Читать онлайн книгу «Саллаат уонна таптал» автора Сомоҕо

Саллаат уонна таптал
Сомо?о
Эдэркээн учуутал Эрчим Быгаанап Ньукуолун са?ана аармыйа?а ы?ырыллан, сулууспалыыр чаа?ыгар – Чукотка?а силлиэлээх-буур?алаах муус-хаар дойдуга биирдэ баар буола т??эр. Бу дойду хаардаах хомолорун, чымаан хайаларын с?д? к?ст??лэрэ, чукчалар муора аарыма харамайа киити бултууллара – барыта саха ки?итин хара?ынан ойууланара аа?ааччы бол?омтотун тардыа?а. Ааптар бу уру?уйдуур дьо?урдаах, сайа?ас майгылаах уолунан уонна кини до?отторунан сирэйдээн, саха ыччата ханна да тиийдэ?инэ, араас омук бэртэрин кытта тэ??э, ?кс?гэр ордук да?аны, сулууспалыырын, э?ин мо?оллору этэ??э туоруурун итэ?этиилээхтик, киэн тутта сэ?эргиир. Ма?найгы долгутуулаах нарын таптал, санаа хоту табыллыбата?ын да и?ин, инникигэ эрэли са?арын манна к?р?б?т.
Кинигэ иккис а?аарыгар суруйааччы уонна уопсастыбаннай диэйэтэл айар ?лэтин дь???йэр анаарыылар киирдилэр.
Главный герой повести Эрчим Быганов, молодой учитель рисования и черчения, призывается в ряды Советской Армии и попадает в сложнейшие условия службы – на Чукотку. Суровые снежные сопки, величественные виды бухты Чукотского моря и Берингова пролива, необычные будни аборигенов – охотников, китобоев – читатель воспринимает глазами паренька из якутской глубинки. В произведении правдиво показывается, как армейская жизнь закаливает характер героя: благодаря своему дару рисовать он быстро адаптируется к военной среде, развивается как личность, становятся четче его нравственные ориентиры. Прекрасное чувство трепетной первой любви вдохновляет его на преодоление любых испытаний.
Книга приурочена к 70-летию писателя и общественного деятеля.

Сомо?о-Федоров Павел Петрович
САЛЛААТ УОННА ТАПТАЛ

Сырдык сыдьаайдаах Сомо?о
Былыр-былыргыттан то?уттар тымныы будулуйан турда?ына, бала?ан и?игэр к?м?л??к о?ох барахсан бачыгырыы умайан сылаа?ынан угуттаан, сырдыгынан сыдьаайан к?? бааччы астык, нуурал эйгэни ??скэтэн саханы абыраан кэллэ?э. Син ол тэ?э тулаларыгар ?т?? сы?ыаннарынан, эйэ?эс-сайа?ас, ??р?нньэ? майгыларынан, кылгастык да алты?ан ааспыкка сырдык санааны са?ар, ки?и ки?итэ дэтэр дьо?ун-мааны дьон оло?у киэргэтэллэр. ?б?гэ айыы сиэрин-?гэ?ин и?эриммит, к?н? с?р?н?н утумнаабыт удьуор харалы би?иги кэммит биир би?ирэмнээх бэрэстэбиитэлинэн суруйааччы Сомо?ону ааттаатахха, бука, ?г?стэр с?б?лэ?иэхтэрэ.
Кини учууталын Далан алгы?ынан уус-уран айымньы умсул?аннаах чээл к??х хонуутугар киирбит кэмнэрин ?йд??н кэллим. Лоп курдук с??рбэ сыл анараа ?тт?гэр саха аа?ааччыларын ??рд?б?т кэрэхсэбиллээх тэрээ?ини кинигэ кы?ата, суруйааччылар, «Чолбон» сурунаал уонна бибилэтиэкэ ?лэ?иттэрэ кытты?ан о?орбуппут. Оччолорго, 90-с сылларга айар тыл а?алара буолбут норуот суруйааччылара утуу-субуу олохтон баран, айар дьо??о ???эттэн ?й?б?л м?лт??н, кинигэ бэчээттэниитэ а?ыйаан, литература сайдар хамсаа?ына а?ырымныы бы?ыытыйбыт кэмэ этэ. Дьэ ол буом со?ус бириэмэ?э, хо?оонньут кыргыттары сэргэ т??рт эдэр уонна саастарын ?гэнигэр сылдьар ли?кир эр дьон биир сылга кэпсээн, сэ?эн кинигэлэнэн айар эйгэ?э киирбиттэрэ аа?ааччыга со?уччу со?ус сонун т?гэнинэн буолбута. Павел Федоров-Сомо?о «Ол ы?ырар тырымнас уоттар», Константин Эверстов «Туман буолбут таптал», Уйбаан Ойуур «Буур?а» уонна Василий Бочкарев «?р??б?т уоспун ???лэн» кинигэлэрин бииргэ би?ирэмнээн киэ? кэпсэтии дьоро киэ?этэ дьону-сэргэни сэргэхсиппитэ. «Са?а суруйааччылар а?ыйахтар, аныгы сонун тиэмэлэргэ ?лэлээччилэр кэмчилэр дииллэр. Оннук буолбата?ын бу к?рс????б?т к?рд?р?р, – диэтэ бастакынан тылы ылбыт «Бичик» кылаабынай редактора. – Би?иги бу билси?иннэрэр ааптардарбыт балачча бэчээттэммит, литература?а ис с?рэхтэриттэн ба?аран, бэринэн туран ?лэлииллэр. Онон, кинилэр бастакы кинигэлэрин били?иннэрэр ордук ??р??лээх уонна бу ?лэлэрэ быйыл саха уус-уран литературата т?р?ттэммитэ 100 сылын туолар кэрэ-бэлиэ ?б?л??й?н к?рс? дьо?уннаах бэлэхтэринэн буолар». Маннык и?итиннэриини ха?ыакка биэрбит суруналыыс, суруйааччы С.Р. Данилов, салгыы П.Д. Аввакумов, Тумат, Харысхал, Г.В. Попов, В.А. Тарабукин, П.П. Флегонтов, о.д. а ?р? к?т???ллэн туран э?эрдэлээбиттэрин, айымньылары ырыппыттарын сурукка тиспит эбит. Дьэ ити курдук хас да ааптары бииргэ сомо?олоон би?ирэм кэпсэтии та?аарарга к???лээччинэн Байбал Сомо?о буолбута. Театр артыыстарын В.Апросимовы, К. Михайловы, ырыа?ыт Д. Тихоновы, Чурапчы Дири?иттэн бэйэтэ салайар айар т?мс??т?н кытыннаран тэрээ?ини киэргэппитэ. Бастакы кинигэтэ ордук ыччаты таарыйбыта бэчээккэ сэ?ээриилэр ааттарыттан да ?т? биллэр: эдэрдэр Матрена Борисова «Тырымнас уоттар» туохха ы?ыраллар?», Марфа Далбаева «Са?а суолу арыйар айымньылар», Жанна Леонтьева «Сомо?о сонун суолу тэлэр» диэн санаа ?ллэстибиттэрэ. Ону сэргэ Мария Сидорова, Иннокентий Окоемов, Данил Макеев, биллиилээх суруйааччылар Тумарча, Петр Аввакумов ааптар олох сытыы, м?кк??рдээх т?гэннэригэр толкуйдуурга ы?ырар суолталаахтарын бэлиэтээбиттэрэ. Онтон ыла Павел Петрович хонно?о а?ыллан тахсыылаахтык ?лэлиир. Айар дьарыгы к?хт??х уопсастыбаннай ?лэни кытта сатаан дь??рэлиир.
Кинини бодору?ан билсиэхпиттэн ?г?стэртэн уратыла?ар хаачыстыбатын ордук бэлиэтии-би?ирии к?р?б?н. Бар дьон, т?р?т сир ту?угар бэриниилээх, кы?аллыгас, эппит тылыгар туругас к?н? майгытын. Байбал бэйэтин ту?угар м?хс?бэккэ, наар атыттар тустарыгар кы?аллар-м??эллэр т?б?ктээх. Дойдутун ?лэ?ит, биллиилээх дьонун, суруйааччыларын ааттарын-суолларын ?рд?кт?к тутарга, ?йэтитиигэ сыратын биэрэн с??рэр-к?т?р, туруорсар-кэпсэти?эр идэлээх. Тус бэйэтинэн к???лээн, дьону т?мэн ?лэлээн ?т?? т?м?ктэри сити?эрин биир дойдулаахтара, чурапчылар, астынан кэпсээччилэр. Норуокка умнуллубат ?т??лээх саха саарыннарын, улуус киэн туттар туруу ?лэ?иттэрин, тэрилтэлэрин, били??и кэм бэлиэ дьонун бэчээккэ сырдатта, кэккэ кинигэлэри та?аартарда. Олортон а?ыйа?ы а?ыннахха, Даланы педагог бы?ыытынан киэ? эйгэ?э били?иннэрэр «Умнуллубат «Дьикти саас» о?олоро» (2008), «Учуутал дьоло – ??рэнээччилэрин сити?иилэригэр» (2012), Аан Дархан М.Е.Николаевка «Бар?а махтал Чурапчы дьонуттан!» (2014), Ил Дархан Е.А. Борисовка анаммыт «Боотур Уустан Ил Дархан» (2014) кинигэлэри саха дьоно би?ирэбилинэн к?рс?б?тэ. ?йэтитиигэ дьаны?ан дьарыктанан, кини – сэрии содулугар эстибит Мэлдьэхси нэ?илиэгин Чоччууда алаа?ыгар уот сэриигэ барбыттарга, Чурапчы к???р?лл??т?н сиэртибэлэригэр ?йд?б?ннь?к уонна саха бастакы норуодунай худуо?унньуга П.П. Романов т?р??б?тэ 100 сылыгар мэ?э комплекс о?о?уллуутун с?р?н тэрийээччи.
Тыа сиригэр Суруйааччы сойуу?ун ?лэтин, литератураны сырдатыыга, айар дьарыгы тар?атыыга к??скэ ?лэлиир. «Дири? уоттара» литературнай т?мс??н? уонча сыл устата салайан ?лэлэппитэ. Саха омук чиэ?ин, кырдьыгын к?м?скээ?и??э оло?ун тухары охсуспут талааннаах суруйааччы Иван Федосеев-Доосо аата кини т?р??б?т Хопто?отун орто оскуолатыгар, сэрии ту?унан бастакы «К?м?скэ уута» романы саха литературатыгар кэриэс кэбиспит буойун-суруйааччы, учуутал Алексей Бродников аатын Т?л?йг? «Аартык» норуот айымньытын дьиэтигэр кини бы?аччы к???лээ?ининэн уонна улахан сыратынан, дьулур?а дьулуурунан и?эриллэллэрэ сити?иллибитэ. Убай туттубут биир идэлээхтэрин Сэмэн Туматы, Тумарчаны, Роман (Сэмэн) Даниловы, Василий Петров-Айылы мэлдьи ?р? тутан, ?б?л??йдэрин тэрийиигэ салалта, бар дьон ?тт?ттэн харааннаа?ы??а, ?й?б?лгэ, сырдатыыга ?р сылларга ?лэлэ?эн кэллэ. ?р?сп??б?л?кэ, олохтоохтор интэриэстэрин к?м?скээн туруула?ыыга Саха уопсастыбаннай киин, Саха конгре?ын к?хт??х кыттааччытын бы?ыытынан уонунан сылларга ?лэтэ – бэйэтэ ту?унан киэ? кэпсээн. Ол и?ин а?аардас со?отох т?гэни ойо тутан ахтан а?арыым.
2012 сыллаахха Арассыыйа национальнай ?р?сп??б?л?кэлэрин салайааччыларын бэрисидьиэн диэн ааттаныыларын тохтотуу са?аламмыта. Онуоха саха судаарыстыбанна?ын суурайтарбат ту?угар к?нн?р? «ба?ылык» диэн тиэрмин оннугар «Ил Дархан» диэн омук ааспыт устуоруйатыттан силистээх анал ааты дьыала-куолу тылыгар, С? Т?р?т Сокуонугар киллэртэрэр инниттэн улахан хамсаа?ын тахсыбыта. Дь??ллэ?ии ?рд?к та?ым?а тахсыытыгар Ил Т?мэн парламентарийдара Зоя Корнилова, Елена Голомарева, Оксана Винокурова нэ?илиэнньэттэн, улуустан ?й?б?л наада диэн к?рд?сп?ттэрэ. Онуоха бу су?ал соругу толорорбутугар Сомо?о к?м?л?сп?тэ. Чурапчы биллэр-к?ст?р дьонун кытары с?бэлэ?эн-дь??ллэ?эн парламент спикерэ В.Н. Басыгысов аатыгар дьо?уннаах суругу киллэрбиттэрэ. Ол курдук, Дьаа?ыттан В.П.Стручков-Дуула?а Дьу?аал эмиэ ?й??р ис хо?оонноох суругу тэрийэн ыыппыта. Онон, билигин олоххо киирбит судаарыстыбаннас баарын бэлиэтиир дор?оонноох анал аат бигэргэниитигэр Павел Петровичтаах к?м?л?р?н бар?а махталынан ахтабын.
Сомо?о бэлиэ саа?ын илии тутуурдаах, ?тт?к харалаах к?р?стэ. Бу са?а кинигэтэ икки т???мэхтэн турар. «Саллаат уонна Таптал» диэн сэ?энэ саха уус-уран айымньытыгар ?сс? арылла илик тиэмэ?э анаммыт. Саха сирин олохтоохторо сэриигэ кыттыыларынан, аармыйа?а сулууспа?а бэргэн ытааччы, тулуурдаах, барыга бары сыста?ас, толоругас, бэйэтин кыанар саллаат бы?ыытынан бэйэлэрин к?рд?рб?ттэрэ биллэр. Байыаннай чаас хамандыырдара, офицердара саха буолла да кыра?ы харахтаах ытааччы, уру?уйдьут, ?ч?гэй буочардаах писарь, спортсмен диэн оло?урбут ?йд?б?ллээхтэр. Ол гынан баран, би?иэхэ саха сулууспалаа?ынын ойуулуур айымньы то?о эрэ суох этэ. Биир т?р??т?нэн аармыйа к?л?к ?р?ттэрин хайдах да?аны таарыйарга тиийиллэрэ эмиэ мэ?эйдиир буолуон с?п. «Дедовщина» м?к? к?ст??тэ а?а?астык киэ? билиигэ тахсыбыта ыраатта. 1989 сыллаахха режиссердар А.Малюков «Делай – раз!», А. Рогожкин «Караул» киинэлэрэ б?т?н Сойуус к?р??чч?лэрин долгуппуттара. Сонун айымньыга 70-с сс. ортолоругар саха уолаттара Чукотка?а сулууспалара ойууланар. Ааптар ты?аа?ыннаах т?гэннэри хото киллэрэн интэриэ?и к?б?тэргэ дьулуспат. Оччотоо?у ыччат ч?л м?сс??нэ, сэмэйэ, бэйэ-бэйэ?э харыстабыллаах, хардарыта к?м?л?с??эр сы?ыана, килбик таптала, олоххо дьулуура табан к?рд?р?ллэр. Эдэр ки?и к?рс?р олоххо бэйэ миэстэтин булунуу, идэни талыы, мунуу-тэнии, ардыгар быстах санаа?а ал?а?ы о?остон оло?у уустугурдуу, табыллыбатах таптал курдук т?гэннэрэ аа?ааччыны тардыахтара. Сулууспалыыр араас омук ыччатын, урут-хойут аармыйа?а ы?ырыллан ытык иэ?ин толорор салааттар бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар араас сы?ыана, эр дьон бигэ до?ордо?уута айымньыга к?ст?р. Муустаах муора кытылынаа?ы хахсаат, тыйыс айыл?а, чукчалар олохторун, дьарыктарын уратыта, киити, ?р?? э?эни бултаа?ын ойууланар т?гэннэрэ кэрэхсэтэллэр.
Иккис т???мэххэ ааптар айар, араас ?р?ттээх уопсастыбаннай ?лэтин ырытар, кэрэ?илиир суруйуулар киирбиттэр. Мэлдьи олох ????гэр «сырыттахха, кытыннахха сатанар» диэн бириинсиптээх, т?мс??гэ-сомо?оло?ууга угуйар дьулуурдаах дьонсэргэ би?ириир бэлиэ ки?итин уобара?ын ситэрэн биэрэллэр. Ааспыт сылга б?л????к, литератураны чинчийээччи Е.Г. Винокуров «П.П. Федоров-Сомо?о оло?о уонна айар ?лэтэ» дьо?уннаах монографияны та?аартарда.
Сомо?о диэн бо?омо ааттаах суруйааччыттан били??и олохпут уратытын, олох тыын боппуруостарын арыйар ?сс? сонун айымньылары аа?ааччы кэтэ?эр.
Валерий Луковцев-Дьурустаан,
Саха ?р?сп??б?л?кэтин култууратын ?т??лээх ?лэ?итэ

Саллаат уонна таптал
Сааскы маай быраа?ынньыктара чуга?аан уонна та?ырдьа халлаан сылыйан, айыл?а тупсан турар кэмэ.
Оскуола и?игэр ки?и суо?ун кэриэтэ. Эдэр уру?уй, черчение учуутала Эрчим Петрович Быгаанап уруоктара, ха?ан да буоларын курдук, саамай кэнники тураллар. Субуота к???э кырдьа?ас учууталлар уруоктарын араспысаанньа бы?ыытынан эрдэ ??рэтэн б?пп?ттэр. Арай быйыл университеты са?а б?тэрбит английскай тыл учуутала Светлана Васильевна эрэ баар эбит. Эрчим быйыл кы?ын оройуон киинигэр ??к??л?? уонна ийэтин аахха сылдьаары кыыстан элбэхтик к?рд?сп?тэ. Черчение уруогар сорудах биэрэн, «О?олору к?р??р, ?лэлэрин б?тэрдэхтэринэ, дьиэлэригэр ыытаар…» – диэн баран, уон алта биэрэстэлээх сиргэ кы?ы??ы бытар?ан тымныыга «дискотекалыы» сатыы ыстанара.
Эдэр учуутал б?тэ?ик бэ?ис, алтыс уруоктарын б?тэрэн баран, Маай быраа?ынньыктарын дьонун кытта к?рс??р? оройуон киинигэр барарга бы?аарынна. Дьиэлэнэн олорор дьонугар тиийэн малын-салын хомунан спортивнай суумка?а симээт, айан суолугар тахсан, массыына тутан Майалаата.
