Ийэм кэпсиир… (1 чааһа)
Семен Маисов
Дьоҕурдаах эдэр ааптар сэрии ыар сылларыгар төгүрүк тулаайах хаалбыт кыыс оҕо санаатын күүһүнэн, олоххо дьулуурунан, тулуурунан, үтүө дьон көмөтүнэн кыһарҕаннаах дьылы-кэми этэҥҥэ туоруурун баай, хомоҕой уус-уран тылынан кэпсиир
Маисов Семен Семенович
Ийэм кэпсиир…
…Киһи төһөнөн сааһырар, кырдьар да, соччонон оҕо сааһын ахтылҕана күүһүрэн, дьэҥкэрэн иһэр буолар эбит. Мин дьадаҥы, мин кэнэн оҕо сааһым, эдэр сааһым быстах, туҥуй күннэрэ күн аайы, түүн аайы, уубун уйгуурдан, мин дууһабын үүйэ туталлар, олус чаҕылхай, олус кэрэмэн буолан көстөллөр…
Семен Данилов,
саха норуодунай поэта
Төрүттэрим Бүлүү Кыргыдайыгар баар Кэҥэрэччи диэн ааттаах дьоһуннаах эбэ үрдүк өтөҕөр олорбуттара. Эһэм Кэнээрэп Өлөксөй Уйбаанабыс-Хара Өлөксөй уонна Лөкүөрүйэ диэн эбэм, саха ыалын сиэринэн, туспа балаҕан туттан, бур-бур буруо таһаарынан, ынах, сылгы сүөһү ииттэн быр бааччы олохтоох ыаллар этилэр.
Эһэм аах сүүрбэ ордугуна түөрт буолан бииргэ төрөөбүттэрэ эбитэ үһү. Дьэ оччолоох дьон ханна-ханна тарҕанан, ускул-тэскил баран быралгытыйан, сир-сир аайы арҕам-тарҕам ыһыллан, симэлийэн сүппүттэрин билбит суох. Кыыс аймах өттө, биллэн турар, кэргэн тахса-тахса төрөөбүт өтөхтөрүттэн тэлэһийэн туспа сиргэ баран оҕолонон-урууланан, силис-мутук тардынан олохсуйбуттара саарбаҕа суох. Аны, эһэм кэпсииринэн, хас да оҕо бэрт кыраларыгар ыалдьан өлбүттэрэ үһү. Мин өйбөр эһэм ол кэпсэлиттэн кинилэр бииргэ төрөөбүттэриттэн аҕыйах киһи аата-суола быстах-остох, ойдом-сойдом ордон хаалбыт: Соппуруон, Уйбаан Оҕо (тоҕо эрэ «оҕо» диэн эбии хос ааттаан этэллэр эбит), Баһылай Оҕо, Отчут Мэхээлэ, Буйаа (хос аата буолуохтаах, хайаан да таҥараҕа сүрэхтэнэн нууччалыы ааты ылыммыта чуолкай), Тэмпэ Уоһук, Даадалай Ыстапаан…
Мантан ордук эһэм бииргэ төрөөбүттэриттэн биир да киһини, кыыс өттүттэн чороҥ соҕотох ааты-суолу да өйдөөбөппүн.
Ийэбинэн эбэм, Лөкүөрүйэ ийэтэ, Сүүс Мотуруун диэн ааттааҕа эбитэ үһү. Мин төрүү иликпинэ, Кэҥэрэччи күөлүгэр олорор эрдэхтэринэ, өлбүт уонна олорбут өтөҕүн кырдалыгар онно хараллыбыт. Сүүс Мотуруун сыылкаҕа, көскө кэлбит бэһиэччик киһиттэн, тоҥ нууччаттан, оҕоломмут. Онон эбэм арыы саһыл, сырдык хааннаах, ыраас сэбэрэлээх, уһун синньигэс муруннаах, ньолбоҕор сирэйдээх бааһынай эмээхсин этэ. Саҥа, омос көрөр, билбэт дьоммут балаҕаммытыгар киирдэхтэринэ мэлдьи нуучча эмээхсинэ дииллэрэ. Хос эбэм Лөкүөрүйэ кэннэ кэлин оҕоломмотох, кэргэн да тахсыбатах.
Эбэм Лөкүөрүйэ үстэ оҕоломмута үһү. Ийэм – бастакы, кини кэнниттэн уол оҕо төрөөбүтэ балчыр сааһыгар ыалдьан төннүбүт. Үһүс оҕото – таайым Бүөтүр. Кини өссө Нуолур диэн ийэлээх аҕата иҥэрбит таптал ааттааҕа, онон дьон-сэргэ хайа Бүөтүрүн араараары гыннахтарына Нуолур Бүөтүр дииллэрэ.
Ийэм, ийэтин батан, үрдүк уҥуохтаах, сырдык хааннаах, эр дьон эрэ сэргии, кэрэхсии көрөр сэбэрэлээҕэ. Эбэм уот кугас баттахтаах эбит буоллаҕына, ийэм, айбыт аҕатын өттүттэн хаана тардан, такымын ааһар ыас хара долгулдьуйар уһун суһуохтааҕа.
Таайым Бүөтүр саха киһитигэр ортону үрдүнэн көнө уҥуохтаах-арҕастаах, сытыы-хотуу тыллаах-өстөөх, киирбит-тахсыбыт, кэлбит-барбыт, эмиэ нуучча төрүттэрин батан, ыраас хааннаах, хайа да хара үлэни кыайа-хото тутар үлэһит бэрдэ киһи этэ.
Эһэм Өлөксөй сааһыгар холооно суох бэрт чэпчэкитик дугуна үктэнэн сэгэлдьийэ хаампыт, сылбырҕа туттуулаах-хаптыылаах хатыҥыр оҕонньоро. Кэнниттэн саппай уопсан иһэн, эдэр киһини кытары аргыстаһан иһэр курдук сананарым. Бэйэтэ буоллаҕына хайыы-сахха, мин өйдүүрбүнэн, аҕыс уончатыгар чугаһаан сылдьара, түөһүн тылыгар тиийэ сэбирийэн түспүт кыытта маҥан хойуу бытыктааҕа, муннун аннынааҕы бытыга эмиэ биир оннуга, саҥардаҕына айаҕа эрэ оҥоҥноон көстөрө. Кыһын мууһурар эбэтэр аһыырбар-сиирбэр мэһэйдиир диэн тор курдук бытыгын ардыгар быһыччатын кичэйэн сытыылаан баран хорунан тордурҕатара. Ону көрөн ийэм: «Ыы, киһи этэ тардыах…» – диэн саллан саҥа аллайара.
Кэлин, саҥа былаас атаҕар туран эрдэҕинэ, эһэм аах бары дьиэнэн Кэҥэрэччиттэн көстөн ордук ыраах сиргэ баар Тээкиччэ диэн эбэҕэ көһөн кэлэн олохсуйбуттар. Саха дьонун сиэринэн, хара тыалара, күөх боллох иччилээх күөллэрэ тугу дук гынан бэрсэллэринэн, сүнньүнэн булдунан дьарыктанан, онон айахтарын ииттинэн олорбуттара. Эһэм уолун Бүөтүрү кыра эрдэҕиттэн булка батыһыннара сылдьан такайан, таайым булчут ааттааҕа этэ, ордук сааһытынан биллэрэ. Олорор эбэбит Тээкиччэ барахсан лап-лаһыгырас, бэрт эмис бөдөҥ соболооҕо. Оҕонньор кыл илиминэн илимниирэ, мундуга туу, быччыкыга ардьа угара. Күөнэҕин туута диэн бэл мин, оҕо киһи, ылгын чыкыйам сүрэҕэ да баппат быыстаах туспа, анал туулааҕа.
Ылдьыын таҥараттан саҕалаан күөлбүт иһэ кус оҕотунан туолан барара. Хас эмэ ийэ ууһа анды киллэрэн биир кэм хараара усталлара. Моточчу уойбут сара куһа сатала суох элбэҕэ. Бэл түүн тохтоон уоскуйбакка аһаан-сиэн ампаалыктанар, саҥа ньуолах аспыт түүлэрин-өҥнөрүн оҥостон, суунан-тараанан чомпойдонор тыастара-уустара, муут-маат саҥарсар аймалҕаннара төрүт уостан көрбөтө, мэктиэтигэр биир кэм күрүс күрүлгэн курдук күрүлээн, суугунаан иһиллэрэ. Кус кынатыгар уйдарбыт кэмигэр, Бөтүрүөп таҥара ааһыыта, күөл кытылыгар киирэн тыас-уус таһааран үргүттэххэ, били эппиккэ дылы, кырдьык да, халлаан хараҥарар куһа, бэйэ-бэйэлэригэр көҕүспүккэ дылы, хастыы да халыҥ үөрүнэн өрө оргуйан тахсан күөлү тула халҕаһалыы анньан эргийэ көтөллөрө. Оччолоох кус кынатын тыаһа мэктиэтигэр этиҥ этэн эрэрин курдук ньириһийэрэ, эбэ үөһүгэр дьэҥкир ууну салбахтаах атахтарынан хайа тыыран түһэр тыастара оннооҕор ордук омуннуран иһиллэрэ. Таайым «сара охтор ардаҕа» дэммит дохсун ардахтар кэннилэриттэн, кус саарбытын кэннэ, кулгаахтарын ортотуттан уһук өттө эрэ харалаах уонна ханан да хара кылаан сыстыбатах хаар маҥан өҥнөөх Маанчык диэн ытын батыһыннара сылдьан, анаан, дьарык оҥостон кустуура. Чап-чараас гына суоран тиит хаптаһынынан дьаптайбыт чэпчэки, аллаах тыытынан угут уулаах эбэтин өргүөт өрө үтэн үүммүт кутаҥнас куталаах кытылын кыйа сэмээр устара. Маанчык, эһэм кыра эрдэҕиттэн куска үөрэппит буолан уонна ис хааныттан да дьоҕурданан эрдэҕэ, бэрт үтүө кусчут ыт этэ. Кута сиэлэ, таппа кулгааҕа, хойуу от быыһынан сылыпыччыйа сылдьан сараны, кус оҕотун субу-субу тутара. Хас туттаҕын аайы кутуругун эйэҥэлэтэн биллэрэрэ. Бүөтүр «сөп буолла» диэтэҕинэ ытын ыҥыран балаҕаннарыгар тахсаллара. Кус оҕотугар, сара сатыылыыр кэмигэр сааны букатын тыаһаппат этилэр. Тээкиччэ эбэбит барахсан ол курдук тылбыйар кынаттааҕынан, көмүс хатырыктааҕынан өлгөм бултааҕа. Ийэбин эбэтэр эбэбин кытары кыра ыаҕайабын тутан уу баһа үөскэ кииристэхпинэ, далаһа маһын кыйа, от быыһынан саҥа көппүт көҕөн, моонньоҕон, мороду, тыйаах, халба, атын да араас чыркымай-иркимэй оҕолоро, кынаттарыгар эрэнэн, тэһииркээн көппөккө, харахтара хараара чоҕулуйан отой субу аҕай иннибитигэр усталлара.
«Балаҕан эмээхсинэ» дэммит эбэм Лөкүөрүйэ хаһан да бүтэн-оһон биэрбэт дьиэ иирбэ-таарба ис-тас түбүгэр күнүн үтүөтэ баранара. Сүөһүтүн-аһын көрөрө-истэрэ. Хотоммут баайа диэн икки ыанар ынах, борооску, тарбыйах бааллара. Бүөтүр миинэр миҥэ оҥостубут атах тардыстар аттааҕа. Сиэр өҥнөөх Чолоһуйа барахсан сытыары сымнаҕас майгылаах Дьөһөгөй оҕото этэ. Иччитин көрдөр, биллэр эрэ, иҥэрсийэ-иҥэрсийэ, бииргэ аһыы сылдьар үөрүттэн быстан, хаһан да сэлэммэтэх хойуу сиэлин, кутуругун ыспахтаан атын аҕайдык сиэлэн ыһыллаҥхайданан кэлэн имэриттэрэн-томоруттаран барара. Киһи дьиктиргиэх, сотору, «чэ сөп буолла» диэбиттии, кэннин хайыһан көҕүлүн быыһынан көрө-көрө, үөрүгэр төннөрө. Сүүрбэтигэр чугаһаабыт Чолоһуйаны эһэм кэлин сыарҕатыгар эрэ туһанара, кырыйдым, кыаммаппын диэн ыҥыырыгар соччо мииммэт буолбута.
