Ислам модернизациясы. 1 Б?лiм
Нарша Булгакбаев
?азiргi исламда м?сылмандарды? ?азiргi ?мiрiнде ертедегi исламны? институттары мен нормаларын ?алпына келтiрудi ма?сат етудi жариялаймын. Исламды ?зiнi? «ал?аш?ы тазалы?ына» ?айтаруды ж?не оны кейiнгi ?о?ыстардан тазартуды ?сынамын. Ілiмдердi? идеологиялы? бастауларын тек ??ран мен С?ннеттен iздеу керек. Таухид (монотеизм) ?а?идаларынан ауыт?у, п?т?а табыну ж?не ?улиелердi? ?абiрлерiне табыну ж?не т. б. ?асиеттi жерлерге, оны? iшiнде Пай?амбарды? ?абiрiн зиярат етудегi ?рескел б?зушылы?тар?а, сондай-а? к?мекке ша?ыру?а (исти??с?) тыйым саламын. Тiрi ж?рiп Бiреуден шапа?ат с?рау. Немесе Алладан бас?а к?п уа?ыт пен назар аудару ширк (серiк ?осу) болып есептеледi.
Нарша Булгакбаев
Ислам модернизациясы. 1 Б?лiм
Модернизм
?азiргi ислам?а т?н белгiлердi? бiрi – модернизм. Исламны? ?рт?рлi салаларында ?рт?рлi архаикалы? элементтерден, шектен тыс шектеулер мен ?ажетсiз тыйымдардан «тазарту» ?ажет. Исламны? эволюциясын оны? реформалары ар?ылы, ??ран мен С?ннеттi, шари?ат пен фи?? н?с?ауларын ?айта ?арауды жа?таймын. ?ылыми жетiстiктер Алла та?ала хикметiнi? к?рiнiсi болып табылады ж?не ??ранны? а?и?атын растайды.
?азiргi исламда м?сылмандарды? ?азiргi ?мiрiнде ертедегi исламны? институттары мен нормаларын ?алпына келтiрудi ма?сат етудi жариялаймын. Исламды ?зiнi? «ал?аш?ы тазалы?ына» ?айтаруды ж?не оны кейiнгi ?о?ыстардан тазартуды ?сынамын. Ілiмдердi? идеологиялы? бастауларын тек ??ран мен С?ннеттен iздеу керек. Таухид (монотеизм) ?а?идаларынан ауыт?у, п?т?а табыну ж?не ?улиелердi? ?абiрлерiне табыну ж?не т.б. ?асиеттi жерлерге, оны? iшiнде Пай?амбарды? ?абiрiн зиярат етудегi ?рескел б?зушылы?тар?а, сондай-а? к?мекке ша?ыру?а (исти??с?) тыйым салу ?ажет. Тiрi ж?рiп ?лгеннен шапа?ат с?рау. Немесе Алладан бас?а?а к?п уа?ыт пен назар аудару ширк (серiк ?осу) болып есептеледi.
Ислам негiздерi
Ислам арабша – «мойынс?ну», «?зiн [Бiр] ??дай?а ба?ындыру» деген ма?ынаны бiлдiредi, монотеистiк е? жас Ибра?имдiк дiн. ?станушыларды? саны шамамен 2 млрд адамды ??райды, д?ние ж?зiндегi 125 елде тара?ан. Меккедегi ?л-Харам мешiтiндегi ?а?ба, Сауд Арабиясы, е? ?асиеттi ислам орны. Ислам 7 ?асырда пайда болды.
Исламны? негiзiн салушы М?хаммед пай?амбар (570-632). ?асиеттi кiтап – ??ран. Ислам iлiмi мен ???ы?ыны? екiншi ма?ызды ?айнар к?зi – М?хаммед пай?амбарды? с?здерi мен iстерi туралы д?ст?рлер (хадис) жиынты?ы болып табылатын с?ннет.
Исламны? бес тiрегi – шахадат (сенiм мен ку?лiк), намаз, ораза, зекет ж?не ?ажылы?. ?лемнi? 28 елiнде ислам мемлекеттiк немесе ресми дiн болып табылады.
М?сылмандарды? басым б?лiгi (85-90%) суннит, ?ал?андары шииттер мен ибадиттер. Ба?ыттар да мазхабтар?а б?лiнедi. Ислам 7 ?асырды? басында Батыс Арабияда, п?т?а табынушылы? билеген Меккеде пайда болды. ?р тайпаны? ?з ??дайлары болды, оларды? п?ттары Меккеде болды. Б?л кезе? патриархалды?-тайпалы? ж?йенi? бiртiндеп жойылып, тапты? ?о?амны? пайда болуымен сипатталады. Христианды? ж?не иудаизммен бiрге ол релятивистiк (??дайдан ашыл?ан) д?ст?р деп аталатын «Ибрахимдiк дiндерге» жатады. Авраамды? дiндердi? тамыры Таяу Шы?ыс монотеизмiнi? е? к?не формаларында жатыр, соны? н?тижесiнде оларда орта? тарихи-мифологиялы? м?ра ж?не д?ниенi? т?бегейлi бiрт?тас бейнесi бар. Ислам доктринасыны? ?алыптасуыны? бастап?ы кезе?iнде христианды? пен иудаизмнi? ы?палы бiршама асыра сiлтедi. Христиан ж?не еврей теологиясыны? тiкелей ы?палын 7-8 ?асырлар то?ысында, ислам теологиясыны? проблемалы? саласыны? ?алыптасу процесi ж?рiп жат?ан кезде бай?ау?а болады ж?не м?сылман теологтары ?здерiнi? христиандары арасында туында?ан с?ра?тар?а жауап беруге м?жб?р болды ж?не еврейлерге де. Ислам дамуыны? ал?аш?ы кезе?дерiнен бастап М?хаммед пай?амбарды? уа?ыздарында айтыл?ан Ибра?имдiк монотеизмнi? бастап?ы бiрлiгiн т?сiнуге болады. Оны? уа?ыздарыны? негiзгi идеясы монотеизм (таухид) а?и?атын я?удилер, христиандар ж?не к?п??дайшылдар енгiзген б?рмалаулардан тазарту болды. Ерте ж?не классикалы? исламда дiн мен ???ы?ты б?летiн на?ты сызы? еш?ашан бол?ан емес, соны? н?тижесiнде саяси ж?не ???ы?ты? м?селелерге ?ара?анда теориялы? ж?не теологиялы? м?селелерге аз к??iл б?лiндi. Араб т?бегiндегi исламны? тiкелей iзашары – арабтарды? автохтонды? монотеизмi (ханифия), оны? тамыры Ибра?им (Авраам) пай?амбардан басталады. ?азiргi т?жырымдама?а с?йкес, ислам?а дейiнгi Арабияда салыстырмалы т?рде т?уелсiз екi араб монотеистiк д?ст?рi бол?ан болуы м?мкiн: Йемен мен Ямамада «рахманизм» ж?не Араб т?бегiнi? солт?стiк-батысында ж?не батысында тары/дин Ибрахим. VII ?асырды? басында б?л екi д?ст?р де ?осылып, н?тижесiнде ?алымдар «арабтарды? пай?амбарлы? ?оз?алысы» деп ата?ан к?рiнедi. Солт?стiк Ыбырайымды? д?ст?рден бiршама кейiнiрек пайда бол?ан Рахманды? д?ст?р 7 ?асырда кем дегенде екi монотеистiк «пай?амбарларды» тудырды – Йемендегi ?л-Асуад ж?не Ямамада?ы Мусайлима. М?хаммед д?уiрiнде Арабияда барлы?ы кем дегенде бес араб пай?амбары белсендi болды. М?хаммедтi? ?арсыластары оны? бас?а «пай?амбарлар» мен ?андай да бiр ?асиеттi м?нге ие а?ындар (шаир) арасында айтарлы?тай айырмашылы?ты к?рмедi. Алайда идеологиялы? ж?не саяси т?р?ыдан ал?анда М?хаммед ерекше т?л?а болды, б?л исламны? табыс?а жетуiнi? ма?ызды себептерiнi? бiрiне айналды. М?хаммед белсендi меккелiк ханифтердi? бiрi болды. Ол Меккеде д?ниеге келген, ??райш тайпасынан шы??ан, ?ойшы, керуен саудасымен айналыс?ан. 610 жылы 40 жасында ?зiн бiр Алланы? елшiсi (расулы) ж?не пай?амбары (н?биi) деп жариялап, Меккеде ислам деп ата?ан жа?а монотеистiк дiндi уа?ыздай бастады. М?хаммед уа?ыздарында бiр Алла?а иман келтiруге ша?ырды, м?мiндердi? бауырласты?ы мен ?арапайым моральды? нормаларды ?стану туралы айтты. Алайда М?хаммедтi? идеялары о?ан д?шпанды? таныт?ан меккелiк а?с?йектер арасында ке? ?олдау таппады. 622 жылы М?хаммед бiрнеше iзбасарларымен бiрге м?шрiктердi? ?удалауынан Меккеден М?дина?а ?ашады. М?хаммед М?динада ?аланы? араб хал?ын ?з айналасына жинап, ал?аш?ы м?сылман ?ауымын (?мбет) ??рды. Сегiз жыл бойы М?диналы? м?сылмандар мен Меккелiк м?шрiктердi? арасында ай?ын дiни ре?ктерге ие кескiлескен к?рес (?азауат) болды. Адамдар арасында?ы ?сiм?орлы? пен те?сiздiктi айыпта?ан М?хаммедтi? iлiмi исламны? танымал болып, тез таралуына ы?пал еттi. 630 жылы м?сылмандар Меккенi жаулап ал?аннан кейiн ислам жалпыараб дiнiне айналды, ал Мекке исламны? орталы?ына айналды. Айма?ты? тез исламдануына 5 – 7 ?асырларды? басына ?арай ежелгi Набатей, Химяр, Саба, Пальмира мемлекеттерiнi?, Лахмидтер, Гасанидтер ж?не Киндиттер патшалы?тарыны? ыдырауы ы?пал еттi. М?хаммед ?айтыс бол?аннан кейiн теократиялы? мемлекет – Халифат ??рылды. Зайырлы ж?не рухани билiктi? толы?ты?ы халифтердi? ?олында шо?ырлан?ан. Ал?аш?ы халифалар ?бу Б?кiр, Омар, Осман ж?не ?ли болды. Олардан кейiн халифатты Омейяд (661–750) ж?не Аббасидтер (750–1258) ?улеттерi биледi. 7-8 ?асырларда?ы ал?аш?ы ислам мемлекетiнi? ж?ргiзген жаулап алу со?ыстары Батыс ж?не Орталы? Азия елдерiнде, Солт?стiк Африкада, ?ндiстанны? бiр б?лiгiнде ж?не Закавказьеде исламны? таралуына ?келдi. Ислам Т?ркия ар?ылы Бал?ан т?бегiне де енiп кеттi. Ислам теологиясы т?р?ысынан е? ал?аш?ы м?сылмандар
Адам мен Хауа (Хауа ана) болды. Ислам пай?амбарлары: Н?х, Ибра?им, Д?уiт, М?са, Иса ж?не т.б. Сонды?тан м?сылмандар М?хаммед пай?амбарды исламны? негiзiн салушы емес, тек а?и?ат сенiмдi ?алпына келтiрген со??ы пай?амбар («Пай?амбарлар м?рi») деп санайды. М?сылмандар я?удилер мен христиандарды «Кiтап Иелерi» деп атайды. Пай?амбарлар, д?ние мен адамны? жаратылуы, жа?анды? топан су, т.б. жайында?ы iнжiлдiк хикаялар аздап ?згертiлген к?йде ??ранда к?рiнiс тап?ан.
Исламны? жетi парызы
М?сылман культiнi? негiзi М?хаммед пай?амбарды? ?мiрiнде ?алыптас?ан бес негiзгi дiни парыз (аркан ад-дин) болып табылады: иман келтiру (шахадат), намаз (солят), Рамазан айында ораза ?стау (саум), зекет (зекет – табысты? 2,5% м?лшерiнде) ж?не Меккеге ?ажылы? (хадж). Кейбiр теологтар «исламны? бес тiрегiне» та?ы бiр парыз ?осады – жи?ад (арабша «жiгер», «сенiм ?шiн к?рес»). Исламды тарату жолында?ы ??лшыныс пен ?ажырлы ?ызметпен к?рiнедi. 9 ?асырда ислам догматикасында жи?адты? бес т?рi туралы т?сiнiк орны?ты: рухани жи?ад (Алла жолында?ы iшкi ?зiн-?зi жетiлдiру), ?ылыш жи?ады (сенбейтiндерге ?арсы ?арулы к?рес), ж?рек жи?ады (н?псiлерiмен к?ресу), тiлмен жи?ад (ма??лдан?анды ?мiр ету ж?не айыптыдан тыю), ?ол жи?ады (?ылмыскерлерге т?ртiптiк шаралар). ?азiргi уа?ытта жи?адты? ?арулы т?рiн м?сылмандарды? террористiк ж?не экстремистiк топтары ?здерiнi? iс-?рекеттерiн идеологиялы? негiздеу ретiнде пайдаланады.
Иманды мойындау (ша?ада) – бiрiншi парыз
Алла?а сену ж?не М?хаммедтi? пай?амбарлы? мiндетiн мойындау (ку?герлiк ж?не сенiм). Шахаданы? ?асиеттi формуласын айту, («Алладан бас?а т??iр жо? ж?не М?хаммед Алла?ты? Елшiсi екенiне ку?лiк етемiн») т?сiнумен ?атар ж?руi керек. Оны? м?нi мен оны? а?и?атына шынайы сенiм болу керек. М?сылман болу ?шiн ж?ректегi иманмен Шахада формуласын дауыстап айту жеткiлiктi. Ша?аданы бала туыл?анда ж?не ?айтыс бол?ан?а дейiн, к?нделiктi парыз намазында ж?не оны? сыртында о?у керек.
Намаз – екiншi парыз
Намаз белгiлi бiр уа?ытта о?ылады, белгiленген р?сiм бойынша о?ылады. Парыз намазы к?нiне бес уа?ыт: та? (фаджр), к?ндiз (зухр), т?стен кейiн ('аср), кешке (ма?риб) ж?не т?нде ('иша) о?ылады. М?сылман намаз о?удан б?рын сумен (д?ретпен) немесе таза топыра?пен (т?й?мм?м) д?рет алуы керек. Намаз жабы? киiммен, Меккеге (??была?а) ?арап о?ылады. М?сылмандар ?р ж?ма к?нi бас мешiттерге барып, арнайы жама?атпен бесiн намазын (ж?ма намазын) о?иды. Ж?ма ?ибадат ?детте моральды?, ?леуметтiк немесе саяси мазм?нда?ы уа?ызбен бiрге ж?редi. Ислам дiнiнде парыз намаздардан бас?а уа?ытта, жаназаларда, ?мiрдегi ?иынды?тарда, д?рет ал?аннан кейiн ж?не мешiтке кiрер алдында о?ылатын бiрнеше н?пiл намаздар бар. Исламда?ы дiни ?мiрдi? орталы?ы – мешiт. Ислам дiнi пайда бол?ан ал?аш?ы ?асырларда мешiт ?ибадат ?йi, дiни мектеп, ?она? ?й, билiк органдары б?лiмi функцияларын бiрiктiрiп, м?сылман ?ауымыны? м?дени ж?не ?о?амды?-саяси ?мiрiнi? орталы?ы ?ызметiн ат?арды. Халы? алдында с?з с?йлеу ж?не шари?ат сотыны? м?жiлiс залы. Мешiт бiрте-бiрте ?зiнi? зайырлы (саяси ж?не ???ы?ты?) функцияларын жо?алтты. М?сылманды? д?ст?рде мешiт ?имаратын ба?ыштау р?сiмi жо?, бiра? оны? ке?iстiгiнi? киелi сипаты дiнге сенушiлердi? мешiтке барар алдында тазару р?сiмiмен ерекше атап ?тiледi.
Ораза – ?шiншi парыз
М?сылман к?нтiзбесi бойынша 9-шы Рамазан айында?ы ораза кезiнде ораза ?ста?ан м?сылмандар та? ат?аннан к?н бат?ан?а дейiн кез келген тама?, сусын, шылым шегу ж?не бас?а да н?псi л?ззаттарынан, соны? iшiнде неке жа?ынды?ынан бас тартуы керек. Ораза ?ста?андар?а та? ат?ан?а дейiн бiрнеше минут (сухур) ж?не к?н бат?аннан кейiн (ифтар) бiрден тама?тан?ан ж?н. К?мелетке толма?андар, нау?астар, ?арттар, ж?ктi ж?не бала емiзетiн ?йелдер, саяхатшылар ж?не бас?а санатта?ы м?сылмандар ораза ?стаудан босатылады. Айды? ?асиеттi болуы Рамазан айыны? 27-шi т?нiнде (?адiр т?нi) М?хаммед пай?амбар?а ??ранны? т?суiнi? басталуына байланысты. Оразаны? ма?саты – м?сылманны? рухани негiздерiн ояту?а ж?не физикалы? ?зiн-?зi ?стау ?абiлетiне ы?пал ету. Рамазан айында жалпы?а бiрдей парыз оразадан бас?а Исламда ?р т?рлi жеке оразалар бар – ант берген (назр), к?н?ларды ?теу ?шiн (каффара) немесе та?уалы?тан.
Зекет – т?ртiншi парыз
Парыз сада?а (зекет) жыл сайын кедейлерге, м??таждар?а, ?арыздарлар?а, жолаушылар?а ж?не бас?а да м??таж адамдар?а т?ленедi. Салы? м?лшерлемелерi шари?атта ?зiрленген ж?не ?ажеттi м?лшерге (нисап) ие бол?андар ?шiн жылды? табысты? 1?40 б?лiгiн ??райды. Зекет жеке ?ажеттiлiктерге немесе егiншiлiкке арналма?ан кез келген м?лiк пен ауыл шаруашылы?ыны? жемiстерiнен алынады. Жыл сайын Ораза айт мерекесiне дейiн ?рбiр м?сылман пiтiр сада?асын т?леуге мiндеттi. Ислам дiнi парыз сада?амен ?атар ерiктi сада?а берудi де насихаттайды.
Сада?а – ?осымша парыз
Исламда?ы сада?а м?сылманны? Алланы? разылы?ын алу ниетiмен мiндеттi т?рде, шамасы жеткенше м??таж жандар?а беретiн ма?ызды ?осымша сада?а. Ке?iрек ма?ынада сада?а – Алла? разылы?ы ?шiн шын ы?ыласпен жасал?ан кез келген жа?сылы? (тек материалды? емес). Сада?а с?зiнi? т?бiрi «ыхлас» (сыд?) с?зiмен бiр, ал зекет, б?лкiм, т?ленетiн мал-м?лiктi к?бейтумен (язку) немесе тазартумен (зеки) байланысты болуы м?мкiн. Батыс ислам ?алымдары сада?аны «?дiлдiк» деген бастап?ы ма?ынасында сада?а беру сезiмiн дамытатын ж?не апокрифтiк ж?не раввин ?дебиетiнде осы ма?ынада жиi ?олданылатын сада?амен байланыстырады. Сада?а т?леу ислам дiнiнi? ма?ызды б?лiгi болып табылады ж?не ол бас?аларын ынталандырылады. Оны? ма?ынасы – байлар мен кедейлер арасында?ы ?леуметтiк те?сiздiк м?селесiн iшiнара шешу ж?не адамдар арасында туысты?, шынайы ?арым-?атынас орнату. ??ран К?рiмде зекеттi? жасырын бергенi ашы?тан жа?сыра?. Сонымен бiрге, к?пшiлiктi? берген зекетiне тыйым салынбайды, ?йткенi ол бас?а адамдар тарапынан да осындай ?адамдар?а ы?пал етуi м?мкiн. Адамны? ?зi м??таж бол?ан кезде беретiн зекет – б?л туралы Алла? Та?ала: «Олар ?здерi м??таж болса да, оларды ?зiнен арты? к?редi. Ал ?з сара?ды?ынан са?тан?андар табыс?а жетедi» (59:9). Сонды?тан сада?аны ?азiргi заман?а сай парыз де?гейiне к?теру ешкiмге зиянын тигiзбес. Та?уа кедейге жасал?ан сада?а, з?лым кедейге берген сада?адан, егер олар бiрдей м??таж болса, тек з?лымдар?а жасал?ан сада?а оны (Алла??а) жа?ындатып, оны? ж?регiн жаулауы ы?тимал (дiнге келуi). Адам кедейге беруге талпын?ан зекет, бiра? кейiн ол м??таж емес бас?а бiреудi? ?олына т?ссе, оны? сауабы ?лi де толы? м?лшерiне жетедi. Сахих хадисте бiр адам байды?, ?ры мен зина?орды? ?олына т?скен зекеттi? сауабын ал?аны айтылады. Сада?а – е? жа?сы ж?не е? таза амалдарды? бiрi.