Ийэтэ аах олорор икки этээстээх мас уопсай дьиэлэрин та?ыгар тиийэн т?стэ. Хата, дьоно дьиэлэригэр бааллар эбит. Бырааттаах кыра балта тэлэбиисэр к?р? олороллор. Оттон ийэтэ барахсан ас астаан т?б?г?рэ сылдьаахтыыр, саа?ыран у?уохтуун кыччаан хаалбыт курдук буолбут.
Киэ?э а?аары олорон ийэтэ:
– Бу военкоматтар аармыйа?а барарга «повестка» а?алан биэрбиттэрэ… – диэн к??х дь???ннээх кыра кумаа?ыны Эрчим?э туттаран кэбистэ.
Эдэр уол ону хап-сабар сулбу тардан ылан к?рб?тэ: «Ыам ыйын 15 к?н?гэр олохтоох военкомакка, сарсыарда 10-н чааска кэлэ?ин» диэн булгуччулаах ы?ырыы сурук буолла. Эрчим кумаа?ытын эргим-ургум тутан к?р?тэлээтэ. «Хата, кырдьык аармыйа?а барар эбиппин. Оскуола?а сатаан учууталлыа суохпун», – дии санаата.
– Ийээ, кырдьык да, мин аармыйа?а барыы?ыбын. Оскуола учуутала мин идэм буолбатах эбит… – диэтэ.
– Эс, оттон быйыл ??рэх дьылыгар ?лэлээн бара??ын, аны к???н ??рэххин салгыы Хабаровскайдыахтаах эти? дии?
– Оннук этэ да, идэбин сыы?а талбыппын. Билигин оскуола?а уру?уй, ырыа, физкультура уруогун олох улаха??а уурбаттар. Ту?ата суох предмет курдук к?р?лл?р. Ол оннугар ахсаан, физика, нуучча тылын учууталлара ?р? тутуллаллар.
– Ама оннук буолла?ай, учуутал аата учуутал ини… – ийэтэ саарбахтаабыт курдук са?арда.
– Суох, оннук буолбатах… Хас чиэппэр т?м?г?н аайы, педсовекка эн ?рд?г?нэн к?т?лл?р. Ол кинилэр, учуутал о?олоро, хайаан да?аны «отличник», «хорошист» буолуохтаахтар ???.
– Оттон ол с?п буолбатах дуо?
– Ба?ар, с?п буолуо да?аны… Черчение уруогар биир да?аны черте?ы, дьиэтээ?и ?лэтин, саараама, о?орботох о?о?о «халлаантан» ылан т??рд?, биэ?и туруоруохтаах ???б?н.
– Оттон ону к??эйэн о?орторуоххун?
– Элэ-была тылым б?тэн, соро?ор бэйэм к?м?л???н о?орорум ?рд?нэн, ыал мааны кыргыттара а?а?астык: «Сатаабатыбыт», – диэн баран олороллор. Онтон ол о?олорго хантан ылан сыана туруорабын? Завуч: «Кыайан ??рэппэккин. Хайаан да?аны бу о?о?о ?ч?гэй сыананы туруордаххына табыллар. Оскуола ??рэ?ин быры?ыанын т??эрээри гына?ын дуо?» – диэн бэрт кытаанахтык дьа?айан кэби?эр. Онон б?тэр, хайыаххыный?
– Ээ, оччо?уна эн эмиэ то?о сыананы харыстааты?? Т??рд?, биэ?и туруоран и?иэххин… – ийэтэ кини этэрин улаха??а уурбат курдук, бэйэтин санаатын этэ олордо.
– Дьэ, ити баар, оччо?о то?о мин ??рэтэбин? О?олор син биир «Ырыа, уру?уй, физкультура уруоктарын таах солуута суох ??рэхтэр» дии саныыр буоллахтарына. Ону с?р?н предмеккэ ??рэтэр учууталлара эмиэ итинник сы?ыанна?ар буолбуттарын кэннэ, биллэн туран, бу уруоктары суолта?а уурбаттара с?п да курдук…
* * *
Сарсыныгар ?лэ чаа?ын са?аланыыта Эрчим оройуоннаа?ы военкомакка тиийдэ. Сэкирэтээр кыыска туох наада?а кэлбитин этээт, военком хо?угар ааста. Ааны то?суйан и?ирдьэ киирбитэ, а?ам саастаах капитан званиелаах саха ки?итэ остуол ?рд?гэр сытар элбэх кумаа?ыны ?р?-та?нары бэрийэ, сыымайдыы олорор эбит.
– Дорообо, товарищ капитан, призывник Быгаанап Эрчим Петрович диэммин. Повестка туттум, ол эрээри мин бэйэм тылланан туран аармыйа?а барарга бэлэммин биллэрэбин.
Капитан со?уйбут ки?и курдук, эдэр уолу ???эттэн аллара к?р?н ылла уонна ойон турда. Ол кэнниттэн чи?-чи?ник ?ктээн, Эрчим?э чуга?аан кэлэн:
– Дьэ, бу эр ки?и тыла! Маладьыас! Ийэ дойдутун иннигэр аармыйа?а сулууспалыыр – хас биирдии эдэр ки?и ытык иэ?э. Эн бэйэ? тылланан туран, Сэбиэскэй сэбилэниилээх к??стэргэ барарга санаа ылыммыты? олус ?ч?гэй! – диэн илиитин ыга тутта уонна Эрчим?э остуол аттыгар турар олоппо?у ыйда.
– Ба?аалыста, итиннэ олор. Бэйэ? туох ??рэхтээххин, ханна ?лэлиигин?
– Бэйэм Хабаровскайга пединститут икки курсун б?тэрбитим. Билигин тыа сиригэр орто оскуола?а уру?уй, черчение учууталынан ?лэлиибин.
– Эдэр ки?иэхэ бэрт идэлээх эбиккин, аармыйа?а бара??ын сити?иилээхтик сулууспалаа. Т??? кыалларынан ?ч?гэй чааска т?бэ?эн сулууспалыыры? курдук олохтоох военкомат аатыттан ходатайство о?оруохпут. Оскуола?ар тиийээт, аармыйа?а ы?ырыллан барабын диэн биллэр. Уонна ыам ыйын 15 к?н?гэр сулууспалыы барардыы о?остон кэлээр… – дии-дии, капитан ?сс? т?г?л Эрчим илиитин ыгыта тутта.
Эрчим военкоматтан санаата улаханнык к?т???ллэн тахсыбыта: «С?пк? бы?аарынным бы?ыылаах. Аармыйа?а син биир сулууспалыахтаахпын, «арыый эдэр эрдэхпинэ» сулууспалаан кэлэрим ордук буолсу. Уонна оскуола?а ?лэлиири олох испэр киллэрбэтим, эрдэсылла идэбин уларыттахпына табыллыы?ы. О?о эрдэхпиттэн наар худуо?унньук буолар ба?алаа?ым ээ. Пединститукка худграфка туттарсан киирэн бараммын, к?н? бы?а уру?уйдаталлар ини дии санаабытым ханна баарый? Техмат, сопромат, начертательнай геометрия, научнай коммунизм, история КПСС туохха наадалаах ??рэхтэрий? Кырдьыгынан эттэххэ, марксизм, ленинизм научнай ??рэхтэрин с??рбэччэлээх бэдиктэр хантан ылан ?йд??хп?т?й?.. Бэлэм конспегы уларса сылдьан хардары-таары таах мээнэ у?улуу, ис хо?оонун ?йд????н, ?йд?? да сатаа?ын т?р?к? суо?а кистэл буолбатах. Уру?уйга, ойуулуур дь???нн??р искусство?а анаан нэдиэлэ?э биир, икки чаас ??рэтэллэрэ. Художник идэтин ба?ылаан, дьи?нээх айар ?лэ?ит буолуом диэн ба?а санаалаа?ым ханна баарый?..».
Эрчим итинник иирбэ-таарба санаалаах орто оскуоланы б?тэрэн баран бииргэ ?лэлээбит худуо?унньук уолаттарын мастарыскыайдарыгар тиийдэ. Оройуоннаа?ы культура дьиэтин биир т?гэх кэ?эс со?ус хоско тиийэн киирбитэ, Никандрдаах Виталий бэ?э?ээ??и к??стээх а?ылык кэнниттэн сирэй-харах м?лт??н, арбы-сарбы буолан олороохтууллар эбит. Кинини к?р??т:
– Оок, бырааппыт Эрчим уолан барахсан, хата бэйэтинэн тиийэн кэллэ. Дьэ бу убайдары? ?л?тт?р?н арыычча олоробут, т?б? ыалдьан айар ?лэ иэйиитэ кыайан киирбэт. Уон биир чаа?ы кэтэ?эбит. Хайа, учуутал ки?и, харчы? хачыгырас буолуо? Убайдаргын абыраа… – диэн ?р? к?т? т?ст?лэр.
Эрчим кинилэри кытары бииргэ ?лэлээбит буолан, билигин хайдах арыгыга ?л?тт?р?н иэдэйэн сылдьалларын билэр б???т?. Уон биир кэнниттэн «?ч?гэй» ма?а?ыын а?ылынна?ына, кыратык «тэп» гыннараат, убайдара чахчы айар куттара а?ыллааччы. Хайа да бэйэлээх ?лэни начаас икки ардыгар судур?аччы тардан уру?уйдаан кэби?эллэрин элбэхтэ к?рб?тэ. Чахчы айыл?а биэрбит талаанын ситэ ту?аммакка сырыттахтара, «абаа?ы» а?ыгар ыллартаран.
– Убайда-ар, бырааккыт аармыйа?а баран эрэр. Аны а?ыйах хонугунан уолгут Сэбиэскэй Аармыйа саллаата буолан, со?уруу хайа эрэ киин куоракка строевойунан хааман чиккэ?нэтэ сылдьар буолуо?а.
– Оо, дьэ хата бу ?ч?гэй сонун эбит! Эрчим, оттон к???н ??рэххин салгыы барыахтаах эти? дии?
– ??рэх ханна да куотуо суо?а, аармыйа да?аны кэнниттэн кэлэн салгыы ??рэниэххэ с?п. Ол эрээри бэйэм то?о эрэ учуутал ?лэтин с?б?лээбэтим, ба?ар, идэбин уларыттахпына да к???л?м.
– Бырааппыт булан сылдьыа?. Оттон со?уруунан, хотунан сырыы б???т?н сылдьыбыт ыччат буолла?ы? дии. Нууччалары кытта уопсай тылы ба?ас булары? буолуо.
– Би?иги ки?ибит ?л?н-охтон биэриэ суо?а, оттон о?о эрдэ?иттэн манна уулусса оскуолатын барбыт ки?и иннин к?р?н???э. Хата уолбут аармыйа?а барар проводина?ын убайдаргыттан са?алаа… Би?иги кырдьа?ас саллааттар буоллахпыт дии… Молодой, черпак, дембель диэн кэрдии?и барытын боруобалаан ааспыт дьон! – Виталий эдэр уолу кыратык дэбдэтэн биэрдэ.
– Убайдарбар а?алан б???т? буолла?а, бэйэм испэппин бэркэ билэ?ит. Сотору ма?а?ыын а?ылынна?ына, кэ?иилээх кэлэ сылдьыа?ым. Биир сыл бэркэ тапсан ?лэлээбиппит, убайдарбыттан элбэххэ ??рэммитим. Ону умнубаппын… – диэн этээт, Эрчим тахсан барда.
* * *
Маай быраа?ынньыктарын кэнниттэн Эрчим дириэктэрин к?р?стэ.
– Эрчим Петрович, истэн-билэн олоробут, – Владимир Александрович, уол биэрбит повесткатын к?р?-к?р?, кэпсэтэ олордо. Ол кэнниттэн профком бэрэссэдээтэлин Назаровы ы?ыртарда.
Сотору буолаат, интэринээт сэбиэдиссэйэ, а?ам саастаах кырдьа?ас учуутал Василий Николаевич кэбиниэккэ киирбитигэр дириэктэр остуол аттыгар турар олоппос диэки ыйда.
– Чэ, Эрчим Петрович, би?иги профком бэрэссэдээтэлэ Василий Николаевичтыын с?бэлэ?эн бараммыт, военкомакка к?рд???? сурук т??эрэн, эйиэхэ отсрочка ылыахпытын ба?арабыт.
– Эдэр ки?и Эрчим Петрович, би?иги оскуола ??рэнээччилэрэ урукку ?тт?гэр оройуо??а да, зональнай черчение олимпиадатыгар маннык сити?иилээхтик кытта илик этибит. Онон эйигиттэн «Быйылгы ??рэх дьылыгар о?олору кытыннаран сити?иилэммити? и?ин салгыы би?иэхэ ?лэлиэ? этэ дуо?» – диэн к?рд????лээхпит. Оччотугар оскуола уонна профсоюз аатыттан сурук суруйан, аармыйа?а бараргыттан тохтотуо этибит, – диэн Василий Николаевич к?рд???р, бы?аарар икки ардынан ба?а санаатын эттэ.
– Владимир Александрович, Василий Николаевич, ?т?? санаа?ыт и?ин махтал. Хас биирдии эдэр ки?и ытык иэ?ин толорон, аармыйа?а сулууспалыахтаах. Мин а?ыйах хонугунан хайыы-?йэ?э с??рбэ ?с сааспын туолабын. Аны мантан ордук саа?ыран баран бардахпына, с?рэ да бэрт буолсу.
– Оттон ?лэ?э киирэргэр, районо сэбиэдиссэйигэр биир сыл ?лэлээн бараммын, характеристика ылан, ??рэхпин салгыы барабын диэбит эти? дии. Би?иги онно с?пт??х характеристиканы суруйан биэриэхпит. Эдэр ки?и салгыы кэтэхтэн да ??рэниэххин с?п, – диэн дириэктэр ылыннарыылаахтык с?бэлии олордо.
– Уопсайынан, учуутал ?лэтин с?рдээ?ин ыарыр?аттым, идэбин уларыттахпына да с?п буолсу дии санаатым. Итэ?элгит и?ин улахан махтал! Ол эрээри аармыйа?а барардыы биир бигэ санааны ылынан сылдьабын…
– С?п, оччотугар эдэр ки?и ба?а санаатын би?иги хааччахтыыр кыахпыт суох. О?олор сыллаа?ы т?м?ктэрин бу к?ннэргэ та?аартаа уонна Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтигэр бара??ын, ытык иэскин чиэстээхтик толор диэн би?иги алгыыбыт! Бары ?ч?гэйи кытта, бастаан суол тэлэн ?лэлээбит оскуола?ын ха?ан да?аны умнума! – диэн иккиэн эдэр уолу кытта илии туту?ан ара?ыстылар.
Оскуола к?р?д??р?н устун хааман и?эн, байаан тыа?ыырын истэн, Эрчим кылаа?ы ???с гыммыта, до?оро Еремей Гоголев со?ото?ун ырыа ??рэтэ олорор эбит.
– Быраат, убайы? аармыйа?а баран эрэр. Э?эрдэлээ!!! – дии-дии, Эрчим кылаас и?игэр к?т?н т?стэ.
– Оо, убайым Эрчим уол о?ото! Аны синиэл кэтэргэ бы?аарынны? дуо? Хайа оттон проводинабыт э?ин? – диэн, Еремей утары кэлэн куу?ан ылла.
– Ону этээри киирдим. Уон бэ?искэ барабын, Кыайыы к?н?гэр Майа?а киирээр. Аармыйа?а барарым чуга?ыгар одноклассниктарбын уонна до?отторбун ы?ыран, проводина о?ороору сылдьабын. Быраат онно баар буоллаххына табыллар… – хаадьыла?ан тустан хадьыктастылар.
Уолаттар бэйэ-бэйэлэрин оскуола са?аттан ?ч?гэйдик билсэллэр. Эрчим онус кылааска ??рэнэр эрдэ?инэ, Еремей ахсыска этэ. Дьикти кэрэ куоластаах о?о, оччолортон индийскэй ырыаны ыллаан дьон кутун туппута. Аны ол кэнниттэн Хабаровскайга пединститукка ??рэнэ сырытта?ына, Еремей Биробиджа??а культура училищетыгар ??рэммитэ. Быйыл Тыыллыма орто оскуолатыгар бииргэ учууталлаатылар. Онон иккиэн иннэлээх сап курдук батысы?а сылдьар исти? до?ордуулар.
* * *
Эрчим бары наадатын барытын бы?аартаран, о?олор сыллаа?ы т?м?ктэрин та?ааран отчуоттаабыта. Аармыйалыан а?ыйах хонук иннинэ сынньанардыы о?остон Майа?а киирбитэ. К?н-дьыл барара т?ргэнэ с?рдээх, Зояттан сурук кэтэ?э сатаабыта да суо?а. Переговорнайтан Ленинградка, кыыс ??рэнэ сылдьар сиригэр, эрийэн кэпсэтиэн ба?ара-ба?ара туттуммута. Зоя быйыл кинини ??рэ?ин салгыы барыахтаах диэн бигэтик эрэнэ саныы сылдьара. Оттон кини буолла?ына ?й?-санаата олох тосту уларыйан сылдьар.
Б?г?н кылаа?ын уолаттарын к?рс?н: «А?ыйах хонугунан аармыйа?а барабын, сарсын киэ?э рестора??а к?рс?????», – диэн бириэмэ болдьообута. Майа остолобуойа киэ?этин «ресторан» бы?ыытынан ?лэлиирэ. Онно до?отторун кытта к?рс?б?ттэрэ, бииргэ ?лэлээбит худуо?унньук уолаттара Никандр, Виталий уонна Еремей эмиэ бааллара. Уонна Наахараттан киирэ сылдьар до?ордоро, биллиилээх ырыа?ыт, музыкант Сергей Попов кэлбит этэ.
Уолаттар бары баян до?о?уолунан ыллаан-туойан Эрчими аармыйа?а икки сыл устата этэ??э сулууспалыырыгар уонна до?отторун ха?ан да умнубатын ту?угар ?т?? санааларын, алгыстарын эппиттэрэ. ??рэн-к?т?н, а?аан б?тэн баран, ??нэр-сайдар кэскиллээх Майа киэ? уулуссаларынан баян до?у?уолугар уйдаран, ырыа аргыстаах к??лэйдээбиттэрэ.
С?р??н тыал кэлэрэ
Ол киэ? алаастан,
Самыырдаан аа?ара
Быстах былыттан.
Майа сайына
Кэрэ киэ?этэ,
Бу миэхэ, эйиэхэ
К?нд? буолара.
Умнубат буоларбыт
Би?и Майаны,
Умнубат этибит
Арыы тыабытын,
Ха?ан да?аны,
Хантан да?аны
Ахтарбыт, саныырбыт
Би?и Майаны…
Эрчим хайдах эрэ санаата к?т???ллэн до?отторугар махтана санаабыта.