Таайым миэхэ көрдөрөөрү Чолоһуйа сиэлигэр бултаабыт куһун моойдоруттан, дабыдалларыттан баайан, тиһэн салыбыратан аҕалара. «Бу көрүүй, Аана, кустаах да күөлгэ сырыттым ээ. Көтөн иһэн мэктиэтигэр атым сиэлигэр иилистэн хаалаллар…» – диирэ уонна, мин туох диирбин истээри, санньыччы туттан мичээрдээн турара. «Ээ, ымыйанан…» – дии-дии, Чолоһуйа барахсаҥҥа кэлэн, сиэлгэ бааллыбыт кустары сүөрэрим. Миигин ордук атыыр кус дьэрэкээн өҥө-түүтэ абылыыра, умсугутара. Киһи эрэ кэрэхсиэх дьикти сөҕүмэр арыынан-сыанан биспиккэ дылы килэпэччийэр, кустук өҥүн бары толбонун түһэриммит эгэлгэ оһуор-бичик ойуулаах таайым бултаабыт кустарын эргитэ сылдьан көрөн уһуннук олорорум. Төһө да оҕо булдунан оонньуура, булду убахтыыра көҥүллэммэт, аньыы диэтэллэр, дьонум бопсубаттара. Онон бэрт кыра сааспар куһу өҥүнэн-түүтүнэн эндэппэккэ арааран ааттарын аахтара билэр буолбутум, кэлин бөдөҥнөрүнэн, тумсуларын моһуонунан бэл күһүҥҥү судургу өҥнөөх көтөрү отой эндэппэккэ чопчу ааттаталыырым.
Ийэм уонна таайым Бүөтүр үөрэх диэҥҥэ үөрэммэтэхтэрэ. Ийэм саҥа тэриллэн сүһүөҕэр туран эрэр холкуос араас үлэтигэр күүһүн харыстаабакка хачыгырайара. Таайым сылдьан эрэн буукуба хараҕын аттаран ааҕа, суруйа үөрэммитэ. Кини курдук дьону «халлаан үөрэхтээхтэрэ» дииллэрэ. Бэйэтин лаппа кыанар, отчут-масчыт бэрдэ буолан төһүү киһибит кини этэ. «Кэнээрэп Бүөтүр дуо?» дэппит эйэҕэс-сайаҕас майгылаах, сүрэхтээх-бэлэстээх, бүтэн биэрбэт дьиибэ-хообо эгэлгэ кэпсээннээх-ипсээннээх сэргэх сэбэрэлээх уолу дьоно-сэргэтэ сүрдээҕин сөбүлүүллэрэ. Маҥнай Модут нэһилиэгэр сэбиэттээбитэ, онтон 1935 сыллаахха саҥа тэриллибит 42 хаһаайыстыбалаах «Чернышевскай» аатынан холкуоска бэрэссэдээтэлинэн талбыттара.
Сурукка сурулларынан, дьон-сэргэ кэпсииринэн, 1771 сыллаахха Кыргыдай кинээһэ Киргиэлэй Барыыһап, Дьооху кинээһэ Өлөксөй Эрэһиэтинньикэп Дьокуускайтан дьаһаах хомуйуутугар алтан бэчээт ылан кэлбиттэр. Ол кэнниттэн 1776 сыллаахха байаарын уола Дьөгүөр Кыычыкын Бүлүү улууһугар кэлэн сир түҥэппит, ити кэмтэн ылата маҥнай аҕа уустара бэйэлэрэ бас билэр анал сирдэммиттэр (дөкүмүөҥҥэ киирбитинэн), онтон устунан ол быһыллыбыт кэлим сирдэр кэлин холкуостар тэриллибиттэригэр сири-уоту үллэстиигэ улахан суолталаммыттар. Кыргыдай нэһилиэгэ 1808 сыллаахтан 1918 сылга диэри Орто Бүлүү улууһугар киирэр эбит, онтон 1918 сылтан 1929 сылга диэри Мастаах улууһугар сылдьыбыт.
«Чернышевскай» аатынан холкуоһу Илин Кыргыдай, оттон 1933 сыллаахха тэриллибит «Социализм суола» холкуоһу Арҕаа Кыргыдай диэн ааттыыллара. Арҕаа Кыргыдай холкуос бастакы бэрэссэдээтэлинэн Абрамов Николай Игнатьевич (Хамай) диэн киһи үлэлээбитэ. Өссө бу холкуостар тэриллиэхтэрин иннинэ 1931 сыллаахха Кыргыдай нэһилиэгин сиригэр Дьоохуга дьадаҥы уонна орто бааһынайдары түмэн «Түмсүү» диэн тыа хаһаайыстыбатын артыала тэриллибит. Бэрэссэдээтэлинэн Николаев Гаврил Иванович (Хабыычаан) диэн киһи үлэлээбит.
1928 сыллаахха хос эбэм аах олорбут күөллэригэр Кэҥэрэччигэ Уйбаныап баай (Иванов Алексей Иванович) түөрт хостоох ампаар дьиэтигэр Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээх Иванов Андрей Иванович диэн учуутал аан маҥнай икки кылаастаах оскуоланы арыйбыт. Түөрт сыл курдугунан ити оскуоланы Туора Күөл диэн сиргэ көһөрбүттэр.
Биһиги олорор күөлбүтүгэр кэлим баҕаналарын туруортаабыттарын үдүк-бадык өйдүүбүн. Өтөхпүт кэннигэр тыаҕа сир хамыыһыйатын дьоно күлсэн-салсан, саҥа-иҥэ бөҕөтө буолан ньамалаһан ааспыттара: маҥан ырбаахылаахтар от-мас быыһынан элэгэлдьиһэллэрэ, сүгэ тыаһа табыргыыра, буруо унаарыйара. Оҕо буолан кыбыстан, барбыттарын кэннэ биирдэ тахсан көрбүппүт, биһиги санаабытыгар, наһаа астык, ыппыт охтуу көбүс-көнө суол соломмут этэ уонна сабыс-саҥа суоруллубут уһуктаах, ойо охсуу олуктаах баҕана кылбайан турара, тимири кытардан сиэрпэ уонна өтүйэ ойуулаах «СССР» диэн суруктаах бэчээт уурбуттара дьэрэлийэрэ.
Тээкиччэ – бэрт улахан эбэ, Адьыҥай диэн атахтаах. Собо хабаҕын курдук бобо тардыбыкка дылы утарыта үтэн киирбит тумус билиилэрдээх. Күөл эргиччи хатыйыы бүтэйинэн иилии-саҕалыы эргитиллибит. Биһиги эбэ хоту эҥээригэр, Дыыкка өтөҕө диэҥҥэ, Дыыкка балаҕаныгар олорбуппут. Сэнэх, үчүгэй тутуулаах дьиэ бэл сүгэнэн суоруу муосталааҕа. Эбэбит барахсантан хараланан, уутун иһэн, отун оттоон, оҥойор айахпытыгар баҕас тото аһаан быр бааччы олохтоох ыал этибит. Эһэм Өлөксөй соччо сааламматах киһи, хата ол оннугар кылы хатан тиргэлээн, кэлин кусчут ыттаныаҕыттан куһу хото бултуура. Кус оҕото сиппит-хоппут кэмигэр наар собо-кус, кус-собо аһылыктаах этибит. Дьэ ол оннугар Бүөтүр, сааһытынан биллибит киһи, саас, күһүн көтөр арааһын, хааһыттан андытыгар, туруйатыгар тиийэ төргүүлэнэн, ырдан кэлэрэ.
Кыһын таайым бултаабата, холкуос бэрэссэдээтэлэ холкуоһун үгүс түбүктээх үлэтиттэн сололоммото. Мэлдьи хараҥаны харахтанан сылдьара, балаҕаныгар хонор хоноһо, сылдьар ыалдьыт кэриэтэ көстөн ааһара. Мин оҕо киһи утуйа сыттахпына ааттаах эрдэ туран онно оҥойбут буолара, ардыгар хастыы эмэ хонукка холкуоһун соругун туруорса куоратынан эҥин тэлэһийэн сүтэрэ. Куораттан миэхэ, хоччоххой кумааҕыга суулаан, араҕас өҥнөөх «сыттык» кэмпиэт диэни таһаарара, ол минньигэһин эриэхсит… Таайым куоракка киирэн баран тахсара күүтүүлээх да этэ. Оҕо киһи санаата судургу, дьоло кыраҕа.
Эһэм кыһыҥҥы өттүгэр холкуоска сээкэйи уһанара, онтутугар көлөһүн күнэ аахсара уонна сүөһүтүн көрөрүн таһынан бултанара. Күһүн кырпай хаар түстэ да, мас көтөрө ырҕаччы уойан халаламмыт кэмигэр, чугаһынааҕы күөллэрин кытыан үүммүт кырдалларыгар хатыйыы тоҥуулаах тэптиргэ туһахтарын сөргүтэн туһахтыыра. Куобахха анаан охсубут буор холумтаннаах сохсолорун баттыга тэптик мастарын сотолоругар эндирдэнэн, сэлиилэрэ сайыннары адыгыраан тураллара. Онтон быстахха атыппыт хаар холумтаннаах сохсолорун сэлиилэрин саас улахан ириэрии иннинэ хомуйан чөкө ууран кэбиһэрэ. Эһэм куруук бэйэтэ эрэ сылдьан ыырданар анал сирдээҕэ. Биир булчут бултуур сиригэр атын булчут мээнэ киирбэтэ. Ордук күһүн, оҕонньоттор этэллэринии, айа кылыыта ооҕуй ситиминии элбээбит кэмигэр билбэт киһиҥ бултуур сиригэр-уотугар хайа түбэһиэх хаамаайылыыр сэрэхтээх. Сорох булчут кыыл-сүөл ороҕор, удьараҕа, тайахха тардыбыт айатын эбиэнин төбөтүгэр хамса чоҕойун биһэр үгэстээх. Ол сүрдээх сүлүһүннээх, оннук эбиэҥҥэ таптарбыт киһиэхэ тута көмө оҥоһуллубатаҕына сүһүрүөн сөп уонна ол ырба тыын сирин, хорук тымырын таарыйдаҕына, доҕоро, аргыһа суох сылдьар булчут өлүөн да сөп.
Эһэм, анаан дьарык оҥостон, талах чааркаанынан бэлиэлээҕи бултуура. Кыһыҥҥы уһун киэһэлэргэ сирэй оһоҕун уотун иннигэр оҥостон олорон эрдэ бэлэмнээбит талаҕынан бэрт кудуххайдык туттан-хаптан, иэҕэн чааркаан оҥосторо. Кэмэ суох элбэх мас чааркаан ампаарга куруук өрө кыстанан сытара.
* * *
Ийэм миигин 1930 сыллаахха кулун тутар 15 күнүгэр оҕоломмут. Саҥа төрөөбүт уу кыһыл оҕону сэттэ хонооппун Балаҕаччыга киллэрэн Покровскай таҥаратын дьиэтигэр Дьаакып аҕабыыт диэҥҥэ кистээн сүрэхтэппиттэр. Аана диэн аат иҥэрбиттэр. Сэбиэскэй былаас уутугар-хаарыгар киирэн, күннээн-күөнэхтээн тэриллэн, урукку эргэ олох «хаалынньаҥ» көстүүлэрин суох оҥорор күннэр-дьыллар сири-сибиири сиксигинэн, бэл биһиги курдук дьаҕа баһа дойду, үөдэн түгэҕэ кырыы сирдэри бүтүннүүтүн хабан эрэр кэмнэрэ этэ.