?айтыс бол?ан м?сылман ?шiн сада?а беру д?ниелiк ?мiрiне ?айта оралуды ?алайды: «Раббым! Ма?ан аз ?ана уа?ыт бер, сонда мен сада?а берiп, та?уалардан болайын».
Адам ?аншалы?ты к?п сада?а берсе, со??рлым оны? м?лкi берекелi болады. Хадисте Пай?амбарымызды?: «Сада?а мал-м?лiктi азайтпайды» дегенi айтылады. Ал ??дси хадисте: «Ей, Адам баласы! Оны ж?мса?ыз, олар сiзге ж?мсайды!» К??iлге разылы?пен берiлген сада?а иманны? белгiсi, ал ы?ылассыз сада?а екiж?здiлiктi? белгiсi. Алла Та?ала м?нафы?тар туралы: «…ж?не ы?ылассыз сада?а берi?дер» деген. Хадистердi? бiрiнде Алла Елшiсiнi? (о?ан Алланы? игiлiгi мен с?лемi болсын) былай дегенi айтылады: «Адам денесiндегi ?рбiр буын, к?н сайын сада?а беруi керек. Екi адамны? арасында?ы дауды ?дiл шешу – сада?а. Адамды мiнген жануар?а отыр?ызу?а к?мектесу немесе о?ан ж?к арту – сада?а. Намаз о?у ?шiн мешiтке барар жолда?ы ?рбiр ?адам – сада?а. Жолдан ?тiп бара жат?андар?а ?олайсызды? тудыратын н?рсенi алып тастау да сада?а болып табылады» (Б?хари, Сулх, 11; Муслим, Зекет, 56). ?здерi?iз бiлетiндей, адам ?мiрiндегi е? ма?ызды н?рсе денсаулы?. Буындарымыз бен с?йектерiмiз, я?ни ?а??амыз бiр мезгiлде ?мiрiмiздi? ж?не денсаулы?ымызды? негiзi болып табылады. Сонды?тан ?р буын?а к?нде сада?а беруiмiз за?дылы?. ?йткенi, шын м?нiнде, ?рбiр жа?а к?н жа?а ?мiрдi? басталуын бiлдiредi. Осы ж?не бас?а да осы?ан ??сас хадистерге с?йене отырып, денемiздегi ?рбiр буын ?шiн сада?а бар деп айта аламыз. ?рбiр адам а?засында 360 буын бар. Сонды?тан оларды? ?р?айсысына к?нде сада?а беру керек. Бiр ?ара?анда, б?л ?те ?лкен ж?не ауыр парыз болып к?рiнуi м?мкiн. Алайда осы ж?не осы?ан ??сас хадистерде келтiрiлген т?сiндiрмелер оны? м?лде ?иын еместiгiн к?рсетедi. Мысалы, ?рбiр т?сбих («Субханналла?» с?здерi), тахмид («?лхамдулилла?» с?здерi) немесе тахлил («Л? ил??? иллалла?» с?здерi) айтыл?аны сада?а болып табылады. Сада?а – сондай-а? ма??лдан?ан iстердi орындау?а ынталандыру ж?не айыпты н?рселерден тыю (Муслим, Зекет, 54). Сада?а тек зiкiр с?здерiн айтудан т?рмайды. Адамдарды жа?сылы? пен iзгiлiккке н?с?ау, оларды барлы? жаман ж?не жа?ымсыз н?рселерден ескерту де сада?а болып табылады. К?рiп отыр?анымыздай, сада?а таратуды?, я?ни Алла Та?ала?а ш?кiршiлiк етудi? к?птеген жолдары бар. Мiне, бiз осы жолдарды? кейбiрiн ?ана атап ?ттiк. Жо?арыда?ы хадисте, сондай-а? о?ан ??сас хадистерден к?рiп отыр?анымыздай, «садака» терминi ?те ке? ма?ына?а ие ж?не Алла? Та?аланы? разылы?ына жетуге себеп болатын кез келген игi iстер мен жа?сы с?здердi ?амтиды. М?селен, бас?а бiр хадисте мына амалдар да сада?а ?атарына кiредi: отбасы?ды к?нк?рiспен ?амтамасыз ету; ?она?тарды ?абылдау; ?йелiмен ж?птасу; жемiсiн бас?а адамдар, сондай-а? жануарлар пайдалана алатын жемiс а?аштарын отыр?ызу; м?сылман бауырына с?лем беру; бас?алармен ?арым-?атынаста мейiрiмдiлiк пен iзеттiлiк (Муснад, V, 154, 167, 178; Бухари, Мазалим, 24; Тирмизи, Бирр, 36; ?бу Д?уiт, Татауву, 12). «Су отты с?ндiргендей сада?а к?н?ларды ?шiредi» (Тирмизи) Б?л сада?аны? басты арты?шылы?тарыны? бiрi. Сада?а ар?ылы к?н?ларды? кешiрiлуi хадистерде жиi айтылады. ?алымдар б?л жерде кiшiгiрiм??? к?н?лар туралы айтып отырмыз деп т?сiндiредi. ?лкен к?н?лар т?убемен ?ана кешiрiледi. ?са? к?н?лар – к?зге к?рiнбейтiн iстер. Сонды?тан к?ндi кiшiгiрiм к?н?ларсыз ая?тау ?шiн ?р т?рлi формада к?нi бойы сада?а беру жа?сы т?жiрибе. «Сада?аларды? е? жа?сысы – Рамазан айында берiлген сада?а». (ат-Тирмизи) Б?л хадис Рамазан айында зекеттi? ?адiрiнi? арта т?сетiнiн к?рсетедi. Рамазан айында ?немi сада?а беру ?р адамны? ?детiне айналуы керек. Б?л айда адам бас?а айлар?а ?ара?анда ?лде?айда к?п алады. Рамазаннан б?лек, зул-хижжа айыны? ал?аш?ы 10 к?нi де сада?а ?шiн жа?сы уа?ыт болып саналады ж?не ?алымдарды? пiкiрiнше, Рамазан?а ?ара?анда жа?сыра?. «Сада?а мал-м?лiктi кемiтпейдi». Б?л хадистi о?ы?аннан кейiн сiз б?л шынды??а ?айшы келедi деп ойлауы?ыз м?мкiн, бiра? ?алымдар б?л абсолюттi а?и?ат ж?не шынайы т?рде байлы? сан жа?ынан да, сапа жа?ынан да еш?ашан азаймайды дейдi. Бiз ж?мса?ан а?ша бiзге ?рт?рлi формада ?айтарылады. Демек, сада?а бiздi мал-м?лiктi жо?алтудан са?тайды. «(Алла?ты?) ??лдары к?н сайын та?ерте? т?р?анда екi перiште т?седi.
Соларды? бiрi: «Уа, Алла, сада?а берушiге жа?сылы? бер!» дейдi. Ал екiншiсi: «Уа, Алла, сада?адан тыйыл?анды жой!» дейдi. Сада?аны? та?ы бiр пайдасы – перiштелердi? д??асы. Оны? пайдасы зор, ?йткенi перiштелер к?н?сiз жаратылыстар ж?не Алла?ты? оларды? д??асын ?абыл етпеуiне еш себеп жо?. Сонды?тан сада?а бiзге екi есе пайда бередi. «Сада?а беруге асы?ы?ыздар! Расында, ?иынды? оны же?е алмайды». Б?л хадисте сада?аны? сауабы туралы айтылып ?ана ?оймай, оны? ?ал?ан болатыны, адамды ?иыншылы?тардан са?тайтыны айтыл?ан. ??ран К?рiмнi? «Темiр» с?ресiнде: «Алла?а ж?не Оны? Елшiсiне иман келтiрi?дер ж?не Оны? сендерге берген ны?метiнен ж?мса?дар. Сендерден иман келтiрiп, ж?мса?андар ?шiн ?лкен сауап бар» (57:7). Алла Та?аланы? ?асиеттi кiтабы ??ранда м?сылмандар?а: «Сендерге берген мал-м?лкiмiзден ж?мса?дар» (63:10) деп ша?ырады. Алла Та?ала: «Сада?а берсе?iз, б?л керемет. Ал егер кедейлерге сада?а берiп, оны жасырса?дар, б?л сендер ?шiн одан да жа?сы» (2:271). ?асиеттi ??ран Кiтабыны? «Сиыр» с?ресiнде Алла Та?ала: «Ал?ан ны?меттерi?нен ж?не жер бетiнде сендер ?шiн ?сiрген н?рселерден сада?а берi?дер ж?не сада?а ретiнде жаманды?ты беруге ?мтылма?дар. …» (2:267). Бас?а хадистерде де осы та?ырып?а сiлтемелердi табу?а болады: Муслим жеткiзген хадисте М?хаммед пай?амбар: «Алла Та?ала жа?сылы?тан бас?а ешн?рсенi ?абылдамайды!» деген. «Сиыр» с?ресiнде Алла Та?ала: «Мал-м?лкiн Алла жолында ж?мса?андар ж?не сада?аларын ?орлаумен бiрге жасама?андар ?шiн Раббыларыны? алдында сауап бар. Олар ?ор?ынышты бiлмейдi ж?не ?ай?ырмайды» («Ба?ара» с?ресi, 262-аят).
?ажылы? – бесiншi парыз
Меккеге ?ажылы?, егер физикалы? ж?не материалды? м?мкiндiк болса, ?мiрiнде кемiнде бiр рет жасалады. ?ажылы? зул-хижжа айыны? 12-шi айыны? 7-10 к?ндерi аралы?ында болады. Ол Харам мешiтiне, ?с-Сафа мен ?л-Маруа т?белерiне ж?не Меккенi? бас?а да киелi жерлерiне бару, сондай-а? ?рт?рлi тазарту р?сiмдерiн орындаудан т?рады. ?сынылатын, бiра? мiндеттi емес iс-шаралар?а М?динада?ы М?хаммед пай?амбарды? ?абiрiн зиярат ету кiредi. ?ажылы? парызын ?тегендер ?ажы деген ??рметтi ата??а ие болып, м?сылман ?о?амында ерекшеленедi, алайда ?абыл бол?ан ?ажылы? – ата? ?шiн емес, ерекшелену мен ма?тану ?шiн емес, ?з а?ыретi? ?шiн бар?ан ?ажылы?. ?жымды? ?ажылы?пен бiрге жылды? кез келген уа?ытында орындалатын умра деп аталатын жеке ?ажылы? бар.
Сенiм iлiмi
Исламда шiркеу сия?ты институт жо?, христианды?та?ыдай догма да жо?. Ислам iлiмiнi? негiзгi ережелерi ??ран К?рiмде ж?не М?хаммед пай?амбарды? с?ннетiнде баяндал?ан. М?сылманды? к?з?арас бойынша олар Аянны? ?рт?рлi т?рлерiн бiлдiредi ??дайдан келетiн («??дай айт?ан») ж?не Пай?амбарды? ?зiне тиесiлi («??дайды? рухымен жазыл?ан»). Суннизмде бiр ??дай?а, перiштелерге, Жазбалар?а, пай?амбарлар?а, ?иямет к?нiне ж?не та?дыр?а сену ?а?идаларынан т?ратын канонды? сенiм iлiмнi? бiр т?рi дамыды. ??ранда?ы ?лемнi? суретi теоцентристiк ж?не белгiлi бiр ма?ынада антропоцентристiк. Ислам антропологиясы христиан антропологиясынан айырмашылы?ы, «бастап?ы к?н??а» аса м?н бермейдi, ??дай Адам мен Хауа ананы? к?н?сiн кешiрдi, б?л Иса М?сiхтi? ?зiн-?зi ??рбан ету ?ажеттiлiгiн жояды. Алла барлы? н?рсенi? жал?ыз ж?не ??дiреттi Жаратушысы, оны? на?ты бейнесi жо? ж?не Исламда?ы жал?ыз ??лшылы? нысаны болып табылады. ??дай б?рiн бiлушi ж?не барлы? жерде бар, ?лемнi? абсолюттi билеушiсi. Аса ?ам?ор ж?не ерекше Мейiрiмдi Раббысы ?немi жаратыл?андарына ризы? берiп, олар?а ?немi ?ам?орлы? жасап отырады, ал б?лiкшiлермен (имансыздар, к?н??арлар) ?те к?штi ж?не ?атал. ?р н?рсе Оны? абсолюттi бiрлiгiне, хикметiне ж?не кемелдiгiне ку?. Ислам ?ата? монотеизмдi (таухид) талап етедi. Алланы? бiрегейлiгiне сену ж?не о?ан бой?сыну – иманны? негiзi. ?згеге ??лшылы? ету (ширк) е? ?лкен к?н?. Ислам иудаизм мен христианды??а ?ара?анда унитарлы? принциптi ж?зеге асыруда?ы ?ата?ды? пен ж?йелiлiктi талап етедi. Ислам ?шбiрлiк ж?не Инкарнация сия?ты христианды? догмалардан толы?тай бас тартады, оларда шынайы монотеизмнен ауыт?уды к?редi. П?т?а табынушылы?тан ?ор?ып, Ислам дiнi тек ??дайды ?ана емес, адамдар мен жануарларды да бейнелеуге тыйым салады.
Перiштелер (малайка) – Алланы? ?алауын с?зсiз орындайтын н?рдан жаратыл?ан жаратылыстар. Е? танымал перiштелер: Ж?бiрейiл пай?амбарлар?а ила?и аянды к?зетiп, жеткiзедi; Микаил барлы? жаратылыстарды? та?амына ?ам?орлы? жасайды; Исрафил ?иямет к?нiнi? келетiнiн ж?не ?лгеннен кейiн ?айта тiрiлуiн хабарлайды; ал ?лiм перiштесi Азраил ?лгендердi? жанын алып кетедi. Ж?ннатты Ридуан перiште, ал тоза?ты М?лiк перiште бас?арады. ?рбiр адам?а ?ам?оршы перiштелер ж?не оны? барлы? ?рекеттерiн ?иямет к?нi алатын кiтап?а жазатын екi перiште та?айындалады. Рухтар ?лемi перiштелерден бас?а жындар ?лемiнен т?рады, оларды? негiзгiсi ??ла?ан жын Ібiлiс (Шайтан атанды). Ібiлiс Алла жарат?ан Адам?а с?жде етуден бас тартты, б?л ?шiн Алла оны ?ар?ады, бiра? о?ан ?иямет к?нiне дейiн адамдарды аз?ыру ??дiретiн берiлдi.
Ислам?а дейiнгi ?асиеттi жазбалар, Пай?амбарлар?а т?сiрiлген ??дайды? аяны ?детте Жазба т?рiнде болады. Ислам М?са пай?амбар?а т?сiрiлген Т?уратты ?асиеттi Жазба деп таниды; Забур – Д?уiтке; Инжил – Иса?а; Сухуф бiрнеше пай?амбарлар?а т?сiрiлген; М?хаммед пай?амбар?а ??ран т?сiрiлген. Исламды? т?р?ыдан ал?анда, Т?урат, Забур ж?не Инжилдi? т?пн?с?алары са?талма?ан. М?сылмандар еврейлер мен христиандар?а берiлген Жазбалар б?рмалан?ан (тахриф), тек ??дай ?ор?а?ан ??ран жер бетiне т?сiрiлген к?йiнде са?тал?ан деп есептейдi. ?олданыста?ы Таурат, Забур ж?не Інжiл Исламда?ы ?асиеттi Жазбалар?а жатпайды. Ислам iлiмi бойынша ??ран т?скеннен кейiн Т?урат, З?бур ж?не Інжiлдегi дiни ережелер Алла тарапынан жойылды. Т?урат – Алланы? М?са пай?амбар?а т?сiрген ?асиеттi кiтабы. Таурат ??ранда ?рдайым дерлiк Інжiлмен бiрге айтылады. Ислам дiнi бойынша раввиндер мен хатшылар ?асиеттi кiтапты? бiр б?лiгiн ?ана жаттап, Т?уратты б?рмалап, о?ан жо? тыйымдарды жат?ыз?ан. М?хаммед пай?амбар мен я?удилер арасында?ы дауларда Тауратты пай?амбарды? пайдасына ку? ретiнде келтiредi. ??ранда?ы Т?уратты? д?йекс?здерi кейде дерлiк бiрдей, кейде жырларды (Забур) аны? емес еске салады. Ислам д?ст?рi Тауратты? т?пн?с?асы Навуходоносор II-нi? Иерусалимдi жаулап алуы кезiнде ?ртенiп, жо?ал?анын хабарлайды. ?ал?ан жеке ??гiмелер еврей халы? д?ст?рiмен араласып, к?птеген ?асырлардан кейiн бiр кiтап?а жина?талды. М?сылмандар б?л кiтапты М?са пай?амбар ?келген Т?уратты? т?пн?с?асы деп есептемейдi. Забур – Ислам пай?амбары Д?уiтке т?сiрiлген ?асиеттi Жазба. Исламда З?бур Т?ураттан кейiнгi екiншi ж?не Алла? т?сiрген кiтапты? к?лемi жа?ынан е? кiшiсi болып саналады. Ислам теологтарыны? к?пшiлiгi Забурды Псалтирь деп санайды. Д?уiт пай?амбар М?саны? шари?атын басшылы??а алды, ал Забур М?саны? шари?атын одан ?рi ны?айту?а ша?ырылды. Забурды? ?ле?дерi (забурлары) поэтикалы? стильде ашылды. Инжил – Ислам пай?амбары Иса?а т?сiрiлген ?асиеттi жазба. ??ран бойынша Інжiл Т?уратты? а?и?атын растау ?шiн т?сiрiлген. Бастап?ыда Інжiл тек ауызша д?ст?рде ?ана ?мiр с?рдi ж?не Исадан кейiн бiрнеше онда?ан жылдар ?ана оны? ал?аш?ы жазбалары пайда болды. Бiздi? заманымыз?а жеткен Інжiл м?тiндерi Иса пай?амбарды? кейбiр iстерiн жеке т?л?аларды? ?айталауы ?ана бола отырып, бастап?ы Інжiлдi? ма?ыналарын iшiнара ?ана к?рсетедi. Ислам д?ст?рi бойынша Алла Та?ала ж?з шиыршы? (сухуф) т?сiрдi, оны? 21-i Адам?а, 29-ы Шиске, 30-ы Ыдырыс?а ж?не 10-нан Ибра?им (Ибра?им) мен М?са?а (М?са?а) т?сiрiлген. ??ран (араб тiлiнен аудар?анда – дауыстап о?у) – м?сылмандарды? басты ?асиеттi кiтабы. ??ран 22 жыл бойы Ж?бiрейiл перiште ар?ылы М?хаммед пай?амбар?а б?лiк-б?лiммен жеткiзiлген ??дайды? жаратылма?ан ж?не м??гiлiк с?зi болып саналады. М?хаммедтi? к?зi тiрiсiнде ??ранны? мазм?ны жадтан жеткiзiлдi. Ол ?айтыс бол?аннан кейiн ?дiл халифа Османны? б?йры?ымен ??ранны? жазбаша м?тiнi (мусхафы) жина?талып, халифатты? ?рт?рлi б?лiктерiне жiберiлiп, канонды? деп жарияланды. ??ран м?тiнi 3-тен 286-?а дейiн аяттарды? (аяттарды?) саны ?рт?рлi 114 тарау?а (с?реге) б?лiнген. ?рт?рлi сана? н?с?алары бойынша ??ранда 6204-тен 6236-?а дейiн аят бар. С?релердi? ретi оларды? мазм?нына немесе шы??ан уа?ытына байланысты емес. Е? бiрiншi «Фатиха» с?ресi ерекше ??рметке ие, оны м?мiндер д??а ретiнде жиi о?иды. ??ранны? басым б?лiгi рифмалы? прозамен жазыл?ан. ??ранны? барлы? с?релерi (9-шы с?реден бас?асы) «Аса ?ам?ор, ерекше мейiрiмдi Алланы? атымен…» деп басталады. ??ран м?тiнi тек араб тiлiнде ?асиеттi, ал оны? аудармалары, м?сылмандарды? пiкiрiнше, шынайы ма?ынаны жеткiзе алмайды. Неге??? Б?л шамалы бiрде?е т?сiнгеннен де жаман ?ой. Мiне сонды?тан ?азiр ?асиеттi Ислам жерлерiнде со?ыс, ашты?, жарылыс, елден безу. Басты себебi – ??ранны? а?и?атын т?сiнбеу немесе со?ан сай ?рекет етпеу.