Тар?а?алларыгар кини:
– Сарсын сарсыарда уон чаастан куоракка, «Маякка» киирэбит. Онон, уолгутун ?йд??-саныы сылдьар гына атаара, военкомакка кэлээри?.
– Ээ, кэлэн б??? буолла?а дии… – до?отторо бары ??рэн-к?т?н, илии туту?ан сарсыарда военкомакка кэлиэх буолан эрэннэрбиттэрэ.
Эрчим исти? до?орунаан Сенялыын хаалан, биир т??лбэ?э олорор буолан аргыста?ан дьиэлээбиттэрэ.
– Хайа, Зоялыын кэпсэтэ сырытты? дуо? Ленинградтан сурук суруйар ини, аармыйа?а бараргын туох диирий?
– Ээ, оттон сурук суруйар, сибээстэ?ээччибит… Бу барыам иннинэ, ба?ар, суруга кэлиэ дуу дии санаабытым да, кэлбэтэ. Кини, биллэн турар, аармыйа?а барарбын соччо с?б?лээбэтэ буолуо. Эрдэттэн да?аны наар ??рэн, ??рэммэтэххинэ аармыйа?а ылыахтара диэн тыллаа?а. Быйыл миигин ??рэ?ин салгыы барыахтаах диэн ?йд?б?ллээх сылдьар. Инньэ гынан, ити эрдэ биллэрбэтим, оттон сулууспалыыр сирбэр тиийэн бараммын сурук суруйар инибин…
– Суруккун тутан со?уйара буолуо. Эрчим, санаан кэбис, оскуоланы б?тэрбиппит хайыы-?йэ т??рт сыл буола охсубут дии… Банкеппытыгар эн Зояны аан бастаан к?рб?т?? уонна «Ити кыы?ы к?р??т с?б?лээтим» диэ??ин миэхэ эппити? дии…
– Кырдьык, бириэмэ барара то?о т?ргэнэй? Оччолорго, туох да кы?ал?ата суох, ?т?? да?аны кэмнэр эбит… Эдэр саас инникигэ эрэллээх, сырдык-ыраас дьоллоох сыллара. Сема, эн, ба?ар, итэ?эйиэ? суо?а. Ол эрээри мин баччаа??а диэри Зоя?а «эйиигин с?б?л??б?н» диэн кыайан эппэккэ сылдьабын… Ки?и олус ис дуу?атыттан с?б?л??р ки?итигэр «мин эйиигин таптыыбын» диэн тыллары этэрэ уустук со?ус бы?ыылаах…
– Дьэ, ону билбит суох. Мин биир бэйэм оннук ис дуу?абыттан «иэйэн-куойан» с?б?л??р кыыспын к?рс? иликпин… – Сеня, к?лэ-к?лэ, до?орун хаадьылаан саннынан ?т?р?йдэ.
* * *
Эрчим дьиэтигэр тиийэн, хо?угар сытан эрэ, аан бастаан Зояны к?рс?б?т к?н?н саныы сытта.
Эдэр саас ха?ан да?аны умнуллубат дьоллоох кэмнэрэ. Кинилэр онус кылаа?ы б?тэрээри ??рэ-к?т? сылдьаллара.
Тула туох баар барыта тупсан, саас кэлэн от-мас к???р?н, халлаан сылыйан, кырдалларга, хонууга ньургу?ун сибэкки тэтэрэ ??нэн, тулалыыр айыл?а тупсан а?ай турар кэмэ этэ. Куула тыа?а кэ?э этэн чоргуйара. У?ун тымныы кы?ын кэнниттэн, дьон-сэргэ к??х дуолга, айыл?а?а тахсан, бары санаалыын к?ннь??рэн, сирэйдиин-харахтыын сырдаан, ??рб?т-к?пп?т к?р??нээхтэрэ.
Эрчим б?г?н до?орунаан Сенялыын орто оскуоланы б?тэрэр ??р??лээх биэчэргэ бараары о?осто сылдьаллар. Хара к?ст??м, сырдык сорочка кэтэн, бачыы?каларын кылабачыйыар диэри ыраастаан, киэ?э банкекка анаан быраа?ынньыктыы киэргэтиллибит оскуола спорт саалатыгар тиийбиттэрэ. Долгуйан с?ргэлэрэ к?т???лл?б?т, ыга киэргэммит о?олор, учууталлар, т?р?пп?ттэр толору мустубут этилэр. Тула барыта ??р??-к?т??, к?р-нар, к?лс??-салсыы – бу оскуоланы б?тэрэр ти?эх биэчэр. О?олор уйул?аларын ?р? к?т???н, к?ннь??рб?т санааларын с?б?л??р ырыалара ?сс? к??ркэтэргэ дылыта…
Эти глаза напротив – калейдоскоп огней,
Эти глаза напротив – ярче и все теплей,
Эти глаза напротив чайного цвета,
Эти глаза напротив – что это, что это?
Пусть я впадаю, пусть
В сентиментальность и грусть,
Воли моей супротив, эти глаза напротив.
Вот и свела судьба, вот и свела судьба,
Вот и свела судьба нас,
Только не подведи, только не подведи —
Только не отведи глаз…
Биллиилээх эстрада ырыа?ыта Валерий Ободзинскай ырыата са?а олоххо ?ктэнэн эрэр эдэр дьо??о элбэ?и эрэннэрэр эдэр саас туох эрэ биллибэт кэрэ умсул?аныгар ?р? к??рдэр, угуйар курдуга. Дьикти музыка буолан и?иллэрэ уонна умнуллубат сырдык т?гэн к?рс????т?н эрэннэрэргэ дылы этэ.
Бииргэ ??рэнэр кыргыттара муус ма?ан былаачыйаланан, онно дь??рэлии сырдык дь???ннээх ?р?? т??п?лэни кэтэн киэргэммиттэрэ ки?и билбэт гына уларыйан, хайдах эрэ ордук улааппыкка, тупсубукка дылы буолан к?ст?б?ттэрэ.
Сааланы кэрийэ субуруччу тардыллыбыт у?ун остуоллар быраа?ынньык а?ынан толору этилэр. Онно ханыылыы сампаан бытыылкаларын, вазаларга ньургу?ун сибэкки дь?рб?т?н уонна к??х мутукча лабааларын тупса?айдык уурбуттара ки?и санаатын ?р? к?т???р?. Учууталлар, т?р?пп?ттэр уонна оскуоланы б?тэрэр о?олор остуолга саа?ыланан олорбуттара. Кы?ыл та?а?ынан б?р?лл?б?т президиум остуолугар олорор дьонтон оскуола дириэктэрэ туран, оскуоланы б?тэрбит о?олору э?эрдэлээбитэ уонна биир-биир ы?ыран, ситиихотуу аттестатын туттартаабыта. Кини кэнниттэн бэрт сытыы-хотуу, элбэх са?алаах-и?элээх эдэр райкомол сэкирэтээрэ уол а?ыйах о?о?о ?рд?к ??рэххэ баралларыгар анаан путевка туттартаабыта. Олор истэригэр Эрчим эмиэ ?рд?к ??рэххэ путевканы туппута. Аттыгар олорор о?олор э?эрдэлээн илии тутуспуттара.
??р??лээх миитин б?т??тэ, биэчэри ыытар эдэр учуутал кыыс киирэн:
– Билигин орто оскуоланы б?тэрэр о?олорго анаан, музыкальнай э?эрдэтин тиэрдэр Биробиджаннаа?ы культурнай сырдатар училищены б?тэрбит, бэйэбит оскуолабыт выпускницата Зоя Романова, – диэн доргуччу биллэрбитэ.
Эрчим со?уйуон и?ин, баянын иннигэр тутан, эдэркээн ба?айы кыыс киирэн микрофо??а чуга?аан, ыллаан барбыта. Баян бастакы дор?оонуттан музыка дьикти абыла?ар ылларан, уол бу кэрэ-номо?он дь???ннээх, нарын кыыстан хара?ын араарбата?а:
К?нд? к?м?с к??рэгэйим,
К??тэн к?н?м у?аата.
Хара, хара харахтаа?ым,
Хайа, ха?ан кэлэ?ин?
Тэйэн, у?аан хааллаххына,
Тэ?ийбэппин билэ?ин.
Миигин ??рдэн хоспор ха?ан
Мичилийэн киирэ?ин?..
Бу ырыа тыллара хайдах эрэ, ыллыы турар кэрэ кыыс тас к?р??эр олус дь??рэлэ?эр курдуктара… Эрчим ырыа к??стээх абыла?ар ылларан, сирэйдиин-харахтыын сырдаан, тулалыыр эйгэни олох атын хара?ынан к?рб?тэ. Туох баар барыта тупсан, инники олоххо ?т??н?-кэрэни эрэ т?ст??ргэ дылыта… Онтон ырыа б?тэн, музыка тыа?а тохтообутугар уонна бу кини билбэт дьикти кэрэ кыы?а тахсан барбытыгар, хайдах эрэ курус санаа хам куу?ан, хомойо санаабыта.
Учууталлар уонна т?р?пп?ттэр ис с?рэхтэриттэн ?т?? алгыс тыллары эппиттэрэ уонна э?эрдэлээбиттэрэ. О?олор остуолга у?уннук олорботохторо, ойон туран проигрыватель дор?оонноох музыкатыгар до?у?уоллатан, т?г?р?чч? туран, ??к??лээн, ыллаан-туойан барбыттара.
Сынньала??а Эрчимнээх та?ырдьа тахсыбыттара, с?р??н салгын кинилэри куу?ан ылбыта. Тула барыта олус ?ч?гэйэ, ки?и эрэ ??р??х-к?т??х курдуга. Майа?а ол к?нтэн са?алаан, ?р?сп??б?л?кэтээ?и «Манчаары оонньуулара» ыытылла тураллара. Онон, б????лэккэ дьон-сэргэ то?уору?а мустан, сэргэхсийэн а?ай турар кэмэ этэ. Оскуолаттан чугас турар Оройуоннаа?ы культура дьиэтиттэн ??к?? музыката бу баардыы ньиргийэн и?иллэрэ.
Сорох о?олор ол музыканы истэн, оскуола спортивнай была?ааккатыгар баар баскетбол мас помо?угар с??рэн киирэн ??к??лээн барбыттара. Кыргыттар Сенялаах Эрчими ы?ыран ылан, ол ??к??л?? сылдьар ыччаттарга киирэн, аныгы музыка тэтимигэр с?п т?бэ?иннэрэн, араастаан хамсанан, к?лб?т-??рб?т о?олору кытта тэ??э ??к??лэспиттэрэ. Эрчим санаатыттан били баян до?у?уолунан ыллаабыт кыыс кэрэ м?сс??нэ арахсан биэрбэтэ?э.
– Сема, РДК-?а барыахха… Мин ити музыкант кыы?ы к?р??хп?н ба?арабын… – диэн, до?оругар сибис гыммыта.
– Кырдьык да?аны, бардыбыт… Манна хайдах эрэ скучнай ба?айы… – диэн, кини тылыттан тахсыбат до?оро с?б?лэ?э охсубута.
??к??л?? сылдьар ыччат быы?ыттан тахсан, иккиэн кэпсэтэ-кэпсэтэ, ?рэ?и кыйа барбыттара. ?рэх н???? турар Культура дьиэтигэр, мас муостанан туораан, тиийбиттэрэ. ?т?мэн элбэх ки?и мустан, сорохторо та?ырдьа кулууп та?ыгар, атыттара и?ирдьэ ??к??л?? сылдьаллара. Араас оройуонтан кэлбит спортсменнар бэйэлэрин анал сборнай хамаандаларын форматын кэтэ сылдьаллара к?р??ххэ олус ?ч?гэй этэ. Кинилэр спорт ?рд?к? быраа?ынньыгар кытталларынан киэн тутталлара сирэйдэриттэн-харахтарыттан, тутта-хапта сылдьалларыттан тута к?ст?р?.
Уолаттар ол ыччаттары кытта тэ??э, ??к?? к??рээннээх тэтимигэр с?п т?бэ?иннэрэн, бииргэ ??к??лээбиттэрэ. Сенялаах Эрчим орто оскуоланы б?тэрбит аттестаттарын ылан, хайдах эрэ улахан дьону кытта тэ? кэрдиискэ тахсыбыт курдук санаммыттара. Сотору буолаат Эрчим ??к??л?? сылдьар дьон быы?ыгар, били кинилэри кэлэн э?эрдэлээбит музыкант кыы?ы к?р? т?сп?тэ. Эдэр кыыс музыка к??стээх абыла?ар ылларан, туох баар ис иэйиитин барытын биэрэн имигэстик хамсанан ??к??л??рэ. Тулалыыр дьону кытта ??рэн-к?т?н мичилийэн, хас биирдии хамсаныыта барыта Эрчим?э ураты кэрэ буолан к?ст?б?тэ. Кыыс ким эрэ тонолуппакка одуулуурун к?р?н, Эрчим диэки хайы?ан баран эйэ?эс ба?айытык мичээрдээбитэ. Эдэр уол ону к?р?н, с?рэ?э толугуруу м?хс?б?тэ, т????н и?э сырдык иэйиинэн туолбута. Б?г???? оло?ун биир саамай умнуллубат к?н?гэр киниттэн ордук дьоллоох ки?и суох курдуга. Аан бастаан кэрэ кыы?ы таптыы к?рб?тэ:
Сиртэн ??мм?т сибэккилии
Ситэн, тупсан кэрэ?ин.
Таба к?р?н, талан ылан
Таптаабыта с?рэ?им.
Долгун нуо?ай су?уохтаа?ым
Долгуйабын, к??тэбин…
Хайгыыр хара харахтаа?ым
Хайа, ха?ан кэлэ?ин?..
Эрчим тула эдэр саас ??рэрэ-к?т?р?… Олоххо барыта дьол-соргу аргыстаах сырдык ыраны т?ст??р кэрэ киэ?э кинилэри арыаллыырга дылыта. Ханна эрэ ыраах баян до?у?уоллаах кэрэ кыыс нарын ырыата и?иллэр курдуга…
Уол ол сырдык иэйиигэ куустаран, сарсын аармыйа?а барыахтаа?ын саныы-саныы, утуйан хаалбыта…
Сарсыарда туран баран а?аат, малын-салын хомунна. Долбууртан Зоя бэлэхтээбит хаартыскатын ылан чочумча одуулаан тураат, сиэбигэр укта сылдьар байыаннай билиэтин и?игэр кыбыта аста. Ийэтэ остолобуойга и?ит сууйааччынан ?лэлиирэ, ол и?ин сарсыарда олох эрдэ туран, хайыы-?йэ?э ?лэтигэр барбыт этэ.
Болдьоммут кэм?э военкомакка тиийбитэ, олбуор и?игэр толору дьон б???т? баара. Аармыйа?а барааччы диэн, атаара кэлбит дьон диэн тус-ту?унан б?л?х-б?л?х буолан аалы?на?а сылдьаллар. Кинини кэтэ?эн до?отторо к??тэн тураллар эбит. Сирэйдэриттэн-харахтарыттан к?рд?хх?, атаарыы дьалхаана т??н? бы?а сал?аммыт бы?ыылаа?а. Эрчим кинилэр били??и туруктарын ?т? сэрэйэн, спортивнай суумкатыгар эрдэ ха?ааммыт водкатын ылан уолаттарга туттаран кэбистэ. Кини ?сс? военкомакка чуга?аан и?эн, син балачча тэйиччиттэн баян тыа?ын уонна уолаттар армейскай ырыаларын истибитэ. Сергей баянын тардан кэбиспитэ, Еремей ону иилэ хабан ылбыта. Атын уолаттар эмиэ хаалсыбатахтара, байыаннай ырыалар бииртэн биир доргуччу ылламмыттара. Ону дэриэбинэттэн сылдьар уолаттар бэркэ сэ?ээрэ истибиттэрэ, ол эрээри хайдах эрэ дьааххана со?ус туттан тэйиччи сылдьаллара.
…Не много прошагал, пока не генерал,
Но, может быть, я стану старшиной.
Прости, что не сумел сказать, что буду смел
И то, что будешь ты моей женой.
Не плачь, девчонка, пройдут дожди,
Солдат вернется, ты только жди…
Сотору буолаат военкомат ?лэ?иттэрэ тахсан, уолаттары кэккэлэччи туруортаатылар уонна испии?эгинэн биир-биир ааттаталаан, ким баарын-суо?ун бэрэбиэркэлээтилэр:
– Бу сааскы суол алдьаммытынан, билигин ?р?с суола сабыылаа?ынан сибээстээн, куоракка самолетунан к?т???т. Ма?ан аэропордугар к?т?н тиийдэххитинэ, э?игини куорат военкоматын ?лэ?иттэрэ к?рс??хтэрэ. Уонна «Маяк» лаа?ырга сборнай пуун баар сиригэр автобу?унан арыаллаан киллэриэхтэрэ. Ким да, ханна да?аны ыйытыыта суох мээнэ барбат, кэлбэт… Бэрээдэги кэ?ии, арыгыны и?ии кытаанахтык бобуллар… Э?иги б?г???эттэн са?алаан байыаннай бэрээдэги туту?а?ыт. Билигин биэс м?н??тэ атаарааччылары кытта быра?аайда?ы?. Ол кэнниттэн быстах кэм?э самолет т??эр сиригэр, сыыр ?рд?нээ?и баа?ына?а, бары стройунан тахсабыт. Самолет к?т?н кэллэ?инэ, испии?эгинэн биир-биир ы?ырдахпытына, ааттаммыт дьон киирэн олоро?ут. Атыттар аныгы кэлэр самолету кэтэ?э?ит. Б?г?н барыта уонча рейс о?о?уллуохтаах, – диэн оройуон военкомун начаалынньыга, а?ам саастаах капитан мас-таас курдук хамаандалаан сэрэттэ.
Атаарааччылары кытта быра?аайда?ыы буолбутугар ата?а Еремей, Эрчим санныгар б?к т??эн, ытамньыйан ылла…
Эрчим: «Аата, дьи?нээх сэриигэ баран эрэр ки?иэхэ дылы… Музыка, ырыа-тойук до?у?уоллаах, кыра харах уулаах… Аармыйа?а сулууспалыы баран эрдэ?им», – диэн сонньуйа санаата.
Барыларын стройунан ???э, сыыр ?рд?гэр та?аардылар. Киэ? нэлэмэн хонууну быстах самолет т??эр гына бэлэмнээбиттэр.
– Сотору самолет кэлиэ?э, бэлэм сылдьы?…Тар?а?ан хаалыма?, – диэн арыаллаан та?аарбыт прапорщик уол сэрэттэ.