«Таҥара дьиэтэ бүгүн-сарсын сабыллар, эстэр үһү…» Итинник сурах тарҕанан турдаҕына, тутуу былдьаһан, дьонум сүрэхтэтэ охсон хаалбыттар. Ийэм: «Оҕобун хата кыл мүччү сүрэхтэттим ээ…» – диэн улаханнык үөрбүтэ үһү. Бүөтүр Балаҕаччыга сыарҕалаах атынан эдьиийин Маарыйаны киллэрэ охсон тахсыбыт. Илин Кыргыдайтан, олохсуйан олорор өтөхпүтүттэн, Балаҕаччы сэттэ көс кэриҥэ сир. Суол ортотугар, аара, Кэҥэрэччи күөлүгэр Уйбаныап Өлөксөй Уйбаанабыстаах, дьон ааттыырынан, Өлүөскэлэр диэн ыаллар олороллоро. Өлөксөй төрдө Бүлүү өрүһүн уҥуор баар Тааһаҕар киһитэ.
Сүрэхтээбит ийэм Тээкиччэттэн икки аҥаар көс ыраах Оттоох күөлүгэр олорбут Курчугунаан ойоҕо Балбаара диэн эмээхсин. Мин сүрэхтэммитим кэннэ икки дуу, үс дуу сыл буолан баран өлбүт, онон төрүт өйдөөбөппүн, биһиэхэ кэлэн барара эбитэ үһү. Ийэм миэхэ кэлин: «Сүрэхтээбит ийэ, тоом, бэл төрөппүт ийэтээҕэр ордук чугас буолар баҕайыта», – диирэ. Ону мин, кыра киһи, ол биирдэ да көрбөтөх эмээхсиним күннэтэ алтыһар, сыллаһар, таптаһар, атаахтыыр ийэбинээҕэр хайдах ордук күндү буолуоҕун отой өйдөөбөтүм…
Балаҕаччы таҥаратын дьиэтигэр киирэллэригэр да, тахсалларыгар да ийэм аах аара Өлүөскэлэргэ хоммуттар. Төннөн иһэн хоно сыттахтарына: «Дьону кистээн сүрэхтиир Дьаакып аҕабыыты туппуттар үһү», – диэн Балаҕаччыга эмиэ биһиги курдук оҕо сүрэхтэтэ киирэн баран тахсан иһэр дьон кэпсээн ааспыттар. Өссө: «Эн оҕоҥ барахсаны таҥараҕа тиксэрэн хаалбыккын…» – диэн ийэбин ордугурҕаабыттара үһү.
Ийэм Өлүөскэлэргэ урут хамнаска үлэлии сылдьыбыт. Лаппа сэниэ олохтоох ыаллар этилэр. Өлөксөй кэргэнин Бөдүөрэни кытары син уһуннук олорбуттар эрээри, оҕолоро суоҕа. Бөдүөрэ – Орто Бүлүү сис баайа Уйбаныап баай бастакы ойоҕуттан кыыһа.
Кэҥэрэччиттэн чугас Хочот күөлүгэр эһэм бииргэ төрөөбүт убайа Отчут Мэхээлэ олороро. Өлүөскэлэр оҕо ииттиэхтэрин баҕарар сурахтарын истэн, Мэхээлэ ийэбэр, баҕар, кэргэнэ суох сылдьан оҕолонон, араас санаа киирэн аны оҕотун биэриэ диэн эрдэ мас-таас курдук: «Оҕоҕун дьоҥҥо биэрээйэҕин», – диэн эппит. Ийэм, абаҕатын тылын истэн, мэктиэтигэр өһүргэммитэ үһү. Кэргэнэ суох, сулумах сылдьан оҕолонуу сүрдээх кыбыстыылаах, сааттаах быһыы этэ да, ийэм, сорох дьахталлар курдук, санаа баттыга буолбакка, хата оҕоломмутуттан, кыра киһилэммититтэн үөрэн күнэ-ыйа миигиттэн тахсара.
Ийэм сэрэйбитин курдук, Балаҕаччыттан тахсан истэхтэринэ, Өлөксөй кэргэнэ Бөдүөрэ миигин көрдөөн көрбүт да, ийэм хайдах биэриэй, биэрбэтэх. Өлүөскэлэр бэйэлэрэ эдэрчи, өссө да оҕолонуохтарын сөп ыаллар эбит. Ас-таҥас өттүнэн хаһан да татымсыйбатах дьон. Сөбүлэһэр баар буоллар эрэ, хантан баҕарар оҕо ылан иитэр кыахтаахтара. Аны урукку өттүгэр саха киһитэ улаханнык сэҥээрэн дьарыгырбатах үлэтинэн дьарыктаналлара – оҕуруот олордоллоро. Сүнньүнэн хортуоска уонна хаппыыста. Ийэм Бөдүөрэттэн амсайыыга диэн ааттаан мөһөөччүккэ кутан аҕалбыт хортуоскатын мииҥҥэ кутарбыт, оттон хаппыыстаны ордук кырдьаҕастар төрүт сөбүлээбэттэрэ. «Оту да сиэбит, итини да сиэбит син биир ини», – дэһэллэрэ. Арыт күһүн, хортуоска төрүөҕэ тахсыбыт сылыгар, ийэм, урут хамнаска үлэлээбит киһи, үөрүйэҕинэн Өлүөскэлэргэ баран анаан-минээн хортуоска хостоһоро, оччоҕо обургу кыл хааны толору кутан, оҕус сыарҕатыгар быраҕан тиэйэн лиһигирэтэн кэлэрэ.
Ийэм төһө да аккаастаабытын иһин, Бөдүөрэ «тылым өллө» диэн өһүргэммэтэх. Уйбаныаптар бэйэлэрэ да эйэҕэс-сайаҕас майгылаах буолан уонна биир үксүн киирбит-тахсыбыт киһи кэпсэлин-ипсэлин да истэр баҕаттан кими да чэй иһэрдибэккэ, итии киллэрбэккэ эрэ таһаарбат үтүө үгэстээх ыаллар этилэр.
Балаҕаччыга турбут Покровскай таҥаратын дьиэтин тупсаҕай тутуулаах куупалын үрдүк кириэһэ аттаах да, сатыы да айанньыты бэрт ыраахтан угуйа ыҥырбыкка дылы дьэндэйэн көстөрө эбитэ үһү. Ону саҥа былаас кэлбитигэр Былатыанап диэн харса-хабыра суох киһи тахсан сүгэнэн кэрдибит. Түбэлтэтэ эбитэ дуу, биитэр аньыы-хара хаһан баҕарар иэстэбилэ суох хаалбатын туоһута эбитэ дуу, ол кэрдэ олордоҕуна чиргэл тиит мас олуга ойдон өрө кыырайан тахсан баран саннын хараҕар түспүт. Бэрт кыра дэҥтэн сылтаан Былатыанап сиһинэн моһуогуран ыалдьан, устунан уҥуоҕа ууллан босхоҥноон баҕалыы сыыллан хаалбыт уонна сотору өлбүтэ үһү.
Сэттэ сааспар диэри Тээкиччэ өтөҕөр олорбут сылларым оҕо сааһым саамай дьоллоох кэмнэрэ этилэр. Эбэм, эһэм, ийэм, таайым бары бааллара. Мин ыал оҕото этим.
Тээкиччэ күөлүгэр Дыыкка оҕонньор өтөҕөр биэс ыал буолан үс балаҕаҥҥа олорбуппут. Биһиги кэннэ иккис балаҕаҥҥа Мискээйэп Ньукулай (Хахалдьыйа) оҕонньор Огдооччуйа диэн бөкчөҕөр уҥуохтаах эмээхсининээн олорбуттара, улахан уоллара Көстөкүүн, иккис оҕо Элэбэһиэтэ (Кээкээ) диэн кыыс, үһүстэрэ Ыстапаан (Доодоһун) диэн уол. Мискээйэптэр бастакы оҕолорун кэнниттэн Сөдүөрэ (Көйгөөлө) диэн кыыстаммыттарын Огдооччуйа балта Оппуруоһа (Аппаҥалык) диэн дьахтар ииттэ ылбыт, бэйэтэ буоллаҕына Мискээйэптэргэ мэлдьи дьукаах. Онон Сөдүөрэ ийэлээх аҕатыттан, кытта төрөөбүттэриттэн тэйбэтэх кыыс. Ийэтиттэн түһээтин уу кыһыл оҕону Оппуруоһа бүөбэйдээн, көрөн-истэн улаатыннарбыт, ол иһин Сөдүөрэ кинини «ийэм» диирэ.
Өтөхпүтүгэр баар үһүс балаҕаҥҥа эмиэ икки ыал дьукаах олорбуттара. Муттуй Түмэппий диэн оҕонньор элбэх саҥалааҕын иһин Батакаай Өрүүнэ диэн ааттаммыт ойоҕунаан икки кыыстаахтара: Тахтаха уонна Киристиин. Тахтаха миигиттэн биир сыл балыс, Киристиин үс сыл. Дьэкиимэп Ньукулай (Эйэҥ) диэн саас ортолоох киһи Суоппуйа диэн эдэр ойоҕунаан, Маарыйа, Борускуо диэн кыргыттарынаан Муттуйдарга дьукаах этилэр. Маарыйа Муттуй кыыһа Тахтаханы кытары саастыы. Оттон Борускуо (мин түөртээх-биэстээх эрдэхпинэ) отой да саҥа төрөөбүт уу кыһыл оҕо.
Бары сүөһүлээхпит. Биһиги туспа хотонноохпут, оттон ыалларбыт сүөһүлэрэ, иччилэрин курдук, эмиэ икки хотоҥҥо кыттыгас кыстаан кыһыны туорууллара. Биирдии-иккилии эрэ ыанар ынахтаахпыт, үүппүт айахпытыгар син тиийэрэ. Урут бэл уон ыанньыктаах дьиэ кэргэн атах-бытах сүөһү баайдаах ыал ахсааныгар киирсэллэрэ. Кэлин артыаллар тэриллэннэр дьон үксэ сүөһүлэрин холкуоска холбооннор, ордоруммут ынахтарын хас да ыал кыттыһан биир хотоҥҥо кыстатан кыыдааннаах кыһыны туораталлара. Ону да сүөһү ордоруммут өттө. Кэлин ол ынахтара төрөөн, тарбыйахтанан, сорохтор сүөһүлэрэ сыл-хонук аастаҕын аайытын син элбээн, эбиллэн барара.
Ийэбин, ис киирбэх, номоҕон дьүһүннээх дьахтары, хаста да ыйыттаран көрбүттэрин сөбүлэммэтэх. Мин дьүһүммүнэн ийэбэр майгыннаабат этим, арааһата, айбыт аҕабын баппыт быһыылааҕым. Ийэбиттэн аҕам кимий диэн хаһан да ыйытааччым суох. Дьыала-куолу кумааҕытыгар Кэнээрэбэ Аана Бөтүрүөбүнэ диэн сурулларым. Аҕам аатын оннугар ийэм таайым Бүөтүр аатын суруттарбыт.
* * *
Биһиги эҥээр сири-дойдуну кэрийэ сылдьар Дьаҕыһыйа диэн улахан мас ууһа киһи баара. Тээкиччэҕэ дөрүн-дөрүн охсуллан, хонон-өрөөн ааһара. Ийэм көрдөспүтүгэр бэрт нарын оҥоһуулаах, чараас бастаах сүөгэй халбыйар хатыҥ хамыйах оҥорон биэрбитэ. Тутааҕа ойо быһыы ойуулааҕа, оһуордааҕа, төбөтүгэр тоһоҕоҕо ыйаан кэбиһэргэ анаан үүттээҕэ эҥин. Туһугар киирбит-тахсыбыт эрэ хараҕа тута хатанар мааны тэрилэ этэ.
