И.С. Иванов).
Улуу Удаҕаны үтэн-анньан көрүү хара өлүөр диэри тохтооботоҕо. Биир буолбут түбэлтэни ааҕааччыга тиэрдэбит. Биллэр хомунньуус учуутал Илья Семенов урут өрөбөлүүссүйэ иннинэ Аана Куокуй кинээһин кыыннаах быһаҕа сүппүтүн көтүтэн аҕалан биэрбитин истибит. Балачча уһуннук толкуйдаан баран: «Ити эмээхсини туох ааттаах арбыылларый, бэйи абын-хомуһунун хайдах эмэ тургутан көрбүт киһи», – диэн саныыр буолбут. Дьэ оҥостон, Анна Дмитриевна кыстыыр өтөҕөр Нээтийэҕэ айанныыр. Бу иһэн хамсатын суол кытыытыгар быраҕар, сэрэххэ, маһынан бэлиэ анньар.
Эмээхсиҥҥэ тиийбитигэр дьиэлээхтэр эйэҕэстик көрсүбүттэр, оһоххо чаанньык уурбуттар. Учуутал киһи быһыытынан дьоһумсуйан кэпсэтэн иһэн: «Дьэ эрэйдэнэр киһи буоллум. Өйдүү-саныы сылдьарбар диэн ааттаах ууска чочуттарбыт хаарыаннаах хамсабын сүтэрэн, ытыспын соттон баран сылдьабын. Эбэм көрдөһөбүн, көмөлөһүүй, көтүтэн көрүүй», – диэн көрдөһөр. Онуоха эмээхсин: «Бу оҕо даҕаны аны кэлэн миигиттэн ону-маны эрэйээхтиигин ээ, аныгы үйэ киһитэ кырдьаҕас түөһээҥкини күлүү гынарыҥ буолуо», – диир. «Хамсам сүппүтэ наһаа хомолтолоох, эрэйгин төлүөм, үйэлээх сааспар үтүөҕүн-өҥөҕүн өйдүү-саныы сылдьыаҕым, эрэйдэнэн көрүүй», – диэн Семенов көрдөһөр.
Эмээхсин: «Дьэ, муҥнаах да арахпат киһигин доҕор, ыл эрэ, тоҕойум, ити сэби ылан кулу эрэ», – диэн оһох иннинээҕи чиэс мастан дүҥүрүн ылларан, кыра-кыратык охсон тобугуратан, симик соҕустук кыратык мэнэрийэр былаастаан энэлийэн барбыт. Сотору буолаат, Семенов илэ-бодо көрөн олордоҕуна, кини хамсата хаардары баҕастары дүҥүргэ «топ» гына түспүт.
Эмээхсин билигин да уота-күөһэ мөлтүү илик харахтарынан Семеновы тобулута көрбөхтүү олорон: «Дьэ, үөрэхтээх эдэр оҕо барахсан, хаарыаннаах малым этэ диэн, хайа хаппыт хамсаҕын суол таһыгар элиппиккин, хайҕаабыта буолан, чохчойо кырдьыбыт эмээхсинниин бэрт былдьаһар, миигин күлүү-элэк оҥостоохтуур эбиккин. Итинник элэктиир оҕо аны туохха надыйаргын, тугу көрдөһөргүн этэ тарт», – диэн учууталы ууга-уокка түһэрбит. Семенов нэһиилэ өй ылан: «Эдьийим эмээхсин, мин билиҥҥи кэми, кини суутун-сокуонун эппинэн-хааммынан ылыммыт киһибин, аньыыбын этэбин, Эйигин маннык күүстээҕэ буолуо дии санаабатаҕым, алҕаһаабыппын, бырастыы гынаргар көрдөһөбүн», – диэн сүгүрүйэн туран көрдөспүт.
Илья Семенов учуутал кэлин кырдьан олорон: «Дьэ, муокас этэ! Мин итинтэн ордук туохтан да куттамматаҕым. Кырдьык даҕаны, бу аан дойдуга дьикти да киһи төрөөн-үөскээн олорон ааспыт эбит», – сөҕөн-махтайан сэһэргиирэ үһү (Сэмэн Дьуонап-Сэсэ).
Дьайар күүһэ билигин даҕаны аҕыраабат
Улуу Удаҕан уу чуумпутук, биллибэккэ, уһун уутугар утуйбут. Ону араас кыыбаҕалаах дьон көстөн, араастаан киирэн-тахсан, уһун уутугар утуйа сытар Улуу Удаҕаны кыыһырдыбыт түбэлтэлэрэ эмиэ баар. Сэрии бүтүүтэ Дьокуускайтан ханнык эрэ археологтар дэнэр дьон Улуу Удаҕаны хостуу диэн соруктанан кэлбиттэр. Ону олохтоохтор сөбүлээбэтэхтэр, ким да сирдииргэ, ыйан биэрэргэ сөбүлэммэтэхтэр. Арай Степанида Колесова диэн икки оҕолоох эдэр, балыыһаҕа санитаркалыыр дьахтар сирдииргэ сөбүлэммит. Улуу Удаҕан уҥуоҕар тиийбэккэ эрэ, аара, уот оттон уоту аһаппыттар. Степанида уокка, Аананы эдьиийим диэн ааттыы-ааттыы, ас биэрбит. Онтон тута өйүнэн ыалдьан, мэнэрийэн ыһыллан турбут. Археологтар төннөллөрүгэр тиийбиттэр. Киэһэтигэр биир эмээхсин мэнэрийбит уонна Улуу Удаҕан аатыттан Степанидаҕа туһаайан: «Өссө аймаҕырҕаабыт буола-буола, өссө эдьиийим диэбит буола-буола. Миигин хостото ол-бу дьону таспыт буола-буола. Дьэ, хотуой! Мин эйигин булбатаҕым. Эн миигин буллуҥ. Онон дьэ, хотуй, оҕобун кытта кэпсэтэрим буолуо. Ону, дьэ, өйдөөн кэбис!» – диэбит. С. Колесова иирэн улаханнык ыалдьан, үтүөрбэккэ өлбүт. Ону Кучаҥҥа көмпүттэр. Икки оҕото, дьон буолан иһэн, эмиэ өлбүттэр.
Эмээхсин өтөҕүнэн газ турбатын аһарда сатаабыттара. Элбэх бульдозер алдьаммыта, биир киһи сааҕа дэҥнэммитэ. Газ турбалара боруоба кэмигэр өтөх таһынан бары дэлби тэппиттэрэ.
Турбалары таһар Ми-6 бөртөлүөт лүөччүгэ биир сарсыарда салалтаҕа эппит: «Аны мин көппөппүн. Утары уотунан умайар харахтаах эмээхсин көтөн кэлэр. Баттаҕа тыалга ыһылла сылдьар уонна миэхэ сутуругун көрдөрөр». Ону иккис лүөччүк: «Бабу Ягу еще придумал», – дии-дии күлбүт. Тиһэҕэр күлбүт лүөччүк көппүт, оттон биирдэрин сынньата ыыппыттар. Ол киһи көтөн истэҕинэ, бөртөлүөтэ намтаабыт уонна, биинтэтэ туора ыстанан, сууллан түспүт.
Сытар сирин таһыгар мас кэрдэн тигинээбит дьон «киэһэ аайы биир эмээхсин киирэн мөҕөр» диэн сотору атахтарынан куоппуттара. Улуу Удаҕан ыраас эйгэлээх, Аллараа дойдуга кыырбат, Үөһээ дойдуттан эрэ туттарыылаах буолан, дьиҥэр, улаханнык кэһэппэтэх, үксүн сэрэппит эрэ.
Оттон бу кэпсээни П.С. Колтовскайга Билгэ-Николай Лукич Игнатьев кэпсээбит. Биирдэ Николай Лукичтаах тэриллэн, дьахтардыын-эр киһилиин сүүрбэччэ буолан, тыалары кэрийэ гастроллуу барбыттар. Көлөлөрө таһаҕас массыыната эбит. Мукучуга кэлэн икки күн тура тэбинэн, биир испэктээги дүҥүрдээх-таймалаах, ойууннаах оонньообуттар. Иккис күнүгэр кэнсиэр көрдөрбүттэр. Икки күн тухары дьон кулуупка «лыык» курдук үһү. Онтон санаалара көтөҕүллэн, Мастаахха барар суолу тутуспуттар. Суол Аана эмээхсин өтөҕүнэн эргийэ барыы үһү. Николай Лукичтаах икки дүҥүрдээхтэр эбит. Дүҥүрдэрин иккиэннэрин бэйэлэрэ оҥорбут дьааһыктарыгар уган испиттэр. Эмээхсин өтөҕүн уҥуор тахсыыларыгар дьааһыкка угуллан иһэр дүҥүр тыаһаан, доргуйан барбыт. Ол икки дүҥүрдэртэн биирдэстэрэ Аана эмээхсин дүҥүрэ эбитэ үһү.
Төрдө-ууһа
Аҕатын өттүнэн сурукка киирбит түгэх өбүгэтинэн Бекчонон Кулакыев (1689–1780 сс.) буолар. В.А. Кондаков бу киһи Туоҕа Боотурдааҕы кытта кэлбит, чугас уруулара дуу эбэтэр буойун киһи сиэнэ дуу буолуохтаах диэн сабаҕалыыр. Бекчонон кэргэнэ, Телиги Быкрина, (1702–1784 сс.) Микита Мологоров кинээстиир Тоҕус (Тааһаҕар) буолаһын киһитэ Быкыры Тулааһынап кыыһа. Кинилэр түөрт уолу: Лэкэттэ (1730 с.т.), Сертеня (1735 с.т.), Жуль (1752 с.т.), Мекерек (1753 с.т.) төрөппүттэр. Кыыс оҕолоохторо биллибэт, баар да буоллахтарына, буоласка 1782 с. ыытыллыбыт биэрэпис иннинэ кэргэн тахсан, ревизия кинигэтигэр ааттара кииримиэхтэрин сөп. Улахан уол Лэкэттэ сүрэхтэнэн Василий Колтовской диэн буолбут. Кэргэнэ Катерина Васильева киниттэн 17 сыл балыһа бэлиэтэммит, биир дойдулааҕа Кутики Быкрин кыыһа диэн ыйыллыбыт. Соҕотох Иван (1785 с.т.) диэн уоллаахтар, түөрт кыыстаахтар: Анна (1772 с.т.), Дарья (1775 с.т.), Федосья (1778 с.т.), Хотуннур (1781 с.т.). 1795 с. ревизия кинигэтигэр кыргыттар ааттара киирбэтэх, бука эрэ кэргэн тахсан атын аҕа ууһун хаҥаттахтара. Уоллара кэргэн ылар сааһын ситэн олоҕун оҥостубут. Кэргэнэ Авдотья Егорова (1792 с.т.) ким кыыһа буолара, хантан төрүттээҕэ биэрэпистэргэ ыйыллыбатах. Оттон олохтоох үһүйээҥҥэ Уйбаан аатыгар Тукун диэн самалыктаан кэпсэнэр.
Уйбааннаах Огдооччуйа үс уол оҕону төрөппүттэр – Осип (1809–1815 сс.), Иван (1814 с.т.) уонна Дмитрий (1815 с.т.). Нэһилиэккэ 1816 с. биэрэпискэ итинтэн атын оҕолордоохторо суруллубатах. Эдэр дьон кэлин оҕоломмут да буолуохтарын сөп. Кырдьык, 1850 с. биэрэпис кэрэһилииринэн, Кэрчээһин Уйбаан (1816 с.т.) диэн уолламмыттар. Тукун Уйбаан уола Миитэрэй Евдокия Тимофеева (1815 с.т.) диэн кыыһы кэргэн ылбыт. Евдокия Тимофей Гаврилов диэн киһи кыыһа этэ. Миитэрэйдээх Евдокия түөрт уол, икки кыыс оҕону төрөппүттэр – Алексей (1839 с.т.), Тимофей (1854 с.т.). Иван (1854 с.т.), Николай (1858 с. биэрэпис кэнниттэн төрөөбүт), Татьяна (1841 с.т.), Анна (1848 с.т.).