Уолаттар, ??рэ-к?т?, са?ардыы к???рб?т хонууга олордулар. Дойдуларыттан арахсан эрэр дьон бы?ыытынан, сааскы у?уктубут айыл?аны, к??рэгэй чыычаах дьырылас тойугун сэ?ээрэ и?иттилэр. Арай Эрчим со?уйуон и?ин, ийэтэ барахсан остолобуойга бииргэ ?лэлиир кыы?ыныын, аара сы?ыыттан ньургу?ун сибэкки дь?рб?т?н хомуйбуттарын туппутунан, тиийэн кэллилэр. Уол итини к?р?н на?аа уйадыйда: ийэтэ барахсан о?отун аармыйа?а атаараары, кини ха?ан да к?рб?т?х кыы?ын аргыс о?остон кэлээхтээбит.
– Маарын сарсыарда ?лэбэр эрдэ тахсаммын, о?обун кытта ?ч?гэйдик быра?аайдаспакка хааллым диэммин, хата бу аргыс булан, бакаала?а кэллим. Икки сыл диэн у?ун кэм, онон, о?обун ?ч?гэйдик сыллаан, санаабын этэн хаалаарыбын… Урут убайбын, эн таайгын, уоттаах сэриигэ барарыгар мин, эдэр кыыс, киирэммин атааран турабын. Ол и?ин убайым этэ??э сэрииттэн эргиллэн кэлбитэ… – ийэтэ, ньургу?унун дь?рб?т?н уолугар ууна-ууна, ба?а санаатын этэ турда.
– Ийээ, билигин сэрии буолбатах. Эйэлээх кэм, онон, санаа?ын т??эримэ… Хата са?а сири-дойдуну к?р?н, эр ки?и оскуолатын аа?аммын этэ??э кэлиэ?им… – дии-дии, Эрчим ийэтин чараас санныттан кууста уонна с????ттэн сыллаан ылла.
Кинилэр тэйиччи баран, исти?ник-и?ирэхтик кэпсэттилэр. Онтон ийэтэ куу?ан ылан, о?отун с????ттэн сыллаан ыла-ыла:
– Чэ, кытаат ?ч?гэйдик сырыт, сурукта суруйаар… Би?иги оттон, манна дойдулаах дьон, этэ??э олоруохпут. Улахан балтыгар Алма-Ата?а эмиэ сурукта суруйаар, сибээстэ?э сырыт… – диэн ба?а санаатын, алгы?ы кытта этэн баран, аргыс кыы?ыныын аллара б????лэк диэки аргыый хаамса турдулар.
Эрчим ньургу?унун т????гэр хам тутан туран эрэ: «Ийэм барахсан кэм да о?отун ту?угар, кы?алла-м??эллэ, долгуйа сылдьаахтыыр. Оо, бу Орто дойдуга ийэттэн ордук к?нд? ама ким баар буолуой? Бастакы о?о буоламмын, чахчы да ийэм барахсан к?нэ-ыйа миигиттэн тахсара. Кыра сылдьан ыалдьан ы?аалаатахпына, т??ннэри утуйбакка биэбэйдиирэ. Улаатан онно-манна бардахпына, ??рэнэ сырыттахпына, кэтэ?эн да биэрээхтиирэ. Аны аармыйа?а барарбын истэн, олох да?аны аймаммыта. Ыытар санаата суо?а: «То?о ??рэххин салгыы барбаты?? Эрдэ ?рд?к ??рэ?и б?тэрэн, балтыларгын бырааккын атахтарыгар туралларыгар миэхэ к??с-к?м? буолуохтаах эти? буолла?а дии…» – диэхтээбитэ.
Сотору самолет к?т?н кэллэ. Эрчимнээх бастакы рейскэ т?бэ?эн куораттаатылар. «Маяк» лаа?ырга тиийбиттэрэ, с????нэн ыччаты аармыйа?а ыытаары муспуттар этэ.
О?олорго аналлаах сайы??ы лаа?ыр буолан соро?о бэрэбинэнэн, соро?о хапта?ынынан о?о?уллубут дьиэлэрдээх. Мэ?элэри син обургу мас дьиэ?э олохтоотулар. Сотору-сотору араас сиртэн мустубут ыччаттар киирсээри айдаан буоллар эрэ, олорор дьиэлэриттэн сууласпытынан та?ырдьа ыстанан тахсаллар. Бэйэ-бэйэлэрин кытта дайба?а сылдьар уолаттар быыстарыгар, биир алюминевай хайы?ар торуоскатын тута сылдьар прапорщик, онтукатынан саабыла курдук далбаатанан уолаттары тохтото сатыыр. Ол курдук мучумааннанан биир т??н хоннулар. Сарсыныгар Эрчимнээх байыаннай хамыы?ыйаны аастылар. Алта уолу «Забайкальскай байыаннай уокурукка, Чита?а танковай чааска сержант оскуолатыгар бара?ыт», – диэн талан ыллылар. Олор истэригэр Эрчим эмиэ т?бэстэ, кинилэри: «?й??н к?т???т, бэлэм сылдьы?», – диэн сэрэттилэр. Уолаттар бэлиэр сержант буолбут курдук сананан чиккэ?нэ?э сырыттылар, атыттар кинилэри ордугур?уу санаатылар.
Сарсыныгар эбиэт са?ана кинилэр олорор дьиэлэригэр капитан формалаах саастаах ки?и киирэн кэллэ. Кини кими эрэ сура?ар бы?ыылаах. Сотору буолаат, уолаттар: «Эрчим, эйиигин ы?ыраллар», – диэн эппиттэригэр, уол, саарбахтыы-саарбахтыы, капита??а тиийдэ.
– Быганов, кем работал на гражданке? – диэн, оруобуна «Бег» диэн киинэ?э генерал Хлудовы оонньообут артыыс Владислав Дворжецкай курдук эриличчи к?рб?т капитан киниттэн ыйытта.
– Учителем черчения и рисования…
– А где учился?
– В Хабаровском педагогическом институте, на художественно-графическом факультете. Окончил два курса и дальше работал учителем Тыллыминской средней школы Мегино-Кангаласского района.
– Хочешь со мной поехать?
– А куда это? Так-то я завтра должен улететь в Читу, учиться в школе сержантов. В танковые войска, уже все решено, я жду только отправления.
– Это не имеет значения, я уже договорился. Если ты согласен, то поедешь со мной, – капитан хо?оруутугар холооботтуу, холкутук хардарда.
– А, куда это, товарищ капитан?
– В Дальневосточный военный округ.
Эрчим хайдах эрэ чэпчии т?сп?тэ: «Хабаровскай биитэр Приморье буолла?а дии. Хата, увольнение?а ??рэммит сирбэр, Хабаровскайга бара сылдьыам», – диэн астына санаата.
– Согласен, товарищ капитан! – ??р??нэн эппиэттээтэ.
– Хорошо, собирай вещи и пойдем со мной. Ваши документы у меня, – тута сылдьар папкатын ыйан к?рд?рд?.
Эрчим т?ргэн со?устук малын ылаат, уолаттары кытта быра?аайдаста.
– Хайа, Эрчим ханна барар буоллу??
– Дальневосточный военный округ, Хабаровскай эргин биитэр Приморье улыбается… – диэн ??рэ-к?т? хоруйдаат, капитаны баты?ан та?ыста.
* * *
Капитан кинини хапта?ынынан о?о?уллубут дьиэлэргэ илдьэн киллэрдэ:
– Сержант Гаркуша, принимай новобранца… Он поедет с нами, художником полка… – диэн биир у?ун доруобай нуучча уолугар кинини туттаран кэбистэ.
Эрчим са?а тиийбит ки?и бы?ыытынан тулатын сонургуу к?рд?-и?иттэ. Уолаттары кытта кэпсэтэн билсибитэ, бары кэриэтэ биир оройуонтан сылдьар ыччаттар: «Горнайдарбыт», – дэ?истилэр. ?кс?лэрэ о?о эрдэхтэриттэн бэйэ-бэйэлэрин кытта билсэр, оскуола?а бииргэ ??рэммит дьон буолан биэрдилэр. ?сс? Андреевтар диэн ини-бии уолаттар Ма?арастан бааллар. Кэргэннэ?эн бардахха, с?рдээх элэккэй, сэргэх кэпсээннээх ыччаттар эбит.
– Би?иэхэ, Бэрдьигэстээххэ, военкомаппыт суох, ол и?ин бу Дьокуускай куорат военкоматыгар учуокка турабыт. Ити икки Гаркуша уонна Свинолупов диэн байыаннай чаастан кэлбит сержаннар кэпсээннэриттэн и?иттэххэ, эйиигин а?албыт капитан ?лэтин судургутуппут. Бу куорат военкоматыттан би?игини барыбытын, биир оройуон уолаттарын, а?ыс уонча ки?ини, биир байыаннай чааска сулууспалата илдьэ баран и?эр, – диэн кэпсээннээх буоллулар.
– Оттон атын оройуоннартан ким да суох дуо? – Эрчим со?уйбучча ыйытта.
– Ээ, атын оройуонтан а?ыйахтыы уол баар бы?ыылаах. Эн хантан сылдьа?ын?
– Майаттан.
– Манна биир майабын дэнэр, ?рд?к ??рэхтээх, саастаах уол баар этэ. Б?л??ттэн аармыйа?а бараары кэллим диир бы?ыылаа?а, – уолаттар истибит сонуннарын кэпсээбиттэригэр, Эрчим ол уолу к?рд?? барбыта.
Уолаттар сотору буолаат, биир хара-бараан дь???ннээх, модьу-та?а, ?рд?к у?уохтаах уолу били?иннэрбиттэрэ.
– Эн, майа?ын дуо? – Эрчим ол уолтан туо?уласта.
– Майабын, эн эмиэ мэ?э?ин дуо? – анараа??ыта утары ыйыталаста.
– Эн ким диэ??иний? Мин Эрчим Быгаанап диэммин, – илиитин биэрэ-биэрэ, са?а аргы?ын кытта билистэ. – Бэйэм чурапчыбын, ол эрээри Майа?а олорбутум хас да?аны сыл буолла. Онно оскуоланы б?тэрбитим. Би?иги манна «Маякка» кэлэрбитигэр, майалар ортолоругар суох эти? дии.
– Ээ, суох, мин ?рд?к ??рэ?и б?тэрэн бараммын, идэбинэн Кы?ыл Сыырга ?лэлии сырыттахпына, военкоматтар ы?ырбыттара.
– Онно тугу ?лэлээбиккиний?
– Бэйэм горнай инженер, геофизик идэлээхпин. Коми АССР-га, Ухта куоракка индустриальнай институкка ??рэммитим. Бы?аччы эттэххэ, геологпын, Кы?ыл Сыырга ньиэп, гаас разведкатыгар каротажнай ?лэлэргэ сылдьыбытым. Майа?а, Хара?а олорбутум. Онно билигин ийэлээх быраатым бааллар. Бэйэм эмиэ оскуоланы Майа?а б?тэрбитим. Ананий Павлов диэммин. Аармыйа?а олох да?аны барар санаата суох сылдьарым. Ону военкоматтар ы?ыран ылан: «С??рбэ алта?ын туолбуккун, онон быйыл хайаан да?аны булгуччу аармыйа?а бара?ын», – диэн мас-таас курдук этэн, бу сулууспалыы баран и?эбин. Биирдэ санаатахха, с??рбэ сэттэ?ин туоллу? да, ба?ар-ба?арыма, ылбаттар эбит.
– Мин эмиэ сааспын батта?ыннара, бэйэм тылланан аармыйа?а баран и?эбин. А?ыйах хонугунан с??рбэ ?с сааспын туолабын, онтон саа?ыран бараммын уон а?ыстаах о?олору кытта сулууспалыах диэтэххэ ыарахан буолуо ээ. Эн, ?рд?к ??рэхтээх ки?и, биир сыл сулууспалыыры? диэн олох да биллибэккэ аа?ар буолла?а дии саныыбын, – Эрчим хайдах эрэ ордугур?аабыттыы са?арда.
– Ким билэр… Ханнык чааска т?бэ?эргиттэн буолуо? Сорох чаастарга, «дедовщина» баар сиригэр, уустук со?ус буолара буолуо ээ…
– Дьэ, кырдьык хайдах чааска т?бэ?эн, ханна тиийэбит, т?гэнэбит? Ити миигин илдьэ баран и?эр капитан: «Дальневосточный военный округ», – диир дии. Оччотугар Хабаровскай, Приморье эргин буолуон с?п. Мин аармыйа?а эрдэ барбатах биричиинэм – орто оскуола кэнниттэн биир сыл ?лэлээн бараммын, Хабаровскай куоракка пединститукка, худграфка туттарсан киирбитим, иккис курсу б?тэрээри сылдьаммын, биир т?гэ??э сыы?а-халты туттан сэмэлэммитим. «Дойдугар бара??ын учууталлаа уонна биир сылынан ?ч?гэй характеристикалаах кэллэххинэ, салгыы ??рэниэ?и?», – диэбиттэрин и?ин, ааспыт сылга дэриэбинэ?э тахсан учууталлаабытым. Ол гынан баран, идэбин с?б?лээбэккэ, бу аармыйалаан эрэбин.
– Эс, ол то?о? Учуутал ?лэтэ ?ч?гэй буолбатах дуо? Уруоккун биэрди? да, холкутук сылдьар буолла?ы? дии…
– Чэ, билбэтим. Ба?ар, кырдьык сыыстарбытым буолуо, билигин да?аны эдэрбин. Эбэтэр аармыйа кэнниттэн кэлэн бараммын ??рэхпин сал?ыа?ым, ба?ар, олох да?аны атын ??рэххэ туттарсан идэбин уларытыахпын с?п дии саныыбын, – Эрчим соччо улаханнык баардыылаабакка, холкутук эппиэттээтэ.
Кинилэр итинтэн ыла биир дойдулаах дьон бы?ыытынан наар бииргэ сырыттылар.
Киэ?ээ а?ылык кэнниттэн кинилэри арыаллаан илдьэ баран и?эр сержаннар Гаркуша уонна Свинолупов барыларын та?ааран плацка стройдаттылар. Ол кэнниттэн капитан Прозоров строй иннигэр тахсан туран:
– Б?г?н э?иги сулууспалыыр чааскытыгар к?т???т, айан кэмигэр бэрээдэги кытаанахтык туту?а?ыт. ?рд?к? дуо?унастаах байыаннайдар – сержаннар, прапорщиктар, эписиэрдэр хамаандаларын халба?наабакка толоро?ут! – диэн, кытаанахтык сэрэттэ. – Билигин сержаннар испии?эгинэн к?р?н ы?ырдахтарына, ы?ырыллыбыт дьон ити тэйиччи турар автобустарга киирэн олоро?ут, – диэтэ уонна уонча автобус турар сирин диэки ыйан к?рд?рд?.
Дьэ ити кэнниттэн сержаннар биир-биир ааттаталыы-ааттаталыы, уолаттары аэропорка киллэриэхтээх автобустарга олордон истилэр. Айаннаары стройдаан турар уолаттары кытта чугастаа?ы дьиэлэргэ олорор, атын сиргэ барыахтаах уолаттар ?йд??б?кк? кэлэн, булку?ан хаалан, улахан бутууру та?аара сырыттылар.
Саатахха, Ивановтар, Петровтар, Сидоровтар элбэхтэрэ да с?рдээх. Ол была?ын тухары ким да?аны Эрчим араспаанньатын ааттаабата. Уол са?ата суох капитан диэки к?р?р, ону биирдэстэрэ илиитинэн «са?арыма» диэн к?рд?р?н истэ. Эрчим ы?ырыынан баран и?эр ки?и бы?ыытынан астынан, са?ата суох турда. Син барыларын испии?эгинэн, балачча булкуллан да баран буоллар, саамылаан автобуска олортулар. Онтон капитан Прозоров уолга чуга?аан кэлэн: «Быганов, быстро в автобус…» – диэн хамаандалыырын кытта, Эрчим спортивнай суумкатын с?гээт, хап-сабар автобус и?игэр дьылыс гынан хаалла. «Испии?эккэ мин то?о суохпунуй? Арай Чита?а барар уолаттар истэригэр мин суохпун к?р?н, айдааны тартыннар?» – диэн санаа кинини ??йэ-хаайа тутта. Ол быы?ыгар капитан кини дьыалата баар паапкатын тута сылдьарын санаан, арыый уоскуйда.
Аэропорт и?игэр киллэрэн, барыларын стройдатан баран, испии?эгинэн хаттаан бэрэбиэркэлээтилэр. Бу сырыыга Эрчим аатын эмиэ ааттаатылар. Уол дьэ арыый да?аны уоскуйан, холкутук сананна, ?сс? ити иннинэ Ананийга: «Мин испии?эккэ суохпун ээ… То?о эрэ миигин ааттабаттар…» – диэбитигэр, «Ол аата, капитан бэйэтэ худуо?унньукка наадыйан, эйиигин илдьэ баран истэ?э», – диэн табаары?ын уоскутта.
Сотору барыларын самолекка киллэрэн олордуталаатылар. Призывниктар иннилэригэр туох к??тэрин уонна ханна баран и?эллэрин билбэт буолан, холкулар. Икки чаастан ордук салгы??а к?т?н баран, самолет сыыйа намтаан аллара т??эн истэ. Онтон к?т?р бала?а?а к?л???элэринэн таарыйан, ?р?-та?нары тилигирээн баран, сотору буолаат тохтоото. Чочумча тохтуу т??ээт, уолаттары тахсар аа??а ы?ырдылар. Эдэр дьон трапка ?ктэнээт, сонур?аан тулаларын к?р?нн?лэр: арай ыраах хайалар к???р?мт?йэн к?ст?лл?р. Тэйиччи «Магадан» диэн суруктаах аэропорт дьиэтэ дьэндэйэн к?ст?р.
И?ирдьэ киирбиттэрин кэннэ, сержант уолаттар, к?лсэ-к?лсэ:
– «Соски», вы летите на бухту Провидения… Идите, смотрите на карте… – диэтилэр.
Эрчим и?игэр: «Туох ааттаах ?ч?гэй, дьикти ааттаах сирэй?» – диэн дьиибэргиир санаа ?й?гэр элэс курдук охсуллан ааста.
Уолаттар аэропорт аллараа этээ?игэр баар картаны к?р?н: «Чукотка…Чукотка эбит… Оо, туундара?а… Заполярье?а сулууспалыыр буолбуппут…» – сорох хомойбут, атыттар с?хп?т са?алара и?илиннэ. Эрчим били «Хабаровскай эбэтэр Приморье» диэбит ыра санаата к?дэ??э к?тт?. Бэйэтэ муустаах уунан саба ыстарбыт курдук буолла…
Ити к?н Анаадыр аэропорда сабыылаах диэн, самолет салгыы к?пп?т буолла.