Дьаҕыһыйа уус кэллэҕинэ эмээхситтэр: «Дьэ, тоом, аҕаҥ кэллэ», – диэн дьээбэлииллэр. Ону мин отой сөбүлээбэппин. Дьаҕыһыйа кэллэр эрэ сирэй оһох кэнниттэн, уулаах мас уһаат кэтэҕиттэн тахсыбаппын, тоҕо эрэ абааһы көрөбүн. Дьоммун кытары сээкэйи баллыгыраһа-баллыгыраһа чэй иһэн ньалҕаарыта олорор, күн уота быһа сиэн килэриччи хараарбыт сирэйдээх Дьаҕыһыйаны уһаат кэтэҕиттэн, «барбыт дуу, суох дуу» диэбиттии, быган көрөөт төттөрү түһэбин. Таайым миэхэ анаан оҥорбут дьоҕус олоппоһугар чөкө олорон, эһэм кыһан, кыладыйан биэрбит талах кыыһын өрбөх кырадаһынынан хат-хат ботуччу суулаан, эмиэ да сүөрэн, саҥата-иҥэтэ суох сэмээр оонньуубун. Саҥа төрөөбүт оҕолоох ыалбыт Суоппуйаны үтүктэн, «оҕобун» ньилбэкпэр сытыаран, кэтэҕиттэн өйүү тутан утутаары биэтэҥнэтэбин, өссө муннум анныгар киҥинэйэн ыллыыбын, онтон ыалдьыт баарын тэһэ санаан эмискэ хам барабын: аны ырыабын истэн миэхэ кэлиэ диэбиттии, кулгаах-харах иччитэ буолан иһиллэнэн чөрбөйөн олоробун. Ардыгар оннук саһан, кирийэн бэйэм-бэйэбэр оонньуу олордохпуна, Оппуруоһа эмээхсин киирэр уонна, тугун дьээбэтэ-хообото эбитэ буолла, үгэһинэн, сээкэйи өҥөнө, тиҥсиринэ сылдьан, миигин түбэһэ көрдөҕүнэ, туохха эрэ үөмэн эрэр курдук тумустаах сарыы этэрбэһин төбөтүнэн чөм-чөм дугуна үктэнэн кэлэн, умса нөрүйэн кулгаахпар: «Аҕаҥ кэлэн олорор, остуолга баран бииргэ асаһыаххын…» – диир уонна кырдьык да аатыгар сөп түбэһиэхтии күлэн аппаҥалыыр. Бу түгэҥҥэ мин Оппуруоһаны туохтааҕар да ордук абааһы көрөбүн, сир үрдүгэр киниттэн ордук куһаҕан, бүрэ дьүһүннээх эмээхсин суоҕун курдук саныыбын. Оттон Хахалдьыйа оҕонньордооххо таҕыстахпына, Аппаҥалык эмээхсин миигин илиибиттэн сиэтэн аҕалан остуолга олордон, отонноох минньигэс күөрчэҕинэн күндүлээтэҕинэ аны киниттэн ордук эйэҕэс, үтүө майгылаах эмээхсин сир үрдүгэр суоҕун кэриэтэ буолар. Оппуруоһа миигин дьээбэлээн таптыыр майгылааҕын судургу өйдөөх-санаалаах оҕо киһи хантан билиэхпиний? Онон Мискээйэбэ Огдооччуйа балта миэхэ хайдах сыһыаннаһарыттан көрөн ардыгар Оппуруоһа дэнэр, ардыгар Аппаҥалыктан атыннык ааттаммат.
Биирдэ сайын Дьаҕыһыйа уус ат миинэн кэлэн биһиэхэ икки хас хонно, эрдэ бэлэмнээбит маһынан Мискээйэптэргэ тыы суоран оҥордо. Эмээхситтэр куолуларынан: «Аҕаҥ кэллэ дуу, тоом? Аҕаҥ барда дуу, тоом?» – диэн хаадьылыыллар.
Дьаҕыһыйа хайдах кэлбитэй да, ол курдук сиэр атын үөһэ түһэн сиэллэрэн сэксэлдьитэн хаалла. Күнүс ийэлээх эбэм чугас тыаҕа уокка оттор мас сүгэ таҕыстылар. Эһэм күөлүн үрэҕэр туутун көрө барбыт кэмэ, таайым окко. Балаҕаммар бэйэм соҕотохпун. Бу сырыыга баҕас эмээхситтэр наһаалаатылар, мин Дьаҕыһыйаҕа өстүйбүтүм диэн сүр. Арай адарай оронум үөһэ талах кыыспынан оонньуу олорон, Дьаҕыһыйа били ийэбэр оҥорбут дьэрэкээн оһуордаах хатыҥ хамыйаҕа иһит уурар долбуур анныгар, саамай көстүүлээх сиргэ, кини аҕай буолан кылбайан турарыгар хараҕым хатанна. Уус хамыйаҕа, санаабар, миигин күлүү гынан күлэн бэлтэйэргэ дылы… Мин, талах кыыспын сыттык үөһэ сытыаран «утутан» баран, Муттуйдарга сүүрдүм. Ыалым балаҕаннарын иһэ иччитэх, бэл уу кыһыл оҕолоох Суоппуйа суох, ыалга барбыт быһыылаах, уоннааҕылар түөрэ отторугар ходуһаҕа киирбиттэр. Доҕотторум ханна баалларын билэр киһи мэлдьи түмсэн оонньуур сирбитигэр, оол курдук өтөх саҕатыгар турар хотоҥҥо тэбинним. Сэрэйбитим курдук, Маарыйалаах Тахтаха саҥа сиппит кыһыл уонна араҕас өҥнөөх тиит туорааҕын ыаҕайаларыгар толору тоноон аҕалан бүгэн оонньуу олороллор…
Олорор өтөхпүт бэрт киэҥ өтөх. Бурдук бааһыналаах. Нэчимиэн ыһаллар. Маҥнай кылланан баран кэлин ас кутан саһарчы буһан, күһүнүгэр тиийэн сиккиэр тыалга уу долгунун курдук уҥа-хаҥас хоҥкулдьуйа, нуоҕаҥныы турар бурдугу көрөр олус да астыга, кэрэтэ. Бүтэй үөһээ сиэрдийэтигэр ыттан, икки илиибитин быластыы туттан, долгулдьуйа суугунуур бурдуктан харахпытын араарбакка уһуннук одуулаан туран бэйэбитин күөл үөһүнэн көтөн иһэр хопто курдук сананарбыт. Устунан испит кычыгыланан күлэн саһыгыраабытынан, сүһүөхпүтүн былдьаһан сууллумаары дьирээлэспэхтээн баран, бүтэй тас өттүгэр ыстанан кэбиһэрбит.
Өтөх соҕуруу өттүттэн саҕалаан элбэх киһи уҥуоҕа тыа диэки бачыгыраһан бараллара. Маҥнай утаа куттаммакка киһи уҥуохтарыгар оонньуурбут, кэлин дьоммут бобоннор, куттааннар чугаһаабат да буолбуппут.
Мин Тахтахалаах Маарыйаны балаҕаммар ыҥыран аҕалтаатым уонна туох соруктаахпын, санаалаахпын эттим. Кыргыттарым күлүстүлэр… Били Дьаҕыһыйа оҥорбут хамыйаҕын ыламмын, талкы баһыгар ууран, ойо быһыы оһуордаах тутааҕыттан Тахтахалаахха туттаран баран, адарай орон анныттан таайым мас мастыыр маалгы сүгэтин ылан туох да сээбэҥнээһинэ суох нэлэгэр баһын хаба ортотунан хайа охсон кэбистим.
– Дьэ билигин баҕас Дьаҕыһыйа уус баара кэһэйдиҥ ини… – диэн бэркэ астынным.
– Ыарыйда быһыылаах… – диир Маарыйа.
– Хайа барда ээ… – диир Тахтаха.
Икки аҥыы барбыт, хайдыбыт хамыйаҕы ыламмын, кистээтэҕим аатыран, оһох кэннигэр турар уулаах уһаат хаппаҕын сэгэтэн баран уган кэбистим.
Таска куйаас бөҕөтө, санаабытын сиппит дьон быһыытынан, бэркэ астынан, наҕылыйан, утаппычча ымдаан иһэн киллиргэтэн утахпытын ханнардыбыт. Бу олордохпутуна таска дьон саҥата ньамалаһара иһилиннэ, сүүрэн кэлэн, өндөҥнөһө-өндөҥнөһө, туос түннүгүнэн өҥөҥнөстүбүт. Эбэм эмээхсин ийэбинээн ситии быаҕа амынньыар сүгэн тыа саҕатыттан тахсан иһэллэр… Биһиги бөрүкүтэ суох быһыыны оҥорбуппутун син өйдөөтөхпүт, дьоммут чугаһыы иликтэринэ тыас хомунан таска ойдубут, хотон кэннинэн сылыпыччыһан өтөхпүт кэриитигэр кэлэн биир сонос соҕус эмэх тиити тыал силистэри-буордары лөглөччү түөрэн сиҥнэрбитин кэннигэр тыын быһаҕаһа тыынан, аҕылаһа-аҕылаһа, мас силиһин буора көөрөттөн түннүк курдук чөҥөрүйбүтүнэн кыҥастастыбыт… Эбэм аах кэлэн, сүгэн аҕалбыт амынньыардарын оллоон ыксатыгар быраҕан баран, куйааска буһан, балаҕаннарын иннигэр күлүккэ, сиидэс былааттарынан сүүстэрин көлөһүнүн сотто-сотто, сээкэйи кэпсэтэн чочумча олоро түстүлэр. Онтон ийэм тэлгэһэ ортотугар күн уотугар күлэ-үөрэ килэпэччийэ сандааран турар буолускай сылабаарбытын ылан түгэҕэр хаалбыт уутун ыаҕаска сүөкээн баран балаҕаныгар киирдэ. Эбэм олорбутун курдук олорор, кумаартан, күлүмэнтэн көмүскэнэн былаатынан сапсынар. Сотору балаҕан иһиттэн ийэм таҕыста, икки илиитигэр эр-биир били биһиги хайа охсубут хамыйахпытын туппут. Чарапчылана-чарапчылана, эргиччи олоотоомохтуур. Биһиги тиит силиһин кэтэҕэр эбии ньыкыйан хаптас гынабыт.
Хаһан куруук саһа, кирийэ сылдьыахпыный, куртаҕым курулуйан уонна саатар кумаар үгэннээн түһэн турар кэмэ буолан дьиэбэр киирдэҕим дии. Буруйум иһин сэмэлэнним, өссө ийэбиттэн кыратык таһылынным. Хамыйах да хайа охсуллан Дьаҕыһыйа уус кэлэрэ син биир тохтооботоҕо. Ийэм хатыҥ хамыйаҕы күөскэ уган оргутан сымнатан баран самыы тутан тигэн кэбиспитэ, ыыра барбыт сиигэ отой биллибэтэ, арай хам тигиллибит саба киһи хараҕар тута быраҕыллара да, көстүүтүн буортулуохтааҕар хата оһуор курдук эриэ-дэхситик дьэрэкээннэнэрэ. Сотору чөлүгэр түспүт үүт халбыйар улахан хамыйахпыт «оҕоломмута», сэргэстэһэ өссө ордук тупсаҕай оҥоһуулаах кыра хамыйах ыйаммыта.