Алыһардаах Удаҕан, Анна Дмитриевна Иванова, 1848 с. урукку истиилинэн кулун тутар 19 күнүгэр төрөөбүтүн туоһулуур миэтирикэтэ архыыпка харалла сытара көһүннэ. Аҕата Миитэрэй Иванов, ийэтэ Евдокия Тимофеева (сорох докумуоннарга араспаанньатын Ильина да диэн суруйаллар) диэн ити докумуоҥҥа суруллубут. Аана биһигин ыйаабыт сирэ Сааһаабыт. Сааһаабыт 2-с Лүүчүн Аһахтааччы учаастагын сирэ. Онон биэрэпистэр уот харахха этэ сыталлар эбит.
Мантан аллара В.А. Кондаков ахтыытыттан быһа тутан киллэрэбит: «Аана сүрдээх оттомноох, бөдөҥ-садаҥ киһи буолара кыра эрдэҕиттэн биллэр этэ. Бэрт кэрэ дьүһүннээх кыыс оҕо буола улааппыта. Аанаттан оруобуна 60 сыл балыс Иосиф Тимофеевич кини тас дьүһүнүн ойуулаан суруйтарбыта. Иосиф оҕонньор Аанаттан чугас сиргэ үөскээбит, кинини элбэхтик көрбүт киһи этэ. Аана 87 саастааҕар өлбүтэ докумуон быһыытынан дакаастанар, ол аата Иосиф 27 саастаах туруу эр киһи буолбутун кэннэ. Иосиф Мальцев кырдьыбыт Аана тас дьүһүнүн маннык ойуулаан хаалларбыта: «Улахан толуу көрүҥнээх. Икки миэтэрэ дуу, арыый кыайбат дуу үрдүктээх, онно сөп суон уҥуохтаах, бөдөҥ мүһэлээх харылаах, сүрдээх улахан илиилэрдээх эмээхсин этэ. Кэтит үрдүк сүүстээҕэ, киэҥ арылхай харахтааҕа, үрдүк кырыылаах, биллэ-биллибэт сүһүөхтээх муруннааҕа. Дьүһүнүгэр киһи булар омсото диэн айаҕа киэҥ этэ уонна аллара уоһа тэллэҕэрдиҥи соҕуһа. Эдэригэр бэрт сырдык, ыраас, кэрэ сэбэрэлээх эбит быһыылааҕа. Элбэхтик удаҕаннаабыт буолан, хаана-сиинэ сүрдээҕин дьэбидийбит этэ. Эдэр дьон кыайан кэпсэппэт этибит, ыйыттаҕына эрэ эппиэттиирбит. Кырдьаҕас дьон да бэркэ дьулайа-дьулайа кэпсэтэллэрэ. Тугу эмэ сыыстара, омсолуу иһиттэҕинэ, хараҕын кырыытынан кынчарыйар курдук көрөр идэлээҕэ. Хараҕа киэҥэ да, сытыыта да дьулаана бэрдэ. Аргыый көллөҥнөөн хаамара (кырдьан буолуо. – В.К.), олус дуоспуруннаахтык туттара. Саҥардаҕына тыла-өһө киттиэннээх, саҥата-иҥэтэ наһаа ньиргиэрдээх этэ. Хайдах эрэ көхсүн иһиттэн кирдьигинээн тахсар бөдөҥ куоластааҕа».
Буоккалаах уола Прокопий Прокопьев эмиэ Аананы көрбүт, кэлин, Аана өлөрө үс хонук иннинэ, ийэтин илиитэ көрөр буолбутун эмтэппит киһи, Аана дьүһүнүн: «Кырдьыбытын кэннэ көрбүтүм. Үрдүк, көнө уҥуохтаах, толору эттээх-сииннээх дьахтар кырдьыбыта этэ. Дьэ, арылы дьэргэлгэн киэҥ уоттаах харахтааҕа. Хараҕа, кырдьыбытын да кэннэ, сытыы этэ. Сырдык, ыраас хааннаах, бэрт үчүгэй дьүһүннээх дьахтар кырдьыбыта көстө-биллэ сылдьара», – диэн ойуулаабыта.
Аана оҕо сааһа кыһалҕата суох ааһан, сүрдээх мааны, дьон барыта хараҕа иҥнэр кыыһа буола улааппыта. Сэһэҥҥэ кэпсэнэринэн, Миитэрэйдээх Огдооччуйа ыал улахан оҕолоро буолан атын сирдэринэн тарҕанан олохсуйбуттара. Аана улаатан эрдэҕинэ, быраата Холохоно Ньукулай кыратыгар аҕалара Миитэрэй өлөн, бу дьон тулаайах хаалбыттара. Сотору Аана биллибэт ыарыыга ыалдьан хаалбыт. Огдооччуйа аймаҕыттан Микииппэр кинээстэн, Никифор Николаевтан, көрдөспүт. Никифор Лүүчүҥҥэ 1865–1866, 1875–1876, 1879–1880 сс. кинээстээбитэ, 1851–1854, 1859–1861 сс. Орто Бүлүү улууһугар кулубалаабыта, оттон 1840–1844 сс. быыбарынай кулуба этэ. Дьэ, улахан үлэһит киһи диэтэҕиҥ! Микииппэр эдьиийигэр Огдооччуйаҕа, сиэн балтыгар Аанаҕа элбэхтик көмөлөспүтэ, бэйэтигэр олордубута. Аана удаҕан буолаары ыалдьарын билэн, Огдооччуйалыын сүбэлэһэн баран, Хаарпа ойууну уонна кутуруксутун Уллук Уйбааны кыырдарбыттара. Бастакы түүннэригэр Аллараа дойдуга түһэн кыыра сылдьыбыттар. Онтон бэрт түргэнник төттөрү ойон тахсан, бастакы уонна иккис түүннэригэр Үөһээ дойдуга тоҕус олох тухары кыырбыттар. Үс түүн кыыран баран, Хаарпа ойуун: «Үөһээттэн туттарыылаах удаҕан буолуоҕа. Орто дойдуга эмиэ хабааннаах. Оттон дьэ аллараа дойдуга суох эбит. Онно кыырар анала суох. Биир кыыс оҕо сырыытын сылдьыыһы. Билигин да суолу билэрэ буоллар, иннибитигэр түһэ сылдьыах эбит. Билигин Дохсурума удаҕан диэн ааттанар. Үөһээ дойдуга Иэйэхсиккэ, Айыыһыкка, Күрүө Дьөһөгөйгө, Ала Мылаҥсыҥҥа барыларыгар тиийэр алгыстаныа. Кэлин аата-суола аан дойдуга тарҕаныа, суон сураҕа иһиллиэ», – диэн баран Хаарпа ойуун Аана төбөтүгэр силлии-силлии имэрийбит. Аана ойуун алгыһын үүт түһэрэн иһэрэ эбитэ үһү. Хаарпа салгыы алҕаан-домноон баран: «Оҕом Аана, дьиҥнээх оҕо бэйэҕиттэн кэлэр тускута суох буолаахтыырыҥ буолуо диэн көрүүлэнним», – диэн эппит.
Аана бастакы кэргэнэ А.И. Эверстов суруйарынан, Лүксүгүнтэн Булҕаһа Дьаҕарах кыра уола Акыым Дьөгүөрэ Ньылбай Ыстапаан диэн убайдааҕа ыйыллыбыт. Тыайаҕа ыытыллыбыт биэрэпистэри кытта тэҥнээн көрдөххө, Булҕаһа Дьаҕарах – Булугас-Гаврило Яковлев (1783 с.т.) буолан таҕыста. Кэргэнэ Анна Егорова (1800 с.т.), Степан (1834—10.02.1908 сс.), Егор (1846 с.т.) диэн ааттаах уолаттардаах эбит. Кэлин араспаанньалара Докторовтар диэн буолбут. Архыып докумуона кэрэһилииринэн, Акыым Дьөгүөрэ өлбүтүн кэннэ, 1888 с. урукку истиилинэн тохсунньу 31 күнүгэр Аана Кырыкый киһитигэр Николай Павловка-Сыгынньах ойууҥҥа (1853 с.т.) кэргэн тахсыбыт. Эр киһи 35-тээҕин ыйбыттар, оттон Аананы 37-лээх огдообо диэн тоһоҕолоон бэлиэтээбиттэр. Кинилэри таҥара үлэһитэ Иван Винокуров сиэри-туому толорон бэргэһэлээбит, Иван уонна Спиридон Ивановтар туоһу буолтар. Сыгынньах ойуун иитиллибитинэн толору аата Николай Павлович Борисов. Онон да буолуо, 1927 с. Бороҕон нэһилиэгэр ыытыллыбыт демографическай биэрэпискэ (НА РС(Я). Ф.70. Оп.38. Д.500) Аана араспаанньатын Борисова диэбиттэр. Оччотугар кини толору аата Анна Дмитриевна Борисова диэн буолан тахсар. Ити араспаанньата киниэхэ сыстыбатах, кэлин Павлова диэн сурукка киллэрэр буолбуттар.
Алыһардаах Удаҕан бэйэтиттэн оҕото суох. Икки оҕону ыалтан ылан ииппитэ биллэр. Ииппит кыыһа Даарыйа Кучан олохтооҕор Кылаан Борокуоппайга-Прокопий Прокопьевич Михайловка (1884 с.т.) кэргэн тахсан, 1927 с. биэрэпис (НА РС(Я). Ф.70. Оп.38. Д.221) кэрэһилииринэн, үс оҕолоох: Петр (1914 с.т.), Прокопий (1925 с.т.), Евдокия (1921 с.т.). Кучантан төрүттээх Прокопий Иннокентьевич Саввинов кэпсээбитинэн, Кылаан Борокуоппай оҕолоро Прокопий уонна Евдокия Кэбээйигэ олохсуйбуттар. Ииппит уола Иван Михайлович Борисов аҕата Мэхээт (Мукучу), ийэтэ кимэ биллибэт. Араспаанньатын биэрэн бэйэтин үйэтиппит. И.М. Борисов оҕолоруттан Степан сылгыһыт этэ, кэргэнэ аатырбыт олоҥхоһут Куоҕас Уйбаан кыыһа Дуунньа, уон оҕолоохтор. Иккис уола Иван Иванович – СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ. Үһүс уол Алексей биллиилээх механизатор этэ. Билигин Баҕадьанан, Мукучунан, Дьокуускайынан Борисовтар диэн аҕа ууһа, халыҥ аймах үүнэн-үөскээн, эдьиийбит Аана араспаанньатын халыҥата сылдьаллар. Өссө да үүнүөхтэрэ-сайдыахтара турдаҕа.
Алыһардаах Аана хаһан өлбүтэ чопчу биллибэт. С.С. Ионов суруйбутунан, Кучаҥҥа ииппит кыыһыгар Даарыйаҕа, күтүөтэ Кылаан Борокуоппайга олорон үтүмэн сылларга өлбөт-сүппэт үйэлээх өйдөбүлү хаалларан, 1933 с. саас кулун тутар ыйга өлбүт. Саха сирин киэҥ киэлитигэр аата-суола киэҥник тарҕаммыт, уос номоҕо буолбут Алыһардаах Аана көмүс уҥуоҕа кэргэнин өтөҕүттэн чугас сытар Дьэҥкэ күөл хоту өттүнээҕи тиит, харыйа былааһыктаах лиҥкир тиит тумуһахха оҕонньорун Сыгынньах ойуун, быраатын Холохоно ойуун аттыларыгар сэргэстэһэ хараллан сытар. Мэҥэ тааһыгар хараҥа халлаан күөхтүҥү хара кыраасканан «Здесь покоится инородка Вилюйского улуса Павлова Анна» диэн суруллубут.