* * *
Киэ?элик аармыйа?а баран и?ээччилэргэ холуочук туруктаахтар кыралаан к?ст?тэлээн бардылар. Аэропорт комендатуратыттан ы?ырбыттар бы?ыылаах, биир мичман икки моряк арыалдьыттардаах патруль тиийэн кэллэ. Дьокуускайтан айаннаан и?эр призывник уолаттары барыларын аэропорт и?игэр стройдаттылар. Эрчимнээх Ананий арыгылаа?ын биричиинэтин билбэтэллэр да, са?ата суох барыларын кытта бииргэ стройга турдулар. Кинилэри арыаллаан и?эр капитан Прозоров уонна сержаннар, стройу кэрийэ сылдьан ким холуочугун бы?аардылар. Уонна тэйиччи илдьэн туспа б?л?хт??н туруордулар.
Арай ол кэм?э строй иннинэн ?р?ксээгин санныгар иилинэ сылдьар, биир у?ун хара бэкир уол, ха?ас илиитинэн чиэс биэрэн баран, строевой хаамыынан кытаанахтык ти?илэ?инэн либиргэччи ?ктээн, туалет баар сирин диэки аа?а турда. Моряктар уонна мичман со?уйан, к?р?н эрэ хааллылар. Сотору буолаат били уол т?тт?р? тиийэн кэллэ уонна са?ардыы ха?ас илиитинэн чиэс биэрэн, эмиэ строевойунан хааман эрдэ?инэ, бу сырыыга патрулга сылдьар моряк уолаттар, мичман хамаандатынан кинини тараччы тутан ыллылар. Ол кэнниттэн атын арыгы испит уолаттар б?л?хт?р?гэр илдьэн холбуу уган кэбистилэр. Капитан Прозоров улаханнык кыы?ыран:
– Я заранее предупредил! Кто не соблюдает дисциплину, того будем наказывать… – диэн суо?ур?анна.
Салгыы у?уннук-киэ?ник ?йд?т?р бэсиэдэ ыытта.
Ол кэнниттэн строй иннинэн хааман чиккэ?элээбит уолу патруллар гаупвахта?а илдьэ бардылар. Атын бэрээдэги кэспит уолаттартан мичман «Мантан салгыы арыгылаабатыннар» диэн, харчыларын туура тутан ылла.
Патруль барбытын кэннэ, уолаттар ортолоругар араас кэпсэтии буолла:
– Ити строй иннинэн ааспыт уол хайа оройуонтан сылдьар ???н?й?
– Томпоттон сылдьар дииллэр, Былаа?ап диэн ???… Му? саатар, туалекка сылдьан баран, патруллар барбыттарын кэннэ кэлиэ?ин… Дьэ, артыыс дии…
– Ээ, оттон а?аан чэпчээбит ки?иэхэ, этэргэ дылы, «море по колено» буолла?а ээ…
– Ити кини хантан кэлэн хаалла? Би?и хамаандабытыгар суохха дылы этэ…
– Оннук, би?иэхэ суо?а… Хайдах эрэ атын сиртэн, ойо?остон кэлбит буолан строй иннинэн ааста ини. Би?иэнэ эбитэ буоллар, хайдах патруллары к?р?н туран стройтан тахсыа?ай?
– Дьи?эр, оннук б??? буолла?а дии… То?о эрэ ки?и билбэт ки?итэ элбэх. Араа?а, би?иги кэннибититтэн к?т?н кэлбит самолеттан сахалар т?сп?ттэрэ бы?ыылаах…
– Сарсын Анаадырбытыгар к?т?б?т дуу, суох дуу? Онно к?р??хп?т.
Ити кэнниттэн туох да араллаан буолбакка, ким ханна миэстэ баарынан утуйуу буолла. Хата Ананийдаах Эрчим айан дьоно олорбот ыскамыайкаларын муннукка булан, иккиэн т?б?л??? бэрт ?ч?гэйдик утуйан турдулар. Сарсыарда та?ырдьа тахсыбыттара, сииктээх ба?айы салгын саба биэрдэ, чугас муора тыына баара биллэр курдук эбит. Тула барыта сопкалар. Аэропортан чугас баар эниэ?э кыра ба?айы иинэ?эс тииттэр ??нэн тураллар. Тэйиччи сопка тэллэ?эр таас тутууларынан дьэндэйэн, Магадан куорат килэйэн-халайан к?ст?р. Муора туманынан б?р?ллэн турар. Туманы ?рд?нэн та?а?ас с??к??р кырааннар баара?ай кыыллар курдук, дь?нд???н к?ст?лл?р. Манна улахан муора пуорда баарын туо?улуур курдуктар. Ыраах борохуот ха?ыыта и?иллэр.
Эбиэт са?ана барыларын стройдатан баран:
– Сотору Анаадырга самолет к?т?р, онно-манна мээнэ ы?ыллан хаалбакка бэлэм сылдьы?, – диэн сэрэттилэр.
Эрчим Ананийдыын буфекка а?аатылар: «Мантан салгыы ханна тиийэн а?ыырбыт, хонорбут биллибэт», – диэн уолаттар сэрэхэчийэ санаатылар.
Балачча кэтэспиттэрин кэннэ, сорохторун сабысса?а ЯК-40 самолекка киллэрэн олортулар. Самолет к?т?р бала?а устун т?ргэн ?л?гэрдик с??рэн куугунатаат, ?нд?л халлаа??а к?т?н ку?ууран тахсан, тус хоту диэки айанын тутта. ?рд?г? ылара т?ргэнэ с?рдээх эбит. Кэлин истибиттэрэ, бу са?а реактивнай самолету Хоту сиргэ бастакы боруобалаа?ын к?т??т?н ыыта сылдьаллар эбит этэ.
Иллюминаторынан аллара к?рд?хх?, хаар ма?ан былыттар хас эмэ хаттыгас буолан ?р???л?н?н к?ст?лл?р. Т???н?н хоту диэки тэйэн истэхтэрин аайы, муус кыа?аан то? хаарынан б?р?лл?б?т таас хайалар т?б?л?р? ?р? чочумаастанан килбэ?эн тураллара ки?ини с?хт?р?р. Эргиччи хара?ы? дала ыларын тухары, муус-хаар дойдута ыраахха диэри нэлэ?ийэн к?ст?р. Ханан да?аны к??х ??нээйи, мас-от суох. К?л?м?рдэс уунан кылбайа сытар к??ллэр, ?рэхтэр к?ст?бэттэр. Син балачча икки чаас курдук к?пп?ттэрин кэннэ, эмискэ самолет умса хоруйан, аллара диэки намтаан барда. Иннилэригэр аэропорт таас бала?ата к???ннэ, самолет дугус гынаат, к?т?р бала?а?а т??эн с??рэн дьиги?ийдэ. Реактивнай мотуор тыа?а тохтообутугар, барыларын самолет кэннигэр баар тахсар аа??а ы?ырдылар. Призывниктар та?ырдьа тахсан тыраап устун т??эн и?эн, тулаларын эргиччи к?р?-к?р?, улаханнык со?уйдулар. Самаан сайын кэлэн эрэр сылаас Сахаларын сирдэриттэн а?ыйах хонуктаа?ыта арахсыбыт дьон халы? хаарынан б?р?лл?б?т, тымныы сытыы тыалынан сирилэччи ?рэ турар дойдуга эмискэччи баар буолан хааллылар! Чараас сайы??ылыы та?астаах уолаттар, эмискэ тымныы сиргэ кэлэн с???? б???н? с?хт?лэр. Тымныы тыалтан кумуччу туттан, тэйиччи «Аэропорт Анадырь» диэн суруктаах кыра мас дьиэ диэки харбыаластылар.
У?уор лиман н???? а?ыйах таас дьиэлэрдээх, ?ксэ мас тутуулардаах Анаадыр куорат тумарык быы?ынан намтаан к?ст?р. Тула сопкалар хаарынан б?р?ллэн бору?ан тураллар. Ки?и кутун-с?р?н баттыыр намы?ах хара былыттар усталлар, ???эттэн инчэ?эй хаар тохтоон ыла-ыла т??эр. Аэропорка киирбиттэрэ, а?ыйах айан ки?итэ баар эбит. Онно аармыйа?а баран и?ээччилэр то?о сууллан киирэн, кыра мас дьиэ со?отохто туола т?стэ. К?т??р? сылдьар дьон кинилэри муодар?аабыттыы к?рд?лэр-и?иттилэр. Саха уолаттара чараас та?а?ынан, ?г?стэрэ бинсээгинэн, сайы??ы куурканан сылдьаллар. Сорох уолаттар «Маякка» баттахтарын киччэччи, тара?ай гына кырыйтаран, онтукаларын к?рд?р?мээри ха?ыатынан о?остубут кумаа?ы бэргэ?элээхтэр.
– Вы, ребята, из Средней Азии?.. Казахи или киргизы? – и?ирдьэ баар дьон, тас к?р??нэрин к?р?н, мунааран ыйыталаспыттара.
– Нет, из Якутии… – диэн хардарбыттарыгар, со?уйбут дьон:
– Что, у вас там в Якутии разве не холодно, как у нас?..
– Нет, у нас там уже лето… Все вокруг цветет, плюс 25–28 градусов тепла… – диэн уолаттар эппиэттээбиттэригэр, хайдах эрэ итэ?эйбэтэхтии тутуннулар.
А?ыйах бириэмэнэн ?сс? Ил-18 самолет Магадантан кэлэн т?стэ. Ол самолетунан хаалбыт уолаттар к?т?н кэлбиттэр. Бу кэлбит уолаттары кытта били патруллар гаупвахта?а илдьибит, Томпо уола Былаа?ап эмиэ баар эбит.
Аармыйа?а баран и?ээччилэри барыларын аэропорт иннигэр та?ааран стройдаппыттара.
– Мантан салгыы Провидение буухта?а Ил-14 самолетунан к?т??хх?т. Б?г?н т??? кыалларынан хас да?аны рейси о?оруохпут, хаалбыт уолаттар сержант Гаркушаны уонна Свинолуповы кытта манна аэропорка хонуоххут. Ол аэропорт дьиэтин утары, уулусса н???? ?тт?гэр остолобуой баар. Онно уочаратынан бара??ыт, бэрээдэктээхтик а?аан кэли? уонна сержаннар этиилэрин халба?наабакка истэ?ит. Ким бэрээдэги кэспит ки?ини, миэстэтигэр тиийдэххитинэ, кытаанахтык кэпсэтиэхпит, – диэн капитан Прозоров стройга турар уолаттары к??скэ сэрэттэ.
Бары тар?аспыттарын кэннэ, сержант Гаркуша сорох уолаттары баты?ыннаран остолобуойга илдьэ барда. Ананийдаах Эрчим иккиэн, тулалыыр айыл?аны сэ?ээрэн к?р?-к?р?, аргыый а?ай хаамса сырыттылар. Тымныы ба?айы тыал сирилэччи ?рэр, хаар кыыдамныыр – хайдах эрэ хобдох боро? хартыына. Эрчим дойдутун санаан, хайдах эрэ курус санаа?а ылларда. «Онно Сахабыт сиригэр, самаан сайын кэлээри билигин к?п-к????нэн чэлгийэн турда?а. Сы?ыыга-хонууга араас дьэрэкээн тэтэркэй сибэккилэринэн киэргэнэн, к??рэгэй чыычаах дьырылас тойугунан туолан. Куула тыа?а кэ?э этэн чоргуйарын истэр ?ч?гэй да?аны этэ. Алааска, сы?ыыга, хонууга атыыр о?устар айаатыыллар, т?птэ к??х буруота унаарар. Сахабыт сирэ барахсан…»
– Дьэ, кырдьык курус к?ст??. От-мас суох дойдута эбит, ха?ан бу сайыннара кэлэн сылыйар буолла?ай? – Ананий эмиэ бу хобдох к?ст??н? к?р?н, санаар?аабыттыы са?арда.
Син балачча буолан баран Ил-14 самолет кэлэн т?стэ. Бастакы б?л?х уолаттары капитан Прозоров бэйэтэ салайан, Провидение буухтатыгар илдьэ барда. Кы?ыл кутурук Ил-14 у?ун ба?айы бала?а устун тирилээн-тарылаан с??рэн ??д?р??нээт, к?т?н тахсан сопкалар быыстарынан к?т? турда.
Эрчимнээх Ананий остолобуойга а?ыы бардылар. Арай утары эргэ саллаат бэргэ?элээх, чараас ырбаахылаах сэргэх сирэйдээх-харахтаах уол с??рэн тэлэкэчийэн и?эр эбит.
– Хайа до?оор, бу то?моккун дуо? – диэн Эрчимнээх со?уйан ыйыппыттарыгар, уоллара олох да ??рэн-к?т?н туран:
– Кожанай кууркабын биир гражданскай нуучча ки?итигэр с??рбэ солкуобайга атыылаатым. Ки?им: «Байыаннай чааска тиийдэххинэ, «дедтар» син биир былдьаан ылыахтара, хата миэхэ с??рбэ солкуобайга атыылаа», – диэтэ. Мин у?уну-киэ?и толкуйдуу барбакка, с??рбэ солкуобай диэн улахан харчы дии санаан ??р??нэн атыылаан кэбистим. Саатахха, бэ?э?ээ Магада??а, уолаттары кытта буфекка ыстакаанынан кы?ыл арыгы атыылыылларын ылан и?эммит, патруллар харчыбытын туура тутан ылбыттара. Ол и?ин аччыктааммын ыксаан, ити кууркабын атыылаатым. Итиэннэ остолобуойга баран а?аан абыранным…
– Оттон бэйэ? ким диэ??иний? Хантан сылдьа?ын?
– Горнай Соло?онуттан сылдьабын, Олег диэммин… Семенов…
– Оттон, бу саллаат бэргэ?этин хантан ыллы?? – Эрчимнээх сытыы-хотуу биир дойдулаахтарын с???н, к?лсэ-к?лсэ, ыйыттылар.
– Ээ, биир чукча уолун кытта ха?ыатынан о?орбут кумаа?ы бэргэ?эбэр атастастым… – уоллара эмиэ к?лэ-к?лэ, тымныы тыалтан к?м?скэнэн ыгдаччы туттан баран, аэропорт диэки с??рэ турда.
Кэнники рейстэн хаалбыт уолаттар, аны Провидение буухта?а самолет к?пп?кк?, арыаллаан и?эр сержаннары кытта хоно хаалар буоллулар. Эрчимнээх иккиэн утуйар сири булан, утуйардыы о?о?уннулар. Олорон эрэ айан дьонун к?р?-истэ олордулар. Эрчим бэркэ сэ?ээрэн уонна дьиибэргээн, олохтоох омуктар та?астарын к?рд?-и?иттэ. Чукчалар саастаах, кырдьа?ас ?тт?лэрэ таба тириититтэн тигиллибит кухлянкаларын т??тэ бур?а?наабатын диэн, тас ?тт?гэр араас дьэрэкээн ойуулаах сиидэс та?а?ынан, хах тигэн б?р?йэллэр эбит. Хата онтукалара бэрт сиэдэрэйдик к?ст?р. Ордук кинини эмээхситтэр, саа?ырбыт дьахталлар сирэйдэригэр татуировкалаахтара с?хт?рд?. Ол курдук, муннуларын т?б?т?ттэн са?алаан, икки к?п-к??х сураа?ын ойуу с??стэринэн ???э тахсан, баттахтарын са?атыгар тиийэн холбо?он хаалаллар. Уонна уостарын аллараа ?тт?ттэн уонча к?н? сураа?ын сэ?ийэлэрин аллараа ?тт?гэр тиийэн т?м?ктэнэллэр. Иэдэстэрин ойуута араастаан эриллэн, чэчэгэйдэриттэн ?с сураа?ын буолан сы?аахтарын ортотугар тиийэн б?тэр. Уол худуо?унньук буолан ити ойуулары улаханнык сонургуу к?рд?. «Индеецтэр курдук тигиилээх сирэйдээхтэр эбиттэр дуу?» – дии санаата. Ол и?ин олохтоохтортон ээр-сэмээр ыйытала?ан к?рд? да, к?тт??ннээх эппиэти ылбата. Дьон араастаан бы?аарар. Сорохтор: «Ити ойуу кинилэр баай т?р?ттээхтэрин к?рд?р?р…» эбэтэр судургутук: «Кыра?ыабай буолан к?ст??р?, киэргэнэн сирэйдэригэр национальнай о?уор курдук татуировка о?ортороллор…» – диэн бы?ааран биэрдилэр. Ону та?ынан Эрчим Чукотка?а эскимостар олороллорун истэн на?аа со?уйда. Кини эскимостар Аляска?а эрэ олохтоох омуктар диэн толкуйдаа?а. Онтуката баара, манна а?аардас эскимостар олохсуйан олорор б????лэктэрэ хас да?аны сиргэ баарын са?а биллэ.
Сарсыныгар дьэ аналлаах сирдэригэр – Провидение буухтатыгар – к?т?н тиийдилэр. Кинилэри массыыналар к??тэн тураллара.
Аэропортан айаннаан и?эн уолаттар тула ?тт?лэрин сэ?ээрэ к?р? истилэр. К?ннээх сааскылыы ча?ылхай к?н турар. Буухта тула ?тт? барыта халлаа??а харбаспыт таас хайалар. У?уоргу кытылга куораттыы тутуулаах б????лэк таас дьиэлэрэ дьэндэ?эн к?ст?лл?р. Хомо?о улахан ба?айы хараабыллар тураллар, кытыыга та?а?ас с??к??р кырааннар элбэхтэрэ с?хт?рд?. Бу У?ук Хоту диэки биир улахан муоратаа?ы порт буолара харахха быра?ыллар. Бэтэрээ э?ээргэ барыта бачымах курдук мас дьиэлэр самналлан тураллара, арыый тэйиччи т??рт??-биэстии этээстээх таас дьиэлэр к?ст?лл?р. Ону сержант уолаттар: «Ити пограничниктар олорор городоктара», – диэн ыйан к?рд?рд?лэр. Муора кытыытыгар ба?аам элбэх тимир буочука б???т?, эргэ хараабыл уонна быра?ыллыбыт самолет кырамталара ы?ыллан сыталлар.