* * *
Сайын холкуос булууһуттан сылгы, ынах этин таһааран, көлөһүн күнүн суотугар отчуттарга хараланныннар диэн кыра-кыралаан түҥэтэллэр. Дьэкиимэп Ньукулай кэргэнэ Суоппуйа быстахха-остоххо ыалга бардаҕына, сээкэй соругар таҕыстаҕына оҕотун Борускуону биһиэхэ көрдөрөр. Эдьиийэ Маарыйа, Тахтаха, мин буолан кыра кыыһы сааратабыт. Сылгы саалын эбэтэр ынах кырдырҕас түөһүн сыатын маһы кыһан үчэһэ курдук оҥорон баран туора анньан кыыспытыгар эмнэрэбит. Тииһэ суох уу кыһыл кыыс сыаны кыайан быһа ыстаабат, онон кэҥсигэр барар куттал суох, ол эрэн эмэрин ооккото диэн, саал сыата туох да амтана суох буолуор, кубарыччы барыар диэри супту оборон кэбиһэр. Оннук сытан утуйар, биһиги ол да үрдүнэн кыыспытын соҕотохтуу хаалларан таска тахсан оонньуу барбаппыт, туос биһик төһө да көлбүүрдээҕин иһин тула олорон кумаары кыйдыыбыт… Суоппуйа уһаабат, сотору кэлэр уонна кырбас-кырбас буспут уҥуохтаах ынах этэ аҕалбытыттан бэрсэр. Биһиги икки хотон ыккардыгар үүнэн турар, төргүү мутуктара ынах кэнэҕэскитинэн иилэ быраҕыллан аллара намылыйан илбиргэстэммит куруҥахтар анныларыгар олорон, астына-дуоһуйа уҥуохпутун көмүллүүбүт. Суоппуйа «быыһаммытын» маҥнай утаата түллэригэр тииһэ «туллаҥнаабытын» саайдын диэннэр уҥуох көмүллэппиттэрэ. Биһиги ону үтүктэбит. Оҕо киһи хаһан баҕарар үтүктээйи майгылаах.
Тээкиччэ өтөҕөр кэлбит-барбыт дьон, ыалдьыт-хоноһо үксүн биһиэхэ түһүүлэнэллэрэ. Ыалларбыт бары дьукаахтаахтар, оттон биһиги дьукаахпыт суох уонна балаҕаммыт да кэҥэс. Аны биир үксүн устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах эһэм Өлөксөй, хааһахтан хостоон эрэр курдук, күн эгэлгэ кэпсээнин, сэһэнин да истээрилэр чугас эргиннээҕи дьон ааммытын саппаттара. Эппиккэ дылы, «киһи атахтаах» ыал этибит. Эһэм барахсан улахан уус тыллаах остуоруйаһытын, сэһэнньитин сураһан истэн, бэл улахан үөрэхтээх дьон анаан-минээн аат ааттаан кэлэн хонон-өрөөн, ардыгар хорохоот ыытан ыҥыртаран, эһэм оҕонньор кэпсэлин тылыттан тылыгар түһэрэн сурунан бараллара.
Биир күһүн сыарҕа хаара түспүтүн кэннэ, улуу добдурҕа саҕана, Андрей Александрович Попов диэн киһи санаатаҕына санаата кыайан тиийбэт кый ыраах сиригэр, инньэ Бөтөрбүүр куоракка улахан үөрэҕи бүтэрбит киһи доҕорунаан эһэбин Арҕаа Кыргыдайга «Социализм суола» холкуос киинигэр Бэтигэ ыҥыртаран ылан туома уонча хонугу быһа күн эгэлгэ араас остуоруйаны, сэһэни бары сурунан бартара үһү. Онтун соболоҥор, манньатыгар харчы биэрбиттэринэн сэлиэһинэй (мэлии) бурдук, «Дорообо» чэй, табаах, миэхэ саахымат ойуулаах кыһыл сиристээҥки ырбаахы таҥаһын, собуот күөс атыыласпытын кэлээччи-барааччы дьонунан хаста да ыыппыта, кэлэригэр бэйэтэ эмиэ бэрт чэпчэки, кыра талах туркуга кэһиим диэн соһон аҕалбыта, эбиитин түүнүк курдук дыргыл сыттаах, хачыгыраабыт сабыс-саҥа кумааҕы харчылааҕа, онтун ийэбэр биэрбитэ.
Эһэм сорохторун бэрт эдэр эрдэҕиттэн атас-доҕор оҥостубут дьоннордооҕо. Биир оннук чугастык билсэр киһитинэн сурахха-садьыкка киирбит аатырбыт олоҥхоһут Сэмэн Харатаайап-Ырыа Дыгыйар этэ. Тээкиччэҕэ Ырыа Дыгыйар кэллэ да улахан сэргэхсийии, сүпсүлгэн бөҕөтө буола түһэрэ. Биһиги балаҕаммытыгар хаста да олоҥхолоон турар. Олоҥхо истээри чугас эргиннээҕи дьон сорох сатыы, сорох атынан, сорох оҕуһунан таҥкыччахтатан, туома кыралыын-кыамматтыын кытары түөрэ кэлэллэрэ. Дьэ оччоҕо биһиги өтөх ыамайдарыгар улахан үөрүү буолара, араа-бараа саастаах оҕолорбутун кытары билсиһэн дуоһуйуохпутугар диэри оонньуурбут. Сороҕор өссө отой да олоҥхону истибэккэ наар аҥаардастыы оонньоон эрэ тахсарбыт.
Ырыа Дыгыйар кэннэ уһун кэмҥэ, сааһын тухары чугастык билсибит доҕор-атас дьоно Кулаанап Бэчиэт (Көһөөх), Сөмүйээн Сэмэн, Мыччыы, Бааһынай, Дьөрбө Дьөгүөр диэн кырдьаҕастар бааллара.
Эһэм Өлөксөй барахсан сытыары сымнаҕас, кыраҕа тымтыбат киэҥ көҕүстээх оҕонньор этэ. Түөһүн тылыгар диэри үүнэн сэбирийэн түспүт хаар маҥан бытыгын хоруммутун, бэл сарбыйан да биэрбитин өйдөөбөппүн. Ньилбэгэр көтөхтөрөн олорон, уһун бытыгын сэлии муоһа тарааҕынан эбэтэр ийэм кырыбыайкатынан ньылҕаарыччы тараан, саас-сааһынан араартаан баран өрөр үгэстээҕим. Эһэм сэҥийэтин энньэтэн, бытыгын өрдөрөөрү олорон биэрэрэ. «Абытай, тай!.. Бытыкпын түөрэ быһа тыытта…» – диэн саҥа аллайа-аллайа, күлэн мыттыйара.
Мин, саҥа чороччу улаатан эрэр оҕо, билэ-көрө сатаан, сүүс араас ыйытыгы биирдэ кутан кэбиһэрим. Онуоха эһэм кыра киһи ыаспайа диэн хаһан да мээнэ истэн, кулгааҕын таһынан аһардан кэбиспэтэ, ыйытарбын барытын лоп бааччы, бэйэтин тэҥнээҕин кытта кэпсэтэрдии, оттомноохтук, дьоһуннаахтык, саас-сааһынан, өйбөр түһэрин курдук быһааран, өйдөтөн биэрэрэ. Салгыбата, сорох дьон курдук, ыаспайыҥ бэрт диэн дьалты туттубата, үүрэн ыыппата.
Мин арыт үөйбэтэх-ахтыбатах өттүттэн бэрт дьиибэни, киһи эрэ сонньуйуон курдугу ыйытан эһэбин улаханнык күллэрэрим. Арыый обургу буолбутум кэннэ эһэм ону саната-саната: «Хор, оннук өйдөөх-санаалаах оҕочоос этиҥ…» – диэн хата бэйэбин күллэрэрэ. Тэлгэһэбит ортотугар, тоҕо эбитэ буолла, ортотунан икки сиринэн дьөлөҕөстөөх үрдүк сэргэ дьэндэйэн турбута, ат баайаллара. Мин, ураҕас тутан баран, ол дьөлөҕөстөрүнэн үктэнэн тахсан аҥаар илиибинэн сэргэттэн тутуһан, аҥаарбынан далбаатанан ураҕаһым төбөтүн былыкка тириэрдэ сатыырым. Ампаар иннигэр кыраабыл тииһии олорор эһэм:
– Хайа, тоом, сэрэн… үлтү түһээйэҕин. Тугу далбаатанаҕын? – диирэ.
Сэргэ ортотугар диэри ыттан тураммын, аллара өҥөйөн көрө-көрө, бэйэбин отой кыырай халлааҥҥа тахсыбыт киһи курдук сананарым. Тиритэн-хорутан, көлөһүн-балаһын алла-алла, аны төлө туттан сууллуом диэн кэчэһэн ынчыктыы-ынчыктыы:
– Эһээ, бу ураҕаспар аны биир бачча ураҕаһы салгыыр киһи ити былыкка тиийиэ дуо? – диэн ыйытарым.
Оҕонньор сонньуйан баран устунан күлэрэ.
– Ээ, тиийэн бөҕө буоллаҕа, аны биир итиччэ ураҕаһы салҕаатаххына баҕас былыты таах үүт үрүмэтин курдук буккуйуоҥ…
Мин өс киирбэх түһэн ураҕаспар сэбэһэ быанан эбии синньигэс хаппыт уһун талаҕы кэлгийэбин уонна төттөрү тахсан илиим улук буолуор диэри хайдах да уунаҥныы сатаабытым үрдүнэн ураҕаһым былыкка тиийиэх эрэ быһыыта суоҕа.
Эһэм миэхэ анаан оҥорбут, илиибэр тутан олорон сырыһыннара оонньуур хас да мас аттааҕым. Олор сүппэт, туллубат бэйэлэриттэн буутайдаахтара, ыҥыырдаахтара, холуннаахтара, үүннээхтэрэ: силиктэрэ барыта сиппит, ыл да «миинэн барар» көлөлөр этилэр. Сорох сылгыбын чоҕунан биһэн хараардарым. Саҥа кыһыллыбыт аттарым маҥнай утаа маҥан өҥнөөхтөрө, онтон илииттэн-илиигэ уларсыкка сылдьан, арыы-сыа иҥэн саһаран хаалаллара, ону көрөн эһэм: «Оок, аппыт хайыы-сахха саарыл өҥнөммүт дуу?» – диирэ. Тарбыйахтаах талах ынахтарым, оҕустарым дэлэйэ, ийэм өссө туоһунан таллаҕар кулгаахтардаах сүөһүлэри кырыйара. Эһэм сохсотуттан, тэптиргэтиттэн ылбыт куобаҕын баһын уҥуоҕар сыҥааҕын уҥуоҕун мииннэрэн аттаах киһи гынан оонньуурум, үксүгэр сыҥаах силлэн икки аҥыы баран хаалара, оччоҕуна сабынан баайан чөлүгэр түһэрэрим. Сирэй оһох холумтаныгар бэрт элбэх «аттаах киһи» мэлдьи тупсаҕайдык кэчигирээн тураллара. Эһэм миэхэ өссө хабылык, мээрикээн, күүгүнүүр, өртүбүөй оҥороро, олорунан доҕотторбун кытта олус диэн дуоһуйа оонньуурбут. Оонньуурдарбын эргэ ыаҕаска хаалаан утуйар оронум анныгар ууран турарым.
Ийэм миигин сөп буола-буола улахан чабычахха сылаас уу кутан, ньылбы сыгынньахтаан сууннарара. Бэйэтэ такымын ааһар ыас хара суһуоҕун дьиэҕэ киһи суох кэмигэр солох уутугар оҥостон олорон кыычыгырыар диэри кичэйэн уһуннук суунара. Биир эмит дьүөгэтэ ийэм хоп-хойуу уһун суһуоҕун абылаппыттыы астына көрөн олорон: «Маарыйа, суһуоҕуҥ эчи астыгын, миэнэ да итинник буолбат ээ…» – диэтэҕинэ, ийэм саба сапсыйан кэбиһэрэ. «Инньэ диэмэ… Аньыы. Кырдьаҕастар такымын ааһар уһун суһуохтаах дьахтары дьоло суох дьахтар диэччилэр, дьоло суһуоҕар барар үһү…» – диэн харыс тылынан күөмчүлэнэрэ.