Олохтоох үһүйээннэргэ Сыгынньах ойууну ааттаах-суоллаах Нээтийэ ойуунтан тымыр-сыдьаан тардан иһэр диэн кэпсэнэр. Ол төһө оруннаах эбитий? Ити боппуруоска эппиэттээри Нээтийэ Лүүчүҥҥэ олохсуйбут уолун Кюртя (Кортя), Павел Максимов (1758 с.т.) салаатын эридьиэстиибит. Ийэтэ Тыайаттан Сытыкыйа Илбянев кыыһа Татьяна Афанасьева (1713 с.т.) кинини 45 саастааҕар төрөппүт. Павел кэргэнэ Эркя Кысалгина-Агафья эриттэн 13 сыл аҕа, хантан төрүттээҕэ суруллубатах. Архыып докумуоннарын үөрэтии түмүгэр Эркя-Агафья Кэбээйи Левиннэрин ытык өбүгэтэ буолбут Кысалга Бархагаров кыыһа буолара чуолкайданна. Кини туһунан 2012 с. Дьокуускайга тахсыбыт «Лүүчүннэр. Аймахтары анаардахха, уруулары сурастахха» кинигэҕэ киирбит «Лиэбиннэр» диэн ыстатыйаттан билсиэххэ сөп.
Павел Максимовка төннөбүт. Биэс оҕолоохтор: Кэрэмэс Саппырыан (1789 с.т.), Петр (1795 с.т.), Сымнаҕас (1791 с.т.), Дария (1796 с.т.), Татьяна (1800 с.т.).
Кэрэмэс кэргэнэ Елена Павлова (1789 с.т.) биэрэпистэргэ киирбит биир уоллаахтар – Феофан (05.12.1822 с.т.). Иккис уоллара – Федор (05.12.1823 с.т.), миэтирикэтэ көһүннэ эрээри, 1850 с. ыытыллыбыт биэрэпискэ аата киирбэтэх, арааһа эдэр сааһыгар өлбүт бадахтаах. Феофан (Софрон) кэргэнэ Мария Егорова (1823 с.т.), оҕолоро: Иван (1852 с.т.), Иван (1854 с.т.) уонна Ульяна (1844 с.т.). Бу салааны манан муҥурдаан кэбистибит.
Иккис уоллара Петр Павлов Евдокия Павлованы (1801 с.т.) кэргэн ылан үс уолламмыттар: Михаил (09.12.1828 с.т.), Петр (1830 с.т.), Ефим (05.1836 с.т.) Михаил Петрович кэргэнэ Екатерина Григорьева (1830 с.т.), уолаттара – Иван (1852 с.т.), Иван (1853 с.т.).
Михаил Петрович иккис Уйбаанын (1854 с.т.) утумун үөрэтэбит. Кэргэнэ Матрена Николаева (1857 с.т.), оҕолоро: Прокопий (1876 с. т), Федот-Мутумаан (10.07.1892 с.т.), Феодор (15.01.1895 с.т.), Григорий-Мандарааскы (20.06.1899 с.т.). Бу оҕолоруттан Прокопий уонна Феодор оҕолоохторо биллибэт. Федот кэргэнэ Мария Ионова, оҕолоро: Василий (1920 с.т., ууга түһэн өлбүт), Степан (1927 с.т., ыалдьан өлбүт), Мария (Намнар кийииттэрэ, оҕолордоох). Мандарааскы Киргиэлэй кэргэнэ Даарыйа, соҕотох Афанасий диэн уоллаах.
Петр Павловтаах кыанар ыал буолан түөрт уолу: Бүөтүрү (1814–1856 сс.), Феофаны (1830 с.т.), Ньукулайы (1831 с.т.) уонна Дьөгүөрү (1832 с.т.) ииттибиттэр. Саастарынан сэдиптээтэххэ, үс кэнники уол биир ыал оҕолоро быһыылаахтар. Бу оҕолоруттан, нэһилиэккэ 1858 с. ыытыллыбыт биэрэпискэ суруллубутунан, Ньукулай эрэ олоҕун оҥостубут. Кэргэнэ Аана ким кыыһа, хантан төрүттээҕэ ыйыллыбатах. Ньукулай 1854 с. төрөөбүт сүрэхтэнэ илик диэн уоллаах. Бу уол Сыгынньах ойуун-Николай Николаевич Павлов буолара чуолкайданна диэххэ сөп. Аны кинилэр 1897 с. биэрэпискэ 2-с Лүүчүн Хайыҥдатыгар олороллоро ыйыллыбыт. Н.М. Спиридонов суруйарынан, өтөхтөрүн онно баар. Хайыҥдаттан Сыгынньах ойуун өлүөн иннинэ кинилэр Кырыкыйга Нээтийэ өтөҕөр көспүттэр. Туһугар эмиэ дьикти буолла: Николай Павловы Нээтийэ ойуунтан тымыр-сыдьаан тардан иһэр диэн кырдьаҕастар кэпсииллэрэ булкуурдаах буолан таҕыста. Иитиллибитинэн араспаанньата Павлов буолбутун өссө биирдэ тоһоҕолоон бэлиэтиибит.
Манна даҕатан Аана ийэтэ Огдооччуйа кимтэн тымыр-сыдьаан тардарын үөрэтэбит. Кини эһэтэ Беколтя Чокобутов (1720 с.т.) сааһыран баран олоҕун оҥостубут, Желак (Чалак) Омоносов кинээстиир Тыайа буолаһыттан Омонос Чачигын диэн дьикти ааттаах киһи кыыһын Хомолто Омоносованы (1740 с.т.) сүгүннэрэн аҕалбыт. Кинээс балта быһыылаах диэн сабаҕалыахха сөп. Сурукка киирбитинэн биэс оҕоломмуттар. Олортон иккитэ уол: Тортук-Тимофей Гаврилов (1776 с.т.), Неко-Афанасий Васильев (1787 с.т.) уонна үһэ кыыс – Кылчаҕар (1772 с.т., Тыайа Молжос Даилкин кэргэнэ), Оппогор (1774 с.т., Мукучу Күүстээх Көстөкүүн уолун Тигилээн-Василий Жирков кэргэнэ), Кыбчырах (1779 с.т.).
Беколтя Чокобутов оттуур ходуһата Дьөһүөнэҕэ баар эбит. Бу сир аатын билигин билэр киһи баара көстүбэтэ. Муоһай аҕатын ууһун сирэ эбитэ дуу, эбэтэр аата умнуллубута дуу? Тортук-Тимофей Гаврилов кэргэнэ Аана (1779 с.т.) ким кыыһа буоларын биэрэпискэ ыйбатахтар. Оҕолоро: Акулина (1806 с.т.), Авдотья (1807 с.т.), Николай (22.11.1810 с.т.), Авдотья (1811 с.т., Алыһардаах Аана ийэтэ), Федор (1813 с.т.), Анна (09.01.1814 с.т.), Дария (10.06.1821 с.т.), Иван (12.07.1824 с.т.). Кыра Огдооччуйа кэргэнэ Дмитрий Иванов (1815 с.т.), оҕолоро: Алексей (1839 с.т.), Татьяна (1841 с.т.), Тимофей (1842 с.т.), Анна (19.03.1848 с.т.) уонна Иван (1853 с.т.) диэн үөһэ суруйан турабыт.
Аана быраата Тимофей Дмитриевич Иванов Владимир Алексеевич Кондаков хос эһэтэ буолар. Кини Анна Алексеева диэн кыыһы кэргэн ылан, 1876 с. тохсунньу 1 күнүгэр (урукку истиилинэн) кини эбэтин Кэтириинэни төрөппүттэрэ (аҕатынан эбэтин) докумуоннарга сурулла сылдьар. Эһэтэ Иван Николаевич Кондаков-Андалбаһын Уйбаан (01.08.1862 с.т.) Кэтириинэлиин оҕолоро: Михаил-Тэллэмэй, Евдокия (ийэтинэн эбэтин аата), Парасковья (аҕатынан эбэтин аата), Екатерина, Алексей-Дар (09.01.1905 с.т.) – Владимир Алексеевич аҕата.
Эдьиий Аана кыра быраата Холохоно Ньукулай, нэһилиэккэ 1897 с. ыытыллыбыт биэрэпискэ суруллубутунан, Хайыҥдаҕа олороро бэлиэтэммит. Кэргэнэ Анна Никифорова киниттэн 20 сыл аҕата ыйыллыбыт, оҕолоро суох. Кыраайы үөрэтээччи, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Н.М. Спиридонов кэпсээбитинэн, Холохоно 1930 с. диэки кыһын өлбүтүн эдьиийэ Аана Дьэҥкэҕэ кэргэнин Сыгынньах ойуун таһыгар уҥуоҕун туттарбыт.
Аана ийэтинэн чугас аймахтара – Дыыдый удаҕан-Алексеева Мария Васильевна, кини уола Эллээһэп ойуун-Григорьев Григорий Афанасьевич, Аянитовтар, Каратаевтар, Макаровтар, онтон аҕатынан аймахтара – Сымаҕыйаан Аана удаҕан, норуот талааннаах эмчиттэрэ Е.С. Лиханова, Ф.И. Кобякова- Эдьиий Дора, Т.А. Никифорова-Тайаана, 2-с Лүүчүн Егоровтара, Михайловтара, Баҕадьа Афанасьевтара буолаллар.
А.А. Павлов, М.П. Григорьев
Айыы ойууна Тумус Мэхээлэ
Орто Бүлүүгэ тиийэн олохсуйбут, ытык хаҥаластарга үөскээбит, сэбиэскэй былаас кэминээҕи бүтэһик Айыы ойуунун Михаил Захарович Игнатьев-Тумус Мэхээлэ туһунан кэпсээн aahap хайаан да наада. Бастатан туран, Тумус Мэхээлэ кимтэн кииннээх, хантан хааннаах, туох-ханнык майгылаах-сигилилээх, хайдах тас көстүүлээх киһи этэй уонна төрөөбүт сиригэр-уотугар, дьонугар-сэргэтигэр туох үтүөлээҕий диэн боппуруостары кэпсэтэн ааһыаҕыҥ. Манна сыһыаран, кини ойуун быһыытынан туох уратылааҕай, тоҕо кинини Айыы ойууна диэн улаханнык ытыктаан ааттыылларай диэн өйдөбүллэри эмиэ быһаарарга кыһаллыаҕым.
Тумус хаан-уруу буолбакка, иитиллибитинэн төрүтэ Каракан Петриков диэн аатынан нуучча докумуоннарыгар киирбит, 1765 с. төрөөбүт киһи этэ. Сахалыы эттэххэ, Бэтирик уола Хара Хаан диэн буолан тахсар. Бу киһи христианскай сүрэхтэниини ааһан Яков Николаев диэн ааттанар. Оттон дьоҥҥо-сэргэҕэ биллибит аата Дьаакып ойуун диэн. Бүлүүлэр уонна лүүчүттэр ойууну «ойун» дииллэр. Дьаакып улахан эмчит уонна инникини өтө көрөр ойуун этэ. Кини Куба Сиэбит диэн сиргэ Хоту Мундуҥдаҕа үйэтин тухары ыал буолан олорбута, икки уол уонна икки кыыс oҕону төрөппүтэ. Дьаакыптаах барыта сэттэ бииргэ төрөөбүттэр этилэр. Кинилэр бары үтүө-мааны ыал буолбуттара. Дьаакып кэргэнэ Анна Кононова Бастакы Toҕуc аатырбыт күүстээх киһитэ Куонаан Оконнеев кыыһа этэ.