Ислам догмасыны? орталы? ережелерiнi? бiрi – пай?амбарлар ар?ылы ила?и уахи т?сiру iлiмi. Алла та?ала адамдар?а елшiлерiн жiберiп, олар ар?ылы ?зiнi? ?улиелiктерiн, ерiк-жiгерiн ашып, оларды ж?ма?та ??т?арылатын ха? жол?а ба?ыттайды.
Пай?амбарлар екiге б?лiнедi: пай?амбарлар (н?билер) ж?не елшiлер (расул). ??ранда 25 пай?амбарды? есiмi кездеседi, оны? iшiнде Адам, М?са, Н?х, Иса т.б. Бiр а?ыз бойынша барлы?ы 124 мы? пай?амбар (н?би) жiберiлген. Алайда оны? 300-i ?ана елшiлер (расул) бол?ан. ?рбiр пай?амбар ?з хал?ына уа?ыз айту ?шiн жiберiлген ж?не тек М?хаммедтi? миссиясы барлы? тайпалар мен халы?тар?а ба?ыттал?ан. М?сылмандар б?рын?ы пай?амбарларды? iлiмiн оларды? iзбасарлары б?рмала?ан деп есептейдi, сонды?тан тек М?хаммед пай?амбар ?ана а?и?ат сенiмнi? со??ы елшiсi.
??ран бойынша а?ырзаманнан кейiн ?иямет к?нi болады. Оны? жа?ындауыны? д?лелi ретiнде Меккедегi ?а?баны? жойылуы, ??ранны? ?мытылуы, Даджалды? пайда болуы, Исаны? екiншi рет ?айта тiрiлуi, т.б. Алла та?ала адамдарды жауап?а тартады, содан кейiн соттал?андарды? барлы?ы не тоза??а (жа?аннам?а) тасталады, не ж?ма? ба?тарына (ж?ннат) барады. Адамны? ?лгеннен кейiнгi жа?дайы м?мiннi? ?мiрiнде жаса?ан амалдарыны? жиынты?ына байланысты. Барлы? дiни н?с?ауларды м?лтiксiз орында?ан м?сылмандар ж?ннатта м??гiлiк рахат?а кенелсе, к?н??арлар мен к?пiрлер тоза?та азап шегедi. ??ран к?рiмде ж?ннат – б?рi молшылы?та: тамаша ас, таза сал?ын су ж?не т?рлi л?ззаттар бар тамаша жер ретiнде берiлген. Т?ндiк л?ззаттарды рухани л?ззаттар киедi, оларды? е? жо?арысы – Алланы? ж?зiн к?ру. Тоза?та?ы к?н??арлар ысты? шайыр мен оттан шексiз азап?а тап болады. Тама?ы – з?ккум а?ашыны? жемiсi, сусыны – iшiн к?йдiретiн ?айна?ан су. Пай?амбарлар мен iзгi адамдарды? шапа?аттары азат етуге немесе тоза? азабынан ??тылу?а к?мектеседi. К?н??ар м?сылмандар азды-к?птi тоза?та бол?ан со? Алланы? мейiрiмiмен ж?ннат?а к?шедi.
Та?дыр (?адар мен ?ада) – жа?сылы? пен жаманды?пен бiрге ??дайды? алдын ала жазыл?анына сену, негiзгi догмаларды? бiрi болып табылады, о?ан с?йкес, ?лем жаратылмай т?рып, ??дай ?рбiр н?рсе ?шiн о?ан не болатынын алдын ала белгiлеген. Алла та?аланы? ?алауына байланысты болма?ан ешн?рсе жо? ж?не Оны? та?дыры бол?ан о?и?аларды? барысын еште?е ?згерте алмайды. Та?дыр?а сену шынайы сенушiлердi фатализмге ж?не барлы? ?рекеттерiн ??дай?а «жаппарлау?а» апармауы керек. ?рбiр м?сылманны? ерiк-жiгерi бар ж?не ?з iсiне жауапты. Жанны? ?лмейтiндiгiне сену, ?лген кезде т?ннен шы?ып, барзах деп аталатын белгiлi бiр жерде ?иямет к?нiне дейiн т?ратын ерекше затты? (жанны?) болуын болжайды. Исламды? сенiм бойынша, «а?ырзаман» с?зсiз келедi, оны? уа?ыты тек Алла?а ?ана аян. Д?ниенi? а?ыры ая?тал?аннан кейiн, ??дайды? со??ы ?дiл ?кiмi ?шiн барлы? ?лгендердi? ?айта тiрiлуi болады. Сына?та Алла ?рбiр пенденi? барлы? iс-?рекетiн ?арастырып, ба?алайды, содан кейiн адам не тоза? азабын тартады, не ж?ннатта ба?ытты ?мiр с?редi. Христиан дiнiнен айырмашылы?ы, Ислам ?рбiр адам к?н?сiз туылады ж?не а?ырет к?нi ол тек ?з iс-?рекетi ?шiн жауап бередi деп есептейдi.
Ислам за?дары
Шари?ат (араб тiлiнен аудар?анда – д?рыс жол, за?, мiндеттi ережелер) – ??ран мен С?ннетте бекiтiлген, бiр ж?йеге келтiрiлiп, дiндарларды? ?мiрiн барлы? салаларда: дiни ?ызметте, моральды? ?рекеттерде, экономикалы?, саяси салаларда реттейтiн ?леуметтiк, т?рмысты?, отбасылы? ережелер жиынты?ы. М?сылманды? неке т.б ?арым-?атынастар. М?сылман елдерiнде шари?ат нормалары дiни за?нама м?ртебесiне ие. Бас?а дiндердi? нормативтiк ?кiмдерiнен айырмашылы?ы, шари?ат белгiлi бiр адамны? ?мiрiнi? м?н-жайларын ескередi, б?л шари?ат нормасын абсолюттi етпейдi. Шари?атты? ??рамдас б?лiгi – ислам ???ы?ы. Бастап?ыда м?сылмандарды? барлы? ?рекеттерi харам ж?не ма??лдан?ан (халал) болып екiге б?лiнсе, шари?атты? т?пкiлiктi ?алыптасу уа?ытына ?арай амалдар бес санат?а (хукм) б?лiндi: парыз (ваджиб) – орындалуы парыз деп санал?ан амалдар; м?стахаб (с?ннет) – орындалуы ?алаулы болып саналатын н?пiл амалдар; мубах – орындалуы мiндеттелмеген, бiра? тыйым салынба?ан р??сат етiлген ?рекеттер; м?крух – ?алаусыз (танзих) немесе тыйым салын?ан (тахрими) деп саналатын ?рекеттер; Харам – ?ата? тыйым салын?ан ?рекеттер. Дербес ?ылыми п?н ретiнде ???ы? теориясы мен ?дiснамасы – «усул ?л-фи??» ?алыптасты, оны? аясында ???ы?ты? т?рт «?айнар к?зi» туралы iлiм ?алыптасты: екi «материалды?» дерекк?з – ??ран ж?не С?ннет; ж?не екi «ресми» – Ижма’ ж?не ??састы? бойынша ?ияс. Сонымен ?атар шари?ат за?ыны? ?айнар к?здерiне Пай?амбарды?, сахабаларыны? пiкiрi, жергiлiктi ?дет-??рыптар (урф, адат) т.б. Егжей-тегжейлi р?сiмдiк ж?не за?ды? тыйымдар, м?сылмандар?а шош?а етiн ж?не ?лген жануарларды? етiн, алкогольдiк сусындарды, есiрткi ж?не бас?а да мас ететiн заттарды жеуге р??сат бермейдi. ??мар ойынына, ысырапшылды??а ж?не ?сiм?орлы??а тыйым салынады. ??ран Ислам?а дейiнгi Арабияда ке? тарал?ан жа?а ту?ан ?ыздарды тiрiдей жерлеу д?ст?рiне тыйым салады, ?анды кек алуды шектейдi, ?з-?зiне ?ол ж?мсау?а ж?не адамдарды ???ы?сыз ?лтiруге тыйым салады.
М?сылман елдерiнде табысты? 20%-ын ??райтын жеке меншiкке салы? (х?мс), ораза кезiндегi салы? (пiтiр сада?асы) ж?не имансыздардан алынатын салы? (жизия) бар[15]. Исламны? ?леуметтiк доктринасы те?дiк, ынтыма?, белсендiлiк ж?не аскетизмге ?арсы т?ру?а толы. М?хаммед пай?амбар былай деген: «Сендердi? е? жа?сылары? – к?ктегi н?рселер ?шiн жердегi н?рселерге нем??райлы ?ара?андары? емес, керiсiнше iстегендерi? емес; Сендердi? е? жа?сылары? – екеуiнен де ал?андары?». М?сылманды? этика осы ?станымды ?станып, е?бек пен байлы?ты жарыл?ап, бойда?ты?ты жо??а шы?арады. Классикалы? исламда белсендiлiк ба?дары к?бiнесе ??дайды? алдын ала белгiлеу догмасымен ?атар ?мiр с?рдi. М?сылман теологтарыны? к?пшiлiгi ?здерiнi? ниеттерiн ж?зеге асыру ?шiн бар к?ш-жiгерiн салу?а, ??дайды? к?мегiне сенiп, бар жа?дайды ?згертуге ша?ырды ж?не адамны? ба?ылауынан тыс болатын н?рселердi алдын ала белгiленген деп ?абылдау керек. Уа?ыт ?те келе, ??дайлы? детерминизм, м?сылмандарды? дiни санасында, е? алдымен, белсендi емес фатализм ж?не тынышты? рухында ?абылданды. Ислам либерализмi, Халифат жа?дайында пайда бол?ан исламны? классикалы? саяси теориясы дiн мен мемлекет бiрлiгiн ?ор?айды. Халифатты? саяси идеалы с?зсiз теократиялы? емес, сонды?тан кейбiр зерттеушiлер «теократия» эпитетiнi? ?олданылуына жол берсе, м?ны ?р?ашан «ат?арушы», «?ор?аушы» ж?не тiптi «зайырлы» теократия сия?ты т?сiндiрулер ар?ылы жасайды. К?птеген заманауи м?сылман реформаторлары исламда?ы билiк тек зайырлы болуы м?мкiн деп санайды, ?йткенi ислам «рухани» дiни билiктi бiлмейдi. ?ата? ма?ынада шииттерге теократиялы? (д?лiрек айтса? иерократиялы?) идея т?н.
Исламда?ы ал?аш?ы дiни-саяси б?лiну VII ?асырды? екiншi жартысында пайда болды. Халифатта?ы билiктi? сипаты мен ?здiксiздiгiне ?атысты келiспеушiлiктер м?сылмандарды? суннит, шииттер (арабша «iзбасарлар») ж?не харижиттер (арабша «?рекет ету») болып екiге б?лiнуiне ?келдi. Сунниттер ал?аш?ы т?рт тура жолда?ы халифаны? билiгiнi? за?дылы?ын мойындады, ал шииттер м?сылман ?ауымыны? жал?ыз за?ды басшысы т?ртiншi тура жолда?ы халифа ж?не шииттердi? бiрiншi имамы ?ли (661 ж. ?айтыс бол?ан) ж?не одан кейiн ?лiм, оны? ?рпа?тары (Алидтер). Б?л б?лiнудi? салдарынан Араб халифатында?ы азамат со?ысы болды. 7 ?асырдан бастап ислам теологиясында иман м?селесi, ?лкен к?н? жаса?ан адамны? жа?дайы, та?дыр, ила?и болмыс пен сипаттарды? ара?атынасы, «жаратылу» сия?ты теориялы? м?селелерге ?ызы?ушылы? туды. ??ран ж?не т.б. Осы м?селелердегi келiспеушiлiктер бiр?атар а?ымдарды? пайда болуына ?келдi, оларды? арасында с?нниттер, шииттер, харижиттер, муржииттер ж?не му?тазилиттер бар. Н?тижесiнде исламда ресми православие ?алыптаспады, теологиялы? полемика к?птеген ?асырлар бойы исламды? дiни ?мiрдi? ажырамас б?лiгi болып ?ала бердi. К?з?арастар мен м?дделердi? белгiлi бiр тепе-те?дiгi азды-к?птi стихиялы т?рде ?алыптасады, оны? т?н белгiлерiнi? бiрi м?сылмандарды? жалпы рухани ж?не ?ркениеттiк бiрлiгiн са?тай отырып, исламны? к?птеген жергiлiктi (айма?ты? ж?не этникалы?) т?сiндiрмелерiнi? болуы. Суннизм – исламда?ы е? ?лкен конфессия (шамамен 85-90% м?сылман). Ол ?о?ам м?шелерiнi? к?пшiлiгiнi? пiкiрлерi мен ?дет-??рыптарын, теориясы мен т?жiрибесiн бiлдiретiн «мажоритарлы?» ислам ретiнде ?рекет етедi. Суннизм шектен шы??андарды? ортасы болып табылатын «д?рыс» доктрина?а, сондай-а? конформизмге (немесе прагматизмге), статус-квоны за?дастыру?а, ?алыптас?ан р?сiмдердi, нанымдар мен институттарды за?дастыру?а ба?ыттал?ан. Екi калам мектебi – Аш’ари мен Матуриди дамыт?ан сунниттiк теология да «орташа» болып дамыды. 8-11 ?асырларда с?ннизмде ???ы?ты? мектептер (мазхабтар) пайда болды: ханафи, малики, шафии ж?не ханбали мазхабтары. Кейбiр м?селелерде мазхабтар арасында келiспеушiлiктер бол?анымен, с?нниттiк м?з?абтарды? барлы?ы за?ды ж?не эквиваленттi болып саналады. Маз?абтарды? iшiнде е? ке? тара?ан (одан кейiн д?ние ж?зiндегi барлы? м?сылмандарды? ?штен бiрiне жуы?ы) 16 ?асырды? басында Осман империясында ресми т?рде ?абылдан?ан ж?не ?азiр б?рын?ы КСРО м?сылмандары арасында басым бол?ан ханафизм болып табылады. Ханбализм де теологиялы? мектеп, оны? жа?тастары, ?сiресе, уахабшылар келiспеушiлiктердi жо??а шы?арумен, ?асиеттi м?тiндердi т?сiнудегi с?збе-с?з, жа?ашылды?ты? барлы? т?рiне т?збеушiлiкпен, дiни р?сiмдер мен нормаларды са?тауда?ы тым ?ата?ды?ымен ерекшеленедi[8]. Имамит шиiттерi (он екi) ?ли ибн ?бу Талибтi? тiкелей ?рпа?тарынан 12 имамды таниды, оларды? со??ысы М?хаммед ?л-Махди 9 ?асырды? со?ында ж?мба? жа?дайда жо?алып кеттi. Исмаилилер 8-?асырды? ортасында Джафар ас-Сады?ты? м?рагерi м?селесiне байланысты шиiттердi? б?лiнуiмен бiрге екiге б?лiндi; ерте ?айтыс бол?ан ?лкен ?лы Исмаилды? есiмiмен аталды, оны? ?лы М?хаммед Исмаилит шииттiк жетiншi имам деп танылды. Шииттер М??дидi? ?ияметке дейiн шы?ып, жер бетiнде те?дiк пен ?дiлеттiлiк орнататынына сенедi. Шииттер де с?нниттер сия?ты ??ранны? ?асиеттiлiгiн мойындайды, с?ннеттегi ?здерiнi? хадис жина?тарын таниды. Сонымен ?атар, шииттерде имам ?ли туралы хадистердi ?амтитын ?здерiнi? «?асиеттi жазбалары» (ахбар) бар. Меккеден б?лек, шиiттердi? ?ибадат ететiн орындары Иракты? Наджаф ж?не Кербала ?алалары, сондай-а? Иранны? ??м ж?не Мешхед ?алалары болып табылады. Имамит шиiттерiнi? iшiндегi е? ы?палды дiнбасылары iрi молдалар (мужтахидтер) болып саналады, оларды? iшiнде е? беделдiлерiне Аятолла ж?не Аятолла ?лы ата?тары берiледi. Шииттер уа?ытша некенi (мута) за?ды деп таниды ж?не ?з сенiмдерiн та?уалы?пен жасыруды (та?ия) ?олданады. Шиiттерге бесiн мен екiнтiнi, а?шам мен ??птан намаздарын ?атар о?у?а р??сат етiлген. С?нниттер сапарда ?ана намазды бiрiктiредi. Ибадизмдi д?ние ж?зiнде 1,5 миллион м?сылман (барлы? м?сылмандарды? ~ 0,1%) ?станады, оларды? к?пшiлiгi Оманда т?рады. Ибадизм к?бiнесе харижизмнi? ?алыпты н?с?асы ретiнде байланыстырылады ж?не ?арастырылады, дегенмен Ибадилердi? ?здерiн харижиттер деп танудан бас тартады. Харижиттер тобыны? к?пшiлiгiнен айырмашылы?ы, Ибадизм к?н??ар м?сылмандарды к?пiр деп санамайды. Имам ?л-Раби ибн Хабиб ?л-Фарахидидi? «Муснад» жина?ында?ылар сия?ты кейбiр Ибади хадистерiнде Исламны? ерте тарихына ?атысты бiрегей есептер бар, бiра? Ибади хадистерiнi? к?пшiлiгiн стандартты сунниттiк жина?тардан да табу?а болады; ?азiргi ибадилер барлы? стандартты сунниттiк жина?тарды жиi ма??лдайды. Ажрадиттер, азра?иттер, маймуниттер, наждилер, язидтер ж?не т.б. сия?ты харижиттер ?ауымдары б?рын?ы к?штерiн жо?алтып, ?азiр iс ж?зiнде ?рекетсiз. Сопылы? – исламда?ы мистикалы? а?ым. Сопылы? ?оз?алыс Омейядтар т?сында пайда болып, м?сылман ?ауымыны? к?рт дифференциациясына ж?не билеушi элитаны? с?н-салтанат пен бос ?мiр с?руiне ?леуметтiк наразылы?ын бiлдiретiн аскеттiк формаларды алды. 8-9 ?асырларда сопылы? ??дайды мистикалы? тану?а ба?ыттал?ан ж?не фи??ты? теология, ритуализм ж?не фи?? схоластикасына ?арсы а?ым?а айналды. Келесi екi ?асырда бытыра??ы сопылы? ?ауымдар мен монастырлар дервиштiк ордалар?а немесе бауырласты?тар?а (тарикат) бiрiге бастады, оларды? мистикалы? т?жiрибенi? ?зiндiк ж?йелерi, бастау ж?не инвестициялау р?сiмдерi ж?не сырт?ы белгiлерi бар. Тари?аттарды? ?ызметi ар?асында 13 ?асырдан бастап сопылы? «халы?ты?» исламны? негiзгi формасына айналды. Сопылы? iлiм бойынша ?рбiр адам рухани т?лiмгердi? басшылы?ымен ?зiн-?зi жо??а шы?ару, аскетизм ж?не д??а ету ар?ылы ??даймен байланыс?а ?ол жеткiзе алады. Сопылы? 4 кезе?нен т?рады: Шари?ат – ислам за?дарын м?лтiксiз орындау; Тари?ат – ш?кiрт р?лiндегi жа?ашылды? кезе?i, ?з еркiн ?стаз бен Алланы? еркiне ба?ындыру?а ?мтылу; Ма?рифат – ?исынсыз жолмен жеткен т?жiрибесiз бiлiм; А?и?ат – ила?и а?и?атты ??ыну. Сопылы? т?жiрибенi? ма?ызды элементi зiкiр болып табылады, оны? барысында д??а формулалары бiрнеше рет ?айталанады. Зикирлер тыныш (хафи) ж?не ?атты (д??р) болуы м?мкiн, соны? iшiнде музыка мен барабанды ?олдану.