Ийэм бэйэтин лаппа кыанар тэтиэнэх дьахтар этэ. Ол эрэн мин кини күүһүн-уоҕун көрдөрбүтүн билбэппин. Ыалга оҕолору кытта оонньуу сылдьан, дьон: «Бүөтүр эдьиийэ Маарыйа дьэ кытаанах дьахтар, ордук илиитигэр үчүгэй быһыылаах…» – диэн бэйэлэрин ыккардыларыгар кэпсэтэллэрин истэрим. Урут көрбөтөх, харахтаабатах дьонум миигиттэн: «Ким оҕотоҕунуй?» – диэн ыйыталлара. «Ньууньаала Маарыйа кыыһынабын», – диэтэхпинэ, «Ээ, кини кыыһа эбиккин дии…» – диэн баран устунан ийэм туһунан кэпсэтэн бараллара. Ийэм тарбаҕар чахчы да кыахтаах этэ. Хаппыт ынах тириитин сиигирдэн баран маҥнай үрүөҕүнэн үрэрэ, онтон оҥостон олорон эт илиитинэн отой өрбөх курдук ньып-ньылыбырас буолуор диэри имитэн кэбиһэрэ.
Мин өссө төрүөм иннинэ, дьонум Кэҥэрэччи эбэҕэ олорор эрдэхтэринэ, чахчы буолбут биир дьикти түбэлтэни дьон уос номоҕо гынан, сөҕөн-махтайан кэпсэл оҥостоллоро өйбөр-санаабар хаһан да сүппэттии иҥэн хаалбыт. Ол кэпсэл маннык.
Ийэм Хочот күөлүгэр олорор Үөдэй Дьөгүөр диэн таайдааҕа. Дьөгүөр үгүс табалаах сэниэ киһи эбитэ үһү. Түөртүү мастаах боотулу бүтэйэ хас да дьоһуннаах күөлү эргийэрэ.
Күһүөрү сайын эмискэ күүскэ сылыйан, куйааран, устунан харааннаан, саҥа уҕарыах курдук буолан испит кумаар, бырдах хат үгэннээн түспүтүгэр таайа үгэһинэн табатын үөрүн бүтэйин иһигэр хаайбыт. Кырыһынан, ээй көппөҕүнэн түптэлиир эбит.
Үөрүн соҕотох бөрөҕө ыстарбатах, хайа да атыырдарыттан таһыччы бөдөҥ, адаарыйбыт муостаах Үргэл Харата диэн ыас хара өҥнөөх табалааҕа үһү. Аны бу атыыр кэйиигинэн сурахха киирбит атыыр эбит. Барыҥныыры көрдөр эрэ хойуу салаалаах муостарын утары тоһуйбутунан кэлэрэ эбитэ үһү.
Биир үтүө күн ийэм кытара буспут, ууламмыт хаптаҕаһы ыаҕаһыгар толору тоноон баран өтөҕөр төннөн испит. Оччолорго эдэр, баара-суоҕа сүүрбэччэлээх кыыс оҕо эбит. Олорор күөлүгэр кэлбит. Боотулу бүтэй күөлү бэрт киэҥ сиринэн эргийэ барара үһү, ол иһин быһалаары бүтэй иһигэр киирбит. Хойуу сэппэрээктээх ээй сиринэн хааман, күөлгэ тумустаан киирбит арыы талаҕы эргийэ баран, бүтэйин иһин туоруура чугаһаабытын кэннэ арай кэннигэр от-мас барчаланар тыаһа иһиллибит. Эргиллэн көрө түспүтэ, Үргэл Харата хаппыт талахтары тоҕута үктэтэлээн, адаарыйбыт муостарын тоһуйа туппутунан, таныыларын тыаһа тардыргыы-тардыргыы, кинини көрдө-көрбүтүнэн бу иһэр эбит… Ийэм улаханнык уолуйбатаҕа үһү. Ыаҕастаах хаптаҕаһын сиргэ уурбут, туора халбарыс гынан биэрбит да, супту түһэн иһэр табаны муостарыттан лап гына тутан ылбыт. Ити кэннэ үгүс эрэйэ суох этэрбэстээх атаҕын тилэҕинэн табаны кэтэҕиттэн сиргэ умса баттаабыт. Үктээбит күүһүн омунугар таба уһун тоһуйардара (инники муостара) төрдүлэригэр диэри буорга ньимис гыммыттар. Кэйиигинэн аатырбыт Үргэл Харата ол курдук чиҥ сиргэ батары үктэммит муостарын кыайан ылбакка өрө мөхсө хаалбыт. Ийэм ыаҕастаах хаптаҕаһын ылан баран өтөҕөр барбыт. Үөдэй Дьөгүөрү кытта бэрт киэҥ бурдук бааһыналаах улахан өтөххө тус-туһунан буруо таһаарынан олороллоро үһү. Кэлэн таайыгар:
– Атыырыҥ кэйээри гыммытын муоһунан буорга баттаан кэбистим… Баҕар, кыайан ылыа суоҕа, кумаар, бырдах бүтэриэҕэ, баран көрүнээр… – диэбит.
– Тугу-тугу диигин? – диэн Дьөгүөр дьиктиргээбит.
Ийэм элбэх саҥата-иҥэтэ суох, холку, намыын майгылаах кыыс эбитэ үһү, кини хас эппит тыла ыйааһыннааҕа, ылыннарыылааҕа. Таайа ол иһин, үгүһү-элбэҕи ыаһыйаласпакка, абырахтыы олорбут туутун туора уураат тахсан барбыт. Тиийбитэ, табатын атыыра мөхсө сатаан баран сэниэтэ эстэн умса нөрүйэн, «пуус-пуус» тыынан икки агдата көпсөҥнүү турара үһү. Төһө да күһүөрү сайын буоллар ылааҥытыйан, куйааран, хойуу кумаар, бырдах таба ньылбаа түүтүттэн иҥнибэккэ биир кэм хара тордох курдук хараара түһэн сиэн ырааппыттар эбит. Дьөгүөр табатын муоһун хайдах да оруу, тардыалаһа сатаан баран аккаастаммыт. Муос силистээх-мутуктаах сиргэ ол курдук бэрт дьиктитик, чиҥник батары киирбитэ үһү. Дьөгүөр ыксаан, балаҕаныгар төннөн, эрбии ылан кэлэн атыырын муоһун эрбээн араарбыт. Били сэниэтэ эстэн турбут сүүлүргээн эрэр таба, төлө бараат да, боотурҕаан өҥүргэһинэн эриличчи көрө-көрө, эрбэммит муоһун төрдүттэн хаана ыһыллыбытынан киһини сыыһа-халты түһүөлээбит. Үөдэй Дьөгүөр бүтэйэ чугас буолан ол нөҥүө түһэн куоппут.
Дьөгүөр, өтөҕөр кэлээт, үргүлдьү балтыгар ааспыт. Балаҕаҥҥа киирбитэ, ийэм таайа баарыын сарсыарда илимиттэн ылан таһаарбыт икки куоҕаһын үргүү олороро үһү. Биирин хайыы-сах ньылбы тардан ыксатыгар бырахпыт, биирин ортолуу үргээн тордурҕатан эрэр эбит. Кини куоҕаһы куруук эт тарбаҕынан көрүөх бэтэрээ ыккардыгар үргээн кэбиһэрэ.
– Дьэ, балтым Маарыйа, чахчы сэниэлээх, кыанар кыыс эбиккин, ити бэйэлээх атыыры итинник тутарыҥ… – диэн таайа Үөдэй Дьөгүөр улаханнык саллан сөхпүтэ үһү.
* * *
Тээкиччэ эбэ оттонор ходуһата киэҥэ, сорох эҥээрдэринэн хотойон, оҥолох-чоҥолох көрдүгэннэринэн, көлүйэлэринэн ууланан-хаарданан быста-быста, син биир сирэ үрдээн, өлгөм үүнүүлээх күөх сөлөгөй оттоох ходуһалара бэйэ-бэйэлэрин кытары сиэттиһэн күөлү эргийэ бараллара. Чугас эргиннээҕи эбэлэр бары от үрэхтэринэн ситимнэһэллэрэ, саас халаан уута хото киллэрбит кэмигэр хааларыттан тахсан дохсун сүүрүктэнэллэрэ. Уу баҕарахтары бүтүннүүтүн ылара, онтон улам-улам уостан-симэлийэн, ээр-сэмээр тардан, анаан айбыкка, соруйан оҥорбукка дылы, от ыйын ортотун эргин ситэн, бастанан эрэр от, «охсон ылыҥ» диэбиттии, бэйэтэ эрэ олорон хаалара. Сир ийэ барахсан санаатынан, дьаалатынан ол курдук сылын аайы ходуһатын нүөлсүтэн өлгөм үүнүүнү биэрэрэ. Онон кырдьаҕастар Тээкиччэ эбэ бэл былыр хоруллубутун өйдөөбөттөр.
Сылын аайы, үгэс курдук, чопчу Бөтүрүөп таҥара күн холкуос отчуттара ходуһаҕа киирэллэрэ. Ийэм аах балаҕаммыт анныттан саҕалаан уһун манастыыр хайытан охсон бараллара. Аан маҥнай өтөхпүт иһин-таһын, уу баһа киирэр ыллык суолбут икки өттүн, дулҕалаах хордоҕойу эргиччи илэчититтэн кыһыйан хоруйаллара. Оччоҕуна, хадьымал таҕыстаҕына, сүүллээн түспүт хойуу кумаар тарҕанара, тыаллаах, чэлгиэн күн отой да сүтэрэ.
Илин Кыргыдай «Чернышевскай» аатынан холкуоһун бырабылыанньата Тээкиччэттэн икки көстөн ордук ыраах сытар Алаас диэн күөл улахан өтөҕөр баара. Холкуос киинэ сир буолан, ордук элбэх ыал онно түмсэн дьиэ-уот туттан олохтоохтук тэринэн, олохсуйан эрэр кэмнэрэ этэ. Ол эрэн оннооҕор элбэх ыал өссө да алаас-алаас, өтөх-өтөх аайы арҕам-тарҕам ыһыллан, хас эмэ сыл көрөн-истэн, от үрэхтэрин хорон оҥостубут ходуһаларын үрдүттэн оттоноору туспа, чиэски сирдэргэ олороллоро. Алаастан Тээкиччэҕэ кэлэн холкуос отчуттара биир биригээдэ дьон сарсыарда бэрт эрдэттэн үлэлээн, халлааннара туран биэрдэҕинэ сотору бүтэн аны Оччугуй Тээкиччэҕэ көһөллөрө.
Сайыҥҥы өттүгэр таайым Бүөтүр дьиэтигэр көстөрө да ахсааннааҕа, наар Алааска бырабылыанньатыгар, доҕор-атас дьонугар хоноро-өрүүрэ, отчуттарын кэрийэн ыйан-кэрдэн дьаһайан, бэйэтэ эмиэ оттоһон күн солото суоҕа. Холкуос хаһан да бүтэн биэрбэт иирбэ-таарба түбүгэ үгүһэ, ардыгар ыҥыыр атынан сээкэй соругар куоракка (Бүлүүгэ) киирэн тахсара.