Дьаакып ойуун бэрт сымнаҕас киһи эбит. Былыргы дьон бары кини сымнаҕаһын, кими да кытта иирсибэтэҕин, киһини, сүөһүнү сиэбэтэҕин, алдьаппатаҕын кэпсииллэрэ. Кэлин кини уҥуоҕун ортотуттан дьоһуннаах тиит үүнэн тахсыбыт. Дьаакып, apaaha, Айыы ойууна эбит диэн сабаҕалыахха сөп. Бу боппуруоска кэлин өссө төгүл төннүөхпүт.
Оҕонньор биир уола Сөҕөөмө Бөҕө диэн улахан күүстээх киһи үөскээбит. Apaaha, эһэтин Куонаан Оконеевы баттаҕа диэн буолуон сөп. Сөҕөөмө Бөҕө сүрэхтэнэригэр Игнатий диэн ааттаммыт. Кини 1789 с. төрүөх киһи, аатырбыт Бөҕө Байбалтан тоҕус сыл аҕа. Онон, apaaha, икки күүстээх киһи билсиһэр буолуохтарын сөп. Сөҕөөмө Бөҕө-Игнатий Катерина Васильева диэн кыыһы кэргэн ылбыта. Хомолтото диэн бу дьон оҕоломмотохтор. Дьэ, ол иһин кинилэр Сахаар (Захар) диэн 1825 с. төрөөбүт уол oҕону ииппиттэр. Дьон Захары Быыттыйы-Сэмэн Петров диэн киһини кытта уруулуулар дииллэр эбит. 1858 с. биэрэпискэ Сэмэн Петров, Петр Павлович Телеутов ииттэр уола диэн суруйбуттар. «Телеутов диэн нуучча киһитэ Лүүчүҥҥэ саха дьахтарын ойох ылан Захары уонна Семены төрөппүттэр. Олору үчүгэй ыалларга ииттэрэ биэрбит буолуохтаахтар. Өскөтүн кэргэнэ нуучча дьахтара эбитэ буоллар, оҕолорун ииттэрэ биэрбэт», – диэн чинчийээччи, наука кандидата Марк Петрович Григорьев сылыктааһынын киһи ылынар. Манна биир сүрүн, киһи ылынар бэлиэтинэн бу Захар уонна Семен ыччаттара букатын дьиҥнээх нууччалыы дьүһүннээх бaahынaйдap этилэр диэн кэпсэлгэ хаалбыт.
Игнатий-Сөҕөөмө Бөҕө бу Захары ииттэн оҕо оҥостор. Кэлин кинини Кыдаҥ Сахаар диэн ааттыыллар. Кыдаҥ Сахаар Мария Ивановна Максимова диэн кыыһы кэргэн ылан аҕыс оҕону төрөтөр. Олор ааттара уонна төрөөбүт кэмнэрэ маннык: Николай – төрөөбүт даатата көстүбэтэ, Семен – 1854 с., Егор – 1856 с., Варвара – төрөөбүт даатата көстүбэтэ, Мария – 14.12.1863 с., Михаил – 19.08.1861 с., Василий – 06.04.1864 с., Петр – 15.07.1867 с. Дьэ бу дьонтон атырдьах ыйын 19 күнүгэр 1861 с. төрөөбүт Михаил диэн оҕо кэлин аатырбыт Тумус Мэхээлэ диэн Айыы ойууна буолбута. Оттон муус устар 6 күнүгэр төрөөбүт Василий диэн оҕо эмиэ аатырбыт ойуун буолбута. Кини бэл Улуу Аананы төрөтөн, Суор уолун аҕатыгар, Хахсааттыыр Хара Суоруҥҥа, үтэйбитэ. Кини Сонтуорка ойуун диэн ааттааҕа. Омук төрүттээх буолан бука муруна үрдүк, сонтоҕор эбитэ буолуо. Сонтохо Ньукулай диэн ааттаах киһи Бүлүү Дьөккөнүгэр эмиэ үөскээн, олорон ааспыта.
Итинник чуолкайдаатахха, Тумус Дьаакып ойуунтан да, Сөҕөөмө Бөҕөттөн да утум хаана суох киһи. Кини ийэтэ Лүүчүн дьахтара. Оттон Сөҕөөмөҕө иитиэх oҕo буолар. Тумус Мэхээлэ Лүүчүн кэнники ойууннарыттан туспа ураты миэстэни ылар, анал дьикти Айыы суоллаах улахан ойуун этэ. Кини былыргы ытык өбүгэлэрин Улуу Айыы ойууннарын Лүксүрээни Ойууну, Дуоҕа Боотуру дьиҥнээх утумнааччы, кинилэр үтүө суолларын салҕааччы буолар. Эрдэ этиллибитин курдук, Дьаакып ойуун дьиҥнээх Айыы ойууна буолара саарбаҕа суох. Apaaha, кини идэтин салҕааччы оҕолорун истэригэр баар буолуон сөп. Дьэ ол киһи Тумус Мэхээлэни Айыы ойууна буоларга үөрэппит быһыылаах. Айыы ойууна үөрэнэр, кини уһуйуллубат. Уһуйуу диэн хара эйгэлээх тыл диэн этэ сатаан кэбистим. Ону баара, педагогтарбыт кытта оҕолору уһуйабыт дии сылдьаллар. Өйдөөн кэбиһиҥ: Айыы эйгэлээх барыта үөрэтэр. Холобура, хотой оҕотун үөрэтэр, мохсоҕол оҕолорун үөрэтэр, кус оҕолорун үөрэтэр. Уһуйар диэтэххитинэ ыар аньыылаах өйдөбүл тахсан кэлэр. Оттон абааһы эйгэлээх оҕотун уһуйар. Холобура, суор оҕотун yhyйap, бөрө оҕотун уһуйар уо.д.а.
Эбиитин Мэхээлэ айылҕаттан ураты дьоҕурдаах киһи буолан, Айыы ойууна буоларга бэрт түргэнник үөрэммитэ. Онуоха аптаах-хомуһуннаах, уус-уран тыллааҕа улахан көмө буолбута. Аны билигин хайдах дьүһүннээх-бодолоох киһи этэй диэн кэпсэтиэҕиҥ. Мэхээлэ бэрт улахан, көбүс-көнө уҥуохтаах, күүстээх-уохтаах көрүҥнээх, кэтит сарыннаах, куударалаах хара баттахтаах, сулардыы бытыктаах, киэҥ, дириҥ харахтаах, сырдык, ыраас сэбэрэлээх, эдэригэр бэрт кырасыабай киһи этэ. Кини тас көрүҥүн ойуулаан хаалларбыт сэһэнньиттэр элбэхтэр. Олортон сорохторун кэлин ахтан ааһыахпыт. Ол аата Тумус Мэхээлэ атын омуктан эбии хааннааҕа тас көрүҥэр көстө сылдьара. Кини дьон-сэргэ ытыктыыр киһитэ этэ. Бэрт өйдөөх-санаалаах, эйэҕэс, кыаммакка-кыраҕа, оҕоҕо-дьахтарга, кырдьаҕастарга бэрт үтүө сыһыаннааҕа.
Мэхээлэ Ирина Иванова диэн кыыһы кэргэн ылан, үс уол оҕону төрөппүтэ. Олору аҕыннахха маннык: Софрон – 01.03.1891 с.т., Алексей – 1892 с.т., Федот – 10.05.1894 с. төрөөбүттэр. Маны таһынан хас да атын дьахтарга оҕолоох диэн биир дойдулаахтара быһаараллара. Холобур, Сис Миитэрэйэ диэн киһи. Бу киһи Киччэҥинэн, Түөрт Уон Арыыларынан бултаан сылдьыбыт. Онон дойдутугар ыытыллар биэрэпистэргэ киирбэтэх. Кэлин дойдутугар кэлэн Тыымпынан, Мундуҥданан, Баҕадьанан олорбут. Николай, Бүөтүр Михайловтар диэн икки уоллааҕа. Тумус Мэхээлэ аатынан уолаттарыгар фамилия биэртэлээбит. Ол аата Миитэрэй аҕатынан Тумус Мэхээлэни билинэр эбит. Иккис, Тумуска күтүрэнэр киһинэн, Сынтаа Дьөгүөр-Егор Алексеевич Иванов эбит. Сынтаа Дьөгүөр Тумус Мэхээлэ Мария Васильеваттан уола эбит. Өссө «Мэхээлэ уола» дэнэр киһинэн Бүлүү Бороҕонугар төрөөн-үөскээн ааспыт Сулар Ойуун-Сулар Ыстапаан буолар. Ол туһунан сээркээн сэһэнньит Иосиф Тимофеевич Мальцев маннык кэпсээбит: «Хаппай кыыһа Ыстапаанньыйа кыыс дьахтар эрдэҕинэ, Бастакы Лүүчүн улахан ойууна Тумус Мэхээлэ оҕо оҥорон турар, ол оҕо кэлин улаатан Ыстапаан-Сулар Ойуун диэн ааттаммыта. Сулар көстөр дьүһүнүнэн Тумус ойуун курдуга дииллэрэ. Тумус Мэхээлэ көстөр дьүһүнүнэн олус улахана, күүстээҕинэн биллэр киһи эбитэ үhү. Баҕадьалар Сулар Ыстапааны «биһиги сиэммит» дииллэрэ. Ыстапаан кэнники кэргэнэ Дьапта Кыыһа диэн этэ, оттон манна Бороҕоҥҥо Биэрэ диэн кыыһа баар. Бастакы кэргэниттэн Ойуунускай-Дарбыдыанап Өлөксөй төрөөбүтэ». Иосиф Тимофеевич Мальцев 2-с Лүүчүнтэн Бүлүү Бороҕонугар көһөн олохсуйбута. Кини ити Сулар Ыстапаанныын саастара кыратык уратылаһар, биир көлүөнэ дьон буолуохтаахтар. Иосиф Тимофеевич Сулар Ыстапааны да, Тумус Мэхээлэни да көрбүт киһи буолуохтааҕын хараҕа суох хаалан, бу дьон тас дьүһүннэрэ майгылаһарын дьон этэринэн эрэ «дииллэрэ» диэн кэпсиир. Онон Айыы ойууна Тумус Мэхээлэ элбэх ыччаттардаах, дириҥ силистээх, Аан Дойдуттан айдарыылаах, Үөһээ Аар Айыылартан анатыылаах, Орто туруу бараан дойдутугар бигэ ыйаахтаах дьиҥнээх Айыы бухатыырын курдук киһи этэ. Ону инники кэпсэлбитигэр быhaapa сатыахпыт.
Мэхээлэ элбэхтик Үөһээ Аар Айыыларга үҥэрэ-сүгүрүйэрэ, Сирдээҕи Үтүө иччилэри, бэйэтин көмөлөһөр күүстэрин Аал уокка айах тутан ыҥырар уонна дьону-сэргэни, Ийэ Айылҕаны эмтиирэ, алгыыра. Ол аата кини былыргы Улуу Айыы ойууннарын курдук үс түһүмэхтээх Алгыһы уонна эмтээһини ыытара. Билигин Саха сиригэр манныгы, бу суруйа олорор киһи, мин эрэ ыытабын. Сотору үөрэнээччилэрим эмиэ ыытар буолуохтара.