??рантану ж?не хадистану
Ислам ???ы?ымен ты?ыз байланыста ??рантану (?сiресе т?псiр) ж?не хадистану сия?ты дiни п?ндер дамыды. Ашыл?ан деректердi тере?iрек т?сiну ?ажеттiлiгiнен алыпсатарлы? теология – калам д?ниеге келдi. К?л?мнi? негiзгi м?селелерi ила?и сипаттар мен ила?и болмысты? ара?атынасы, сондай-а? та?дыр мен та?дау еркiндiгi м?селесi болды. Антикалы? философияны?, ?сiресе аристотелизмнi? ассимиляциясы н?тижесiнде араб тiлдi перипатетизм пайда болды, оны? е? iрi ?кiлдерi ?л-Фараби, Ибн Сина ж?не Ибн Рушд. М?сылман мемлекетiнi? ?леуметтiк, оны? iшiнде ???ы?ты? нормалар ж?йесi 8 ?асырды? бiрiншi жартысына дейiн негiзiнен ислам?а дейiнгi бастау ал?ан ж?не ?з ?ызметiн жал?астыр?ан нормалардан т?рды. Халифатты? ???ы?ты? ж?йесi бастап?ыда римдiк-византиялы?, сасанды?, талмудты?, шы?ыс христианды? ???ы?ты? кейбiр элементтерiн ж?не арабтар жаулап ал?ан аума?тарды? жеке жергiлiктi ?дет-??рыптарын ?абылдады, оларды? к?пшiлiгi кейiнiрек исламдандырылды ж?не фикхке енгiзiлдi. 8 – 9 ?асырды? бiрiншi жартысында фикх-фи?? ?ылымыны? ?зiндiк тiлi мен ?дiстемесi дамыды; ???ы?ты? шешiмдердi? негiзгi ?айнар к?здерi ??ран мен с?ннет болды. М?сылман ?ауымыны? бiрауызды пiкiрi – иджма – ???ы?ты? шешiмдердi? дербес ?айнар к?зi ретiнде танылды. Фу?а?ар кез келген практикалы? с?ра?тар?а ??ран мен с?ннеттен жауап алуы керек деген ?орытынды?а келдi ж?не оны алуды? ?дiс-т?сiлдерi (?л-истинбат) бiртiндеп дамып келедi. Олар ижти?адты? негiзi болды. ??сас бойынша жа?а нормаларды т?жырымдау шарттары б?рыннан белгiлi шешiмдерден пропорционалды? за? (илла?) алу ар?ылы белгiлендi, осылайша ???ы?ты? шешiмдердi? та?ы бiр ?айнар к?зi – ?ияс танылды. ?иясты? танылуы фи??ты? ерекше ба?ыты – «усул ?л-фи??ты?» пайда болуын белгiледi. Шамамен 10 ?асырда фи?? а?ырында дербес дiни п?н ретiнде пайда болды. 9-10 ?асырларда с?нниттiк т?рт негiзгi м?з?аб ?алыптасты: ханафи, малики, шафи?и ж?не ханбали. Шииттiк исламда ?азiргi уа?ытта жафарит (имами), з?йди ж?не исмаилит мазхабтары ?рекет етедi. ?рбiр мазхабты? iлiмдерi е?бектерде баяндал?ан, оларды? к?пшiлiгi ерте ж?не классикалы? орта ?асырларда мазхабты? негiзiн салушылар, оларды? е? жа?ын ш?кiрттерi мен iзбасарлары жаз?ан. 9-?асырды? ортасынан бастап с?нниттерде бiрте-бiрте ?ткеннi? iрi фа?ихтары ?ана ижти?ад?а ???ылы деген пiкiр ?алыптаса бастады. 10 ?асырды? ортасында ?нсiз консенсус?а ?ол жеткiзiлдi, б?л жа?а м?з?абтарды? ???ы?ты? шешiмдердi (п?туа) т?жырымдау т?сiлдерiнi? ?зiндiк ж?йесiмен пайда болуын м?мкiн етпедi. Белгiлi бiр м?з?абты? iлiмiн ?стану ?ажеттiлiгi та?лид деп аталады. Осы кезден бастап фикхтi? дамуы мойындал?ан м?з?абтар аясында жал?асын тапты. 19 ?асырды? екiншi жартысында е? дамы?ан ислам елдерiнi? ???ы?ты? ж?йелерiнде фикх ???ы?ы ?з орнын негiзiнен Батыс Еуропа ?лгiлерiнен к?шiрiлген за?намалар?а бердi. Н?тижесiнде фикх негiзiнен жеке м?ртебелiк ?атынастарды реттеуде ?з орнын са?тап ?алды. Фи?? за?ыны? дамуы ?шiн 19 ?асырды? екiншi жартысы – 20 ?асырды? басында. Билiктi? тапсырмасы бойынша дайындал?ан, бiра? мемлекеттiк мойындауын алма?ан шы?армаларды? за? жобалары т?рiнде пайда болуы т?н болды[28]. 19 ?асырды? екiншi жартысынан бастап жалпы тенденция фикх р?лiнi? т?ра?ты т?мендеуiне ?арамастан, м?сылман хал?ыны? басым б?лiгi бар елдерде фи??ты? жекелеген салалары, институттары мен нормалары ?лi к?нге дейiн са?талуда.. ?азiргi жа?дайда фи?? за?ы бiр д?режеде ?олданылады, ???ы?ты? формальды ?айнар к?зi ретiнде ?зiнi? ма?ызын са?тап ?алды. ?азiргi уа?ытта к?птеген ислам елдерiнi? конституциялары фикхтi? негiзгi нормаларын за?наманы? негiзгi ?айнар к?зi ретiнде таниды. Сонды?тан тиiстi за?намаларды дайындау кезiнде фикх бойынша классикалы? е?бектер ке?iнен ?олданылады. 20 ?асырды? ортасынан бастап ?азiргi за?герлердi? фи?? ???ы?ыны? жекелеген салалары мен институттары туралы е?бектерi ке?iнен тарады. ?азiргi ?дебиетте фикхты жалпы ж?не оны? жекелеген салаларын ж?не ?азiргi за?нама мен бас?а да ???ы?ты? ж?йелердi салыстырмалы т?рде зерттеулер ма?ызды орын алады. М?сылман сенiмi ('а?ида) догмаларды?, идеялар мен концепцияларды? бiрегей ?оры болып табылады. А?ида исламды? догматикалы?-???ы?ты? ж?йенi? белсендi ?алыптасу кезе?iнде (8 ?.) пайда болды, оны? тiкелей iзашары «теркiлеу» (радд) жанрында жазыл?ан шы?армалар болды. Ашы? полемикалы? сипатта?ы терiске шы?арулардан айырмашылы?ы, а?ида ислам догматикасы мен ???ы?ыны? негiзгi м?селелерi бойынша догматикалы? мектептi? немесе жеке авторды? ?станымдарын баяндайтын, жариялау сипатында?ы ?ыс?а, ай?ын м?тiн болды. А?идада т?жырымдал?ан ережелердi? алдында «сену керек…» (?л-иман би…), «бiз сенiмдiмiз…» (на 'та?ида) ж?не осы?ан ??сас […] формулаларымен келедi. Ал?аш?ы а?идаларды? бiрiнi? м?тiнi 8-?асырды? басында с?нниттердi? атынан ?ыс?аша м?лiмдеме жаса?ан сириялы? теологтар (Умайя ибн Осман, Ахмад ибн Халид ибн Муслим, Мухаммад ибн Абдулла) сенiм концепциясы тобына жатады. Исламны? негiзгi догматикалы? мектептерiнi? ?алыптасу кезе?iнде (IX-XI ?асырлар) имам ?бу Ханифа?а жат?ызыл?ан «?л-Фи?? ?л-акбар» ж?не «Китаб ?л-уасия» сия?ты а?ида?а ?атысты ?йгiлi кiтаптар пайда болды. «А?ида» ат-Тахауидi?, сондай-а? мутазилизмнi? е? к?рнектi ?кiлдерiнi? ?аламына жататын бiр?атар а?идалар. 9 ?. ортасында Ба?дат д?ст?ршiлерi бiр?атар а?идалар ойлап тапты, оларды? е? танымалы Ахмад ибн Ханбалды? алты а?идасы. 10 – 11 ?асырды? басында ал?аш?ы ашъари а?идалары (А?ида ?л-Ашари) ??рылды, д?ст?рге ?арсы ?л-Жувейнидi? «?л-‘А?ида ?л-Низамия», маликилер. Ибн ?бу Зейд ?л-Кайруванидi? «ар-Рисала» болды. 9 ?асырдан бастап а?идалар?а негiзгi ережелердi д?лелдеу ж?йелерi енгiзiле бастады, оларда арнайы «доксографиялы?» б?лiктер бар. 10 ?асырда?ы ислам догмасыны? ж?не ???ы?ыны? дамуы м?сылман д?ст?рiнде «а?ида» немесе «и’тикад» атауын ал?ан кодекстердi? пайда болуына ?келдi. Б?л кодекстер негiзгi догматикалы? идеяларды, ???ы?ты?, этикалы?, ??рыпты? нормалар мен ережелердi ?сыну мен негiздеудi ?амтыды. Б?л т?рдегi е? елеулi е?бектер ?л-Ашариге (10 ?.), Ибн Батта?а (10 ?.), ?л-?азалиге (11 ?.), ?ш-Шахрастаниге (12 ?.), ?л-Джиланиге (12 ?.), ан-Насафи (14 ?.)), Ибн Таймие (XIV ?.) ж?не бас?а авторлар. Ке? ау?ымды кодтарды? пайда болуына ?арамастан, ?арапайым ж?не ?ол жетiмдi ?ыс?а а?ида ?лi де сенiм негiздерiн к?пшiлiкке «жариялауды?» негiзгi нысандарыны? бiрi болып ?ала бердi. 11 ?асырда ол жо?ар?ы билiк атынан «правоверия» жариялау?а сайланды («?адириттiк сенiм символы»). ??ранды т?сiну ж?не т?сiндiру ?ылымына ?атысты е?бектер («илм ?л-??ран уа-т-т?фсир») исламды? дiни iлiмнi? ?алыптасуында шешушi р?л ат?арды ж?не араб М?сылман ?о?амы елдерiндегi идеологиялы? ж?не саяси к?рестi? негiзгi кезе?дерiн к?рсеттi. Ислам iлiмi бойынша ??ранны? е? жа?сы бiлiмi М?хаммед пай?амбарда бол?ан, ол ?зiнi? сахабаларына Жазбаны? ма?ынасын т?сiндiрдi. Пай?амбарды? сахабалары к?птеген аяттарды? айтылу жа?дайларын, Пай?амбарды? ?арсыластарымен айтыс?а т?су себептерiн жадында са?та?ан. Б?л ??ранны? на?ты пайда болу тарихын бейнелейтiн тафсирлердi? к?пшiлiгiне бiр немесе бас?а т?рде енгiзiлген е? к?не ?абат. М?хаммед пай?амбар д?ниеден ?ткеннен кейiн ??ранды т?псiрлеу мiндетiн оны? сахабалары шештi. Сахабаларды? iшiнде ‘?ли ибн ?бу Талиб, Ибн ‘Аббас, Ибн Мас?уд, Убай ибн Ка’б т?псiрлеуде ерекше беделге ие болды. Кейбiр сахабалар ??ранды тек Пай?амбарды? с?здерiне с?йене отырып т?псiрлеген. Бас?а б?лiгi де (‘Умар ибн ?л-Хаттаб, Ибн ‘Аббас, т.б.) ?з пiкiрiн д?лелдеу ?шiн араб тiлi мен д?ст?рлi араб поэзиясынан мысалдар келтiрдi. Бастап?ыда т?псiр негiзiнен ауызша т?рде бол?ан. Мешiт имамдары ж?ма уа?ызынан кейiн жеке аяттар мен с?релерге жиi т?сiнiктеме бердi. Саяхатшылар мен уа?ызшылар (куссас) интерпретацияларды иуда-христианды? м?дени орта?а (israiliyat) байланысты параллель материалдармен байытты. Тафсирдi? дамуы М?хаммед пай?амбарды? с?ннет ??рамымен байланысты. 8-?асырды? екiншi жартысында ??ран м?тiнiн т?сiндiруге ?атысты хадистер жина?тары пайда болды, оларда «??ранды с?ннет т?сiндiредi» (?с-сунна туфассиру-л-??ран) ?а?идасы бар. Кейiнiрек ?л-Бухаридi? жалпы хадис жина?тарында (мысалы, «Сахихта») арнайы б?лiмдер пайда болды. 10 ?асырдан бастап ??ран т?псiрi дербес ?ылым?а айналып, хадистануды? бiр б?лiгi ретiнде ?арастырылмады. ??ранды бас?а тiлдерге аудару?а тыйым салу жа?дайында ?асиеттi Жазба м?тiнiне iлеспе т?сiндiрмелер араб тiлiн бiлмейтiн м?сылмандарды ??ранмен таныстыруда ма?ызды р?л ат?арды.Т?псiр ?ылымы дамы?ан сайын м?сылман ?лемiнде т?псiрдi? ?ш негiзгi мектебi дами бастады: Ибн ‘Аббас негiзiн ?ала?ан Меккелiк мектеп (687 ж. ?л.); Ибн Мас?уд негiзiн ?ала?ан куфи мектебi (682 ж. ?л.); Убай ибн Ка?б (643 ж. ?л.) негiзiн сал?ан Медина мектебi. Б?л мектептердi? ?кiлдерiнен бас?а халифатты? бас?а айма?тарында ??ранны? ата?ты т?псiршiлерi де болды (мысалы, Даххак ?л-Хорасани (?л. 723), Ата ?л-Хузали (?л. 744), Ата ?л-Хорасани (757 ?.б.) ж?не т.б. Хадистану (мысалы Фатх ?л-Бари – Ибн Хажар ?л-Ас?аланидi? «Сахих ?л-Бухари» хадистер жина?ына жаса?ан т?сiндiрмесi) С?ннет ж?не хадистану бiр-бiрiмен ?те ты?ыз байланыста. С?ннет – ??раннан кейiнгi екiншi иман к?зi. Ол М?хаммед пай?амбарды? iстерi мен с?здерi туралы ?иссаларда баяндалады. Ал?аш?ы хадис жина?тары хижра 1 ?асырында (7 ?асыр) жинала бастады.
Исламны? ?рт?рлi а?ымдары ?здерiнi? хадис жина?тарын беделдi деп таниды. Осылайша, с?нниттер ?л-Бухари (810-870), Муслим (821-875), Ибн Мажа (824-887), ?бу Дауд (817-889), ат-Тирмизи (824) ??растыр?ан жина?тарды сенiмдi хадис жина?тары деп санайды ж?не ан-Насаи (829-915). Шииттер М?хаммед пай?амбарды? ?рпа?тары (Алидтер) ж?не кейбiр сахабалар (Аммар ибн Ясир, Салман ?л-Фариси, ?бу Зар, т.б.) жеткiзген хадистердi ?ана сенiмдi деп санайды. Шииттер арасында ?л-Кулайнидi? (864-941), Ибн Бабавайх ас-Садукты? (923-991) е?бектерi ж?не М?хаммед ат-Тусидi? (966-1067) екi жина?ы хадистердi? канонды? жина?тары болып таныл?ан. Хадистер негiзiнде М?хаммед пай?амбарды? (сира) т?рлi ?мiрбаяндары жина?тал?ан[6]. Ислам ?а?идаларыны? а?ыл?а ?онымды т?сiндiрмесiн беретiн к?л?м («илм ?л-к?л?м») деп аталады. Кейбiр м?селелердi шешуде е? жо?ар?ы билiк ретiнде а?ыл?а ж?гiну к?л?мдi п?лсафпен бiрiктiрдi. К?л?м (мутакаллим) мен ф?лсафты жа?таушылар арасында?ы айырмашылы? бiрiншiлерiнi? пайымдауларыны? бастап?ы н?ктесi ретiнде осы дiнге т?н м?селелерден басталса, екiншiсi философияны? к?не ?лгiлерiнен шы?уынан к?рiндi. «Философтарды?» ?здерi (фаласифа) ?з ?ылымы мен калам арасында?ы негiзгi айырмашылы?ты пайымдау ?дiстерiнен к?рдi: фалсафа аподиктикалы? пайымдауды, ал калам диалектикалы? пайымдауды (терминнi? аристотельдiк ма?ынасында) пайдаланады. Полемика ж?ргiзген кезде мутакаллималар к?бiнесе оппонент ?абылда?ан тезистерден ?алаусыз немесе ?исынсыз ?орытындылар?а (илзам) ж?гiнетiн. ?алам бастап?ыда ?рт?рлi дiни ж?не саяси топтармен (харижиттер, кадариттер, жабариттер, муржииттер) пiкiрталастар, сондай-а? бас?а дiн ?кiлдерiмен (зороастризм, христианды?) талас-тартыс кезiнде пайда болды ж?не дамыды. Б?л дауларда ??ранны? символды?-аллегориялы? интерпретациясына (та'уил) негiзделген ж?не кейбiр тезистердi д?лелдеу кезiнде дiни билiкке сiлтемелердi (та?лид) алып тастайтын, калам?а т?н пайымдау ?дiсi ?зiрлендi [35]. Каламны? (к?л?м ?зегi) негiзгi проблемалары: м?сылман басшысына (халифа, имам) ?ажеттi ?асиеттер; адамны? ?з iс-?рекетi ?шiн жауапкершiлiгi (?з еркi ме, ?лде та?дыр ма?), адамны? ?арапайым м?сылман (муслим), шынайы м?мiн (му'мин), к?пiр ж?не ?лкен к?н? жаса?ан адам (сахиб ?л-к?бира); Алланы? бiрлiгi (таухид) ж?не оны? болмысы мен сипаттарыны? ара?атынасы; ??ранны? уа?ытында жаратылуы немесе жаратылмауы. Каламны? (дакик ?л-?алам, латиф ?л-?алам) «н?зiктерi» таби?и философиялы? сипатта?ы та?ырыптарды (?оз?алыс пен тынышты?, субстанция мен акциденция, атомдар мен босты?) ?амтыды.
А?ырзаман
А?ырзаманны? негiзгi ж?не кiшi белгiлерi туралы к?птеген хадистер бар ж?не 14 ?асыр iшiнде д?ниеде болып жат?ан о?и?алар оларды? сенiмдiлiгiн растайды. Б?л кiтапта мен м?сылмандарды? ?азiргi ?мметi ?шiн е? ?зектiсiн ?ана ?сынамын.
1) Пайыздан жемеген (я?ни, ?сiм?орлы?пен айналыспа?ан) халы? пен банк ?алмады. Бiры??ай кредитпен ?оректенбесе де, оны? ша?ына т?ншы??ан талай адамды к?рдiк, естiдiк. Е? бiрiншi проблема адам ?шiн финансты? жа?дай
Негiзiнде несиелер мен ?арыздар психика?а ?те терiс ?сер етедi, бiра? тек ?аза??а емес. Ипотека 20-30 жыл?а дейiн, автокредит 10-20 жыл?а дейiн, жи?аз 3-5 жыл?а дейiн б?лiп т?леу. Б?лiп т?леу деген не – ?аржылы? ауыртпалы?, оны ?анша сезiнбейi ж?ре берсек те, ипотека мен кредиттi банк сiзге тегiн берiп жат?ан жо?, бiз соны ?лi к?нге дейiн т?сiнбеймiз. Рассрочка да тегiн емес, товарды? ба?асын к?терiп ?ояды, б?рiбiр сол пайызды ?айтарып бересiз. Доставка тегiн – б?л маркетингтiк ?адамдарды? бiрi. Адамны? психологиясымен ойнау ?те о?ай.
?арыз алушыны? ?теуге а?шасы бар болса, 1-2 ша?ын несие ?детте психологиялы? жа?дай?а ?сер етпейдi, на?ыз ?з-?зiне сенiмдi адамдар. Мен ?за? мерзiмдi борышты? мiндеттемелерi бар ?арыз алушылар?а та??аламын, сен менi? жаз?анымнан бiр н?рсе т?сiндi?iз бе? Сiзге бiр адам тап бол?ан ?иын жа?дай туралы айтып берейiн, ол ж?мысынан айырылып ?алды, ал оны? ?ал?ан ?арызын кiм т?лейдi? Б?ндай адам е? бiрiншi ?ор?ыныш сезiмiн бастан кешiредi, жа?а ж?мыс iздеудi? орнына, т?лемге ?абiлетсiздiгiн мойындамайды.
Несиенi ?айтара алмай ?ал?ан кезде бас?а ж?рт ашуланып, депрессиялы? к?йге т?седi, бiра? тек ?аза?тар емес, себебi ?кiмет ?зi бердi, ?зi жапсын. ?арыз алушылар?а т?ра?ты к?йде немесе, ол сондай-а?, ?зартыл?ан к?йзелiс к?йi ?ауiп т?ндiредi.
Бас?а ж?рт ?немi ?ысымды сезiнедi, ?сiресе несиенi ?теу тек ?зiне ?ана байланысты болса. Ал ?аза? еркiндiк сезiнедi, ?сiресе ?а?азды ?ол?а ал?ан кезде.