Ийэм олорор күөлбүт ходуһата оттонон бүттэҕинэ биригээдэтин дьонунаан Оччугуй Тээкиччэҕэ барсара. Күнүскү өттүгэр дьиэбэр эбэлээх эһэбин кытары хааларым. Кырдьаҕастар хаһан да илии туппайа суох буолбаттара. Мин да балаҕаным иһигэр бүгэн си дьүгээр олорботум, сүрүн үлэм – тыаттан амынньыар сүгүүтэ, уу баһыыта, тарбыйахтары үөскэ сиэтэн киллэрэн туспа кэрчимэргэ хаайан мэччитии, от үргээһинэ, ыаҕаска уу баһан аҕалан атыйахха кутан уулатыы. Ыалым оҕолорун үлэлэрэ эмиэ биир оннук. Оҕолорго бас-көс дьоммут, сааһынан арыый улахаммыт Мискээйэптэр кыыстара Элэбэһиэтэ уонна кини сурдьа Ыстапаан. Элэбэһиэтэлээх убайдара таайбыныын араа-бараа саастаах Көстөкүүн – холкуос суотчута. Бүөтүрү кытта Алааска ардыгар аргыстаһан бараллар-кэлэллэр.
Эһэм отчуттар бүтэн барбыттарын кэннэ, хойут, эбэ уута тартаҕына, күөл кыламанын киирэн охсор. Тарбыйахха бэлэм охсуллубут оту сүгэн үлэбит чэпчиир. Оҕонньор өссө холкуос отчуттарыгар балыктыыр, онтутугар көлөһүн күнүн аахсар. Сыраны-сылбаны быһар күүстээх үлэҕэ сылдьар дьон «харата» суох хайдах да сатамматтар.
Ыалбыт эмээхсин Оппуруоһа эмиэ, чугас эргиннээҕи өтөхтөрү кэрийэн, сыта-тура тыыппалаһан, биирдии-иккилии сыарҕа от оҕотун онно-манна томтотолуур. Онтун күһүн сүөһү хотоҥҥо киирбитин кэннэ, сыарҕа халыйар хаара түһээтин, оҕуһунан тиэйэн аҕалан сиэтэр. Эбии аата эбии, эмээхсин оттообут ото мэнээк барсар.
Мискээйэп Ньукулай сиһинэн ыалдьан оттообот. Хата балыктыыр, ону Харбалаах уонна Күүлэлээх отчуттарыттан күн өрүү-өрүү оҕустаах оҕо кэлэн тиэйэн барар. Мискээйэптэргэ киирдэхпинэ, Хахалдьыйа сирэй оһоҕун иннигэр талах олоппоско аргынньахтаан сиһин угуттуу олорор буолар. Сиһи уокка угуттуур сүрдээх үөрүйэхтээх. Ньукулай оҕонньор көхсө түөрэтэ түөн онно чэринэн чөҥөрүйэ ойууламмытын көрөн салла саныыбын. Эдэригэр бэйэтин харыстаммакка харса суох түһүөлээн эрдэ сорсуйбут киһи диэн кэпсэтэллэрин истэрим.
«Хайа баҕарар үлэни нэмин табан, күүскэр, кыаххар холоон сөбүн көрөн, сатабыллаахтык, судургутутан, ол эрэн туппут илиигин араарбакка үлэлээтэххинэ эрэ үлэҥ үтүө түмүктээх, таһаарыылаах буолар», – диэн эһэм сүбэлиир. Кырдьык да оннук, аҥаардас хара күүһүнэн харса суох хабытайданар көдьүүһэ кыра, эт-сиин алдьанара дөбөҥ, чөлүгэр түһэрэ уустук. Ийэм да, таайым аах да маҥнай окко киирдэхтэринэ, бастакы икки-үс күн олус түһүнэн кэбиспэккэ, эттэрин-сииннэрин үөрэтэн, сөп-сөп тохтоон, сынньанан тыын ыла-ыла охсоллоро. Балаҕаннарыгар тахсан, сойо түһэн баран, биирдии чохоол кыыймыт арыы иһэллэрэ уонна иттэннэри түһэн сыталлара, өссө нуктаан, утуйан ылаллара. Оччоҕуна ол испит арыылара, бэйэлэрэ этэллэринэн, систэрин этин сааһынан бычалыйан тахсан, эттэрэ-сииннэрэ көһүйбэтин курдук сымнатара үһү. Күн аайы эптэр-эбэн үлэлэрин тэтимирдэн, устунан хатан, кииллийэн хаалаллара. Үчүгэй хатарыылаах киһи тыына-быара кылгаабат, тэптиргэ курдук сылдьар. Оннук дьон омурҕантан омурҕан ыккардыгар ууну букатын испэттэр. Омурҕаҥҥа да үчүгэйдик сойон, эттэрин суоһун аһарынан баран биирдэ эрэ утахтаналлара. Оттон тулуура суох киһи сойбут ууну иһиккэ соһо сылдьан харса суох иһэр, устунан сыыстаран уруттуур. Уруттаабыт киһи уҥаайы, ис-иһиттэн сэниэтэ суох, наар тыын ылан сынньаныан, утахтаныан эрэ баҕарар, хара аһы аанньа аһаабат, биир үксүн ол да иһин күүһэ-күдэҕэ эстэр, үлэтин түмүгэ эмиэ ол курдук.
Мин сайын балаҕан ис-тас үлэтигэр түбүгүрэрим, оҕолору кытта оонньуурум таһынан, доҕотторум туохха эмит солото суох буолан тардылыннахтарына, наар эһэбин батыһан саппай уопса сылдьабын. Сээкэй кыраны уһанарын, туу өрөрүн, кыл илим баайарын көрөбүн. Хотоҕоско анаан туос хастыыбыт. Эһэм быһыччатын сытыы төбөтүнэн үөһэ-аллара икки сиринэн иилии суруйан баран, үөһэттэн аллара хайа сотто да, туос бэйэтэ түүрүллэн сиргэ кэлэн түһэр сүрдээх дөбөҥнүк хастанар кэмнээх, ол от ыйын эргэтэ. Тимир күөскэ субу оргуйан тахсыбыт итии ууга хотоҕос буоларынан сөбүн көрөн укпут туоһа хойуостаҥныы-хойуостаҥныы түүрүллэн хаалар, ону ылан икки ытыһынан аҥаардастыы анньан эбии хатайдыыр. Күөлбүт үрэҕин сүүрүгэ саас сир тааһын кыракый күрүлгэннэр анныларыгар, хаһырыаларга мунньан кэбиспитин ыаҕайаҕа хаалаан аҕалан таастыган гынабыт. Киһи сутуругун саҕа, өссө оннооҕор улахан да тааһы үлтү охсон эмиэ туһанабыт. Эһэм, кытыан угун эрийэн, таастыган иитэ оҥорор. Ээйгэ үүммүт мас силиһин хостоон, бысталаан тыырар, онтута ньып-ньылыбырас быа курдук буолар. Ол силиһинэн хомуйан аҕалбыт тааспытын баайан, иитигэр иҥиннэрэн туттаран кэбиһэр.
Эһэм илимин көрөрүгэр сороҕор миигин тыытыгар мэҥэстэр. «Олох хамсаайаҕын, түөрэҥэлээйэҕин…» – диэн сэрэтэр. Кэтит көхсүгэр сиспинэн ыга сыстан чөкөллөн олоробун, оҕонньор өрө эгдэс гына-гына хас эртэҕин аайы чараас тиит эрдии салбахтарын анныттан кыра буруу оҕолоро эргичийэ оонньуу-оонньуу кэннибитигэр хаалалларын одуулаһаммын саатыыбын. Хамсаабакка эрэ сэмээр тарбахтарым төбөтүнэн ууну тыыран чурулатабын… Эһэм чороох маһыгар чуо тиийэн тутан ылан тохтоон, ситим быатын тардан илимнэрин көрбүтүнэн барар. Тээкиччэ эбэбит барахсан өллөөх, эмис, бөдөҥ соболоро кыл илим-ҥэ иилиллэн тахсыбыттарын араартыы-араартыы тыытыгар бырахпыта лаһыгырайа мөхсөллөрүн истэбин. Эһэм эргиллэн эҥил баһын үрдүнэн миигин көрөр, мичээрдээн мыттыйар уонна, үгэһинэн, хас сүүстэ эппитин хатылыыр: «Мөхсөөйөҕүн, түөрэҥэлээйэҕин…» Оҕонньор төһө да сэттэ уонун лаппа аастар тииһэ түөрэтэ баар, ол эрэн букатын элэйэн миилэтин кытары тэҥнэһэн эрэллэрэ. Эһэм сааһыгар тиийбит сорох кырдьаҕастар тиистэрэ барыта түһэн ньамньыһан хаалбыт буолаллар. Лэппиэскэлэрин ууга уган сиигирдэ-сиигирдэ, кыра оҕо курдук эмэн ньомуҥнаталлар.
* * *
Түөрпүн туолан биэспэр үктэммит сайыммар, окко киириэх иннинэ, биир сарсыарда кулгааҕым анньан уһугуннум. Уҥа кулгааҕым иһигэр туох эрэ киирбитин курдук хочугуруур, дьэ уонна, санаабар, биир кэм тохтоло суох кэбийэр да кэбийэр. Оҕолор кулгаахтара анньан дэҥ моһуогураллара, ол иһин мин эмиэ оннук ыарыйдаҕым дии санаатым. Ол күн, дьэ эбэтээ, кулгааҕым төрдө, моонньум, сүнньүм кытары сүүлэ иһэн таҕыста. Ыарыыта диэн сүр, туома мэйиим кытта дырылыырга дылы. Ыарыыбын тулуйбакка ытаатым… Эбэм сыт диир да, сытыахтааҕар буолуох олордубат да, туруорбат да, биир кэм өрө эккирии сырыттым. Ардыгар бэрт кылгас кэмҥэ ыарыыта син мүлүрүйэр, суох, өр-өтөр буолбат, уруккутунааҕар ордук амырыын ыарыы кулгааҕым иһигэр чабырҕаччы кэйиэлээн кэлэр. Тугу да аһаабатым, уһун күнү быһа ытаан хараҕым уута иэдэстэрбэр хам хатта. Ыарыым «тыын ылар» кэмигэр уу оҕото эрэ дьоҕойон иһэ түстүм, ону да бэрт кыраны, хас ыйыртаҕым аайы уҥа кулгааҕым иһэ бүргэһинэн кэйиэлээн эрэр курдук анньыалыыр. Түүн көрбүт харахпын симпэтим, төрүт утуйбатым, дьоммун да утуппатым, этим «умайан», атыйан бөҕөтө, ийэ-хара көлөһүнүм барыта таҕыста, сарсыарданан халтаһаларым кытта дьолточчу иһэн букатын нукаай курдук буолан хааллым, дьүһүн-бодо иэдэйдэ. Эбэм ийэбинээн, кулгааҕым иһин көрөөрү, таска күн сырдыгар таһааран эминньэхпин кыратык да таарыйдахтарына, оо, ыарыыта сүр, ол иһин кэлин чугаһаппат да буоллум. Доҕотторум Тахтахалаах Маарыйа, Ыстапаан, Элэбэһиэтэ эҥин кэлэннэр миигин саатата сатаан аттыбар оонньууллар, балаҕаҥҥа киирэ-тахса сылдьаллар.