Массыыналар Саха сирин кыра дэриэбинэтигэр баар мас спортивнай саалатын санатар дьиэ аттыгар тиийэн тохтоотулар. Тула сопка тэллэ?эр у?ун субур?а мас бараахтар курдук о?о?уулаах ха?аармалар тураллар. Эргиччи барыта мас дьиэлэрдээх, кинилэр сулууспалыахтаах байыаннай чаастара эбит.
Кэлин билбиттэрэ, А?а дойду Улуу сэриитэ б?пп?т?н кэннэ Сэбиэскэй Сойуус уонна Эмиэрикэ икки ардыларыгар «тымныы сы?ыан» олохтоммутун т?м?гэр, «Аляска ?тт?ттэн Эмиэрикэ сэриинэн саба т?????э» диэн ?йд?б?лтэн, дьоппуоннары утары сэрии б?тээтин кытта, Рокоссовскай десантнай чаа?ын Провидение буухтатыгар к???р?н а?алан, байыаннай базаны тэрийэргэ бы?аарыммыттар. Ол т?м?гэр, билигин бу байыаннай чаас турар Урелики б????лэгэр 1946 – 1947сс. ба?аам элбэх байыаннай сэбилэниилээх к??стэр т?м?лл?б?ттэр эбит.
Эрчимнээх «приемник» буолан турар спортсаала?а киирдилэр. Бэ?э?ээ кинилэр иннилэринэ к?т?н кэлбит уолаттар, хайыы-?йэ?э байыаннай та?а?ы кэтэн хааман-сиимэн чиккэ?нэ?э сылдьаллар.
– Оо, молодойдар кэллилэр… – диэн уолаттар, кинилэри к?лсэ-салса, дьээбэлэ?э к?р?ст?лэр.
Саала икки ?тт?нэн этээстээх тимир ороннор кэккэлээбиттэр. Ха?ас ?тт?гэр Саха сириттэн кэлбит призывниктар, у?а ?тт?гэр Иркутскай уобаластан ы?ырыллан кэлбит нуучча уолаттарын сытар гына дьа?айбыттар.
Сотору Эрчимнээ?и барыларын стройдатан баанньыкка илдьэ бардылар. Та?ырдьа т??? да ылаа?ы сааскы к?н турдар, тула барыта хаар. Сорох сиринэн дьиэлэр ?р?ттэригэр тиийэ хаарынан б?р?ллэн тураллар.
Эргэ мас баанньык дьиэ?э тиийэн и?ирдьэ симиллэн киирдилэр. Иккис сылын сулууспалыы сылдьар саллааттар са?а аармыйа?а ы?ырыллан кэлээччилэри кэтэ?э сылдьаллар эбит. Та?астарын устан сыгынньахтаналларын кытта, арыый сэнэх со?ус гражданскай та?астары ?ллэстии са?аланна. Эдэр уолаттар с?р??н со?ус суунар сиргэ киирэн, тымныы диэбэккэ син балачча м?л?ркэй со?ус уунан суунан булумахтаннылар. Ол кэнниттэн б?тэн тахсыбыттарыгар, кырдьа?ас прапорщик, хас биирдиилэриттэн кээмэйдэрин ыйыта-ыйыта, сабыс-са?а байыаннай та?астары ?ллэрэн биэртэлээтэ. Уолаттар т?ргэн ?л?гэрдик, бэйэлэригэр с?пт??х та?а?ы булан ылан, бастарыттан атахтарыгар диэри та?на о?устулар. Байыаннай та?а?ы та?нан тас к?р??н??н, бы?ыылыын-та?аалыын уларыйа т?ст?лэр.
– Билигин «войсковой приемникка» тиийэн бара??ыт, хас биирдиигит хлорканан байыаннай чааскыт н??мэрин, ааккытын-суолгутун бэргэ?э?итигэр, синиэлгитигэр, гимнастерка?ыт ис ?тт?гэр суруйан бэлиэтиигит. Биир ый устата каранти??а олоро?ут, «эдэр байыас курсун» барыаххыт. Э?иги сулууспалыыр чааскыт радиотехническэй чаастарга киирсэллэр. Онон, радиотелеграфист, РЛС оператора, планшетист идэлэрин сулууспалыыр кэм?итигэр ба?ылыахтааххыт. Полка штаба бу Урелики б????лэгэр баар, байыаннай бирисээгини ылбыккыт кэннэ, байыаннай чаастарга сы?ыаннаах туочукаларга э?игини тар?атыахтара. Сорохторгут манна полка?а сулууспалыы хаалыаххыт… – прапорщик барыларыгар ?йд?н?р гына бы?ааран биэрдэ.
Ол кэнниттэн сержаннар хамаандаларынан, стройдаан чи?-чи?ник хааман, спортсаала?а т?н?нн?лэр.
Дьэ, бу к?нтэн ыла дьи?нээх байыаннай олох са?аланна. Киэ?э аайы сержаннар «Отбой» хамаанда биллэрдилэр эрэ, 45 с?к??ндэ и?игэр тас та?аскын у?ула охсоот, гимнастерка?ын уонна б?р??кэ?ин бэрээдэктээн олоппоско уура охсон, суор?ан анныгар сылбыр?атык киирэ??ин сытар буолуохтааххын. Биир эмэ ки?и ити этиллибит бириэмэ?э кыайан сыта охсубата?ына, сержаннар хаттаан: «Подъем!» диэн хамаанда биэрэллэр. Хайыаххыный, хаттаан ойон туран та?нан хачыгырыйа?ын уонна стройга бэйэ? миэстэ?ин буларга тиэтэйэ?ин. Биир эмэ м?д??т, бытаан ки?и баар буолла?ына, хастыыта эмэ о?ортороллор. Искэр ол кыаммат уолаттарга кы?ыйан ки?и?-наары? холлор да?аны, хайыыр да кыах суох. Соро?ор иккис сылын сулууспалыыр сержаннар, соруйан кэ?этэ т??ээри кыраны да сыыстахтарына, хос-хос о?ортороллор. Сарсыарда эрдэ «Подъем!» хамаанданан ойутан туруораат, ?с биэрэстэлээх сиргэ баар аэропорка диэри с??рдэллэрэ. Онтон т?тт?р? эмиэ ?с биэрэстэни с??рэн кэлиэххэ наада этэ. ?г?стэргэ, дьиэлэригэр к???л босхо сылдьыбыт дьо??о, ыарахан киирсэ саппыкынан ити этиллибит сири с??рэн кэлиэх диэтэххэ, на?аа чэпчэкитэ суо?а ?йд?н?р?. К?н???н плацка та?ааран строевойунан хаамтараллар, чиэс биэрэргэ, у?а-ха?ас хамсанарга ??рэтэллэр.
Арай биир к?н полка?а баар саллааттары барыларын плацка та?ааран стройдаттылар. Биир холуоннанан стройдаан турар саллааттар иннилэригэр, полка хамандыыра полковник Большелапов хас да?аны эписиэр арыалдьыттаах тиийэн кэллилэр. Строй иннигэр кэлэн тохтуулларын кытта, икки СКС карабиннарын санныларыгар с?гэ сылдьар саллааттар биир азиат сирэйдээх киппэ кыра у?уохтаах саллааты уонна у?ун эдэр нуучча уолун арыаллаан илдьэ кэллилэр. Тутуллан кэлбит уолаттар иккиэн кура суохтар, илиилэрин кэннилэригэр тутта сылдьаллар. Та?астара-саптара буорайбыт, сирэйдэрэ-харахтара холлон умса к?р? сылдьаллар. Олору са?а ы?ырыллан кэлбит, стройга турар призывниктар олус со?уйа уонна дьулайа к?рд?лэр-и?иттилэр.
– Полк, равняйсь!!! Смирно!!! Равнение на середину!!! Вольно… Бары к?р?н кэби?и?! Бу э?иги инникигитигэр икки беспредельщиктар тураллар… Сэбиэскэй Аармыйа саллаатын чиэ?ин т??эн биэрбиттэр… Кинилэр иккиэн «Усть Белая» туочука?а сулууспалыы сылдьан, байыаннай устаабы кэ?эн, са?а ы?ырыллан сулууспалыы кэлбит саллааттары ата?астаабыттар. Устааптан тахсар дьайыылары о?орон кырбаталаабыттар, эт-хаан ?тт?нэн эчэппиттэр… Бу э?иги иннигитигэр турар рядовой Титигиров, улахан тустуукпун уонна боксербын дии-дии, эдэр саллааттары охсубут, тэппит… Бачча кыра ки?и хантан тустуук, боксер буолуо?ай? – полковник Большелапов инньэ диэн баран, азиат сирэйдээх уолу инники та?аарда.
Ол кэнниттэн полка саамай у?ун, икки миэтирэлээх Бурляев диэн уолун ы?ыран та?ааран, Титигиирэби кытта кэккэлэ?иннэрэ туруорда. Онуоха быдан у?ун Бурляевы кытта тэ?нээтэххэ, анараа уол кинини бы?ар бы?а?а?ынан сылдьара, санныгар да?аны тиийбэт.
– К?р?н кэби?и?, ордук эдэр са?а сулууспалыы кэлбит призывниктар. Бу бачча кыра ки?ини рядовой Бурляев оройго биэрдэ?инэ с?п о?орор. Ки?итэ д?й?н баран, ол кэнниттэн аны ха?ан да?аны «молодойдары» тыыппат гына ?йд?н??хтээх. Онон, э?иги эдэр саллааттар, са?а сулууспалаан эрэр призывниктар, маннык «самозванецтартан» толлума?, кинилэргэ с?пт??х харданы биэрдэххитинэ, тута ?йд?н??хтэрэ уонна кими да?аны тыыппат буолуохтара… – полковник ити кытаанах этиитин истэ-истэ, стройга турар саллааттар к?лс??-салсыы б???т? буоллулар.
Ол аайы Бурляев аттыгар турар Титигиирэби сэнээбиттии ???эттэн аллара к?р?н ылла.
– Кинилэри Байыаннай трибунал сууттуохтаах этэ. Ону би?иги, эдэрдэрин уонна икки сылларын толору сулууспалаабыттарын учуоттааммыт, дисбатка т?бэ?эн барыахтаахтарын тохтоттубут уонна дембеллэнэн дьиэлэригэр баралларыгар кыах биэрдибит. Биир ый гауптвахта?а сыппыттарын аа?ан туран б?г?н босхолуубут. Ону та?ынан дьиэлэригэр барыахтарыгар диэри биир нэдиэлэ устата куукуна?а нэрээккэ сылдьалларыгар бы?аардыбыт. Иккиэннэрин обслуживание ротатыгар олохтуурга уонна а?ылыкка довольствие?а туралларыгар бирикээс та?ыста… – полковник Большелапов, стройга турар саллааттар бары истэллэрин курдук, доргуччу бирикээ?ин и?итиннэрдэ.
Ити кэнниттэн, арыаллыы сылдьар эписиэрдэрин кытта штаб дьиэтин диэки хаамса турдулар.
Икки харабыл саллааттар, буруйдаах уолаттар босхоломмуттарын истээт, эмиэ эргиллэн дьу?уурустубалыыр сирдэригэр бардылар. Титигиирэптээ?и полка хамандыырын бы?аарыытынан, обслуживание ротатын старшината прапорщик Мальцев салайан куукуна?а илтэ.
Полка саллааттара бары тар?аспыттарын кэннэ, сержаннар призывниктары хаалларан плацка строевой хаамыыга дьарыктаатылар. Ону та?ынан плац тула с??рдэн, спортивнай снарядтарга илдьэн, турникка тардынарга э?ин ??рэттилэр.
Киэ?э уолаттар остолобуойга а?аан баран, иллэ? бириэмэ к?ст?б?ччэ, б?г???? к?ннээ?и сонуннарын ы?а-то?о кэпсэттилэр:
– Ити Титигиирэп диэн саха уола ???… Хоту ханнык эрэ оройуонтан сылдьар диэтилэр, сахалыы билбэт. Наар нууччалыы эрэ кэпсэтэр эбит…
– Дьи?нээхтик Хабаровскайга спортрота?а сулууспалаабыт, ол сылдьан эмиэ баппакка, манна т??кэтэх сиргэ Чукотка?а, соруйан кэ?эйдин диэн «сыылка?а» ыыппыттар. Бэйэтэ Саха сиригэр биллэр-к?ст?р боксер эбит, тустуунан эмиэ дьарыктаммыт. Киэ?ээ а?ылык кэнниттэн та?ырдьа тахсан табахтыы турдахпытына, биир Усть Белайга сулууспалаабыт нуучча уола кэлэн би?игини кытта кэпсэттэ: «Э?иги сахаларгыт дуо? Сэрэнэн сылдьы?, «Усть Белай» туочука?а тиийдэххитинэ, земляккыт ити бы?ыытын и?ин анараатах баар ата?астаммыт уолаттар иэстэ?эллэрэ буолуо…»
– Чахчы, ити Кемеровоттан сылдьар табаары?ыныын на?аалаабыттар. Би?иги уолбут Самохвалов диэн адъютаннаах ???, «молодой». Кини та?а?ын-сабын устар, к?р?р-харайар ки?и. Бэйэтин «Султан» курдук бырастыына?а к?т??? сылдьаллар ???, а?ын оронугар а?алан биэрэллэр дииллэр.
Сорох уолаттар ити истибиттэрин соччо итэ?эйбэтилэр, сымыйанан омуннаан кэпсииллэрэ буолуо дии санаатылар.
– Эс, на?аа ?л?ннэрэн кэпсииллэрэ буолуо? Ама аармыйа?а, кини да буоллар, хайдах инньэ гыныа?ай?
– Кырдьык дииллэр, онноо?ор манна гауптвахта?а сытан, «молодой харабыл уолаттары гоняйдаан» с?пт?р?н к?рд?рб?т курдук кэпсииллэр.
Итинэн м?кк??рдээх кэпсээн намыраан б?ттэ. Ол эрээри сарсыныгар ?сс? к??ркэтиилээх кэпсээн байыаннай чаа?ы тилийэ к?тт?: «Титигиирэптээх куукуна?а нэрээккэ сылдьан, и?иттэрин сууйан, хомуйан б?тэн, киэ?э хойут хонор сирдэригэр ха?аарыма?а тиийбиттэр. Ити кэм?э Бурляевтаах, «дедтар» кыратык «а?аан» баран, утуйбакка кинилэри кэтэ?э сылдьыбыттар. Уолаттар ха?аарма?а киирэн утуйар хос диэки баран истэхтэринэ, бытовой хос ааныгар турар хас да уол быы?ыттан: «Эй, чурки, подойдите сюда…» – Бурляев сэнээбиттии ы?ыран ордоотообут. Титигиирэптээх иккиэн эргиллэ т??ээт, бытовой хоско уонча буолан мустан олорор «дедтарга» киирэн кэлбиттэр: «Кто здесь против дембелей пасть открывает?! Ты, что ли, хлыст?!» – Титигиирэп Бурляевка ыкса ынан тиийэн, хантайан туран эрэ ыйыппыт. Бурляев онуоха уолаттарыгар тэбиэ?ирэн, маатырылыы т??ээт, Титигиирэби охсон куу?уннарбыт. Онуоха биирдэрэ эмискэ хаптас гынан а?аран биэрээт, аллараттан ???э ки?итин сы?аахха «апперкоттаан» саайбытыгар, у?ун ба?айы уол т??рт лабаата адаарыйан, д?й?н сууллан т?сп?т. Титигиирэп бириэмэни с?тэрбэккэ, ?м?т?ннэрэн саамай доруобай уолларын быарга саайан баран, ха?ас илиитинэн сы?аа?ар охсон «боковойдаан» кэбиспит. Ону эрэ кэтэспэккэ турбут уол, охсуллубут от курдук миэстэтигэр «накыс» гынан охтон т?сп?т.
– Ну, кто следующий?! – дии-дии, Титигиирэп охсу?аары тула тэлэкэчийэ сылдьыбыт.
Ол кэм?э аргы?а икки уолу бы?ыта тэбиэлээн т??эртээбит. Атыттар, ыксал б???н?н ?р??-тараа ыстанан, куотар аакка барбыттар.
Ону истэн, призывниктар бары: «Дьэ, кырдьык, кытаанах уолаттар эбит…» – диэн, с?хп?ттэрин биллэрдилэр.
А?ыйах хонон баран, арай биир к?н уолаттар «приемникка» киирэн:
– Титигиирэптээх кэлэн, форма к?рд??? сылдьаллар… – диэн ?р?к?нэ?эн кэпсээтилэр.
И?ирдьэ баар уолаттар ону истэн, та?ырдьа та?ыстылар, Эрчимнээх Ананийдыын кинилэри батыстылар. Титигиирэптээх иккиэн табаары?ыныын тураллар эбит. Куукуна?а сылдьар буолан, параднай формалара арыы-сыа б???т? буолбут. Саха уола кыра буолан баран киппэ, толору эттээх-сииннээх. Ки?и мыына к?рб?т б??? к?р??нээх уол эбит. Кэтит санна байыаннай форматын тиирэ тэбэн киэптии сылдьар. Аргыс нуучча уола сирэй-харах сытыы-хотуу, тутта-хапта да?аны сылдьара мээнэ баттаппат, ата?астаппат к?р??нээх.
– Братцы, кто даст мне, дембелю, свою форму?! Есть такие? Я думаю, вы слышали, в какую передрягу мы попали? Выручайте своего земляка, завтра мы уезжаем домой, а в каком виде мы появимся там, сами посудите, – Титигиирэп тулалаан турар саллааттары кэриччи к?р?тэлээтэ.
Кини эдэр уолаттар хайдах эрэ дьик-дьах тутталларыттан сабыс-са?а формаларын уста охсон биэрэллэрин ыарыр?атталларын тута сэрэйдэ:
– Ясно, правильно делаете. Ничего, мы у «дедов» попросим, они нас поймут. Дембелей не обидят, иначе по-другому поговорим… Ребятки, никому не давайте спуску! Мы же родом из гордого народа «ураа?хай!» Помните об этом! – Титигиирэп, этэрбин эттим диэбиттии, ки?итин санныга «лап» гына охсоот, аргыый а?ай эргиллэн, бара турда…
* * *
Уолаттар «приемникка» олорбуттара хайыы-?йэ?э ый кэри?э буола о?уста. Кинилэр «Эдэр байыас» кууру?ун аа?ан, бирисээгэ ылбыттарын кэннэ, бары сулууспалыыр сирдэригэр бараары о?осто сылдьаллар. Радиотехническэй чаастар Чукотка была?ын тухары киэ? сиринэн тар?анан олохсуйбуттар этэ. С?р?н сыаллара – Берингов силбэ?ик н???? ?тт?гэр баар Эмиэрикэ кыраныыссатын халлаанынан кэтээ?ин. Кырдьа?ас саллааттар этэллэринэн, «Воздушные пограничники» диэн ?рд?к ааты с?гэллэрэ. Ол курдук, кинилэр «Урелики», «Марс», «Останец», «Нунлингран», «Уэлькаль», «Пупок», «Угольные копи», «Шахтерская», «Берингово», «Красная Яранга», Хотугу Муустаах муора ?тт?гэр «Лаврентия», «Уэлен» туочукаларга тар?а?ан, сулууспалыахтаахтар. Бирисээгэ ылыахтарын иннинэ, Дьокуускайтан кинилэри а?алтаабыт полковой кулууп начаалынньыга капитан Прозоров кэлэ сырытта.