Бас?а ж?рттар ?арызын т?лей алмаса – бас?алармен ?арым-?атынасы нашарлайды, бiзде керiсiнше к?шейедi. Адам т?йы? болады ж?не бас?а адамдармен араласудан аула? болады. Ал ?аза? еш?ашан сондай а?к??iл болма?ан, д?л сол кезде шын а?к??iл болады, бас?а адамдармен араласуы он есеге к?бейедi. Борышкердi? достарымен кездесуге м?мкiндiгi жо?, ?йткенi ол а?шасын ?немдеп ж?мсау?а м?жб?р болады, ?аза? ысырапшылды?ын жал?астыра бередi. Сонды?тан ?арызы бар адамдар жиi барлы? байланыстарды то?татады, ?аза? болса байланыстарды к?шейтедi.
Жа?ын адамдармен ?арым-?атынас нашарлайды, ?азекемдiкi жа?сарады. Борышкер ж?мсал?ан ?рбiр тиын ?шiн кез келген себеппен отбасына талап ?оя бастайды, ?аза? келесi той?а дайынды?ын бастайды. Денсаулы??а да н??сан келедi, ?аза? ?лер с?тiнде ?ана денсаулы?ты? ?адiрiне жетедi. Т?ра?ты стресс жа?дайында ж?мыс iстейтiн а?за ?алпына келудi то?татады, ?аза?ты? денсаулы?ы ?зiнен-?зi ?алпына келе бастайды. ?анда адреналиннi? жо?ары де?гейi са?талады, б?л иммунды? ж?йенi? ж?мысына кедергi келтiредi, ?аза? стресстi стресспен же?едi. Адам вирустар мен бактерияларды? барлы? т?рлерiне осал болады, ?аза?ты? иммунитетiне жететiн иммунитет жо?.
Демалысты? кез келген т?рi пайдалы, миды несие туралы ойдан тазалау ?шiн, ?аза?ты? миын тазалап ?ажетi жо?, самоочищение. Бас?а ж?ртты? Миы ?немi «?ауiп» сигналын жiбередi, ал ?аза?ты? Миы «?ашу?а дайындалу» ар?ылы жауап бередi. Ж?ртты? Миы ?шiн б?л со?ыс, ал ?аза?ты? Миы ?шiн б?л ?алыпты? жа?дай.
К?бiнесе м?ндай жа?дайларда адамдар миында?ы ?арызынан ?ашу ?шiн алкогольге немесе есiрткiге ж?гiнедi. Бiр к?н?, одан да ауыр к?н?лар?а алып келедi. Нелiктен ?арызы бар адамдар та?ы жа?адан несие алады? Психологтар б?й дейдi: Адам несие ал?ан кезде эйфория к?йiнде болады. Ол ?зiнi? арманына бiр ?адам жа?ын т?рады. Ол ?атты ?ала?ан объектiсiне (машина, п?тер, ??рал-жабды?тар, т.б.) ?арап, к?птен берi ?ала?ан н?рсеге а?ыры ?ол жеткiзе алатынын т?сiнедi. Сатып алудан эйфория басыл?анда, пайыздар?а, т?лемдердi? м?лшерiне ж?не а?ылмен б?ны? б?рi ?арыз екендiгiн т?сiнген кезде алдану ж?не ?дiлетсiздiк сезiмi пайда болады. К?йзелiс салдарынан, ?иын жа?дайлардан шы?у ?абiлетi жо?алады. Ішкi тепе-те?дiк б?зылуы м?мкiн.
Бiр ?ызы?ы, несие бойынша ?мiр кейбiр ?арыз алушылар ?шiн ?те ы??айлы. Мiне, м?ндай адамдарды? тере? сенiмдерi:
1) Болаша? ай сайын?ы на?ты т?лейтiн а?шаларды белгiлеп ?ояды.
2) ?арызбен ?ле алмайды – себебi оны? ?мiрi са?тандырыл?ан, вдруг жа?быр жауып кетсе, ?олшатыры?ыз бар.
3) ?арыз алушыны? ?мiрi бас?алар ?шiн ??нды болады, себебi ол тез арада байып кетедi.
4) Барлы? а?ша жоспарлан?ан, б?л ?мiрге т?ртiп ?келедi.
5) Несиелер сiздi т?ра?ты болу?а ж?не ?ол жеткiзiлген табыс де?гейiнен т?мен т?спеуге мiндеттейдi.
6) Орта? ?арыздар ерлi-зайыптыларды ажырасудан са?тайды. 7) Ажырас?ан жа?дайда м?лiктi б?луден ?ор?ау.
Несиенi? пайдасы да бар екен деп ?азеке? ?атты ?уанып кеткен шы?ар. Бiра? б?л ?арызды? т?за??а т?спеу ?шiн жайлылы? иллюзиясы ?ана. Сiзге е? бастысы шыныменен уа?ытында ?арыздары?ыздан ??тылу ма?ызды. Сiз ?арыз ал?ы?ыз келетiнiн т?сiндi?iз: кiрiс пен шы?ысты? жоспарын жасайсыз, болаша??а ?арайсыз ж?не на?ыз м?сылман сия?ты ?з ?рекеттерi?iзге жауапкершiлiкпен ?арайсыз. Мiндетi?iздi орындау?а дайын бол?ан кезде ?ана сiз несиеге дайынсыз.
Сонымен ?атар, Жеке т?л?аны? жетiстiктердi немесе с?тсiздiктердi тек iшкi немесе тек сырт?ы факторлар?а жат?ызу ?абiлетi бар. Б?рiн iштен к?ретiн адамдар ?зiмен бол?ан барлы? жа?дай?а ?зiн кiн?лi санайды. ?иын ?аржылы? жа?дайда адам ?зiн-?зi кiн?лайды, одан ?алай шы?у?а болатынын ойлап, содан кейiн на?ты ?рекеттерге барады. ?з проблемаларына ?орша?ан орта ж?не бас?а адамдар кiн?лi деп есептейтiн сырттан к?ретiн адамдар ?шiн ?иыныра?. Б?рiн сырттан к?ретiн адамдар терiс ?серге к?бiрек бейiм. ?рине, жа?дайдан шы?а алмау сия?ты обсессивтi ойлар мен эмоцияларды? т?йы? ше?берiнен шы?у ?шiн ?з психология?ызбен ж?мыс iстеу ?ажет.
Не iстеу керек: ты?ылу керек, ?ашу керек. ?алжы?, психологиялы? стресстi азайту ?шiн жа?ымды эмоциялар?а к?бiрек к??iл б?лi?iз, сондай-а? болаша??а деген ?ор?ынышты азайту ?шiн ?осымша табыс к?зiн ?амтамасыз етi?iз.
Жа?ымсыз ?сердi азайту позитивтi, продуктивтi ойлар?а назар аударуды ?йрену пайдалы. К?н сайын ?згелерге, ?мiрге, Алла?а ризашылы? пен ?уаныш бiлдiрi?iз. Ж?мысты жо?алту ?ор?ынышын азайту ?шiн ?осымша табыс опцияларыны? болуы ма?ызды. К?нделiктi ?уаныш пен ?ана?аттану де?гейiн арттыру ?шiн демалыс пен ж?мыс уа?ытын жоспарла?ыз, психоэмоционалды? жатты?у жаса?ыз, ?зi?iзге ?найтын, Жаратушы?а ?найтын амалдарды жасау ма?ызды.
?зi?iздi психологиялы? ?рып-со?ып алмау ма?ызды. К?бiнесе сiздi? Сана?ызда?ы бейне (Визуализация) шынды?тан (шынайы ?мiрден) ?лде?айда ?ара??ы болады. Терiс ойлар?а к?п к??iл б?лудi то?татып, ?азiргi с?тке назар аудары?ыз. ?арапайым тыныс алуы?ызды ба?ыла?ыз, iшкi тынышты?ты ?амтамасыз етудi ?йренi?iз (Жетi Аспан кiтабынан). Б?л к?йде ж?мыс ?лде?айда ?нiмдi болады, жа?а идеялар пайда болады ж?не бас?алармен ?арым-?атынас жасау о?айыра? болады. Спортпен айналысу психологиялы? стресстi азайту?а к?мектеседi. Та?ы бiр тиiмдi ?дiс – iшкi ала?даушылы?тан шы?у ?шiн о?аша жерде ай?айла?ыз, ?алжы?, бiра? б?л шыныменен к?мектеседi екен. Б?л м?мкiн болмаса, д?птерге жа?ымсыз ойларды жазуды ережеге айналдыры?ыз. Осылайша сiз басы?ызды олардан тезiрек босата аласыз.
Ала?даушылы? пен ?ор?ыныш?а ?арсы Позитивтi, рационалды к?з?арасты са?тап, а?ымда?ы жа?дай?а емес, оны ?алай т?зетуге болатынына назар аудару ма?ызды. Э ?арызы?ызды ?теу ?шiн ?немдеуге ке?ес беремiн. Б?л керемет ке?ес емес, бiра? сiз кезiнде а?шаны ?немдемегенгi? салдарынан ?арыз алды?ыз. ?арыз алушыны? ?алай да болса несиенi ?айтару?а тырысуы ?зiне психологиялы? со??ы болып тиедi.
К?бiнесе мерзiмi кешiктiрiлген т?лемдерi бар адамдар банк ?ызметкерлерi мен инкассаторларды? жек к?ретiн т?тынушылары болады. Ішкi абырой сезiмiн са?та?ыз ж?не манипуляциялар?а, ?зi?iздi ашуландыру?а, ?орлау ?рекеттерiне жауап бермеуге тырысы?ыз, ?мытпа?ыз сiз банктi? е? жек к?ретiн т?тынушысысыз. Есi?iзде болсын, оларды? сiздi ?орлау?а ???ы?ы жо?. Егер коллекторлар сiзге ?ауiп-?атер т?ндiрiп немесе терiс м?лiмдемелерге жол берсе, сiз олар туралы ша?ымдана аласыз. Мен сiзге ?андай жа?дай болса да жасырыну?а ке?ес бермеймiн. Б?л тек ?ор?ыныш сезiмiн арттырады. Адам белгiсiз н?мiрдi? кез келген ?о?ырауынан ?ор?а бастайды, ?ара??ыда к?шеге шы?у?а ?ор?ады, т?йы?, ашуша? болады. Банкке хабарласып, жа?дайды т?сiндiрiп, а?ымда?ы м?селенi? шешiмiн бiрге табу?а тырысы?ыз. Мысалы, кейiнге ?алдыруды с?ра?ыз. Проблемалар туралы ойламау?а тырысы?ыз. Миы?ыз?а демалыс берi?iз. Осыдан кейiн ж?мысы?ыз ?лде?айда тиiмдi болады. ?з ?мiрi?iзге жауапкершiлiктi алы?ыз, экономикалы? жа?дайды, отбасын, ж?мыс берушiнi кiн?лауды до?ары?ыз. Б?л ?арапайым болып к?рiнедi, бiра? iс ж?зiнде б?л о?ай емес. ?з ?мiрi?iздi бас?аратын жал?ыз адам ?зi?iз екенi?iздi ?мытпа?ыз. ?иын ?аржылы? жа?дайдан шы?у?а к?мектесетiн жа?а м?мкiндiктер мен перспективаларды ашы?ыз.
2) К?птеген адамдар дiндi д?ниелiк игiлiктерге (??ны жо?) айырбастайды.
Сасы? д?ние – б?л Алла?а деген сенiмнi? т?мендеуiне ы?пал ететiн ж?не оларды? аз?ырушылары – сырт?ы факторлар ар?ылы iшкi Алла?а деген адалды?ты б?зушылар. Д?ние тiршiлiгiнi? арбауына алданып, уа?ытын тек д?ние игiлiгiне (??ны жо?) ж?мсаса, ол тек д?ние л?ззатын ?ана алады. Расында, Алланы? ??лы тек д?ние тiршiлiгiн ??марта ?аласа, о?ан жаны берiк болса, бiр с?збен айт?анда Д?ниенi? ??лы болса, тек со?ан ?ана т?уелдi болса, иманы мен та?уалы?ы ?лсiрейдi.
Ибн ?л-?айим, Алла? оны рахым етсiн, былай деп жазды: «Алланы? ??лы осы д?ниеге ?аншалы?ты ш?лдесе, со??рлым о?ан ?ана?аттанса, со??рлым ол Алла??а мойынс?ну?а ж?не а?ырет мекенiне жетуге тырысады». Мiне, сонды?тан Хаким ?рi б?рiн бiлушi Алла ??ран К?рiмнi? к?птеген аяттарында б?л д?ниенi? аз?ынды?ы мен м?нсiздiгiн баянда?ан.
Аса П?к Раббымыз: «Бiлi?дер, д?ние тiршiлiгi аралары?да?ы ойын ж?не к??iл к?теру, безендiру мен ма?тану, сондай-а? к?бiрек мал-м?лiк пен бала-ша?а?а ие болуды ?алау. Б?л (д?ние) жа?быр сия?ты, ?сiмдiктер ди?андарды ?уантады, бiра? кейiн олар кебедi, сiз оларды? сар?ай?анын к?ресiз, содан кейiн олар ша??а айналады. Ал а?ыретте Алладан ?атты азап пен кешiрiм ж?не ?ана?ат бар. Д?ние тiршiлiгi тек алдау» («Темiр» с?ресi, 20-аят);
«Олар?а д?ние тiршiлiгi туралы мысал келтiр. Ол к?ктен т?сiрген су сия?ты. Жердегi ?сiмдiктер онымен араласады (немесе оны? ар?асында араласады), содан кейiн желмен шашыра??ы ш?птi? ??р?а? саба?тарына айналады. Расында Алла ?р н?рсеге ??дiреттi. Байлы? пен бала-ша?а д?ние тiршiлiгiнi? с?нi, бiра? Раббы?ны? алдында ?шпейтiн iзгi амалдарды? сауабы жа?сыра? ?рi солардан ?мiт арт?аны? абзал.» («??гiр» с?ресi, 45-46 аяттар);
«Алла ?ала?аныны? ризы?ын к?бейтедi немесе шектейдi. Олар д?ние тiршiлiгiне ?уанады, ал б?л д?ние тiршiлiгi а?ыретпен салыстыр?анда ?ткiншi л?ззат» («Найза?ай» с?ресi, 26-аят);
«А?и?атында, Бiзбен кездесудi ?мiт етпегендер, д?ние тiршiлiгiне ?ана?ат етiп, о?ан разы бол?андар, сондай-а? аяттарымызды ?мыт?андар, тап?андары ?шiн от олар?а пана болады» (Юнус с?ресi, 7-8 аят).
Б?л тек д?ние тiршiлiгiн ?ана мойындап, о?ан с?йенiп, Алланы? белгiлерiне нем??райлы ?арап, О?ан жолы?удан ?мiттенбейтiндердi? барлы?ына жасал?ан е? ?лкен ескерту.
Алла Та?ала д?ниеден разы бол?ан м?мiндердi с?гiп: «?й, иман келтiргендер! Нелiктен сендердi Алла жолында жоры??а ша?ыр?анда, жерге ?атты ??лайсы?дар? А?ыреттен г?рi д?ние тiршiлiгiне ризасы?дар ма? Бiра? д?ние тiршiлiгiнi? ?ткiншi л?ззаты а?ыретпен салыстыр?анда шамалы» («Т?убе» с?ресi, 38-аят).
Ал Амр ибн Ау?ты? (Алла о?ан разы болсын) хадисiнде Алла Елшiсiнi? (о?ан Алланы? игiлiгi мен с?лемi болсын): «Алланы? атымен ант етемiн, мен сендерге кедейлiк келедi деп ?оры?паймын. Мен жер бетiндегi д?ние, сенен б?рын жайыл?андай, сендерге жайылып, сосын олар жарыс?андай, сендер де о?ан жарысасы?дар ж?не олар ??рдым?а кеткендей, сендер де ??рып кетесi?дер деп ?ор?амын» (?л-Б?хари, Муслим). Хадистi? бiр н?с?асында: «…ж?не оларды ?алай баурап алса, сендердi де баурап алады» (?л-Бухари, Муслим) делiнген.
Б?л та?ырыпта к?птеген ?асиеттi м?тiндер бар ж?не кiмде-кiм Алла?а деген сенiмi мен махаббатын ны?айтып, оны жаманды?тар мен кемшiлiктерден ?ор?а?ысы келсе, д?ниелiк с?н-салтанаттан аула? болуы керек ж?не жердегi аз?ыруаз?ырушы адамдардан немесе топтардан са?тануы. Алайда, б?л А?и?ат туралы ойла?анда ?ана м?мкiн болады.
Жердегi ?мiр ?ткiншi, ал д?ние игiлiктерi тез б?зылатын, т?ра?ты емес, кемелсiз ж?не елеусiз. Егер адам олар ?шiн жарысып, солар ?шiн талпынса, онда олар о?ан к?птеген ?иыншылы?тар мен ?ай?ылар ?келедi, б?л д?ниеде болмаса да а?ыретте. А?ырында, ?лiм с?тiнде д?ниеге деген махаббат жо?алып, уа?ытша ба?ыт то?тап, оны? орнын м?? мен ?кiнiш басады.
А?ырет ?мiрi мен оны? таянуы, ?рi болмай ?оймайтын басталуы туралы ойлау керек. Ол ?за? ж?не м??гiлiк, ал оны? пайдасы мен ?уанышы ?лы ж?не асыл болады. Олар бiздi? жердегi д?ниеден м?лде бас?аша болады, ?йткенi Аса П?к Алла Та?ала бекер айтпа?ан: «Бiра? жо?! А?ырет жа?сыра? ?рi ?за?ыра? болса да, д?ние тiршiлiгiн арты? ?оясы?дар» («Аса жо?ары» с?ресi, 16-17 аяттар).
Д?ние ны?меттерi кемшiлiкке толы ж?не ?тпелi болса, а?ырет ны?меттерi кемел ?рi т?ра?ты. Адам осы екi а?и?атты ойлап, д?ние мен а?ыретке д?рыс ?араса, болаша? ?мiрдi, я?ни м??гiлiк ?мiрдi арты? к?ретiнi ж?не б?л ?тпелi д?ниеге ар?а с?йемейтiнi с?зсiз. Алла Елшiсiнi?, о?ан Алла?ты? игiлiгi мен с?лемi болсын, оны? сахабалары мен оларды? ?мiр жолында?ы та?дыры туралы ой ж?гiрту о?ан осында к?мектеседi. Д?ниелiк заттарды тастап, олардан бас тартты; оларды жан-т?нiмен жа?сы к?рмедi ж?не оларды ?з iзденiстерiнi? объектiсiне айналдырмады. Олар б?л д?ниенi ж?ма? емес, т?рме деп санады, аскетикалы? ?мiр салтын ?станды ж?не жердегi с?н-салтанаттан аула? болды. Бiра? егер олар оны ?аласа, олар одан ?ала?анны? б?рiн алар едi. Пай?амбарымыз?а, о?ан Алла?ты? игiлiгi мен с?лемi болсын, жердегi ?азынаны? кiлтi ?сынылды, бiра? ол одан бас тартты. Оны? серiктерiне жердегi игiлiктер молынан берiлдi, бiра? олар оны а?ыретте жомарт сыба?а?а айырбастамауды ж?н к?рдi. Олар б?л д?ниенi? м??гiлiк мекен емес екенiн, ?уаныш мекенi емес екенiн, тек уа?ытша пана екенiн бiлдi. Олар м?ны? ?те тез таралатын жаз?ы б?лт немесе ая?талмай т?рып шы?ына жетуге уа?ыты жо? ?ткiншi арман сия?ты екенiн т?сiндi.
Алла Та?ала: «Егер бiз олар?а ?за? жылдар бойы [игiлiктердi] пайдалануына р??сат етсек, содан кейiн олар?а у?де етiлген н?рсе келсе, онда олар?а пайдалану?а р??сат етiлген н?рсенi? ешбiр пайдасы болмайтынын бiлесi? бе?» – дедi. («А?ындар» с?ресi, 205-207 аяттар);
«Сол к?нi Алла? оларды (жерде немесе ?абiрлерде) к?ннi? бiр са?аты ?ана бол?андай жинайды да, олар бiр-бiрiн таниды» («Юнус» с?ресi, 45-аят);
«?иямет келген к?нi к?н??арлар [жер бетiнде немесе ?абiрлерiнде] бiр са?ат ?ана болдым деп ант етедi» («Рим» с?ресi, 55-аят).
Алладан ж?ректерiмiздi Иманмен ?уаттап, ашы? (адам адам?а) пен жасырын (шайтан адам?а) аз?ырулардан са?тасын.
3) Фитна к?нде келедi, ал адамдарды жас, т?жiрибесiз ?рпа? бас?арады.