Кини Орто Бүлүү улууһун улахан ыһыахтарын, урууларын, түмсүүлэрин, тутууларын алгыыра. Кини бириэмэтигэр киниэхэ тиийэр Алгысчыт cyoҕa. Үтүөкэннээх тас көстүүлээх, бөдөҥ-садаҥ, сүрдээх кырасыабай, дорҕоонноох, сөҥ кэрэ куоластаах, үтүөкэннээх тойуктаах Тумус Мэхээлэ үрүҥ таҥаһы кэтэн, элбэх чуорааннаах, хоболоох дьалбыырын өрө тутан, күннүү төгүрүк дүҥүрүн ылан, бар-дьонун иннигэр тахсан Үөһээ Аар Айыылары ааттаталаан Алгыс алҕаан бардаҕына, оччотооҕу дьон им-дьим баран иһийэн туран истэллэрэ, Ийэ Айылҕа, Аан Дойду барыта кини Алгыһын истэн дуоһуйаары гыммыттыы налыйаллара, Үрүҥ Күн үөһэ ойоро, Үруҥ Аар Тойон үөһэттэн, үрдүктэн көрөрө, уу чуумпу, улуу нуһараҥ Орто Дойдубар сатыылыыра, Айыы күүһэ арылы көмүс сарыал буолан Айыы дьонун бүрүйэрэ, араҥаччылыыр күүс арылыччы сырдыыра, Аламай маҥан Халлааммыттан Аар Айыылар айхаллара кэлэрэ, абырыыр күүстэрэ Алгыһынан кутуллара. Умнулла быһыытыйан эрэр Аар Айыы итэҕэлин үөһэ тардар, үрдүккэ сайыннарар, үтүө тылы этэр кэмигэр кыра, кыыбаҕа ойууннар кыбыччы туттан кылыылара хамсыыр, алгыыр кэмигэр үс хос туос анныгар киирэн cahap киһилэрэ этэ бу Тумус Мэхээлэ. Киниттэн атын ойууннар чаҕыйаллара, сорохторо ытыктыыллара. Дэлэҕэ Улуу Аана-Анна Иванова кини алгыһын истэн баран «үчүгэйдик да алгыыр эбит» диэ дуо?
Орто Бүлүү киинигэр Хампаҕа таҥара дьиэтэ тутуллар буолбута. Улууска Дьөккөн киһитэ Михаил Павлович Протопопов-Тооромос кулубалаан олорон, таҥара дьиэтэ тутуллар миэстэтин булан, ону сахалыы алҕатан туттарарга быһаарыммыта. Хас да ойууну ыҥыран миэстэтин талларан алҕатан көрбүтэ да, табыллыбатаҕа. Дьиэ тутаары, акылаатын түһэрээри хаспыттарыгар барытыгар киһи уҥуоҕа тахсан испитэ. М. Протопопов ыксаан 1-кы Лүүчүҥҥэ Мундуҥда диэн сиргэ олорор Айыы ойуунун Тумус Мэхээлэни-Михаил Захарович Игнатьевы алҕата ыҥырбыта. 1897 с. сайын, Лүүчүнтэн талыллыбыт быыбарынай кулуба Иван Егоров арыаллааһынынан Мэхээлэ таҥара дьиэтин тутуллар миэстэтин уонна акылаата түһүүтүн алгыы Xaмпаҕа кэлбитэ. Кэлэн сири-уоту үчүгэйдик чинчийэн көрбүтэ. Уу aahap кyohaaҕын apҕаа өттүгэр турар үрдүк дьогдьоот сири талбыта. Мэхээлэ 36 сааһыгар, күөгэйэр күнүгэр сылдьар кэмэ этэ.
Айыы ойууна хайдах алгыырын көрөөрү элбэх киһи мустубута, ол иһигэр улуус кулубата М. Протопопов, кыра кулубалар, чугас нэһилиэктэр кинээстэрэ, баайдара, Бүлүү куоратыттан тахсыбыт аҕабыыт. Мэхээлэ дьэ хайдах алгыыбын диэн улахан сулумаасыга түспүтэ. «Мин былыргы Аар Айыыларга үҥэн-сүгүрүйэн көрдөһөн, бу манна нууччалар таҥараларын дьиэтэ тутулуннун диибин дуо? Yҥэр таҥараларым Үрдүкү Аар Айыылар ону сөбүлүүллэр дуо? Хайа, аны ылынымаайаллар?» – диэн элбэх толкуйга түспүтэ. Онтон: «Чэ, оттон нуучча былааһыгар олоробут дии, онон оттон арыый уларытан сахаларга сырдык кэлэр, сүрэхтэнэр дьиэлэрэ тутулларын алгыыбын диэн эттэхпинэ Аар Айыылар кыыһырбат инилэр», – диэн түмүккэ кэлбитэ. Мустубут дьон сүүнэ улахан уҥуохтаах, маҥан таҥастаах, куударалаах баттахтаах, сулардыы бытыктаах, улахан дьалбыыр тутуурдаах, күн курдук төгүрүк дүҥүрдээх, бухатыырдыы киэптээх-таһаалаах Алгысчыты олус дьиктиргии, сөҕө-махтайа көрбүттэрэ. Алгысчыт мустубут дьону кылгастык эҕэрдэлээн баран, илин халлаан диэки хайыһан туран дуорааннаах, сөҥ, күүстээх куолаһынан Үрүҥ Аар Тойоҥҥо Алгыс алҕаабыта. Онтон салгыы бары Аар Айыылары ахтан уһуннук алгыс эппитэ, чороонноох кымыстан алгыс эбир хамыйаҕынан баһан ылан үөһэ диэки ыһан күдээритэлээбитэ. Үөһээ Халлааҥҥа күн саамай үөһэ ойбут кэмэ этэ. Аҕабыыт хараҕа маҥнай сөбүлээбэтэхтии күөх уоттанан кулуба уонна атын саха тойотторун диэки көрүтэлээбитэ. Ол эрээри кулуба, атын мустубут тойоттор сирэйдэрэ-харахтара дьиппиэниттэн толлон саҥата суох турбута, эбиитин саха ойуунун cөҕө-махтайа көрбүтэ, хайдах эрэ кинини аҕабыыт курдук санаабыта.
Тумус Аар Айыыларга алгыһын бүтэрэн, кэрэ күүстээх куолаһынан ырыа ыллаан дьүрүһүппүтэ. Онтон аал уоту алгыы кэлбитэ. Уотун алгыһын бүтэрэн, кэлбит тойоттору батыһыннара сылдьан, саҥа тутуу уһаайбата буолуохтаах сири барытын, тулатынааҕы ойуурдары эмиэ алгыы-алгыы кымыс ыһан күдээриппитэ. Кулуба көрдөһүүтүнэн Айыы ойууна аны мустубут дьону алҕаабыта-силээбитэ. Хаһан да манныгы көрбөтөх дьон олус сөҕөн-махтайан, улаханнык дуоһуйан туран алҕаммыттара.
Биирдэ биир ыалы илэ дэриэтинньик булар. Дьэ сүрдээх дэриэтинньик эбит. Сылы быha сиэтэлээри сордотолообут. Ыаллар элбэх ойууну ыҥыртаран кыырдаран көрбүттэр да, олор туһалаабатахтар. Дэриэтинньик барыларын атахтарынан куоттартаабыт. Элбэхтик Тумус Мэхээлэни көрдөспүттэр. Ону кини: «Айыы ойууна киһи дэриэтинньиги кытта oxcyhaн киртийиэм», – диэн сөбүлэспэтэх. Онтон дэриэтинньик олустаммытыгар, кыайар ойуун көстүбэтэҕэр сөбүлэһэригэр тиийбит. Тумус дьалбыырын, төгүрүк дүҥүрүн ылан ыалга сарсыарда түөртүүр ыам саҕана кэлбит. Кини маҥнай Үөһээ Аар Айыыларга үҥэн-сүгүрүйэн, көрдөһөн, дэриэтинньиги мөлтөтөн үүрэр-кыйдыыр санаалааҕа. Онтон уотун алгыһын ыытан дэриэтинньги букатыннаахтык симэлитэр-сүтэрэр былааннааҕа. Ону баара Мэхээлэ атыттан түһэн тиэргэҥҥэ киирээтин, били баҕайы дьиэҕэ киллэрбэккэ эрэ: «Ааттаах күүстээх Тумус ойуун кэлбиккин, дьэ эрэ, киирсэн көрүөххэ», – диэт үрдүгэр түспүт. Мэхээлэ саатар oxcyhap тэрилэ суох буолан, илэ дэриэтинньиги кытта кыһыл илиитинэн охсуспут. Өр соҕус тэҥ дуолан oxcyhyy буолбут. Aбaahы таҥнары тордуохтаах yhyн тыҥырахтаах тарбахтардаах буолан, Мэхээлэни элбэхтик эчэппит, этин-сиинин иҥиирин бата сыыйа тардыталаан ылан, улаханнык бааһырдар эбит. Дьон Мэхээлэ элбэхтик бааһырбытын көрөн, хотторор буолла диэн улахан санааҕа түспүттэр. Анараа баҕайы эмиэ хайдах эрэ мөлтүүр курдук буолбут. Эмискэ Тумус дэриэтинньиги хам кууһан ылан астыыр дьиэҕэ умайа турар көмүлүөк ohox иһигэр укпут уонна төбөтүн ohox ураатыгар уган баран, хоруоруор диэри тутан турбут. Сотору ohox ураатынан били баҕайы убаҕаһа уокка саккыраан түспүт. Дэриэтинньик ити түгэҥҥэ ураа үрдүнэн хара күдэрик буолан үөһээ субурус гыммыт уонна: «Кыыс уруугут кыптыыйданарын саҕана, уол уруугут ох саанан оонньуурун саҕана бу сиргэ иккиһин көрсүөхпүт», – диэн үөгүлээбит. Онуоха Тумус Мэхээлэ: «Хоппут онно да хотуоҕум, кыайбыт онно да кыайыаҕым! Хатыстаххына хаалдьыгыҥ уҥуоҕун хампы эрийиэҕим, хоолдьуккун хоруо курдук бытарытыаҕым!» – диэн хаһыытаан ньиргиппит.
Тумус киһиэхэ өйөтөн киирэн дьиэ оһоҕун отуннарбыт уонна уот таһыгap олорон Үөһээ Аар Айыылартан көрдөһөн алгыс алҕаабыт. Онтон уокка ас-үөл биэрэ-биэрэ yhyннук ыллаабыт. Aлгыһа, ырыата барыта: «Аны дэриэтинньик эргийбэтин, миигин үрүҥ тыыммын өллөйдөөҥ, хара тыыммын харыһыйыҥ, үтүөрдүҥ! Эппин-хааммын aбaahы дьайыттан ыраастааҥ», – диэн үһү. Онтон дьон көрдөҕүнэ, ойуун былас yhyн тылламмыт. Ол тылынан уот төлөнүн эрийэ охсон ыла-ыла дэриэтинньик тырыта-хайыта сыспыт этин-сиинин саламмыт. Онно этэ-сиинэ ohoн үмүрүччү тардан испит. Дьэ ити курдук күн аҥаара эмтэммит. Кэлин ити дэриэтинньик хайыта сыспыта илиитигэр чэр буолан хаалбыт. Эмтэнэн бүтэн баран суунан, салгынынан ыраастанан букатын чэгиэрэн кэлбит. Кырдьык, итинник дэриэтинньиги кыайбыт, бэйэтэ эмтэнэн үтүөрбүт ойуун баара улаханнык биллибэт. Бу түбэлтэ туһунан сэһэнньиттэр И.С. Иванов, И.Т. Мальцев кэпсээбиттэрэ биирдиҥи ис хоһоонноохтор.