– Рядовой Эрчим Быганов, после «Военной присяги» сразу подойдете ко мне в клуб. Вас назначили художником полка и служить будете под моим чутким руководством, – капитан Эрчими эрдэттэн билэр ки?и бы?ыытынан, к?лэ-к?лэ, эттэ.
Ол кэнниттэн управление ротатыгар олоруохтаа?ын, онно командирдары кытта кэпсэппитин и?итиннэрдэ.
Инньэ гынан, Эрчим Петров Колялыын а?ыйах хоноот, биир бастакынан чугас турар управление ха?аарыматыгар та?ыстылар. ?рд????? ба?айы, ки?и кутун-с?р?н баттыыр у?ун субур?а бараах курдук тутуулаах, намы?ах мас ха?аарыма эбит. И?ирдьэ киирбиттэригэр, дневальнай нуучча уола: «Молодойдар кэллилэр!» – диэн ??рэ-к?т? к?р?стэ.
Ха?аарыма?а сорох уолаттар, т????? дьу?уурустуба кэнниттэн, утуйа сыталлар. Атыттар ким сибиитэрэлээх, ким тельняшкалаах хаамса сылдьаллар. Эрчимнээ?и рота старшинатыгар прапорщик Барсуковка киллэрдилэр. Прапорщик бэйэтин кыара?ас хо?угар, остуол н???? олорон, улахан «амбарнай кинигэ?э» кинилэр ааттарын-суолларын, хантан сылдьалларын бэлиэтэннэ, к?ннээ?и бэрээдэги туту?арга кытаанах «инструктаж» биэрдэ уонна баты?ыннаран илдьэн, бастаан «каптерка?а» сорох малларын уурдарда, ол кэнниттэн ороннорун к?рд?рд?. Киэ?э «отбой» кэнниттэн «фазаннар» кинилэр иннинээ?и сыл а?аардаахтары уонна Эрчимнээ?и балачча у?уннук «отбивайдаатылар». Ону та?ынан сарсыарда муоста сууйуутугар уонна киэ?э «отбой» кэнниттэн остолобуойга баран, хортуоппуй хастаа?ыныгар дьу?уурустуба?а туруордулар.
Уолаттар сарсыарда «Подъем» кэмигэр турбуттара, арай олоппоско уурбут сабыс-са?а формаларын оннугар эргэ кирдээх саллаат та?астара сыталлар. Ону к?р?н Коля, к?лэ-к?лэ, эргэ та?а?ы кэтэ олорон:
– Хата кырдьа?ас саллааттар курдук к?ст??хп?т, – диэбитин Эрчим хайдах эрэ сонньуйа и?иттэ.
Аармыйа т?б?ктээх оло?о са?аланна, хас сарсыарда аайы – муоста сууйуута. Киэ?э «отбой» кэнниттэн – остолобуойга хортуоппуй хастаа?ына. Коля «планшетист» идэтигэр ??рэниэхтээ?э, ол эрээри кинини команднай пуу??а тиийдэ?инэ, «молодой» саллаат буолан, тулууп кэтэрдэн, та?ырдьа аан та?ыгар харабылга туруораллар.
Эрчим кэнникинэн уола, т??н аайы аанньа утуйбакка, «аах-маах» барыах курдук буолбутун к?р?н ыксаата. Ки?итэ ханна эмэ ?й?нн?р биитэр олоро т?стэр эрэ, утуйа сылдьар буолан хаалла. Арай биир к?н Колята кэлэн: «Войсковой приемникка» баар уолаттарга ы?ырдылар», – диэтэ. Онтон киэ?э кэлэн, со?уччу ??р??лээх сонуну и?итиннэрдэ:
– Эрчим, би?иги т?рд?? буолан Владивостокка повар ??рэ?эр ??рэнэ, сыл а?аара учебка?а барар буоллубут. Миигин кытта Ма?арастан Контоев Борис, Соло?онтон Васильев Коля уонна Амматтан Устинов Ганя бараллар. Бирикээспит тахсыбыт, онон билигин «Войсковой приемникка» тахсабын. Сарсын айанныыгыт диэтилэр.
Эрчим ону истэн, «Ок-сиэ, уолаттар абыраммыттар. Сыл а?аара бэртээхэй сиргэ баран, учебкаланар буолбуттар», – диэн хайдах эрэ уолаттары ордугургуу санаата. Коля ??рб?т-к?пп?т к?р???н, сирэйэ-хара?а сырдаабытын к?р?н эмиэ да астынна. Иккиэн куусту?ан ара?ыстылар:
– Чэ, Коля, кытаат! Уолаттарга э?эрдэ, сыл а?аара буолан кэллэххитинэ, повар уолаттар убайгытын ?ч?гэйдик хада?алыыр инигит… – диэн ба?а санаатын этэ хаалла.
Эрчим аан бастаан тиийэн баран, кулуубу на?аа с??? санаата. Саха сирин у?ук дэриэбинэтин кыра кулуубун санатар мас дьиэ сопка тэллэ?эр, сыыр курдук сиргэ, у?ун кирилиэ?инэн та?ыстаххына турар эбит. И?ирдьэ капитан Прозоров кэбиниэтин ыйдаран, ааны то?суйан киирдэ уонна сулууспалыы кэлбитин ту?унан доргуччу байыаннайдыы «араапардаата». Леонид Яковлевич утары кэлэн илии туту?ан туран:
– Садись, сейчас познакомлю с вашими сослуживцами.
Ол кэнниттэн биир уолу ы?ыран ылан, бары мусталларыгар дьа?айда.
Сотору бары мустубуттарын кэннэ, биир-биир туруоран били?иннэрбитинэн барда:
– Васильев Валентин – Волгоградтан сылдьар, ?рд?к ??рэхтээх, биир сыл сулууспалыыр – уус-уран салайааччы уонна почтальон.
– Таран Виктор – Хабаровскай куораттан сылдьар – ефрейтор, киинэмэхээнньик, иккис сылын сулууспалыыр.
– Дяткин Иван – Иркутскай уобалас Тайшетскай оройуонун Патриха дэриэбинэтиттэн сылдьар – рядовой, киинэмэхээнньик, сыл а?аара сулууспалаата.
– Весин Иван – рядовой, Москва куораттан сылдьар – КЭТ4 рота?а сулууспалыыр, хачыгаар.
Капитан Прозоров ити курдук Эрчим?э бииргэ сулууспалыахтаах уолаттарын били?иннэрдэ. Ол кэнниттэн, уталыппакка:
– Пойдем, покажу твою художественную мастерскую, – диэт, баты?ыннаран бэйэтин кэбиниэтин кытта кэккэлэ?э турар ааны арыйан, мастарыскыай гына о?о?уллубут, балачча киэ? хоско киллэрдэ.
У?ун ба?айы уру?уйдуурга аналлаах остуол, ону кытта кэккэлэ?э утары истиэнэ?э элбэх ба?айы араас о?о?уулаах ыскааптар, дермантин б?р????ннээх обургу со?ус эргэ дьыбаан бааллар эбит. Мас араамалары холбуурга туттуллар килиэйи оргутарга аналлаах электроплитка турар кыра остуола турар. Ыскааптары арыйталаан, онно э?ин араас гуашь, акварель, маслянай кырааскалар араастара тюбиктаах, баа?калаах кэккэлээн туралларын к?рд?рд?. Ватман кумаа?ылары, рулон хордуоннары, киипэнэн эриллэ сылдьар кы?ыл та?астары к?р?н, Эрчим ымсыыра санаата: «Оо, дойдубар маннык дэлэй матырыйаал баар буолбат ээ!»
– Вот, все твое богатство. В основном, будете оформлять Ленинские комнаты и комнаты Боевой славы. По праздникам и красным датам в обязательном порядке требуется от вас оформление нашего Дома культуры лозунгами, плакатами и красными флажками.
Ол кэнниттэн капитан манна Сюляев диэн Красноярскайтан сылдьар, онно дойдутугар художественнай училищены б?тэрбит уол сулууспалаабытын, быйыл саас дембеллэнэн дойдулаабытын а?ынна. Уонна биир с?р?н ?лэнэн моржа а?ыытын выжигателинэн уру?уйдаан, сувенир о?оруута буоларын сырдатта.
– Сюляев не справился с такой задачей. Но надеюсь, ты, северянин, привычен к такому ремеслу?
– Товарищ капитан, к сожалению, я не косторез. И у нас, в Якутии, моржи не водятся. Но наши мастера изкостей изготавливают разные сувениры. Мне бы посмотреть, как нанести рисунки на клыки… Объяснили бы, тогда можно будет пробовать. Почему бы нет?
Капитан салгыы ити ту?унан кэпсэтии барбытын, манна управление?а Леонтьев диэн моржа а?ыытын о?орор уоллаахтара сотору дембеллэнэн дойдулуохтаа?ын, ол иннинэ Эрчими моржа а?ыытын выжигателинэн сиэтэн уру?уйдуурга ??рэтиэхтээ?ин кэпсээтэ. Моржа а?ыытын о?оруу уол с?р?н ?лэтэ буоларын то?о?олоото. Ол курдук, байыаннай чааска алта ый буола-буола кыбаарталга биирдэ хайаан да?аны учебнай ??рэхтээ?ин барар эбит. Онно У?ук Илиннээ?и байыаннай уокуруктан тиийэ бэрэбиэркэлии, ?рд?к дуо?унастаах хамыы?ыйа чилиэннэрэ кэлэн, чаас ?лэтин-хамна?ын к?р?н-истэн, сыаналаан баралларын, ол дьо??о сувенир бы?ыытынан, моржа а?ыыларын ойуулаан-дьар?аалаан бэлэхтииллэрин и?итиннэрдэ. «Т???н?н сиэдэрэй сувениры биэрэбит да?аны, ?лэбит-хамнаспыт сыанабыла эмиэ онно тэ?нэ?эр. Кытаатан, ону ?ч?гэйдик ?йд??! Сулууспа барыта – ити мин эппит ?лэлэрбин т??? ?рд?к та?ымнаах гына о?оро?ун да – онтон тутулуктаах. ?лэ? барыта ?ч?гэйинэн сыаналанна?ына, биир сылынан дьиэ?эр уоппуска?а баран кэлиэххин с?п», – капитан Прозоров эдэр саллаакка, ыраахха диэри ?йд?н?р гына «наставление» биэрдэ.
– Понял, товарищ капитан, рад стараться! – Эрчим чиэс биэрэн баран, инникитин тугу ?лэлиэхтээ?ин билбит ки?и бы?ыытынан, Леонид Яковлевич диэки сэргэхтик к?р?н турда.
Кини бэйэтин санаатыгар, уру?уй чаа?ын хайдах ба?арар о?орор кыахтаа?а.
– Молодец, рядовой Быганов, думаю, общий язык мы найдем, – капитан астыммыт ки?илии, Эрчим ыты?ын ыга тутта.
Уонна уол сулууспата ?сс? биир уратытын бэлиэтээтэ: Эрчим байыаннай чаастар ханна олохсуйан турар туочукаларыгар, Чукотканы биир гына ?кс?н командировка?а сылдьыахтаах эбит. Онно баран, хас байыаннай чаас аайы политруктор бы?аччы дьа?алыгар киирэр. Капитан эппитин курдук, Ленинскэй хостору, Бойобуой Албан аат хосторун са?ардыахтаах. Сорох туочукаларга хаттаан са?алыы о?орору ирдэниллэрин кистээбэтэ. Оттон манна полка?а бы?аччы политотделга бас бэринэрин, кинилэр ханна ыыталлар да, онно барарын капитан эдэр саллаакка ?лэтин хайысхатын ?сс? т?г?л чопчулаан бы?ааран биэрдэ.
Эрчим ити этиини астына и?иттэ, «хата сири-дойдуну к?р?н хаалыы?ыбын» диэн судургутук санаата. Кини хантан билиэ?эй, икки сыл устата т???л??х у?ун айаннары араас самолеттарга олорон айанныахтаа?ын. То?он-хатан, у?ун буур?аларга аэропортарга хаайтарыахтаа?ын. Биитэр командировка?а тиийбит байыаннай чаастарыгар ыйы-ыйдаан тыал-куус, буур?а аа?арын кэтэ?иэхтээ?ин…
Эрчим Коля барыа?ыттан ыла со?отохсуйан, бириэмэ буллар эрэ, «приемникка» тиийэр. Чаастарыгар ?сс? да ананан бара илик саллааттары кытта сэлэ?эн, к?рс?н кэлээччи. Б?г?н эмиэ уолаттарга тиийэ сырытта, манна барыта ким ханна барыахтаа?ын, хайдах сиргэ-уокка тиийэллэрин ту?унан кэпсэтии буолар. Сорохтор Эрчим?э ымсыыра саныыллар: «Эн полка?а сулууспалыы хаалла?ы?. Абыраммыт ки?игин, талааннаах буола??ын худуо?унньуктуур буолла?ы? дии… Оттон би?иги хайдах сиргэ-уокка тиийэбит? Манна сорох уолаттар «алдьархайдаах крутой туочукалар бааллар ???», – диэн куттууллар».
Эрчим Анаадырга сылдьан билсибит били саллаат бэргэ?элээх сытыы-хотуу уолу к?рс? т?стэ:
– Олег… Семенов Олег диэн эти? дии? Хайа, ханнык туочука?а барар буоллугут? – байыаннай та?а?ы кэтэн, сирэйэ-хара?а ?сс? сытыырхайбыт к?р??нээх уолтан ыйытта.
– Ээ, эн Эрчим?ин дуо? Манна полка?а худуо?унньугунан хаалбыккын истибитим. Би?иги алтыа буоламмыт олох у?ук, Муустаах муора кытыытыгар саамай т?гэх сиргэ баар Уэлен диэн б????лэккэ баар туочука?а тиийэр ???б?т. Биир дойдулаа?ым Егоров Коля, К??рэлээх уола, уонна Алексеев Петя диэн эмиэ саха уола, Кулаков Володя, Шулянскай Коля – нуучча уолаттара уонна Элли Вася диэн ниэмэс уола бааллар. Элбэхпит, онон на?аа баттаппакка, к?р?нэ сылдьар инибит, – дии-дии, Олег к?ллэ, ??рдэ-к?тт?.
– Оннук, бэйэ?ит призывкытыттан элбэх эбиккит. Онон, кыра туочука?а на?аа ата?астаппат инигит. Дьэ, кытааты?, ба?ар, командировка?а тиийэ сылдьыа?ым, – Эрчим уолу кытта ыга куусту?ан, эйэргэ?эн ара?ыстылар.
Онтон «Маяктан» бииргэ аргыстаспыт до?орун Ананийы к?рс? т??эн туо?уласта, ки?итэ:
– Пока ханна барарым биллибэт, манна биир спортинструктор капитан Сафаров анаан-минээн к?рс?н: «Ба?ар, полка?а илдьэ хаалыахпыт этэ», – диэбитэ. Волейболист уолаттары с??мэрдии сатыыр эбит. Хаста да?аны маннаа?ы, полка?а сулууспалыы сылдьар, уолаттардыын волейболлуурбун к?рб?тэ. Сэ?ээрбит бы?ыылаа?а. Оттон бэйэм Майа?а оскуола?а ??рэнэ сылдьыахпыттан мээчиктиибин. Ухта куоракка устудьуоннуу сылдьаммын волейболунан, баскетболунан дьарыктаммытым.
– Оо, манна хаалары? буоллар, на?аа да ?ч?гэй буолуо этэ, бииргэ сулууспалыа этибит. Били рота?а миигинниин барсыбыт Петров Коля поварга ??рэнэ барбыта. Онон, со?отох «молодой» хааллым, уустук со?ус буолсу. Кулуупка сулууспалыыр буоламмын ?ч?гэй. Кытаат, хаала сатаа.
– Оо, ол миигиттэн тутулуга суох буолла?а дии… Дьи?эр, хаалар ки?и ?ч?гэй буолуо этэ, биир дойдулаахтар иккиэн бииргэ сылдьыа этибит… – Ананий дьи? санаатын эттэ.
Эрчим и?игэр эрэл санаалаах, до?орун кытта быра?аайда?ан баран, ха?аарыматыгар та?ыста.
* * *
Б?г?н эмиэ Эрчим киэ?ээ а?ылык кэнниттэн, ха?аарыма?а сылдьаат, ?гэ?инэн, «приемникка» тиийдэ. К?н аайы уолаттар ?ст??-т??рт??, соро?ор биэстии буолан анаммыт туочукаларыгар тар?а?ан и?эллэр. А?ыйах хонуктаа?ыта биир дойдулаа?а Чурапчы уола Егоров Петя, Кулаартан Неустроев Олег, Горнайтан Павлов Николай, Варламов Степан, Григорьев Петя буолан «Берингово» туочука?а сулууспалыы к?пп?ттэрэ. Ки?и биллэ а?ыйаабыт. Хата, Ананийы к?р?стэ:
– Хайа, туох сонун? Ханнык туочука?а сулууспалыы барар буоллугут?
– Бу Колялыын иккиэн «Нунлингран» диэ??э барар ???б?т, – биир хаты?ыр уолу ыйан к?рд?рд?.
– Оленов Коля диэммин, Горнайбын. Бэрдьигэстээхтэн сылдьабын, эн дойдугар Чурапчыга СПТУ-га ??рэнэн тырахтарыыс идэтин ба?ылаабытым.
– Хайа, до?оор, Одьулуу??а СПТУ-га ??рэммити? дуо? – Эрчим сэргэхсийэ т?стэ.
– Оннук. Одьулуун СПТУ-тун б?тэрэн бараммын, Бэрдьигэстээххэ, промбыткомбинакка тырахтарыыстыы сылдьан аармыйа?а ы?ырыллыбытым.
– Олох да биир дойдулаах эбиппит дии… – Эрчим уолу кытта илии тутуста.
– Оччо?о ха?ан барыах курдуккутуй? Ананий, эн би?икки ба?а санаабыт туолбатах, бииргэ сулууспалыахпыт диэбиппит табыллыбатах дии… – Эрчим хомойбуттуу, тыл ы?ыгынна.