Исламда?ы фитна – "аз?ыру" немесе "сына?", араб тiлiнен аудар?анда "к?йзелiс" деп те аударылады. «Фитна» с?зiнi? – «келiспеу», «б?лiну» немесе «б?за?ылы?» деген де ма?ыналары бар. Алла? екiж?здiлер туралы: «Егер олар сендермен жоры??а шы?са, сендерге т?ртiпсiздiктен бас?а ешн?рсе ?оспайды, керiсiнше, аралары?да шатасушылы? тудырады» дедi. Фитна с?зiнi? ??ран мен Пай?амбарды? с?ннетiнде кездесетiн та?ы бiрнеше ма?ынасы бар.
Сына? ма?ынасында: Алла Та?ала б?л с?здi? ма?ынасын «?нк?бут» с?ресiнi? 2 аятында былай деген: «Адамдар: «Иман келтiрдiк» дегенi ?шiн ?ана емес, сыналатындарына шын сенедi ме? Аз?ыру ма?ынасында: Алла Та?ала «?н?ам» с?ресiнi? 53 аятында: «Осылайша оларды? кейбiрiн кейбiрiмен сынады?». К?п??дайшылы?, имансызды? немесе б?лiк ма?ынасында: Алла Та?ала «Ба?ара» с?ресiнi? 193 аятында: «Фитна жойыл?анша олармен со?ысы?дар» деген аятында. Б?л аятта фитна с?зi Алла Та?ала «сенбеу» деген ма?ынада да ?олданыл?ан.
А?и?аттан адастыру ма?ынасында: Б?л с?здi ?олдану?а болатын та?ы бiр аны?тама – “адастыру” немесе “шатастыру”. «М?ида» с?ресiнi? 49-шы аятында: «Оларды? н?псiлерiне берiлме ж?не олардан са?тан, олар сенi Алла?ты? са?ан т?сiргенiнi? бiр б?лiгiнен б?рып жiбередi» («М?ида» с?ресi) аятында?ы «фитна» с?зiнi? ма?ынасы осы.
К?н??ар ?рекеттердi? ма?ынасында «Фитна» с?зiнi? та?ы бiр ма?ынасы «к?н?лар», «?лтiру» немесе «жаза».
М?сылмандарды? Ислам жолына кедергi келтiретiн аны? ж?не к?рiнбейтiн адастырулар мен аз?ырулардан аула? болуы керек, б?л отбасында, ж?мыста ж?не а?ша, м?лiк айырбас кезiнде ?те ма?ызды. М?сылман шатасудан аула? болуы керек, ?йткенi адамдар мен жындар арасында?ы залымдар з?лымды? мен б?за?ылы? жасайды, та?уалар?а кедергi келтiруi м?мкiн.
М?сылман ?зiнi? сенiмiне ?сер ететiн барлы? н?рселерден са? болуы керек: мумин ?зiн т?ртiпсiздiктерден, ?сiресе идеологияда?ы немесе а?идада?ы эмоцияналды? тол?улардан ж?не лайы?сыз мiнез-??лы? пен ?ате пiкiрлерден ?ор?ауы керек. З?лымды? тез таралады ж?не тек ж?ректерге ?ана емес, адамдарды? iс-?рекетiне, б?кiл ?о?ам?а ?сер ететiн ж??палы аурумен салыстыру?а болады. М?ндай ауру ?айырымды адам?а да, жауыз?а да iзiн ?алдырады ж?не оны? н?тижесi ?р?ашан апатты болады.
Исламда адасулар мен аз?ырулар ешбiр н?рдан ада ?ара??ылы?пен салыстырылады, ?йткенi олар м?сылманны? сенiмi мен т?сiнiгiне соншалы?ты ?сер етiп, адам аз уа?ыт iшiнде ?згере алады: мумин м?сылманнан, адам к?пiр м?сылман болуы м?мкiн, к?пiр м?сылманнан к?дiмгiдей к?пiрге айналып кетуi м?мкiн. Исламда имандары (сенiмi) ?лсiз адамдар ?здерiнi? н?псiлерiне (?алауларына) ерiп, к?н?лары салдарынан фитна ?серiне ?шырайды. М?ндай адамдар аз?ырулар?а ?арсы т?ра алмайды – оларды? аз?ырулары жебе нысана?а тиетiндей тиедi.
?азiргi ?о?амны? д?рбеле?i
Алла та?ала адамзатты тура жол?а т?суге ж?не одан таймау?а ша?ырды. ?азiргi ?лемде фитна, аз?ырулар адамды ?немi мазалайды, ?йткенi ?азiргi ?о?амда олар ?шiн топыра? ?те ?олайлы.
?иынды?тар м?сылмандардан ??ран мен С?ннеттi тастап, iзгi амалдардан ж?не Исламнан бас тартуды талап етедi. Ерлер мен ?йелдер арасында?ы шекараны жою?а ша?ырулар адамны? таби?атына ?айшы келетiн идеяларды ал?а тарт?ан адамдардан келедi. Алла та?ала бастап?ыда ?рт?рлi ?йелдер мен еркектердi жаратып, оларды? арасында?ы айырмашылы?ты белгiлеуi тегiн емес – шари?ат осы таби?и айырмашылы?ты ескере отырып, адамдар арасында оны? аз?ындауына ж?не оны? фитна?а т?суiне жол бермейтiн этикалы? нормаларды белгiлейдi. Пай?амбарымыз М?хаммед ?бiр-бiрiмен жа?ын туысты? байланысы жо? еркектер мен ?йелдер бiр-бiрiнен белгiлi бiр ?ашы?ты?та болуы керек деген ?а?иданы бекiттi. Намаз кезiнде де ерлер мен ?йелдер бiр-бiрiне араласпауы керек.
?азiргi заманда ?йел ?з денесiн ?шкерелеуге, сыпайылы? шапанын шешуге ?ялмайды, дегенмен ?йел мiнезiндегi таби?и, туа бiткен ?асиет, д?л туа бiткен, ар-?ят екенiн ?мытпа?ан ж?н – Алла Та?ала осылай жарат?ан. Ислам дiнi ?йел бойында?ы осы ?асиеттi са?тау?а ж?не дамыту?а ша?ырады. М?хаммед Пай?амбар ?ят иманны? бiр б?лiгi деп ата?ан. Ал iлгерiлеу, а?артушылы? сия?ты ??ымдарды ?ятсызды?пен, мiнез-??лы? м?дениетiнi? жо?ты?ымен шатастырмау керек. ?азiргi т?тыну ?о?амы ??марлы?тарды жо?арылатып, ?зiнi? т?менгi к?н?кар ?ажеттiлiктерiн БА?, журналдар ж?не кино ар?ылы ?ана?аттандыруды ?алыпты де?гейге жеткiздi. К?н?ны насихаттау ?те тартымды болды, осы тартымды ж?не ?демi с?здердi? барлы?ын иман?а (сенiмге) ?абылдамау керек.
Жалпы аз?ырулар (уасуастар), к?йзелiс эпидемиясын тудырады. Олар инфекциялар сия?ты, алайда олар дененi? ?лiмiнен г?рi дiн ?шiн ?лде?айда ?ауiптi, Исламды б?зады. Пай?амбарымыз М?хаммед ?мметiн фитнадан са?тандырып, жа?сы iстерiмен ?иыншылы?тардан аула? болу?а ша?ырды.
?азiргi адамзат ?о?амы к?птеген аз?ырулар?а ?шырайды ж?не к?н? ал?аш пайда бол?ан с?тте жас муминнi? к?н?дан бас тарту?а к?шi мен даналы?ы жету ?ажет. Уа?ыт ?те келе оларды? кейбiреулерiнi? ж?ректерi к?н??а ж?мсалады, содан кейiн жа?а аз?ыру пайда болады ж?не б?л келесiсi б?рын?ысынан да ауыр болады. Аз?ыру?а ?шырамайтын адам болмайды. Бастысы кез келген сына? жiберiлген с?тте адам шыдамдылы? пен табандылы? к?рсетуi керек.
Фитна муминдi ?лсiретпеуi керек: Алланы? ??лы та?уа болуы керек, аз?ырулар?а алданып, арбау?а берiлмеуi керек. Алланы? дiнi Ислам уа?ыт бойы негiзгi т?п тамыры ?згерiссiз келедi, сол себептi Ислам Алланы? ??лыны? ?мiрiнде м??гiлiк ай?ын ба?дары болып ?ала бередi.
На?ыз Мумин жасырын ж?не ашы? к?н?лардан ?ор?ана бiледi, ??лдарын тоза? азабынан ??т?ару ж?не аз?ырулар?а ?арсы сына??а т?теп беруге к?мектесу ?шiн ?немi д??амен Алла??а ж?гiнедi.
Ислам – муминнi? б?кiл болмысыны? ?ор?аны, д?ние тiршiлiгiнi? ??рылымында?ы ба?дар ж?не фитнадан шы?уды? ж?не болаша?та?ы жа?сы ?мiрiнi? кепiлi. Д?ние тiршiлiгiнде де, ?лiм с?тiнде де муминдi жаманды?тан, я?ни фитнадан iзгi амалдар мен сабрлы? ?ана ??т?арады. Исламда?ы фитна – м?сылманны? д??асы, Алладан тоза?тан ??тылуын с?райтын д??асы.
Алла Та?ала ?асиеттi кiтабында муминдердi к?н??арлармен ?атар ?оймау?а, олар сия?ты болмау?а ша?ырады. Исламда адам?а ?ажеттi, пайдалы н?рсенi? б?рi бар, бас?а м?дениет ?сынатын н?рселерге алданбау керек. ??ран, М?хаммед пай?амбарды? с?ннетi барлы? с?ра?тар?а жауап бередi, д?рыс жолды к?рсетедi ж?не м?сылман ?мiрiндегi фитнадан аула? болу?а к?мектесетiн А?И?АТТЫ? ?айнар к?зi.
Егер адам ?лсiз болып шы?са, фитна?а ?арсы д?рменсiз болып шы?са ж?не аз?ынды?ты уа?ыздаушыларды? жетегiне ерсе, Исламда оны? емделу жолы – С?ннет пен ??ран?а ж?гiну, пай?амбар, сахабалардан ?лгi алу, соларды? ж?рген жолымен ж?ру. Алла?ты? м?сылмандар?а осы ?мiрдi ны?метпен жiбергенiн аны? к?рсетедi ж?не б?лiк пен фитна?а ша?ырып жат?ан д?шпандар м?сылмандарды неден айырма?? ?рине тынышты?тын, бейбiтшiлiктен, ынтыма?тасты?тан.
?зi?iздi б?за?ылардан ?ор?ау ?шiн табандылы? танытып, ?лсiз жерлерi?iздi ашпауы?ыз керек, ?йткенi б?л сiздi? таби?аты?ыз?а жат арандатушылы?. Олар адам бойында?ы асыл ??ндылы?тарды жою?а тырысатындар. ?здерiнi? уа?ытын м?сылмандармен алысу?а ж?мсайды, себебi оларды? ж?мысы сол. Ислам бекiткен за?дар?а ба?ыну – к?ш-?уат алуды? ж?не наным-сенiмдi ны?айтуды? бiрден-бiр жолы. Ислам за?дары (шари?ат) сенiмдi за?дар. Осы за?дарды ?стан?ан м?сылман ?лемi шы?ыстан батыс?а ?арай ке?ейiп, Алла?ты? жолын ?амтамасыз еткен Византия патшалары мен парсы Хосроларыны? ?азынасына ие болды. М?сылмандарды? ??ран мен С?ннеттi берiк ?стануы ?ана м?сылмандарды? тура жолда ?алуына к?мектестi.
Д?дж?л фитнасы
?мiрдегi ж?не ?лiмдегi фитна ж?не Дажжалды? сына?тарыны? жаманды?ы туралы о?ылатын арнаулы д??а бар. Ислам ?мбетiнi? ж?не б?кiл адамзатты? болаша?ында болатын Исламда?ы е? ауыр фитналарды? бiрi – а?ырзаманда болатын ж?не ?лкен белгiлердi? бiрi болатын Д?дж?лды? (Антихрист) келуi. ?иямет к?нiнi? басталуыны? ?лкен белгiлерiнi? бiрi.
Ислам тарихында?ы м?сылмандарды? басынан ?ткерген, Исламда к?птеген адасушы а?ымдар мен секталарды? пайда болуына, кейбiр м?сылмандарды? к?з?арастарыны? аз?ынды?ына байланысты о?и?аларды талдай отырып, Д?дж?л фитнасыны? е? ?лкен сына?тарды? бiрi болады деген ?орытынды?а келуге болады. ж?не Пай?амбарымыз М?хаммед ескерткен ?иямет к?нiндегi Исламда?ы тол?улар. М?сылман Д?дж?л фитнасынан ж?не м?сылманды д?ниеде (осы ?мiрде) ж?не перiштелер сынауы басталатын а?ыретте к?тiп т?р?ан сына?тардан ?ор?ау ?шiн д??а етуi керек. Алла Елшiсiнi? (о?ан Алланы? игiлiгi мен с?лемi болсын) с?ннетiнде осы сына?тардан ?ор?ану ?шiн со??ы т?ша??удтан кейiн д??аны о?у?а болатын д??а бар: Уа, Алла?, расында мен Са?ан ?абiр азабынан, тоза? азабынан, ?мiр мен ?лiм сына?тарынан ж?не Д?жжалды? (?л-масих д?дж?л) сына?тарыны? жаманды?ынан пана с?раймын).
Басшы?а ба?ыну
Арда?ты Пай?амбарымыз М?хаммедке, оны? отбасына ж?не барлы? солих сахабаларына мада?! Алла Та?ала адамдар?а осы ?мiрде де, болаша?та да ба?ыт пен же?iстi? кiлтi болып табылатын дiнiн т?сiрдi. Раббымыз жал?ыз Жаратушы ж?не Ол ??лдарына не пайда ?келетiнiн жа?сы бiледi. Сонды?тан да Ол олар?а ?зiнi? хикметтiк ?сиеттерiн орындауды ж?не барлы? н?рседе – теология (дiн ?ылымы) мен ахла?та (адамгершiлiк), экономика мен саясатта, отбасымен ж?не ?о?аммен ?арым-?атынаста та?уалы?ты са?тауды б?йырды.
Ислам дiнi ?рбiр адамны? Алла Та?ала ж?не Оны? жаратылысы алдында?ы мiндеттерiн толы? орындауы ?шiн жа?дай жасау?а ша?ырыл?ан. М?ны? кiлтi – ?дiл де парасатты басшыны? басшылы?ымен салауатты ?о?ам ??ру. Жауапкершiлiктi мойнына алып, Алланы? разылы?ы мен ны?метiне б?ленетiндей хал?ын ал?а жетелейтiн басшы сайлау. Ал барлы? м?сылмандар ?з билеушiсiн ?олдау?а, оны ??рметтеуге, оны? ?дiл б?йры?тарын орындау?а, о?ан тек жа?сылы? тiлеп, ешбiр жа?дайда оны? беделiне н??сан келтiрмеуге мiндеттi.
Халы?ты бас?ару – е? ?лкен жауапкершiлiк. Халы? бас?ару тiзгiнiн ?з ?олына ал?ан адам иы?ына ?те ауыр ж?к артады. Расында, ?иямет к?нi ?рбiр адам ?з ?олында немесе ?олында бол?ан ?рбiр адам ?шiн жауапты болады. Ота?асы ?йелi мен балалары ?шiн жауапты болады. Мемлекет басшысы барлы? ?арама?ында?ылар ?шiн жауап бередi. Б?л жайында Алла Елшiсi: «Сендердi? ?р?айсысы? ?ойшысы?дар, ?ркiм ?з отарына жауаптысы?. Имам – ?ойшы, ол ?з ?ол астында?ылар?а жауапты. К?йеу отбасында ба?ташы, ол отбасына жауапты. ?йел к?йеуiнi? ?йiнде ба?ташы ж?не ол о?ан жауапты. ?ызметшi ?ожайыныны? меншiгiндегi ба?ташы ж?не ол ?шiн жауапты. Бала ?кесiнi? мал-м?лкiнi? ба?ушысы, ол да о?ан жауапты. Сендердi? ?р?айсысы? ?ойшысы?дар, ?ркiм ?з отарына жауаптысы?» (Ахмад, ?бу Дауд, ат-Тирмизи; ?л-?лбани б?л хадистi сахих деп таны?ан). Дегенмен, ?ркiм ?з мiндетiн ат?ара алмайды. На?ыз мумин Раббысынан ?ор?ып, жауапкершiлiк iздемеу керек, ел бас?ару о?ай iс емес, бiра? егер халы? о?ан билiк тапсырса, ол барлы? iсте ?дiл, ??дайдан ?ор?у ?шiн бар к?ш-жiгерiн салуы керек.
Пай?амбарымыз: «Уа, ?бдур-Рахман, ?мiр болуды с?рама, ?йткенi ?тiнiшi?е орай ?мiршi болып та?айындалса?, б?л ?ызметке сен ?ана жауапты боласы?. Егер сен м?нсыз (кездейсо?) та?айындалса?, б?л iсте са?ан ж?рдем берiледi» (?л-Б?хари ж?не Муслим). Пай?амбарымыз: «Алланы? атымен ант етемiн, бiз б?л ?ызметке ?з еркiмен келгендi де, о?ан ??мар адамды да та?айындамаймыз», – дедi (?л-Б?хари ж?не Муслим). Бiр к?нi ?бу З?рр Алла Елшiсiне: «Менi осы лауазым?а та?айындамайсы? ба?», – дедi. Пай?амбар оны? иы?ынан ?а?ып: «Уа, ?бу З?р, сен ?лсiзсi?, б?л жауапкершiлiк. ?иямет к?нi ол ?ят пен ?орлы? ?келедi ж?не осы лауазымды д?рыс алып, барлы? парыздарын орында?ан адамнан бас?аны? б?рiн ?кiнiшпен тудырады» (Муслим).
?дiлдiк – билеушiнi? е? жа?сы ?асиетi. Жо?ар?ы Т??iр жал?ыз Т?решi, ал за? шы?ару ???ы?ы тек О?ан ?ана тиесiлi. Демек, Алла? жер бетiндегi ??лдарына билiк берген адам Алла?ты? за?ын ?стануы керек. Сонда ?ана Алланы? разылы?ына б?ленiп, ?зi бас?арып отыр?ан ?о?ам береке мен т?тасты??а толы болады. Алланы? шари?атына мойынс?ну ж?не о?ан ?ана?ат ету – иманны? е? ма?ызды ??рамдас б?лiгi. Демек, барша м?сылман ?мiршiлерi Алланы? т?сiргенiне с?йене отырып ?кiм беруге мiндеттi, ал ?ол астында?ылары Алла? Та?аланы? Кiтабында ж?не Елшiсiнi? с?ннетiнде т?сiрген н?рселерге ж?гiнуге мiндеттi.
Алла Та?ала: «Бiра? жо? – Раббы?мен ант етемiн! «Олар ?здерiне келiспеушiлiк тудыратын барлы? iстерге сенi т?решi етiп сайламайынша иман келтiрмейдi, сосын сенi? шешiмi?нен ж?ректерiнде еш ?ят таппай, толы? бой?сынады» («?йелдер» с?ресi, 65-аят).
Демек, ?кiм ?шiн Алла??а ж?не Оны? Елшiсiне ж?гiнбеген, б?л шешiмге ?ана?аттанба?ан ж?не о?ан мойынс?нба?ан адамдарда Алла? иманны? бар екенiн ?зiлдi-кесiлдi жо??а шы?арады. Раббымыз Алла?ты? шари?атына с?йенiп ?кiм етпейтiн ?мiршiлердi опасыз, ?дiлетсiз ж?не еркiн деп ата?ан. Алла Та?ала: «Ал кiм Алланы? т?сiргенiмен ?кiм етпесе, олар к?пiр»… «Ал кiм Алланы? т?сiргенiмен ?кiм етпесе, солар залым»… «Кiмде-кiм Алла т?сiргенiмен ?кiм етпесе, мiне солар азаптылар»…
Шейх Салих ибн Фаузан «Таухид» кiтабында былай деп жазды: «Алланы? т?сiргенiне с?йене отырып ?кiм ету ж?не со?ан ж?гiну (шари?ат) м?сылмандар арасында туындайтын барлы? даулы м?селелерде ?ажет. ?алымдар теологиялы? сипатта?ы м?селелердi ?з бетiнше шешуге ж?гiнген кезде бiр немесе бас?а мазхаб?а немесе имам?а фанатты? ?стану салдарынан ??ран мен С?ннет м?тiндерiмен д?лелденбеген ?кiмдердi ?абылдамауы керек. Кейбiр м?сылман елдерiнде сенетiндей жеке сипатта?ы немесе азаматты? жа?дайда?ы м?селелер ?ана емес, бас?а м?селелер бойынша сот iсiн ж?ргiзуге ж?не iс ж?ргiзуге де ?атысты болуы керек, ?йткенi Ислам б?лiнбейтiн бiрт?тас ж?не Алла Та?ала былай дедi: ?й, иман келтiргендер! Толы? ба?ыны?дар (я?ни Исламды толы?ымен ?абылда?дар), («Сиыр» с?ресi, 208-аят); «Кiтапты? бiр б?лiгiне сенiп, бiр б?лiгiне ?арсы боласы?дар ма?», («Сиыр» с?ресi, 85-аят).