Аны биир дьээбэ. Лүүчүҥҥэ Фоминнар диэн кыанар ыалы көстүбэт киһи буулаабыт. Киһи курдук олорор, аһыыр үhү, оттон бэйэтэ буоллаҕына көстүбэт. Аананы ыҥырбыттарын: «Киһи дии, ону хайдах абааһы диэн кыырыахпыный?» – диэбит. Элбэх ойуун тиийэн кыыран көрбүтүн көстүбэт киһи күлүү-элэк оҥостон ыыталаабыт. Онтон аатырар ойуун Мөлөкө Өлөксөй тиийэн кыырбыт. Ону били көстүбэт киһи: «Ити ыҥыртаабыт абааһыларыҥ ханналарый?» – диэбит. Онуоха Мөлөкө: «Чэ, оччоҕо бу дүҥүрү тутан көр эрэ», – диэбит. Көстүбэт киһи өс киирбэх эһэ охсон ылбыт уонна хаһыытыы түспүт: «Айакка, бу туох ааттаах күүстээх киһигиний?! Дүҥүрүҥ холбун уһулу тардан ылара буолла. Дүҥүргүн ыла оҕус, айакка. Чэ, итэҕэйдим!» Өлөксөй дүҥүрүн ылбыт уонна ыйыппыт: «Бу эн кимҥиний? Тоҕо көстүбэккиний?» Онуоха анараа киһи: «Мин киһибин, абааһы буолбатахпын. Аатым Ньыыкан Арамаанап диэн, улахан үөрэхтээх киһибин. Үөрэх албаһынан көстүбэт буолбутум. Бу ыалтан үс сылынан барыам», – диэн хап-сабар эппиэттээбит. Дьукаахтарын саҥатын дьиэлээхтэр эмиэ истибиттэр. Бу түбэлтэҕэ Тумус Мэхээлэни эмиэ ыҥыра сылдьыбыттар. Онно Тумус эппиэтин миигин кырабар ииппит Сэмэн Уус маннык эппитэ: «Ньыыкан Арамаанап диэн ханнык эрэ баай уола (аатын ааттаабыта, ону мин умнубуппун. – В.К.) соҕуруу олус үөрэнэн, үөрэххэ төбөтүн үлтү сыстаран, эбиитин аптаах кинигэни ааҕан, онтун cыыһа туттан, төннөр суолун умнан көстүбэт киһи буолан хаалбытын кытта oxcyha барбаппын», – диэн быһаччы аккаастаабыт. Сэмэн Уус Тумуһу куруук ахтааччы, сааспынан аҕабын диэччи.
Тумус Мэхээлэ эдэригэр элбэхтик айаннаабыт, балачча элбэх киһини кытта кэпсэппит киһи этэ. Кини бэйэтин дьоҥҥо «Орто Бүлүү ойуунабын» диирэ. Кинини Алгысчыт, эмчит ойуун быһыытынан үрдүктүк сыаналыыллара. Кини анаан-минээн кэлэн былыргы хаҥаластар олорбут сирдэрин Туймаада, Эркээни ыһыахтарын кэрийэн көрбүтэ уонна: «Былыргы хаҥаластар Аар Айыыларга үҥэр-сүгүрүйэр дьиҥнээх ытык ыһыахтара сүппүт эбит. Барыта ньуу-ньаа, нууччалыы тартарыылаах ыһыахтар буолбуттар. Ытык хаҥаластар кыргыллан, сорохторо күрээн, кинилэр олорбут сирдэригэр ойуур тоҥустара киирэн олохсуйбуттар. Кинилэр нууччалары кытта булкуһуулара улахан. Онон былыргы итэҕэлбит төттөрү биһиги эҥээрбитигэр күрэммит хаҥаластартан саҕыллан тахсыан сөп эбит», – диэн түмүк оҥорон төннүбүт.
Мэхээлэ эдэр сылдьан маҥнай кыырарын саҕана кыргыттар, эдэр дьахталлар дьээбэлэһэр эбиттэр. Кинилэр: «Хайдах бачча үчүгэй уол ойууннууруй?» – диэн итэҕэйбэт курдук тутталлара. Кыыра турдаҕына күлэр хайыыр эбиттэр. Оччоҕуна эргичис гынан баран атаҕынан салгыны тэбэр эбит. Сотору кыргыттар сыалдьалара суох буолан хаалбытын билэн соһуйаллара. Сарсыарда туран көрдөхтөрүнэ сыалдьалара өтөх саҕатыгар, тииттэр төбөлөрүгэр ыйанан турар буолаллар үhү. Тумус оннук аптаах-xoмуһуннаах эбит. Кэлин Айыы ойуунун киэбин тутан баран бытархай мэниктээһиннэрин уураппыт.
Мэхээлэ олорбут сирэ – Мундуҥда Танара үрэхтэн чугас, бултуурга-алтыырга табыгастаах сир. Саҥа былаас кини 56 caahыгap кэлбитэ. Саҥа былааһы сөбүлээбэтэҕэ. Кини сорох дьоно сискэ, Түөрт Уон Арыыга диэри бүкпүттэрэ. Дэлэҕэ биир уола Сис Миитэрэйэ дэниэ дуо?
Тумус төһөҕө өлбүтүн туоһулуур докумуону булбатыбыт. Кини Айыы ойууна буолан атын ойууннартан адьас ураты, туспа этэ. Тугу да сиибин-аһыыбын диэн кыырбатаҕа. Ол эрээри киниэхэ куһаҕаны оҥороору сорунар дьон табыллыбат этилэр. Аан Дойдута, Аар Айыылар кинини араҥаччылыыллара тута биллэрэ. Мэхээлэ дьиҥнээх толору үс түһүмэхтээх алгыстары оҥороро. Уокка кыра алгыстары оҥорор, холобур, Байанай, Муҥха алгыстарын оҥорор дьону дьиҥнээх Алгысчыттарынан аахпат, билиммэт этэ. Улуу Анна Павлова кинини ити эҥээргэ соҕотох Алгысчытынан билинэрэ уонна Туоҕа Боотур Алгыстарын салҕааччы быһыытынан, дьиҥнээх Үөһээ Дойду, Айыылыы Эйгэ Алгысчытынан ааттыыра. Тумус Мэхээлэ Аар Айыылары ааттаталаан, анаан-минээн алгыырын сөҕө-махтайа, хайгыы истэрэ.
Мэхээлэ Айыыһыт тардыытын, Айыыһыты атаарыыны, оҕо тардыытын, Эдьэҥ Иэйэхсиккэ алгыһы, Сылгы, Ынах сүөһүлэри тардыыны киһи сөҕүөн курдук үчүгэйдик оҥороро. Кини Орто Бүлүү сирдэригэр ити сиэрдэри-туомнары элбэхтик ыыппыта. Cүөhү тардыытыгар элбэх ыраас кыыс, уол арыалдьыттаах буолууну олус сөбүлүүрэ, оччоҕо ордук көтөҕүллэн ити сиэри-туому толороро. Тумус син биир былыргы аҕа баһылык, Айыы ойууна Туоҕа Боотуртан утумнаах киһи буолар. Орто Бүлүүгэ олохсуйбут хаҥаластарга Аар Айыы итэҕэлэ сүппэтэҕин дакаастаабыт, көрдөрбүт киһинэн буолар. Онон кини үтүө үлэтэ-хамнаһа салҕаныахтаах, былыргы итэҕэлбит – Аар Айыы итэҕэлэ тиллиэхтээх, үтүө алгыстарбыт дьону-сэргэни, Ийэ Айылҕаны эмтээһиҥҥэ, Айыы Сирин ырааһырдарга күүскэ туһаныллыахтаах. Манна сытар – саха норуотун быыһанар күүһэ. Олоҥхоттон саҕалаан былыргыбытын тилиннэрэ сатаан эрэбит. Олоҥхо уус-уран айымньы, фантазия, гипербола доҕуһуоллаах. Билиҥҥи олоҥхо үксэ имитация уонна хатылааһын. Онон, дьиҥэр, итэҕэлтэн уонна Айыы ойууннааһыныттан саҕалааһын саха олоҕор ордук туһалаах буолуох этэ.
Мэхээлэ кэлин эмиэ «сис киһитэ» буолан Киччэҥинэн, Түөрт Уон Арыынан, Харыйалааҕынан сылдьыбыт, булдунан дьарыктаммыт бадахтаах. Саҥа былаас хабараан тутуутуттан-хабыытыттан киэҥ нэлэмэн Сахатын сирин сиригэр-уотугар, ойууругар саһан, кини дэлэгэй булдунан ahaaн-сиэн сылдьыбыт уонна элбэх ыгыыттан-түүрүүттэн быыһаммыт. Ханна да испииһэккэ киирбэтэх, xahaн, ханна олорбутун билигин ким да билбэт. 1920–1930 сс. испииһэктэммит ойууннарга кини аата суох, киирбэтэх. Ити испииһэги оҥорор дьонтон хайдах эрэ дьалты туттаран сылдьыбыт.
Тумус Мэхээлэ былыргы ытык хаҥаластар дьиҥнээх утумнара буолар. Ханнык эрэ салаанан Яков Николаевка-Дьаакып ойууҥҥа тиксибит Айыы ойууннааһынын үөрэҕин Дьаакып ханнык эрэ биир уолуттан ылан, Тумус бэйэтин бириэмэтигэр Орто Бүлүү сиригэр дьиҥнээх улахан Айыы ойууна буола сылдьыбыта, Аар Айыы итэҕэлин тэниппитэ. Ол тэниппит үөрэҕэ былаас уларыйан сүтэр, умнуллар кутталга киирбитэ. Ону хата Бүлүү Дьөккөнүн ытык сэһэнньиттэрэ, ордук иитээччим Сэмэн Уус баар буолан, маны салгыы чөлүгэр түһэрэр, салгыы сайыннарар анал миэхэ чуолкай кэлбитэ. Кэм-кэрдии бэйэтэ эмиэ мин тахсарбар улахан олук, тирэх буолла. Саха норуотун умнуллубут медицинатын чөлүгэр түһэрэн сайыннардым, суоҕу баар оҥордум. Былыргы Аар Айыы итэҕэлин үөрэтэн-чинчийэн баар оҥордум, бу итэҕэлгэ биэс чаастаах кинигэни анаан-минээн суруйдум. Аар Айыы итэҕэлин алгыстарын чөлүгэр түһэрдим. Лүксүрээни, Туоҕа Боотур, Эргис, Махсыын Гоголев, Тумус Мэхээлэ курдук улуу Айыы ойууннара үөскээн-олорон ааспыттара, кинилэр суоллара-иистэрэ, Алгыстара, ис генетическэйдик бэриллэр билиилэрэ, талааннара миэхэ олус улахан көмө буоллулар. Ол иһин Аар Айыы итэҕэлэ, Айыы ойууннааһына, норуот эмтээһинэ миэхэ кэбэҕэстик киирэллэр. Мин эмиэ ытык хаҥаластар ыччаттара буолабын.