– Биллибэт ээ, погода ?ч?гэй буолла?ына а?ыйах хонугунан к?т?р инибит. Дьэ, кырдьык, ба?а санаабыт туолбата. Хайдах гыныахпытый… Туох диэн бирикээстииллэр да, ону толорор буоллахпыт, – Ананий атын сиргэ барарыттан санаата т?сп?т ки?илии, бэйэтэ да ха?ан барарын кэтэ?э сылдьар буолан, судургутук эппиэттээтэ.
– Чэ, кытааты?, ?ч?гэйдик сулууспалаа?… К?рс??ххэ диэри, – Эрчим уолаттары кытта быра?аайда?ан илии тутуста…
Провидение буухта?а хас да хонугу бы?а намы?ах былыттаах ардахтаах к?ннэр турдулар. Уреликига баар аэропортан биир да?аны самолет да, вертолет да?аны к?пп?т?. Арай б?г?н халлаан арыый дьай?аран, былыттар бысталанан, кыралаан к?н тыкта. Провидение буухтаны тула ?м??р??эн турар ?рд?к хайалар чыпчааллара, сопкалар оройдоро халы? хаарынан б?р?ллэн турар т?б?л?р? сырдаан к?ст?р буолбуттара. Уолаттар «приемникка» сарсыарда эрдэ туран, стройынан полка остолобуойугар а?аан кэллилэр. Сотору буолан баран биир эдэр сылбыр?атык туттубут-хаптыбыт старшай лейтенант спортсаала?а киирэн:
– «Нунлингран» туочука?а сулууспалыы барар рядовойдар Ананий Павлов уонна Николай Оленов, миигин баты?ы?. Б?г?н вертолетунан Нунлингра??а к?т?б?т, – диэн хамаандалаата.
Уолаттар сып-сап хомуннулар. «Приемникка» баар саллааттардыын бэрт ыксалынан быра?аайда?а охсоот, старшай лейтенаны баты?ан, та?ырдьа кэтэ?эн турар Газ-66 массыына?а олорсон, аэропорка айаннаатылар. И?ирдьэ киирбиттэрэ, б?г?н к?н-дьыл туран биэрэн, ки?и тобус-толору. Саллааттар диэн, кэргэннэрин, о?олорун уоппускаларыгар «материкка» илдьэ баран и?эр эписиэрдэр диэн. Кыра мас аэропорт и?э ?п-?ллэ?нэс. Аалы?наа?ыы, ?т??лэ?ии б???т?. Ананийдаах кэлбиттэрин к?р?н, полка?а спортинструкторынан ?лэлиир капитан Сафаров утары кэлэн э?эрдэлэстэ:
– Ну, как дела, Ананий? Видишь, как вышло-то… Не суждено нашим с тобой мечтам исполниться. И в какую точку тебя? Как я ни старался убедить начальство, что нам нужны сильные спортсмены-волейболисты, чтобы защитить честь полка на соревнованиях Дальневосточного округа, – все бесполезно. Не поддержали…
Кини Ананий спортсаала?а волейболга эрчиллэ сылдьар эписиэрдэри, иккис сылын сулууспалыыр «кырдьа?ас» саллааттары, ордук сержант Гаркушалаа?ы кытта тэ??э оонньуурун, ?сс? соро?ор олох да ба?ыйа тутан оонньуурун к?р?н с???р?. Сафаров бэйэтэ эмиэ волейбол диэн баран «муннукка ытаабыт» ки?и этэ. Онон, Ананийы манна полка?а хаалларан, волейболга ?рд?ттэн бы?аччы эрчийэн, ити этэрин курдук, сылын аайы ыытыллар байыаннай уокуруктар к?рэхтэ?иилэригэр, киин сиргэ оонньотор ба?а санаалаа?а.
– Да, что там говорить, товарищ капитан… Я же солдат, куда прикажут, туда и я… – Ананий судургутук бы?ааран кэбистэ.
Спорт эйгэлээх капитан уолу ыбылы куу?ан ылан быра?аайдаста. Ол кэнниттэн тугу да ?йд??хтэрин ба?арбат полка хамандыырдарыгар кы?ыйан сапсыйан кэби?ээт, бэрт ыксалынан чымадаанын хаба тардан, регистратура диэки хаама турда.
Уолаттар син балачча кэтэспиттэрин кэннэ, старшай лейтенант су?аллык ы?ырда:
– Ребята, быстрее… Вертушка сейчас полетит в Нунлингран! Выходим! – диэт, ыксал б???н?н ааны былдьаста.
Уолаттар бэрт ыксалынан малларын хаба тардаат, ки?илэрин батыстылар. К?т?р хонууга билигин а?ай кэтит салбахтарынан буору-сыы?ы ?р? ытыйа турар вертолекка тиийдилэр. И?ирдьэ дьаа?ыктаах, кууллаах ас-??л толору ч?м?хт?мм?т. Нунлингра??а барааччылар кинилэр ????йэхтэр эрэ эбит. Вертолеттара и?нэр-та?нар т??эн, халлаа??а харбаспыт хайалар быыстарынан к?т?н к?пс?йэн, ???э тахсан истэ. Уолаттар тулалыыр сири-дойдуну, айыл?аны к?р??р? иллюминаторга хам сы?ыннылар.
Саха сиригэр билигин самаан сайын сатыылаата?а. Ото-ма?а силигилии ситэн, к???р?н, сиэдэрэй сибэкки сы?ыыны-толоону толору сириэдийэ ??нэн, к?т?р?-с??рэрэ дэлэйэн, ку?а-хаа?а кэлэн т??? эрэ тупсан турар?!! Аны а?ыйах хонугунан уйгу-быйа?, улуу тунах ы?ыахтар са?аланыахтара турда?а.
Оттон манна бэс ыйа ааттаах да, тулалыыр хайалар ?рд?к таас оройдоро, сырыынньа эниэлэрэ хаарынан б?р?ллэн тураллар. Онноо?ор хотоол сирдэргэ к?л?к ?тт?гэр эриэн-быраан хаар ууллубакка сытарын к?р?н, би?иги дьоммут на?аа с?хт?лэр, чахчы да?аны, тыйыс айыл?алаах дойдуга кэлбиттэрин итэ?эйдилэр.
Вертолет муора кытыытынан, хачыр курдук таас кытылы кырыйа к?т?н к?пс?тэн истэ. Биэрэги кэрийэ кытыыга билигин да?аны муус кыдьыма?а ?р???л?н?н сытара ?т?р?нэн-наарынан ууллуох бы?ыыта биллибэт курдук. Ыраах са?ахха икки улахан муора хараабыллара ыраас ууга устан и?эллэрэ к?ст?р.
Уу суола а?ыллан «путина» са?аланна?а, кылгас сайыннаах тыйыс айыл?алаах дойдуга бириэмэ былдьа?ык. Сылаа?ы хааччыйар инниттэн, оттукка ба?аам элбэх таас чо?у, ас-??л араа?ын, уматыгы – бэнсиини, сэлээркэни, араас тутуу матырыйаалларын, тиэхиньикэни урааннаах у?ун кы?ыны туоруур гына ыраах Хотугу муустаах муора кытыытыгар тиийэ барытын та?ан б?тэриэхтэрин наада буолла?а…
Вертолет син балачча у?уннук к?т?н талыгыратан, кытылга чуга?аабытыгар, муора хомотун баты?ыннара коса?а, а?ыйах дьиэлэрдээх дэриэбинэ к???ннэ. Син балачча тэйиччи сопка тэллэ?эр радиолокационнай станциялар уонна мас ха?аармалар кэккэлээн тураллара манна байыаннай чаас баарын туо?улуур. Бу хобдох со?ус к?ст??н? икки этээстээх ?с-хас олорор дьиэлэр уонна обургу оскуола, кулууп дьиэлэрэ баара арыый сэргэхситэр. Вертолет ???энэн сопка кытыытынан эргийэн, байыаннай чаастан чугас хомо?о т?стэ. С?р ?л?гэрдик к??г?нээн, кэтит салба?ынан тула буору-сыы?ы ытыйан ?р?к?нэтэн баран, дьэ тохтоото. Уолаттар сонур?аан, вертолеттан т??эн тулаларын эргиччи к?р?-к?р? эписиэрдэрин баты?ан ха?аарыма?а тиийдилэр. И?ирдьэ киирбиттэригэр,
– Ребята, «соски» приехали!.. – дневальнай нуучча уола ??рб?т ха?ыыта и?илиннэ.
Сотору буолаат Ананийдаах Коляны «солбуда?ык кэллэ» диэн астыммыт саллааттар эргийэн кэбистилэр. Олор быыстарыттан намы?ах буолан баран, б???-та?а, к??стээх к?р??нээх, гимнастеркатын уолугун т?л?р?т?мм?т, саллаат курун босхо и?ин т?гэ?эр ыыппыт саха курдук дь???ннээх уол, чопчу кинилэри к?рб?т?нэн, чуга?аан кэллэ:
– Сахаларгыт дуо? – диэн, уу сахалыы олус астынан ыйытта.
– Сахаларбыт! – Ананийдаах биир дойдулаахтарын к?рс?н, ??рэ-к?т? хардардылар.
– Болуодьа Б?т??н?скэй диэммин, Сааскылаахтан сылдьабын. Э?иги хантан сылдьа?ыт?
– Мин мэ?эбин, Ананий диэммин. Оттон бу Коля, Горнай уола… – дэ?э-дэ?э, илии тутустулар.
– Дьэ, бэрт эбит… Манна мин саха со?отохпун. Билигин элбээтэхпит… Чэ кытааты?, Саха сирин сонунун то?о тардан, кэпсээн кэби?и?… – уоллара кинилэри санныларыттан хам куу?ан ылла уонна ха?аарыма т?гэ?ин диэки илдьэ барда.
* * *
Уолаттар Б?т??н?скэйдэрин т???н?н ыкса билсэн истэхтэрин аайы кинини с?б?л??ллэрэ элбээн истэ. Хоту дойду уола холкута, ?т??-мааны майгыта ки?ини астыннарар. Бэйэтэ айыл?а о?ото буолан, дьо?ус да?аны у?уохтаах буоллар, эт-сиин ?тт?нэн кыахтаах. К??стээх уол турникка «солнцены», «выход силой» уонна да атын к?р??нэри холкутук о?орор. Нууччалыы олус ыраастык са?арар, нуучча уолаттарын сытыы тылынан-???нэн ба?ыйара да диэххэ с?б?. Элбэх к?рд??х к?р?дь??с анекдоттары кэпсиир, инньэ гынан, саллааттар куттарын тутар уонна с?ргэлэрин к?т???р. Ма?най утаа иккис сылын сулууспалыыр уолаттар кыра диэн сэнээн киирэн биэрэллэрэ ???. Биирдэ Карпенко диэн б?д??-сада?, у?ун уолу на?аалаабытыгар биирдэ эрэ охсон кэбиспиттээх. Онтон ыла онноо?ор «дедтар» киниэхэ чуга?аабат буолбуттара.
Соро?ор дьиибэлэнэн, эмиэ да кырдьык-хордьук курдук:
– Мин бэйэм долгааммын, оттон т?гэх ?б?гэлэрим поляктар. Дьи?нээх араспаанньам «Бетинскэй» диэн ээ… – дии-дии, к?лэн-??рэн бэйэтэ да кыара?ас хара?а олох да к?ст?бэт буолара.
Дэриэбинэ?э олохтоох чукчалары кытта олус тапсара. Анараалар да?аны кинини бэйэлэрин ки?илэрин курдук ылыналлара. Дэлэ?э дьиэлэригэр биир да быраа?ынньыгы к?т?ппэккэ ы?ырыахтара дуо? Бэйэтэ эмиэ сулууспалыыр станцията дэриэбинэттэн к?ст?н турара, ол да и?ин самоволка?а сотору-сотору барара. Олохтоохтору кытта булт-алт ту?унан уопсай тылы булан сэ?эргэ?эрэ.
Рота старшината прапорщик Павленко кини бэргэн булчутун ?ч?гэйдик билэр буолан, саас, к???н икки уостаах саатын уларсан, кустата ыытара. Оттон Б?т??н?скэй бэйэтэ кы?ынын байыаннай чаас турар сириттэн чугас эргин сылдьан, олохтоох дьонтон уларсыбыт капкаанынан кырсаны булта?ара. Бултаабыт кырсатын тириитин бэйэтэ та?астаан эписиэрдэри кытта мэнэйдэ?эрэ.
Биир ?т?? к?н Володя Ананийдаа?ы б????лэктэн чугас муора кытыытыгар ы?ыран киллэрдэ. Уолаттар уу кытыытыгар кытылы кэрийэ, улахан ба?айы киит балык ойо?осторун у?уо?а сиргэ батары саайыллыбыттарын уонна б?д?? таастарынан б???-та?а гына тула тэлгэммиттэрин сэргии к?рд?лэр. Итилэр аттыларыгар чукчалар муора?а бултуу тахсалларыгар ту?анар вельботтара ойо?осторунан сыабынан баайыллан сыталлар. Салгыы ол ойо?ос у?уохтарыгар быанан моржа, нерпа тириилэрин тиирэ тардан баайан куурда уонна араас бэйэлээх сыанан ньал?арыйа сылдьар балыктарын хатара ыйаабыттарын са?а к?р?р дьон с?рдээ?ин дьиктиргии, с??? к?рд?лэр. Ол аайы Володя биир кэм айа?а хам буолбакка кэпсии истэ:
– Би?иги, хотулар, эмиэ балыкпытын маннык хатарабыт, дьуухала о?оробут. Бу дойдуга эмиэ тыала-куу?а бэрт буолан, салгы??а балык т?ргэнник хатар. Аны Саха сирин киин оройуоннарыгар курдук сахсыр?а э?ин суох…
Тэйиччи муора хомотун кытыытыгар коса?а, дэриэбинэ дьоно астаммыт кииттэр дьардьамаларын бульдозерынан та?ааран бырахпыттара муора долгунугар суураллан, тыалга охсуллан хатан, кууран хаалбыт у?уохтара дьикти скульптура буолан ?р???л?н?н к?ст?н турар. Онно тиийбиттэрин кэннэ, Володя Б?т??н?скэй аарыма улахан киит сы?аа?ын у?уо?ун анныгар илиитин ???э уунан к?рд?р?н туран эрэ:
– К?р?н кэби?и?, урут былыр чукчалар, бу киит маннык улахан сы?аа?ын у?уо?унан ярангаларын карка?ын о?ороллоругар ту?аналлара эбитэ ???. Онтукалара бу курдук коническай бы?ыылаах буолан, хайа да бэйэлээх к??стээх буур?а?а бэриммэккэ, с?рдээ?ин тулукта?ан турар эбит. Онтон туох баар этэ, халы? сыата, тириитэ, и?э-???э барыта басты? ас буолан ту?а?а тахсара ???. Ол и?ин бачча муус-хаар буур?а дойдутугар, унньуктаах у?ун кы?ыны киит курдук улахан балык этинэн, а?аан-сиэн этэ??э туорууллара ???. Ма?а-ото суох сиргэ олорор дьон бы?ыытынан, киит халы? сыатын уулларан, оттук о?остон астарын бу?арыналлара. Анал о?о?уулаах таа?ы дь?л? ха?ан о?орбут и?иттэригэр уулларбыт сыаларын и?игэр, туундара инчэ?эй муо?ун синньэтэн уган ы?ыырынньык гынан сырдатыналлар эбит. Киит бытыга саамай сыаналаах былдьа?ыкка сылдьар табаар бы?ыытынан биллэрэ. Ол курдук, наарталарын ыла?ар кэтит ?тт?н ылан и?иннэрэн халтарыйарыгар, сыыдам буоларыгар ту?аналлара, оттон синньигэс бытыгын бы?ан к??г?гэ леска о?орон балыктыыллара. Маннык киит бытыгыттан о?о?уллубут леска кырыарбат да, муу?урбат да?аны буолан былдьа?ыкка сылдьара диэн ???йээннэргэ кэпсэнэр.
Ананийдаах Коля хоту дойду уолун кэпсээнин олох энчирэппэккэ и?иллээн турдулар, улаханнык сэ?ээрдилэр. Киинэ?э эрэ к?р?р киит курдук балык с???мэр ту?алаа?ын, Арктика?а олорор омуктар олохторугар ураты суолталаа?ын са?а биллилэр.
– Мин саамай к??стээх ба?а санаам – киит балыгы бултаа?ын. Анаан-минээн олохтоох дьон хайдах маннык улахан балыгы бултаан-алтаан ?л?р?лл?р?н к?р??… Дьэ, онно сылдьан булта?арым буоллар, чахчы Чукотка?а сылдьыбытым, киити бэйэм бултаспытым диир кыахтаныам этэ. Ол ба?а санаабын рота старшинатыгар прапорщик Павленко?а уонна олохтоох б????лэк булчуттарыгар этэн турабын… – дии-дии, Б?т??н?скэй Колялаах Ананий диэки астыммыттыы к?рб?тэ-истибитэ.
* * *
Уолаттар а?ыйах кэм и?игэр хайыы-?йэ?э «туочука?а» билсэн-к?рс?н бэйэ дьоно буоллулар. Ананий ?рд?к ??рэхтээ?э уонна балачча саастаа?а с?р?н оруолу ылла. Нууччалыы ?ч?гэйдик бы?аарсара, ?г???-элбэ?и аахпыта, билэрэ-к?р?р? судургу майгытыгар эбии ту?алаата. Коля, тыа сирин ыччата буолан, ханнык да ?лэттэн и?нэн-толлон, ча?ыйбакка ?лэлиир. Барыны-барытын сатыыра, хара ?лэттэн туора турбата бииргэ сулууспалыыр дьонугар с?б?лэппитэ. Аны ?с ый устата Уреликига локаторщик оператор ??рэ?ин б?тэрэн кэлбитэ оруолу ылла?а. Ананий туочука?а олорон ?рд?ттэн ??рэнэн, оператор буолан иккиэн РЛС-станция?а дьу?уурустуба?а турар буоллулар.
Биллэн турар, са?а сулууспалыыр дьон рота?а уопсай тылы булалларыгар биир дойдулаахтара Володя Б?т??н?скэй аптарытыата элбэ?и бы?аарбыта чуолкай.
– Мин земляктарым иккиэн ча?ылхай уолаттар, онон, кинилэри ким эмэ ата?астыыр т?гэнигэр миигин кытта бы?аччы бы?аарсыаххыт… – диэн, мас-таас курдук этэн кэбиспитэ.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69209713) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.