Сонды?тан барлы? м?з?абтарды ?станушылар ?з имамдарыны? с?здерiн ??ран мен С?ннетке с?йкестендiрiп, ??ран мен С?ннетке с?йкес келетiн за?дарды ?станып, бас?аны? б?рiн терiске шы?арып, со?ыр фанатизмдi таста?аны ж?н. Б?л ?сiресе сенiм мен идеология?а ?атысты барлы? бiлiм мен за?дар. Барлы? имамдар б??ан назар аударсын, Алла? оларды ра?ымына алсын, егер адам б??ан ?айшы ?рекет жасаса, онда ол ?зiн соларды? ?атарынан деп санаса да, оларды? iзбасары болып табылмайды ж?не м?ндайлар туралы Алла?: «Олар ?здерiне хатшылар мен монахтарды алды ж?не ?ожайын ?ылды, Алладан бас?а ж?не М?риям ?лы М?сiх…» («Т?убе» с?ресi, 31-аят).
Б?л аят тек христиандар?а ?ана емес, сондай-а? олар сия?ты ?рекет ететiндердi? барлы?ына ?атысты, кiмде-кiм Алланы? ж?не Оны? Елшiсiнi? ?мiрлерiне ?айшы ?рекет етiп, Алланы? т?сiргенiне ?арап емес, адамдар?а ?кiм шы?аратын немесе олар?а осындай шешiмдi талап ететiн кез келген адам?а ?атысты. ?з н?псiсiн ?ана?аттандыру ?шiн ?зiн шынайы мумин деп санаса да, Исламнан ж?не Алла?а деген сенiмнен шы?ты. ?йткенi, расында, Алла Та?ала осындай н?рсенi ?алайтындарды? барлы?ына с?гiс айтып, оларды? мумин деген с?здерiн ?тiрiк деп ата?ан».
Сонымен, Алланы? за?ынан бет б?р?андарды Алла к?пiр деп атайды. Бiра? кейде б?л ?лкен к?пiрлiк т?рiнде болады, ол адамды м?сылман ?ауымынан тыс ?алдырады, ал кейде кiшiгiрiм к?пiрлiкке апарып со?тырады, б?л адам м?сылман болып ?алады. Б?л на?ты жа?дайлар?а байланысты. Шейх Салих ибн Фаузан «Таухид» кiтабында былай деп жазды: «Ендеше, егер адам Алланы? т?сiргенiне с?йене отырып ?кiм шы?аруды? ?ажетi жо? деп есептесе ж?не оны? ???ы?ы еркiн деп есептесе. Б?л м?селеде толы? та?дау жасаса немесе Алла?ты? шешiмiне нем??райлы ?арап, бас?а за?дар мен азаматты? за?дарды Алла? т?сiргеннен жа?сыра? деп есептесе, бiздi? заманымыз?а с?йкес келмейтiн болса немесе Алла?ты? бергенiне с?йенбей шешiм ?абылдаса. К?пiрлер мен екiж?здiлердi? к??iлiнен шы?у ?шiн т?сiрiлген болса, б?л оны? к?пiрлiгiнi? ?ЛЫЛЫ?ЫНЫ? к?рiнiсi болады. Алайда, егер адам сотты ж?ргiзгенде Алла т?сiрген шари?ат?а с?йену керек деп есептесе, бiра? iс ж?зiнде одан ауыт?ып, сонымен бiрге б?л ?шiн жаза?а лайы? екенiн мойындаса, онда ол б?лiкшi болып, ??дай?а ба?ынба?ан к?йде, кiшiгiрiм к?пiрлiк к?н??а тап болады. Ал егер адам Алла?ты? ?мiрлерiн (шари?атты) бiлмей, оны бiлуге бар к?ш-жiгерiн салып, бiра? ?ателессе, ол ?ателескен адам, ?рекетiнi? сауабын алады ж?не оны? ?ателiктерi кешiрiледi».
Ислам Ибн Таймия «Минх?ж ?с-Сунна ?н-Н?б?уия» кiтабында былай деп жаз?ан: «Алла?ты? Елшiсiне т?сiргенiне с?йенiп ?кiм шы?аруды ?ажет деп санамайтын адам к?пiр екенi к?м?нсiз. Алланы? т?сiргенiн ?станбай, ?зi ?дiл деп сана?ан н?рсеге с?йенiп, адамдар арасында ?кiм шы?ару?а р??сат берген адам?а да солай. Шынында да, ?дiл билiкке ?мтылмайтын ?ауым жо?, бiра? б?л ?ауымдасты?ты? дiндерi к?бiнесе ?лкендерiнi? ?стан?анын ?дiл деп санайды. Дегенмен, ?здерiн м?сылман санайтындарды? арасында да к?бiсi ?з ?кiмдерiн Алла т?сiрген шари?атта ешн?рсе айтылма?ан ?дет-??рыптарына с?йенедi. Б?л, мысалы, ?з ата-бабаларыны? д?ст?рiн ?станатын, ??ран мен С?ннетке м?н бермей, осылай iстеу керек деп есептеген т?уелсiз билеушiлер бол?ан б?д?уиндер арасында бай?алады, дегенмен д?л осы к?пiрлiк болып табылады. . Оларды? к?пшiлiгi Исламды ?абылдап ?лгерсе де, ?мiршiлер ?стан?ан д?ст?рлер бойынша ?кiм шы?аруды жал?астыруда. Егер б?л адамдар тек Алла? т?сiрген н?рсеге с?йене отырып ?кiм шы?ару?а болатынын бiлсе, бiра? оны iс ж?зiнде ?станбай, о?ан ?айшы ?рекет жасау?а р??сат етсе, к?пiр болды».
Шейх М?хаммед ибн Ибра?им былай деген: «Жал?ыз Алла?ты? ?кiмiнi? ?дiлдiгiн мойындай отырып, Алла? т?сiргеннi? негiзiнде ?кiм шы?арма?ан адам, ?зiнi? к?н?сiн мойындай отырып, кiшiгiрiм «сенiмсiз имансызды?» жасайды. Б?л тек бiр немесе екi рет жаса?ан адам туралы. Егер ол Алланы? шари?атына ?айшы келетiн за?дар жина?ын ойдан шы?арса, оны жарат?андар ?ателессе (а?и?ат?а сай келмесе), шари?ат ережелерi ?дiлеттi деп айтса да, б?л на?ыз к?пiрлiк. М?ндай к?пiрлiк адамды м?сылман ?ауымынан тыс ?алдырады».
Раббымыз жер бетiндегi ?мiршiлерiне ?зiнi? кемел шари?аты бойынша ?кiм шы?аруды ж?не ?дiл болуды б?йырды. Ол: «Егер ?кiм шы?арса?дар, ?дiлдiкпен ?кiм етi?дер» («Ас» с?ресi, 42-аят).
Алланы? ?алауын Оны? разылы?ы ?шiн шын ж?ректен орындау керек, ?йткенi б?л ?ибадат. Алла Та?ала тек ?з ма?сатын, жеке м?ддесiн к?здейтiн шари?ат за?ына ба?ынбайтын ?рбiр адамды айыптайды. Ж?ректерiнде дерт барлар туралы: «Олар араларында ?кiм беру ?шiн Алла?а ж?не Елшiсiне ша?ырылса, оларды? кейбiрi бет б?рады. Ал егер а?и?ат олар жа?ында бол?анда, олар о?ан бой?сынып келер едi» («Н?р» с?ресi, 48-49 аяттар). М?ндай адамдар тек ?ана ?з н?псiлерiне сай келетiн н?рселерге м?н бередi ж?не олар?а ?айшы келетiн барлы? н?рселерден бас тартады.
Игi iстерде ?рбiр м?сылман ?з билеушiлерi мен басшыларына ба?ыну ?ажет. М?сылман басшы?а мойынс?ну?а ж?не о?ан ба?ыну?а ж?не ол туралы жаман с?з айтпау?а мiндеттi, ?йткенi басшы?а ба?ынбау дiн м?селелерiнде де, д?ние ?мiрiнде де жаман зардаптар?а ?келедi. Осындай зардаптарды? бiрi – м?сылмандарды? к?ш-?уатыны? ?лсiреуi, соны? н?тижесiнде м?сылман халы?тарыны? д?шпандары ?здерiнi? арам ойларын тезiрек ж?зеге асыру?а м?мкiндiк алады. М?сылман басшыны хал?ы ??рметтеп, оны? ?ол астында?ылар Алланы? за?ымен берiлген ?мiрлерiн орындаса, Ислам д?шпандары одан ?ор?ып, ??рметтейдi. М?сылмандар ?з ?мiршiсiн ??рметтемесе, д?шпандары оны ?орлайды. Ж?не б?л м?сылмандарды? ?здерiн менсiнбейтiндiгiнi? к?рiнiсi болады. Демек, иманды адам б?кiл м?сылмандарды? та?дыры ?шiн жауапкершiлiктi? ауыр ж?гiн ар?ала?ан адамды ??рметтеуге тиiс, сонда б?кiл ?лем адамдары оны? алдында да, барлы? м?сылман халы?тарыны? алдында да ??рметпен ?ор?уды сезiнуi керек.
Алла? Та?ала: «?й, иман келтiргендер! Алла?а бой ?сыны?дар, Пай?амбар?а ж?не аралары?да?ы ?мiрлерге бой ?сыны?дар. Егер аралары?да бiр н?рседе келiспеушiлiк туындаса, егер Алла?а ж?не ?иямет к?нiне сенетiн болса?дар, оны? шешiмiн Алла?а ж?не Елшiсiне берi?дер. Осылайша н?тиже жа?сыра? ?рi ?олайлы болады» («?йелдер» с?ресi, 59-аят). Ибн Аббас б?л аятты? Алла? елшiсiнi? м?сылман отрядыны? (?л-Б?хари ж?не Муслим) басында жоры??а жiберген Абдулла ибн Хузафа?а ?атысты т?скенiн айтты. ??ран т?псiршiлерi билiк иесiнi? кiм екенi туралы бiрнеше пiкiр айт?ан. ?бу ?урайра, Ибн Аббас, З?йд ибн Аслам, ?с-Судди ж?не Му?атил осыларды билiк басында?ылар деп есептедi. Ибн Аббас та б?ларды? м?сылман ?алымдары екенiн айт?ан. Б?л пiкiрдi Ибн ?бу Талха, Ж?бир ибн Абдулла, ?л-Хасан ?л-Басри, ?бу ?л-?лия, Муджахид, ан-Нахай ж?не ад-Даххак та айт?ан. Икрима б?л аят ?бу Б?кiр мен Омар ибн ?л-Хаттаб?а ?атысты болуы м?мкiн деп те есептеген.
Пай?амбарды? барлы? сахабаларына ?атысты деген пiкiр де бар. Ибн Касир ??ран т?псiрiнде (1/519) былай деп жазды: «Б?л барлы? м?сылман ?мiрлерi мен ?алымдарына ?атысты екенi аны? ж?не б?л туралы Алла? жа?сыра? бiледi».
Шау?ани ??ран К?рiмнi? «Фатхул-?адир» (1/480) т?псiрiнде былай деп жазды: «Билiк иелерi – м?сылман имамдары, билеушiлерi, билерi ж?не шари?ат бойынша билiк берiлген, бiра? о?ан с?йкес емес ?рбiр адам, К?пiрлер мен Шайтандар. К?н? болмаса, б?йыр?ан немесе тыйым сал?ан барлы? н?рседе олар?а ба?ыну керек, ?йткенi Алланы? ?зiне ба?ынбай, Алланы? жарат?анына ба?ыну м?мкiн емес. Б?л туралы Алла Елшiсiнi? сахих хадистерiнде айтыл?ан».
Ахмад ибн Таймия «М?жму’ ?л-Ф?туа» жина?ында (35/16-17) п?туаларыны? бiрiнде былай деп жаз?ан: «?рбiр адам Алла??а ж?не Оны? Елшiсiне ба?ыну?а мiндеттi. ?рбiр адам ?мiрлерге ба?ыну?а мiндеттi, ?йткенi Алла? б?йыр?ан. Кiмде-кiм Алланы? ж?не Оны? Елшiсiнi? ?алауын орындап, ?мiршiсiнi? б?йры?ын орындаса, Алланы? сауабын алады. Егер адам билеушiге билiк немесе байлы? бергенде ?ана мойынс?нса, ал бас?аша ?арсылы? танытып, ?мiрлерiне ба?ынбайтын болса, онда оны? болаша? ?мiрiнде м?расы болмайды».
?бу ?урайрадан риуаят етiлген хадисте Пай?амбарымыз (о?ан Алланы? игiлiгi мен с?лемi болсын): «Кiм ма?ан ба?ынса, ол Алла?а бойс?нды, ал кiм ма?ан ба?ынбаса, Алла?а бой?сынбады. Кiм мен та?айында?ан ?мiрге мойынс?нса, ол ма?ан ба?ынды, ал кiм мен та?айында?ан ?мiрге ба?ынбаса, ол ма?ан ба?ынбады» (?л-Б?хари ж?не Муслим). Ибн Хаджар «Фатх ?л-Бари» (13/112) кiтабында осы хадистi? т?сiндiрмесiнде былай деп жазды: «Ибн ат-Тин ??райыштарды? да, бас?а арабтарды? да ешкiмнi? билiгiн мойындамайтынын ж?не ешбiр билеушiге ?арсылы? к?рсетпегенiн айтты. Пай?амбар б?л с?здердi ?скерлердi бас?ару?а немесе ?алаларды бас?ару?а та?айында?андар?а ба?ынсын ж?не олар?а ?арсы шы?пауы ?шiн айтты. ?йтпесе, м?сылмандар арасында келiспеушiлiк туындайтын едi».
?бу ?урайра (р.а.) Пай?амбарды? (о?ан Алланы? игiлiгi мен с?лемi болсын) былай дегенiн жеткiзген: «Сен ?аласа? да, ?аламаса? да, са?ан ?иын ж?не о?ай бол?ан барлы? iстерде ?мiршiге мойынс?ну?а ж?не ба?ыну?а мiндеттiсi?, тiптi ол са?ан тиесiлi н?рсенi ?зiне иемденсе де» (Муслим). Сондай-а? ол Пай?амбарды?: «Алла? Та?ала ?иямет к?нi ?ш адаммен с?йлеспейдi ж?не оларды тазартпайды ж?не олар ауыр азап?а ?шырайды. Б?л жол бойынан ??ды? тауып алып, о?ан бас?аларды жа?ындатпа?ан адам; имам?а д?ниелiк пайда ?шiн ?ана ант берген ж?не ?ала?анын ал?ан кезде ?ана антына адал бол?ан адам; сондай-а? тауарды сат?ан кезде м?ны iстемесе де, осыншама а?ша т?ледiм деп Алланы? атымен ант iшетiн, бiра? сатып алушы о?ан сенiп, тауарды алатын саудагер» (?л-Б?хари ж?не Муслим). Ол Пай?амбарды? былай дегенiн айтты: «Исраил ?рпа?тарын пай?амбарлар бас?арды: оларды? бiрi ?айтыс бол?анда, оны? орнына екiншiсi келдi. Менен кейiн пай?амбарлар болмайды, бiра? билеушiлерк?п болады». Одан: «Не iстеуiмiз керек?» деп с?рады. Ол: «Анты?а адал бол, сонда Алла та?ала оларды? ?ол астында?ыларды? барлы?ын с?райды», – деп жауап бердi (Муслим). ?бу З?рр: «С?йiктiм ?мiршiге ба?ынуымды б?йырды, тiптi егер ол ая?-?олы кесiлген ??л болып шы?са да», – дедi (Муслим). ?н?с ибн М?лик Пай?амбарды? (о?ан Алланы? игiлiгi мен с?лемi болсын): «Ты?да?дар ж?не ба?ыны?дар, тiптi басы мейiздi? к?лемiндей Хабашистанды? ??л бас?арса да», – дегенiн жеткiзген (?л-Б?хари). Умм аль-Хусейн Алла Елшiсiнi? ?оштасу ?ажылы?ы кезiнде былай дегенiн естiгенiн баяндайды: «Егер сендердi Алланы? Кiтабы бойынша тура жол к?рсететiн ??л бас?арса да, басшыларды ты?да?дар ж?не мойынс?ны?дар» (Муслим).
Ибн Мас?уд Пай?амбарды? (о?ан Алланы? игiлiгi мен с?лемi болсын) былай дегенiн жеткiзген: «Менен кейiн озбырлы? ж?не сендер ??птамайтын к?птеген н?рселер пайда болады». Одан: «Уа, Алланы? Елшiсi, бiзден осы уа?ытты тап?андар?а не б?йырасыз?» деп с?рады. Ол: «Мiндеттерi?дi орында?дар ж?не Алладан ?здерi?е ?тема?ы беруiн с?ра?дар» (?л-Б?хари ж?не Муслим). С?л?ма ибн Язид ?л-Джуфи бiрде Алла елшiсiнен: «Уа, Алланы? Елшiсi, егер бiздi парыздарымызды орындауды талап ететiн, бiра? орындамайтын адамдар бас?арса, бiзге не iстейсi??» – деп с?рады. Пай?амбар керi б?рылып кеттi. Ол с?ра?ын екi-?ш рет ?айталады, ?р жолы Пай?амбар одан терiс б?рылды. Содан кейiн ?л-Аш'ас ибн ?айс С?ламаны ?олынан тартты, бiра? содан кейiн Пай?амбар: «Ты?да ж?не мойынс?н, ?йткенi олар ?з ауыртпалы?тарын к?тередi, ал сен ?зi?дiкiн к?тересi?» (Муслим). Абдулла ибн Амр ибн ?л-Ас Пай?амбарды? былай дегенiн айтты: «…Кiмде-кiм ?з ?мiршiсiне ант берiп, о?ан ?олы мен ж?регiн ?сынса, о?ан ?олынан келгеннi? б?рiнде ба?ынсын. Ал егер кiмде-кiм оны билiктен айыру?а ?рекет жасаса, оны? басын кесi?iз» (Муслим). Хузайфа Пай?амбарды? (о?ан Алланы? игiлiгi мен с?лемi болсын) былай дегенiн жеткiзген: «Менен кейiн менi? н?с?ауыммен ж?рмейтiн ж?не менi? жолымды ?станбайтын ?мiршiлер келедi. Оларды? арасында адам кейпiндегi шайтан ж?ректi адамдар болады». Мен одан не iстеуiм керек деп с?радым. Ол былай деп жауап бердi: «?мiршi?дi ты?да ж?не ол са?ан ?ысым к?рсетiп, мал-м?лкi?дi иемденсе де, о?ан ба?ын. О?ан ??ла? асы?дар ж?не о?ан ба?ыны?дар» (Муслим).