Олоххо Үтүө Эйгэ элбэх утарсыыны көрсөн, араас моһоллору туораан улахан ыарахаттары көрсөр. Ол гынан баран били «куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат» дииллэринии Үтүө Эйгэ итинтэн сайдар, күүһүрэр. Ити курдук биһиги Аар Айыыбыт итэҕэлэ, норуоппут эмтиир ньымалара хас эмэ сүүһүнэн сылларга араас утарсыылары, суох оҥоро сатааһыны, бобууну, үөҕүүнү, намтатыыны, сымыйалааһыны, холуннарыыны элбэхтик көрүстэ. Ол онтон сүтэ сыһа-сыһа, caп саҕаттан салҕанан, сип саҕаттан силбэнэн тыыннаах хаалла. Тыгын чугас аймахтарын Кыйаарга – Бүлүү сиригэр үүртэлээбитэ олус туһалаах буолан таҕыста. Дьиҥэр, Тыгын итэҕэл, эмтээһин култууратын, киэҥ-куоҥ, дириҥ ытык хаҥаластардыы толкуйдааһыны, хатан хаҥаластар эр хааннарын сүтэримээри дьонун Бүлүү сирдэригэр кыйдаталаабатаҕа буолуохтаах. Эмиэ бу били «куһаҕан эмиэ үчүгэйдээх буолар» диэн өс хоһоонун мындыр этиитэ сөп түбэстэ. Ол гынан баран биир курдук Тыгын хаҥаластары Саха сиригэр тэнитэ сатаабатах буолбатах. Кини биир үтүөтэ диэн иирсибит дьонун, бэл чугас аймахтарын, үүртэлиир эрэ этэ. Кими да өлөрө, өһөрө сатаабатах. Ити дьайыыта ытык хаҥаластар Бүлүү өрүһүн киэҥ сирдэринэн тэнийэн олохсуйалларыгар кыах биэрбит. Ити сирдэргэ ытык хаҥаластар төрүт култууралара, Аар Айыыларын итэҕэлэ, норуот эмтээһинэ, ырыата-тойуга, оһуокайа, олоҥхото киэҥник тарҕыырыгар сүрүн олук буолбут. XVII үйэҕэ Туймаадаҕа, Эркээнигэ буолбут өрө туруулары хам баттааһын кэнниттэн хаҥаласка элбэх киһи кыргыллыбыта, хаҥаластар ыһыллыбыттара. Бу сирдэргэ ытык хаҥаластар сыыйа сүппүттэрэ. Кинилэр оннуларыгар ойуур дьоно, үксэ тоҥустар, киирэн олохсуйбуттара.
Дьэ бу Бүлүү сирдэригэр тарҕаммыт итэҕэл, эмтээһин, былыргы ытык хаҥаластартан тиксибит улуу култуура буолар. Хаҥаластар үрдүк култууралара, кыахтара олоххо биллибитэ үгүс. Олортон аҕыннахха маннык:
1. Итэҕэлгэ уонна эмтээһиҥҥэ Лүксүрээни, Туоҕа Боотур, Махсыын Гоголев, Тумус Мэхээлэ курдук Айыы ойууннара улуу Аар Айыыларга үҥэр-сүгүрүйэр улахан, үс түһүмэхтээх Алгыстара буолан Орто Бүлүүгэ дуораһыйан ааспыта, үүнэр үтүө көлүөнэҕэ ыҥырар сулус буолбута. Улуу Аана эмтиир үрдүк талаана буолан күлүмүрдээбитэ, үтүөҕэ, үрдүккэ үгүс дьону ынырбыта, бастыҥы бааралыппыта, кэрэни кэккэлэппитэ;
2. Күүс-уох, бөҕөстөһүү өттүгэр Чускуона, Куонаан Оконнеев, Бөҕө Байбал, Өлөөчө Бөҕө, Сөҕөөмө Бөҕө, Моруот Ньукулай, Аҥкыр Уйбаан уо.д.а. модун күүстэрэ буолан биллэн ааспыта;
3. Ырыаҕа-тойукка, оһуокайга, олоҥхоҕо Сунтаар, Ньурба хаҥаластарын тойуксуттарын, оһуокайдьыттарын ырыалара-тойуктара буолан дьириһийбиттэрэ. С.А. Зверев кэрэ куолаһа буолан үөһээ өрө куйуһуйбута, араастаан дьырылаабыта, дьирилээбитэ. Аатырбыт Дыгыйар Сэмэн олоҥхото буолан сөхтөрбүтэ, үтүөкэннээх куолаһа кэрэтик дьүрүһүйбүтэ;
4. Халбас харата хапсаҕайга Бөҕө Байбал, Өлөөчө Бөҕө, Дьыалаҕас Уйбаан, Боруорак Уйбаан, Бычырдаан Бөҕө, Буучугурас Бөҕө, Дмитрий Данилов, Владимир Варламов уо.д.а. сытыы хамсааһыннара буолан көстөн ааспыта. Үтүө үгэс билигин да салҕанар;
5. Аҕа Дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ хаҥаластан хааннаах дьон уһулуччу хорсуннук сэриилэспиттэрэ. Кинилэр үтүө, үрдүк ааттарын испииһэгин Сэбиэскэй Сойуус Геройа Н.А. Кондаков хорсун аата саҕалыыр. Маннык үтүө, үчүгэй үгэстэр салҕаныыларын төһөнү баҕарар кэпсии, этэ туруохха сөп. Ол уһуна-киэҥэ бэрт буолуо.
Онон биһигини Үрүҥ Аар Тойон Үөһээттэн, үрдүктэн үтүө хараҕынан көрдүн! Үтүө үгэстэр үтүмэн элбэхтик үүнэр көлүөнэлэргэ салҕанныннар! Аламай маҥан халлааммыттан Айыы Сарыала арылыччы сырдаан кэлэн Айыым сирин сандаартын, араҥаччылаатын, арчылаатын, алҕаатын! Аар Айыы итэҕэлэ Айыым дьонугар анаан-минээн арылыччы сырдаан кэлэн иҥтин!
Ытык хаҥаластар! Ыһыллыбакка, ырааҕынан-киэҥинэн тэнийэн, ыраас үтүө итэҕэлбитин ыпсаран үрдэтиэҕиҥ! Үтүө хаҥаластар! Үксээн, элбээн, үрүҥ күнтэн тардыһан, үтүө дьону түмэҥҥит үрдээн, үксээн иһиҥ! Тойон хаҥаластар! Толкуйгутун үрдэтэн, толуу бэйэлэнэн, толору сөптөөх тылы этэҥҥит, тоҕус кэлэр үйэлэргэ толомон үтүө сыһыыларга тоҕустар тоҕуоруйар кэмнэрин аҕалыҥ! Аар Айыыгыт итэҕэлин аан дойдуга аҕалан тэнитиҥ!
Дом! Дом! Дом! (В.А. Кондаков)
Лүүчүннэр. Өбүгэлэрбит омоон суолларынан. – Дьокуускай: Бичик, 2008
УЛУУ ЭМЧИТ НЬЫЫКАН
Н.А. Васильев-Ньыыкан наука, краеведение уонна публицистика матырыйаалларыгар
Айылҕаттан айдарыылаах, үөһэттэн үөтүүлээх XX үйэ биир бэлиэ киһитэ, саха омук киэн туттуута, саарына буолбут Никон Алексеевич Васильев норуот Улуу эмчитин быһыытынан бүтүн Россия, Сибиир, Саха сирин үрдүнэн киэҥник биллибитэ. Аан айылҕата киниэхэ анаан биэрбит уратытын кэмигэр сөпкө өйдөөн, олох араас эндирдэриттэн сынтарыйбакка, ыар охсууларыттан дьулайбакка, ол талаанын уотун сөҕүрүппэккэ салгыы күөдьүтэн, сайыннаран, дьонун-сэргэтин дьаҥтан-дьаһахтан, өлөр өлүүттэн быыһыырга олоҕун барытын анаабыта.
Ньыыкан ойуун ураты дьоҕурун бэрт эрдэттэн бэлиэтии көрөннөр, оччотооҕу Сэбиэскэй Сойуус, онтон кэлин Россия, Саха сирин биллиилээх дьоно, учуонайдар, историктар, этнографтар, фольклористар, ботаниктар, музыковедтар, кино-, фотодокументалистар, кыраайы үөрэтээччилэр интэриэһиргээн, араас сылларга анаан кэлэн үөрэппит, чинчийбит уонна сурукка-бичиккэ киллэрбит, хаартыскаҕа түһэрбит, киинэҕэ устубут эбиттэр.
Бастакынан, Ньыыкан ойуун, оччолорго сурукка киирбитинэн Никон Поскачин, ааспыт үйэ 20-с сылларыгар ойууннуур кэмнэригэр кини кыырыыларын 1-гы Боотулуу нэһилиэгин 1-кы сүһүөхтээх трудовой оскуолатын учуутала, 20 саастаах эдэр киһи Андрей Александрович Попов сурукка тиһэн, сахалар былыргы итэҕэллэрин Россия наукатын киэҥ эйгэтигэр таһаарбыта. Бу сүдү суолталаах научнай үлэҕэ оччотооҕу Үөдүгэй улууһун Боотулуу, Оноҕоччут уонна Сургуулук нэһилиэктэрин уон ойууннарын отуттан тахса араас суол кыырыыларын суруйан, онтон кэлин тылбаастаан киллэрбитэ. Манна Ньыыкан ойуун үс кыырыыта, «Сылгы кэрэҕэ», «Дүҥүр алгыһа» уонна «Кэрэххэ кыырыы» киирбиттэр.
А.А. Попов 1902 c. сэтинньи 2 күнүгэр Бүлүү уокуругун Үгүлээт нэһилиэгэр баар Благовещенскай таҥаратын дьиэтин аҕабыытын Александр Попов дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Дьокуускайга 2-с сүһүөхтээх оскуоланы бүтэрэн баран Андрей Попов Боотулууга 1919 с. аһыллыбыт оскуолаҕа учууталынан ананан кэлэн, 1922–1925 сс. үлэлээбит. Бу үлэлиир кэмигэр этнографическай матырыйааллары хомуйуунан күүскэ дьарыктаммыт. Бэйэтэ суруйарынан, кыһынын учууталлыыр кэмигэр Боотулууга, онтон сайыҥҥы каникулун кэмигэр 5–6 көстөөх сиргэ баар дойдутугар Үгүлээккэ бара-кэлэ сылдьан, баай этнографическай матырыйаалы хомуйбут. Үгүлээт уонна Боотулуу икки ардыларынан эбэтэр чугастарынан сытар ыаллыы Оноҕоччут, Көтөрдөөх, Сургуулук, 1-кы Үөдүгэй, 1-кы Күүлэт, Ыйылас нэһилиэктэригэр олохтоох саха ойууннарын тылларыгар киллэрэн, кыырдаран, ону сурукка түһэрэн туох да сөҕүмэрдээх улахан үлэни оҥорбута. А.А. Попов бу сүдү научнай үлэтигэр саамай чугас көмөлөһөөччүлэринэн олохтоох дьон, олор истэригэр Боотулуу оскуолатыгар үөрэтэр оҕолоро буолбуттар. Ол курдук кини Захар уонна Евсей Николаевтары, Роман Поскачины, Лука Федотовы уонна Петр Догоровы ааттаталаабыт.
1925 с. Андрей Попову Саха АССР үөрэххэ наркомата Ленинградтааҕы судаарыстыбаннай университет этнографияҕа отделениетыгар салгыы үөрэттэрэ ыыппыт. Андрей Александрович өссө университекка үөрэнэр сылларыгар Петр Великэй аатынан РНА антропология уонна этнография Музейыгар (Кунсткамераҕа) үлэҕэ киирбитэ уонна олоҕун тиһэх сылларыгар диэри бу манна, Сибиир секторыгар, үлэлээбитэ. 1935 с. ССРС НА Квалификационнай хамыыһыйата А.А. Поповка этнография специальноһыгар историческай наука кандидатын учуонай степенин иҥэрбитэ, оттон 1947 с. ВАК Ленинградтааҕы университет этнографияҕа доценын учуонай званиетын биэрбитэ.
Улахан учуонай уһуна суох олоҕун устатыгар научнай интэриэһин Сибиир кыра омуктарын – долгааннар, нганасааннар устуоруйаларын, култуураларын уонна олохторун-дьаһахтарын үөрэтиигэ анаабыта. Элбэх фундаментальнай научнай үлэни бэчээттэппитэ, сорох улахан үлэлэрэ хомуллан, бэлэмнэнэн баран бэчээттэммэккэ хаалбыттара. Сэрии кэмигэр А.А. Попов баҕа өттүнэн блокадаламмыт Ленинградка хаалан, үөрэммит, үлэлээбит Музейыгар Сибиир секциятын салайан салгыы үлэлэппитэ. Андрей Александровиһы наукаҕа киллэрбит сүҥкэн үтүөтүн уонна Ленинград куорат көмүскэлигэр көрдөрбүт хорсун быһыытын учуоттаан сэбиэскэй бырабыыталыстыба «Бочуот знага» уордьанынан уонна «Ленинград оборуонатын иһин» мэтээлинэн наҕараадалаабыта. А.А. Попов үлэтин үгэнигэр сылдьан 1960 с. өлбүтэ.