Ибн Сария былай деген: «Бiрде Алла Елшiсi бiзге бiр уа?ыз о?ып, ж?регiмiз ?рейленiп, к?зiмiз жас алды. Бiз о?ан: «Уа, Алланы? Елшiсi, б?л ?оштасу уа?ызына ??сайды. Бiзге не ?сиет етесi??» Ол былай дедi: «Мен сендерге Алладан ?ор?ып, ?мiрлерi?е ба?ынулары?ды, тiптi егер сендердi ??л бас?арса да, ба?ынуды б?йырамын. Расында меннен кейiн сендерден кiм тiрi ?алса, к?п келiспеушiлiктер к?редi. Сонды?тан менi? жолыммен ж?не солих халифалар жолымен ж?рi?дер ж?не о?ан тiстерi?мен жабысы?дар. Дiнге жа?алы? енгiзуден са? болы?дар, ?йткенi ?рбiр бид?ат – адасушылы?» (?бу Дауд, ат-Тирмизи, Ибн Мажа; ?л-?лбани б?л хадистi сахих деп таны?ан). Сонды?тан имам Ибн Ражаб «Жами‘ул-‘Улум уа ?л-Хукум» (2/117) кiтабында: «М?сылман ?мiрлерiне мойынс?ну – д?ние ба?ытыны? кiлтi. Б?л Алланы? ??лдарына к?нделiктi iстерiнде пайда ?келедi. Оны? ар?асында олар жер бетiнде дiндерiн бекiтiп, Раббыларына мойынс?нады». Шейхул-Ислам Ибн Таймия ?зiнi? п?туаларыны? бiрiнде (35/20-21) былай деп жазды: «Пай?амбарды? м?сылмандар?а к?н? болып табылмайтын барлы? н?рселерде ?мiрлерге ба?ынуды б?йыр?анын бiрнеше рет баса айттым. Сондай-а? олар?а жа?сы н?с?ау берудi, оларды? шешiмдерiне ж?не мал-м?лкiн ?алай б?луге сабырлы болуды, олармен бiрге ?скери жоры?тар?а шы?уды, оларды? артында топты? намаз о?уды ж?не барлы? игi iстерiнде олар?а ерудi б?йырды. Б?л барлы? шынайы сенушiлерге ?атысты ж?не б??ан ?атыспа?анын тек тоз?ан ?ария ?ана а?тай алады. Мiне, м?сылмандар бiр-бiрiне жа?сылы? пен та?уалы?та к?мектеседi. Со?ан ?арамастан олар?а ?мiршiлердi? ?тiрiгiн ма??лдаудан, оларды? жауызды?ы мен ?дiлетсiздiгiнде олар?а к?мектесуден, к?н?лi iстерде олар?а мойынс?нудан ж?не т.б. М?ндай ?рекеттер к?н? мен д?шпанды??а ж?рдемдесу болып саналады».
Алланы? харам еткенiне мойынс?ну м?сылманшылы? емес. Абдулла ибн Омардан жеткен хадисте Пай?амбарымыз (о?ан Алланы? игiлiгi мен с?лемi болсын): «М?сылман ?зiне к?н? жасау б?йырылмаса, ?аласа да, ?аламаса да ?мiрлерiн ты?дап, ба?ынуы мiндеттi. Егер о?ан к?н? жасау б?йырылса, онда ол б?л iсте оларды ты?дамау ж?не ба?ынбау керек» (?л-Б?хари ж?не Муслим). ?бу ?бд?р-Рахман ибн ?ли былай деген:
«Пай?амбарымыз м?сылмандарды жоры??а аттандыр?ан кезде М?дина т?р?ындарыны? бiрiн басшы етiп та?айындап, ?ал?андарыны? б?рiн ?зiне ба?ынуды б?йырды. Бiр к?нi жолда ашуланып, адамдар?а: «Пай?амбар сендерге ма?ан ба?ынулары?ды б?йырды емес пе?», – дедi. Адамдар: «И?» деп жауап бердi. Сосын: «Ма?ан а?аш жинап бер», – дедi. Олар отын жинап бол?ан со?, от жа?уды б?йырды, сосын от?а кiрудi б?йырды. Ж?рт уайымдап: «Оттан аман ?алу ?шiн Пай?амбарды? дiнiне бет б?рды?…» деп бiр-бiрiнi? ?олынан ?стай бастады. Басшысыны? ашуы келдi. Олар ?айтып орал?ан кезде бол?ан жайтты Пай?амбарымыз?а айтып бердi де, ол: «Егер олар о?ан кiрсе, ?иямет к?нiне дейiн шы?пас едi. Расында, Алланы? б?йыр?анына мойынс?ну керек» (Фатхул-Бари, 8/58).
Ислам М?сылман билеушiсiне ?арсы с?йлеуге тыйым салады. Алланы? шари?аты осы лауазым?а сайлан?ан м?сылман билеушiге ?арсы с?йлеуге ?зiлдi-кесiлдi тыйым салады. М?сылманны? ?олында?ы ?кiметтi ??лату?а немесе тiптi оны? билiгiне н??сан келтiруге ?рекеттенген адам Алла Та?ала мен Оны? со??ы Елшiсiнi? еркiне ?арсы болады. Зияд ибн ??сайб былай дедi: «Мен ?бу Б?кратамен бiрге Ибн Амир уа?ыз о?ып жат?ан кезде оны? мiнберiнi? жанында отырдым, ол ж??а ?рi н?зiк к?йлек киген болатын. Осы кезде ?бу Билял: «Бiздi? ?мiрге ?ара?дар. Ол ерiктiлер киетiн к?йлектi киiп ж?р». ?бу Б?крата о?ан тез жауап ?атты: «?ндемей ?ал, мен Алла елшiсiнi?: «Кiмде-кiм жер бетiнде Алланы? билiк берген ?мiршiсiн ?орласа, Алла оны ?орлайды», – дегенiн естiдiм (?т-Тирмизи; ?л-?лбани б?л хадистi жа?сы деп таны?ан). Имам Ахмад риуаят еткен хадисте: «Кiмде-кiм Алла Та?ала жер бетiнде билiк берген ?мiршiсiн ??рметтесе, Алла оны ??рметтейдi. Ал кiмде-кiм Алла Та?ала жер бетiнде ??дiрет берген ?мiршiсiн ?орласа, Алла оны ?орлайды». Сахл ибн Абдулла ат-Тустари былай деген: «Адамдар билеушiлерi мен ?алымдарын ??рметтесе, оларды? денсаулы?ы нашар болады. Оларды ??рметтесе, Алла оларды? д?ниелiк ж?не болаша? ?мiрiн реттейдi. Олар?а нем??райлылы? танытса, Алла оларды? д?ниелiк ж?не болаша? ?мiрiн жояды». (Тафсир ?л-?уртуби, 5/262). ?бу ?урайрадан (р.а.) жеткен хадисте Пай?амбарымыз (о?ан Алланы? игiлiгi мен с?лемi болсын): «Кiмде-кiм басшы?а мойынс?нбай, м?сылман ?мметiнен б?лiнiп ?лсе, ол наданды? заманыны? ?лiмiмен ?ледi. Кiмде-кiм со?ыр ??марлы?тан ту астында со?ысса, о?ан ашуланып, ша?ырып немесе о?ан к?мектесiп, ?лтiрiлсе, ол наданды? заманыны? ?лiмiмен ?лдi. Кiмде-кiм та?уалар мен к?н??арларды ажыратпай, м?мiндерге зиянын тигiзбестен ж?не бейбiт келiсiм жасал?андарды? алдында?ы мiндеттерiн орындамай ?мметiме ?арсы келсе, оны? ма?ан ?атысы жо?, менi? де о?ан ?атысым жо?. .» (Б?хари ж?не Муслим). Ибн Аббас жеткiзген хадисте Пай?амбарымыз (о?ан Алланы? игiлiгi мен с?лемi болсын): «Кiмде-кiм ?з ?мiршiсiнен ?натпайтын н?рсенi бай?аса, о?ан сабыр етсiн, ?йткенi кiм м?сылман ?мметiнен б?лiнiп, ?лсе, ол наданды? заманыны? ?лiмiмен ?ледi» (Б?хари ж?не Муслим). Абдулла ибн Омардан жеткен хадисте Пай?амбарымыз (о?ан Алланы? игiлiгi мен с?лемi болсын): «Кiмде-кiм ?мiршiсiне ба?ынба?ан болса, ?иямет к?нi Алла Та?ала?а жолы?ады ж?не о?ан еш?андай себеп болмайды. Ал кiм ант iшпей ?лсе, ол наданды? заманыны? ?лiмiмен ?лдi» (Муслим). Арфаджа Алла Елшiсiнi? былай дегенiн естiгенiн айтты: «Егер сендерге бiр кiсiнi? ?ол астында болса?дар, бiрлiгi?дi б?зып, ?мметi?дi б?лгiсi келетiн бiреу келсе, оны ?лтiрi?дер (Муслим). Арфаджа Алла Елшiсiнi? былай дегенiн естiгенiн жеткiзген: «Егер б?рi? бiр адамны? ?ол астында бола т?ра, бiрлiктi б?зып, ?мметi?дi б?лгiсi келетiн бiреу келсе, оны ?лтiрi?дер (я?ни, басшы?а ?арсы шы??анды), (Муслим). Умму С?л?м? Пай?амбарды? (о?ан Алланы? игiлiгi мен с?лемi болсын) былай дегенiн жеткiзген: «Сендердi? iстерi?дi кейде ?натып, кейде ?натпайтын ?мiрлер бас?аратын уа?ыт келедi. Сендерден кiм [оларды? з?лымды?тарын] жек к?рсе, олар?а ?атысы жо?. Кiмде-кiм олар?а ?орлы? айтса, [жазадан] ??тылады. Кiм олар?а разы болып, олар?а iлессе…» деп айт?ан жерiнен, с?зiн б?лiп с?рады: «Уа, Алланы? елшiсi, олармен со?ысу керек емес пе?». Ол: «Жо?, егер олар намаз о?итын болса», – деп жауап бердi (Муслим). Джунада ибн ?бу Умайя былай дедi: «Убада ибн ?с-Самит ауырып ?ал?анда, бiз о?ан келiп: «Алла? са?ан шипа берсiн! Пай?амбардан естiген хадистерi?iздi? бiрiн айты?ызшы, Алланы? ?алауымен ол сiзге пайдалы болады», – дедi. Убада: «Пай?амбар бiздi ?з орнына ша?ырды, бiз о?ан ант бердiк. Ол бiзге: «Сiздерге ант етемiз, бiз ?аласа? та, ?аламаса? та, бiзге ?иын болса да, ?олымыздан келмесе де, ?мiршi мал-м?лкiмiздi иемденiп алса да, б?рiн ты?даймыз ж?не ба?ынамыз. Сондай-а? бiз онымен билiкке таласпаймыз». Сонда Пай?амбар: «Алла? хабарла?ан ашы? к?пiрлiк жасамаса», – дедi (?л-Б?хари ж?не Муслим). Имам ?н-Н?у?уи (12/229) осы хадиске берген т?сiндiрмесiнде: «Б?л хадистегi к?пiрлiк с?здерi Алла Та?аланы? дiнi ескертетiн к?н?ларды бiлдiредi. Б?л хадистi? ма?ынасы: билеушiмен билiк ?шiн дауласып, о?ан ?арсы шы?пау керек, егер ол шынайы к?пiрлiк жасамаса, оны Ислам негiздерiнен бiлесiз. Егер ?мiршi м?ны iстесе, оны? ?рекетi ма??лданбайды ж?не о?ан а?и?атты еске салу керек. Алайда о?ан ?арсы шы?у ж?не онымен со?ысу м?сылман ??ламаларыны? бiрауызды пiкiрi бойынша, тiптi билеушi деспот ж?не ?лкен к?н??ар болса да тыйым салын?ан. Б??ан к?птеген хадистер ай?ын д?лел. С?ннеттi ?станушылар бiрауыздан билеушiнi жаса?ан к?н?лары ?шiн билiктен кетiруге болмайды. ?алымдар м?ны? себебiн м?ндай ?рекеттердi? м?сылмандар арасында ?ант?гiс пен алауызды? тудыруы м?мкiн деп есептейдi. Сонды?тан к?н??арды билiктен кетiрудi? пайдасынан г?рi зияны к?п болады».
Ауф Ибн Малик Пай?амбарды? былай дегенiн жеткiзген: «?мiршiлердi? е? жа?сысы – ?здерi? жа?сы к?ргендерi? ж?не сенi жа?сы к?ретiндерi?. Сен олар?а батасын бер, олар са?ан батасын бередi. Ал ?мiршiлердi? е? жаманы – ?здерi? жек к?ретiндерi? ж?не сенi жек к?ретiндерi?. Сен олар?а ?ар?ыс айтасы?, олар сенi ?ар?айды». Одан: «Уа, Алланы? Елшiсi, ?олымызда семсермен со?ыспаймыз ба?» – деп с?рады. Ол: «Жо?, егер олар сенiмен бiрге намаз о?итын болса. ?мiршi?нен ?зi?е ?намайтын н?рсенi к?рсе?, оны ?натпа, бiра? мойынс?нудан бас тартпа» (Муслим). Б?л Алланы? за?ы билеушi м?сылман болса, ?кiметтi ??лату ?рекеттерiне тыйым сал?анын бiлдiредi. Б?л ?рбiр сенушi есте са?тауы ж?не басшылы??а алуы керек ?те ма?ызды iлiм. Нафи’ былай дедi: «М?диналы?тар Язид ибн Муауияны та?тан тайдыру?а бел бу?ан кезде, Ибн Омар ?зiнi? серiктерi мен балаларын жинап, Пай?амбарды?: «?иямет к?нi ?рбiр сат?ынны? ?асына ту тiгiледi» дегенiн естiгенiн айтты…” Ол с?зiн жал?астырды: «Б?рiмiз б?л кiсiге Алла? пен Оны? елшiсiнi? за?ына с?йкес ант бердiк. Расында, мен бiр адамны? екiншiсiне Алла? пен Оны? елшiсiнi? за?ы бойынша ант берiп, сосын о?ан ?арсы со?ысуынан ас?ан сат?ынды? бiлмеймiн. Бiр кездерi б?рi?iз о?ан ант бергенсiздер. Сонды?тан, егер сендердi? бiреулерi? оны ??лат?ысы келсе, онда менi? о?ан ?атысым жо?» (?л-Б?хари). Ибн Муфлих «?л-Адаб аш-Шария» (1/175) кiтабында былай деп жазды: «?л-У?тик ?мiршiсi кезiнде Ба?дадты? м?сылман фа?и?тары ?бу Абдулла Ахмад ибн Ханбал?а келiп, о?ан ша?ымданды: М?сылмандарды? жа?дайы оларды? арасында ??ранны? жаратылуына ж?не т.б. туралы терiс к?з?арастарды? таралуына байланысты ?те ?иындады. Олар билiк пен с?лтан?а наразылы?тарын бiлдiрдi. Имам Ахмад олармен б?л м?селенi тал?ылап, ж?ректерiнде С?лтанны? ?рекеттерiне наразылы? бiлдiрудi б?йырды, бiра? ешбiр жа?дайда о?ан мойынс?нудан бас тартпауды, м?сылмандарды? бiрлiгiн б?збауды, оларды? ?анын т?кпеудi, м?мкiн болатын н?рселер туралы ойлануды б?йырды. Оларды? ?рекеттерiнi? салдары ж?не сабрлы? туралы ойлану?а ша?ырды». Б?л М?хаммед пай?амбарды? с?ннеттерiн ?айта жа??ыртып, ?мiрiнi? со?ына дейiн Исламды надандарды? ?ате к?з?арастарынан арылтып, оны ?ор?ау?а ?мтыл?ан ?лы ?алымдарды? бiрi имам Ахмад ибн Ханбалды? (?. 241 ж. ?лген) пiкiрi. ?лы ??лама ж?не за?гер Ахмад ат-Тахауи (?.ж. 321 и.к. ?айтыс бол?ан) ?зiнi? шынайы исламды? сенiмдер туралы кiтабында былай деп жазды: «Бiз имамдарымыз бен ?мiршiлерiмiзге ?арсы с?йлеудi, тiптi олар ?ателесiп, ?дiлетсiздiк жасаса да мойындамаймыз. Бiз оларды ?ар?амаймыз ж?не олар?а ба?ынудан бас тартпаймыз. Бiз олар?а мойынс?ну ар?ылы ?лы да ??дiреттi Алла?а мойынс?нып жат?анымыз?а сенiмдiмiз. Ал олар?а мойынс?ну ?р н?рседе парыз, тек олар к?н? жасау?а б?йырмаса. ?рдайым басшыларымызды Алла тура жол?а салсын, денсаулы? берсiн деп тiлеймiз». Имам ат-Тахауидi? б?л с?здерiне т?сiнiктеме бере отырып, шейх ?ли ибн ?бу ?л-'Изз «?л-А?ида ат-Тахауия» кiтабына жаз?ан т?сiнiктемесiнде былай деп жазды: «??ран мен С?ннет ?мiршiлерге мойынс?нба?ан жа?дайда ба?ыну ?ажеттiгiн к?рсетедi. Тек к?н? жасау?а ?мiр етпесе. Алла Та?аланы?: «Алла?а бой?сыны?дар, елшiсiне ж?не аралары?да?ы ?мiршiлерге бой ?сыны?дар» деген с?зiн ойлап к?рi?iзшi. Алла Та?ала: «Пай?амбар?а бой ?сыны?дар» дегенiмен, «Іштерi?дегi ?мiр иелерiне бой ?сыны?дар», – демеген. Ол б?л етiстiктi ?айталамады, ?йткенi билiк иелерiнi? ?здерi мойынс?ну?а лайы? емес. Олар Алла? пен Оны? Елшiсiнi? ?мiрлерiне с?йкес келетiн барлы? н?рселерде мойынс?нулары керек. Алайда Алла Та?ала пай?амбар?а мойынс?ну?а келгенде «мойынс?н» етiстiгiн ?айталады, ?йткенi о?ан ба?ын?ан адам Алла?а ба?ын?ан. Алла елшiсi адамдарды Алла?а мойынс?нбауынан шы?аратын ешбiр н?рсенi б?йырмайды. Ол к?н?сiз, ал кез келген бас?а ?мiршi Алланы? ?алауына ?айшы келетiн н?рсенi ?мiр ете алады. Сонды?тан олар?а Алла? пен Оны? Елшiсiнi? ?мiрлерiне с?йкес келетiн н?рседе ?ана ба?ыну?а болады. Дегенмен, м?сылмандар басшылар?а, тiптi олар за?сызды? пен ?дiлетсiздiк жасаса да, олар?а мойынс?нулары керек, ?йткенi олар?а ба?ынбау жаса?ан к?н?ларыны? ауырлы?ынан бiрнеше есе ауыр зардаптар?а ?келедi. Егер м?мiндер ?здерi жаса?ан з?лымды??а сабыр етсе, к?н?ларыны? кешiрiлуi мен еселенген сауап к?тiп т?р. Алла Та?ала к?н??ар ?мiршiлердi амалдарымызды? аз?ынды?ы ?шiн ?ана ?стiмiзге ?ой?анын есте ?ста?ан ж?н. Расында, сауап ?р?ашан адамны? iсiне с?йкес келедi. Сонды?тан Алладан шын ж?ректен кешiрiм с?рап, к?н?ларымыз?а т?убе етiп, iзгi амалдар жасау?а мiндеттiмiз. Алла Та?ала былай дедi: «Сендерге ?андай да бiр п?лекет тек ?з iстегендерi? ?шiн келедi. Бiра? Ол сендердi к?п кешiредi» («Насихат» с?ресi, 30-аят); «Сендерге [Ухудта] апат болды, бiра? б?рын [?арсыластарды] екi есе [Б?дiрде] апат?а ?шыратты?.
Сонымен сiз: б?л не ?шiн? [Уа, М?хаммед] олар?а айт: же?iлiстi? себебi ?зi?де» («Имран ?улетi» с?ресi, 165-аят); «Сол сия?ты з?лымдарды? кейбiрiн iстегендерi ?шiн бас?аларына ба?ындырамыз» («Мал» с?ресi, 129-аят).
Егер ба?ынышты адам ?дiлетсiз билеушiнi? ?ысымынан ??тыл?ысы келсе, онда ол е? алдымен за?сызды? пен ?дiлетсiздiк жасауды то?татуы керек. Малик ибн Динар к?ктегi жазбаларды? кейбiрiнде Раббымызды?: «Мен барлы? патшаларды? Патшасымын ж?не оларды? ж?ректерi Менi? ?олымда. Егер адамдар Ма?ан мойынс?нса, Мен ?з мейiрiмiм бойынша оларды? ?стiнен ?дiл патшалар?а билiк беремiн. Ал егер олар Ма?ан мойынс?нбаса, кек алу ?шiн оларды? ?стiнен ?дiлетсiз патшалар?а билiк беремiн. Ж?ректерi?дi патшалары? туралы ойлармен ала?датпа?дар, бiра? Ма?ан т?убе етi?дер, сонда Мен сендерге ра?ым етемiн». Б?л М?хаммед пай?амбарды? с?ннетiн ?станушыларыны? таза ж?не шынайы к?з?арастары ж?не м?сылмандар олар?а адал бол?анша, ешкiмнi? айла-амалдары оларды? сенiмiн б?за алмайды. ?йткенi, Алла Та?ала м?мiндерге арнап: «Егер сабыр етiп, Алладан ?оры?са?дар, оларды? (я?ни, Алланы? д?шпандарыны?) айла-амалдары сендерге ешбiр зиян тигiзбейдi» («Имран ?улетi» с?ресi, 120-аят).
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=69959470) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.