А.А. Попов ааспыт үйэ 20—30-c cc. Бүлүү уокуругар хомуйбут бэрт элбэх фольклорнай, этнографическай матырыйааллара бэчээттэммэккэ хаалбыттарын, Антропология уонна этнография музейын (Кунсткамера) архыыбыттан саха учуонайдарыттан бастакынан булан, иҥэн-тоҥон үөрэтэн киэҥ эйгэҕэ таһаарбыт киһинэн ССРС НА СО Саха сиринээҕи салаатын Тыл, литература уонна устуоруйа институтун научнай үлэһитэ, биллиилээх фольклорист-учуонай Прокопий Елисеевич Ефремов буолар. П.Е. Ефремов 1933 с (https://sah.wikipedia.org/w/index.php?title=1933_%D1%81%D1%8B%D0%BB&action=edit&redlink=1). бэс ыйын 22 (https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%8D%D1%81_%D1%8B%D0%B9%D1%8B%D0%BD_22) күнүгэр эмиэ Бүлүү Үгүлээтигэр төрөөбүтэ, ол эбэтэр Андрей Александрович Попов биир дойдулааҕа буолар. Ону ааһан 1963–1992 сс. Тыл, литература уонна история институтугар олоҥхо салаатын младшай научнай үлэһитинэн, онтон научнай үлэһитинэн үлэлии сылдьан, эмиэ А.А. Попов курдук, долгаан омук фольклорун дириҥник дьаныһан туран үөрэппитэ. Институкка үлэлиир сылларыгар научнай эспэдииссийэлэр үлэлэригэр көхтөөхтүк кыттыбыта, Саха сирин хотугу улуустарын барытын кэриэтэ кэрийбитэ: Анаабыр (https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BD%D0%B0%D0%B0%D0%B1%D1%8B%D1%80_%D1%83%D0%BB%D1%83%D1%83%D2%BB%D0%B0), Өлөөн (https://sah.wikipedia.org/wiki/%D3%A8%D0%BB%D3%A9%D3%A9%D0%BD_%D1%83%D0%BB%D1%83%D1%83%D2%BB%D0%B0), Булуҥ (https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%83%D0%BB%D1%83%D2%A5_%D1%83%D0%BB%D1%83%D1%83%D2%BB%D0%B0) оройуоннарыгар, Бүлүү (https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D2%AF%D0%BB%D2%AF%D2%AF_(%D3%A9%D1%80%D2%AF%D1%81)) уонна Халыма (https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BC%D0%B0_(%D3%A9%D1%80%D2%AF%D1%81)) сүнньүлэригэр сытар оройуоннарга, ону таһынан Красноярскай кыраай (https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%BE%D1%8F%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%BA%D1%8B%D1%80%D0%B0%D0%B0%D0%B9)Таймыырдааҕы национальнай уокуругар (https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D1%8B%D1%8B%D1%80) сылдьыталаабыта. Таймыырга түөртэ сылдьыбыта. Ол түмүгэр «Дулгаан олоҥхото» диэн монографияны, «Дулгаан фольклора» кинигэҕэ киирбит матырыйаалы үксүн бэлэмнээн таһаартарбыта.
Бу Антропология уонна этнография музейын (Кунсткамера) архыыбыгар баар Бүлүү ойууннарын туһунан А.А. Попов үлэлэрин булан үөрэтэригэр Прокопий Елисеевич Никон Поскачин (Васильев) үс кыырыытын: «Сылгы кэрэҕин», «Дүҥүр алгыһын» уонна «Кэрэххэ кыырыытын» ордук иҥэн-тоҥон билсибитэ. С.Т. Боескоров суруйарынан, кэлин П.Е. Ефремов Боотулуга уоппускатыгар, эдьиийигэр А.Е. Ефремоваҕа сынньана таарыйа кэлэн, оҕонньорго Түүкээҥҥэ киирэн хонон-өрөөн тахсара (2014).
П.Е. Ефремов саха норуотугар оҥорбут биир сүҥкэннээх үтүөтүнэн 1965 с. Судаарыстыбаннай антирелигиознай издательство архыыбыгар (Москва) саха биллиилээх учуонайа Г.В. Ксенофонтов үгүс сыралаах үлэтин түмүгүн «Эллэйаданы» булбута буолар. 1977 с. бу сүдү суолталаах булумньуну – Г.В. Ксенофонтов (https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%81%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D1%84%D0%BE%D0%BD%D1%82%D0%BE%D0%B2_%D0%93%D0%B0%D0%B2%D1%80%D0%B8%D0%BB_%D0%92%D0%B0%D1%81%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87) көстүбүт үлэтин – Н.В. Емельяновы кытта бэлэмнээн, Москваҕа бэчээттэппитэ. Прокопий Елисеевич олоҕун тиһэх сылларыгар хоһуун эпоһын уонна хотугу сахалар олоҥхолорун (https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D0%BB%D0%BE%D2%A5%D1%85%D0%BE) чинчийбитэ. Хомойуох иһин, ол үлэлэрэ сиппэккэ хаалбыттара. Кини 1992 с (https://sah.wikipedia.org/wiki/1992_%D1%81%D1%8B%D0%BB). тохсунньу 20 (https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%BE%D1%85%D1%81%D1%83%D0%BD%D0%BD%D1%8C%D1%83_20) күнүгэр олохтон туораабыта.
Ньыыкан кырдьаҕас уустук эндирдээх олоҕун, кинини бастаан ойуун, онтон эмчит быһыытынан, сахатын дьонун араас ыарахан ыарыылартан, дьаҥтан-дьаһахтан быыһыырга туруоруммут сүдү сыалын-соругун, ону ситиһэргэ өркөн өйүнэн, талба талаанынан айан таһаарбыт араас эмтиир ньымаларын туһунан сиһилии маҥнайгы научнай киэптээх ыстатыйаны философия доктора, профессор Ксенофонт Дмитриевич Уткин суруйан турар (Саха ойууннара, 1993).
Бэйэтэ Ньурба Таркаайытыттан төрүттээх улахан бөлүһүөк учуонай тыыннааҕар Ньыыканы көрсүбэтэҕиттэн улаханнык кэмсинэрэ: «Биһигини бэйэбитин кытары айылҕаттан айдарыылаах эмчит, ойуун киһи тэҥҥэ сылдьыбытын наука, үөрэх өттүттэн сэҥээрбэтэхпит хомолтолоох. Өлбүтэ 15 сыл ааспытын эрэ кэннэ, саҥа өй-санаа ухханыгар олорсон, сүдү, улахан дьоннорбутун туоһулаһан, ыйыталаһан эрэбит…»
Саха биир бөдөҥ бөлүһүөк-учуонайа К.Д. Уткин Ньыыкаҥҥа анаммыт улахан ыстатыйатын маннык дириҥ ис хоһоонноох тылларынан түмүктээбит: «Никон Васильевич Васильев-Ньыыкан ойуун дьиҥнээх бэйэтин талаана ситэ-хото арыллыбакка хаалбыта. Ол эрэн киһи уонна олох сүдү, сүппэт тыллары өтө көрөн эт сүрэҕинэн ылыммыт буолан, киһи олоҕун уһатар соҕотох сокуонунан олорон ааспыта. Ойууннуур да кэмигэр, кэлин отоһут, эмчит да буолан баран, бар дьону дьаҥтан, ыарыыттан быыһыыр туһугар өйүн, сүрэҕин бүтүннүү анаабыта. Элбэх киһи абыраммыта. Олох кэрэ киэлитигэр иккиһин эргиллэр дьылҕа бэлэҕин билэр кыахтаммыттара. Ньыыкан курдук уос номоҕор олорон хаалбыт норуот бүтэй бөлүһүөктэрэ, өйдүүн-сүрэхтиин гуманист дьон кэлэр да кэмҥэ кэпсэлгэ сылдьыахтара».
Никон Алексеевич Васильев ойуун, эмчит быһыытынан төрөөбүт норуотугар оҥорбут сүдү суолталаах үтүөтүн туһунан биллиилээх археолог-историк, сахалыы былыргы итэҕэл, ойууннааһын тиэмэлэригэр элбэх научнай үлэлэрдээх биллиилээх учуонай, историческай наука доктора, профессор Розалия Иннокентьевна Бравина бэйэтин хас да үлэтигэр эмиэ ахтан, суруйан турар. Ол курдук «О шаманских текстах А.А. Попова» (2006), «Шаманы седого Вилюя» (2010) диэн ыстатыйаларыгар уонна быйыл тахсыбыт «Шаманы – избранники небес и духов» (2018) диэн кинигэтигэр Н.А. Васильевы-Ньыыкан Ойууну норуот номоҕор киирбит саха улуу ойууннарын ахсааныгар киллэрэр.
Н.А. Васильев-Ньыыкан кырдьаҕас айылҕаттан бэриллибит мындыр өйдөөх отоһут эмчит буоларын туһунан киниэхэ эмтэнэн үтүөрбүт дьон үгүстүк махтанан этэрин-суруйарын таһынан, ботаника, фитотерапия боппуруостарыгар анал үөрэхтээх специалистар эмиэ үрдүктүк сыаналаан бэйэлэрин научнай үлэлэригэр кытта суруйбуттара.
Саха сирин эмтээх отторун уһун кэмҥэ дириҥник чинчийэн үөрэппит, биллиилээх ботаник-учуонай, Саха университетын проректора Афанасий Акимович Макаров «Растительные лечебные средства Якутской народной медицины» (1974), «Лекарственные растения Якутии» (1980) диэн научнай монографияларыгар: «Здесь использованы многочисленные опросные сведения, собранные нами в 1962–1970 гг., с участием студентов-дипломников биологического отделения биолого-географического факультета Якутского университета, собираются сведения о ботанических средствах народной медицины якутов. Сбор сведений путем опроса местного населения показывает, что в настоящее время в результате коренного улучшения медицинского обслуживания, расширения аптечной сети в районах республики, население полностью забыло знахарство. Народных лекарей, наделенных ореолом искусного врачевателя, почти не осталось. Лишь кое-где сохранились отдельные старожилы, хорошо знающие народные средства и рекомендуемые рецепты (ныне здравствующий Н.А. Васильев из Вилюя, недавно скончавшийся Ф.П. Чашкин из Татты и др.)».
Ньыыкан Саха сирин үүнээйилэрин дьону эмтииригэр туһанар ньымаларын үрдүктүк сыаналаан туран, Афанасий Макаров сорохторун бэйэтин научнай үлэлэригэр киллэртээбитэ. Ол курдук А.А. Макаров «Растительные лечебные средства Якутской народной медицины» монографиятыгар тиит мас (лиственница даурская норуот медицинатыгар былыргыттан араас ыарыыларга туттулларын ыйан туран суруйар: «По сообщению народного врачевателя Н.А. Васильева, сухие, мелко раскрошенные кусочки ветки непрерывно развариваются в течение 2–3 суток, после чего жидкость упаривается. Оставшаяся после этого масса (порошок) используется при головных болях, болях в сердце, энцефалите и параличе, ревматизме, при болезнях почек и печени, а также при раке желудка».
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70539763) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Чабыргах (чабаргах) – Үө. Хал. сыарҕа атаҕын быата буолар, сэбэһэ (волосяная скрепа оглобли с копытом). (Диалектологический словарь якутского языка. – М.: Наука, 1976. – 295 с.)