Иккис күммүн тугу да аһаабатым, ыалбыт дьахталлара Сөдүөрэлээх: «Кулгааҕа, кулгааҕа анньыбыт…» – дэһэллэр. Күнүскү ыам кэннэ эбэм моойдору, эҥил бастары испит кулгаахпын көннөрү таһыттан сыныйан, сылыктаан көрөн баран: «Кулгаах астаҕына маннык испэт баҕайыта, баҕар, утуйа сыттаҕына туох эмэ киирбитэ буолаарай?..» – диэтэ. Онуоха ийэм өс киирбэх уҥучахха киирэн, дьэҥкирдээн баран таас бытыылкаҕа куппут балыгын сыатын таһааран кыра чохоолго кутан сылытта уонна миигин ороҥҥо сытыаран эрэн луосканан баһан кулгаахпын таарыйбакка эрэ сэмээр кутта. Сылаас балык сыата кулгааҕым иһигэр халыйан киирэрэ биллэр, биир түгэҥҥэ туох эрэ бүллүгүрээтэ, онуоха сүр күүскэ эмиэ тэһэ кэйиэлээн эрэргэ дылы анньыалаан ылла… Айакалыы, айакалыы тураары гыммыппын ийэм аах хам баттаан төттөрү сытыаран кэбистилэр. «Балыгыҥ сыата искэ киирэн үчүгэйдик иҥнин, оччоҕуна ыарыыҥ ааһыа…» – дииллэр. Сотору эһэм күөлүттэн илимнэрин тардан, тымтайыгар ахсааннаах эрээри бэрт бөдөҥ соболору сүгэн таҕыста. Балыгын кытахха кутан баран, миэхэ көрдөрөөрү, оронум ыксатыгар талах олоппоско олорон хатырыктаата. Үөрүйэҕэ диэн сүр, туттарын-хаптарын киһи эрэ көрө сытыан курдук астык. Эһэм араас харахтаах элбэх кыл илимнээх. Сороҕо быччыкыга, сороҕо ортоһуор собоҕо аналлаахтар. Уонна өссө хас да улахан, элгээн соботугар диэн, бөдөҥ харахтаах илимнэрдээх. Дьэ оннук илимнэриттэн ылан биирдэ эмит эбэтигэр киирэн үтэр үгэстээх. Ахсааннаах, аҕыйах эрээри, били, эппиккэ дылы, адаҕа саҕа астык соболор бастакы үппүт түүнүгэр «соһуйан» туталлар. Эһэм илимин биирдэ үтэн собо ылла да, эһэн кэбиһэр.
– Дьэ бу собону сиэтэххинэ, ыарыыҥ ааһыаҕа, – диир эһэм уонна күлэн мыттыйар. Кэтит ытыһыгар баппакка ньылбырыйыа диэн хайыытыттан иилэн олорбут соботун, киһи эрэ дьиктиргиэх, тыҥыраҕынан хатырыктыыр, арай үөстүүрүгэр эрэ этэрбэһин оһуттан ылбыт быһыччатынан балыгын уҥа өттүнэн хайыытын аннынан быһа сотон, сөмүйэтин уган очоҕоһун субуйан, чопчу үөһүн ылан баран чабычахха тыган кэбиһэр. Эһэм барахсан эбэтиттэн таһаарбыт адаҕа саҕа эмис соботун тыла, ыыс араҕас өрөҕөлөөх хаһата минньигэһэ сүрдээх… Ыалдьан сыппатаҕым эбитэ буоллар, оҕонньор бачча куйааска дэлэҕэ да соботун дьиэ иһигэр хатырыктыа, астыа суохтааҕа. Миигин аралдьытаары, алы гынаары ыксабар олорон түбүгүрэр эһэбин көрө сытан устунан нухарыйан, нуктаан барабын…
Балык сыата кутуллубутун кэннэ кулгааҕым анньара тохтоото, ол эрэн син биир ыалдьар. Киэһэ били эһэм таһаарбыт бөдөҥ соботун буһарбыттарын сиэтим, үүт курдук өҥнөөх, хоргуннаах минньигэс миини астыныахпар диэри истим уонна уҥуоҕум ууллан хас да күн аанньа утуйбатах киһи, биир үксүн уум да мунньуллан, сурда суох утуйан хааллым.
Сарсыарда күн тэмтэйэ ойбутун кэннэ биирдэ уһугуннум, киэһэ сытарбар өлүөр кулгаахпынан сыппыт бэйэм, түүн мөхсөн, ыалдьар кулгаахтаах өттүбүнэн эргийэн хаалбыппын. Дьиэҕэ ким да суох. Арай өйдөөбүтүм, кулгааҕым ыарыыта ааһан хаалбыт, кыратык нүөлүйэр эрэ.
Мин бэркэ диэн үөрдүм, сүргэм көтөҕүллэ түстэ. Суорҕаммын эрчимнээхтик хаһыйан киэр илгээт, ороммор олоро биэрдим, уҥа-хаҥас иҥнэйбэхтээтим, кулгааҕым эминньэҕин тутан сэмээр тардан көрдүм, уруккутун курдук улахан ыарыы суох. Таҥнан хачыгырайа олордохпуна, тастан ийэм киирдэ.
– Хайа, тоом, уһуннук да утуйдуҥ, кулгааҕыҥ хайдаҕый? – диэн ыйыта оҕуста.
– Отой да ыалдьыбат… – оҕо киһи сиэринэн, төһө да кыратык нүөлүйэн ыарыйдар, омуннуран хардарабын.
– Оо, оннук эрэ буоллун, кулгаах ыарыыта сэрэхтээх ээ, – дии-дии, ийэм ыксабар кэлэн олорон кулгаахпын көрөр.
– Эминньэхпин тардан көрүүй…
– Кырдьык дуо? Оттон бэҕэһээ таарыттарбат да этиҥ дии, – ийэм итэҕэйбэтэхтии туттар. Онтон мин үөрэн-көтөн сэгэччи мичээрдээн олорор дьүһүммүттэн бэйэтэ эмиэ сэргэхсийэн, бэркэ сэрэнэн кулгааҕым иһин көрөн иһэн чинэс гына түһэр: – Олор бу курдук, хамсаама, мин сип-сибилигин… – дии-дии, халадаай ырбаахытын сиэптэрин хастымахтыыр, онтон утуйар оронун үрдүгэр долбуурга турар иистэнэр холбукатыттан искэҕин ылан төттөрү кэлэн сэмээр кулгаахпын даҕайар. – Ыалдьыбат дуо? – диэн ыйытар.
– Суох…
Оргууй сыыйа тардан ийэм тугу эрэ таһаарар.
– Көрүүй бу, тоом…
Мин эргиллэн көрбүтүм, ийэм искэҕин төбөтүгэр уһуу-уһуу дэлби күлтэйэн хаалбыт хап-хара көйүүрү кыбытан олорор.
– Бу киирэн сордообут дии… – сирэйин мырдыччы тутта-тутта, миигин уонна көйүүрү көрбөхтүүр.
– Өлбүт?..
– Өлөн… Балык сыата куппатахпыт буоллар, оо… – ийэм кириэстэнэн ылар. – Мин кулгааҕа анньан ыалдьан эрдэҕэ диибин ээ, иҥэн-хаһан көйүүр киирбитэ буолуо диэм дуо?
– Утуйа сыттахпына киирдэҕэ дии?..
– Утуйа сыттаххына бөҕө буоллаҕа уонна сүүрэ сырыттаххына киириэ дуо? – ийэм иэдээн тахса сыспытыттан саллан, үөн киирэ сылдьыбытын билбэтэхтэрин бэркиһээн бэл чыпчырынан ылар.
Сотору эбэм тыаттан сэбэһэ быанан хаппыт мас сүгэн аҕалар, эһэм үөстэн тахсар, аны Алаастан таайым Көстөкүүннүүн акка мэҥэстэн тиийэн кэлэллэр. Бырабылыанньаҕа кэлии-барыы үгүс сирэ. Бэйэлэрэ да бэрт сэргэх, элбэх саҥалаах-иҥэлээх дьон сонуннара, кэпсэллэрэ дэлэгэй.
Балык сыата кутуллан кулгаахпыттан көйүүр тахсыбытын кэннэ били сордообут ыарыы, харахтан сыыһы ылбыт кэриэтэ, ааһан хаалбыта, ол эрэн ити түгэнтэн ылата мин уҥа кулгаахпынан букатын истибэт буолбутум. Сыттыкпар хаҥас кулгаахпынан сыттахпына, киһи дьиэҕэ киирэрин-тахсарын, кыра тыаһы-ууһу билбэтим.
* * *
Күһүн бурдук хомуура бүппүтүн кэннэ, тылбыйар кынаттаах үөрэ халҕаһалыы анньан соҕуруу айанныырын саҕана, балаҕан ыйын ортотун диэки ыалбыт Мискээйэптэр оҕолоро Элэбэһиэтэлээх Ыстапаан Арҕаа Кыргыдайга, Туора Күөл оскуолатыгар үөрэнэ бардахтарына маҥнай утаа чуҥкук курдук буолар. Араа-бараа саастаах, миигиттэн биир сыл балыс Муттуйдар кыыстара Тахтахалыын, Дьэкиимэптэр кыыстара Маарыйалыын хаалабын. Атын оҕолор кыралар, киһи тэҥҥэ оонньообот уу ньамаан дьоно. Ол эрэн сотору орун-оннубутугар түһэн, син нэммитин тапсабыт, балаҕантан балаҕан ыккардыгар сүүрэкэлэһэбит. Эт тоҥор буолбутун кэннэ өтөхпүт ыаллара биир-биир идэһэлэнэллэр. Борооскуну, саас кытараабыт сүөһүнү эҥин тутталлар. Саха киһитин үгэһинэн, дьоммут хардары-таары бэйэ-бэйэлэригэр «амсайыыга» диэн хайаан да бэрсиһэллэр. Сүөһү тиэрэ көппүт күннэригэр биһиги, оҕолор, үтэһэ, тымтык төбөтүгэр итир иилэн уокка саллан сиибит, сыата ууллан кыһыл чоххо таммалаан сырдьыгыныы-сардьыгыныы буспут итир минньигэһэ сүрдээх. Миитэрэйэп таҥара саҕанааҕы күһүҥҥү идэһэ дьоро киэһэлэрэ үтүө да буолаллара. Күн биллэ кылгаан балаҕан иһэ эрдэ хараҥарара. Ийэлээх эбэбин кытта хотоҥҥо тахсыһан, ынах ыылларыгар тымтык тутарым, туһугар сылаалаах үлэ. Биир тымтык умайан бүтүөн иннинэ атыны уматан солбуйуллар. Эһэм тымтыкка диэн тыырбыт маһа кирээдэҕэ өрөһөлүү кыстанан турара. Ол эрэн кэлин ийэм аах ыһыырынньык уматар буолбуттара. Арыгы бытыылкатыгар кыраһыын кутан баран, чаалбааны эрийэн, ол быыһынан өрбөҕү субуйан таһааран битииллээн уматаллара. Буруолаах-тараалаах эрээри, ынах сааҕын бэллэйдээн киирэн тымтык тутан, утуктаан сөллөйөн турар курдук буолуо баара дуо, бэрт албас көстөн оҕолору абыраабыта. Ыһыырынньык тордоҕо сүрдээх – хотонтон таҕыстаххына, муннуҥ үүтэ, кытыыта хап-хара буолар, киһи күлүөн курдук. Туора-маары туур-таар сыыҥтаатаххына хара ньоҕой кэлэн түһэр.
Кыһыҥҥы кылгас күн илин саҕах көппөйбүт көмнөҕүнэн бүрүллүбүт тыатын кэтэҕиттэн дьоҕойон аатыгар эрэ, «бу дьоннор бааллар дуу, суохтар дуу» диэбиттии, быган көрө түһээт, төттөрү мэлис гынан хаалар борук-сорук хараҥа күннэригэр, уһун киэһэлэригэр сирэй оһох иннигэр түмсэн олорон күннээҕи ииспэрэй-тааспарай үлэ түбүгүттэн саҕалаан, ардыгар табылыннаҕына, олоҥхотугар тиийэ онолуйар уус тыллаах хоноһолоннохпутуна, онон саараан күн уһуна биллибэтэ. Ону кытта эһэм барахсан сэһэнэ-сэппэнэ хаһан бүппүтэ баарай. Таайым Алаастан кэллэҕинэ холкуос олоҕун-дьаһаҕын туһунан биир туспа ураты сонун.
Эһэм араас эгэлгэ кэрээбэт кэпсэлин истээри, Илин Кыргыдайтан Мэнээх Миитэрэй диэн икки хараҕа суох киһи кэлэн хас эмэ хонукка хонон-өрөөн ааһар үгэстээҕэ. Түөрт уонун да туола илик эдэр киһи этэ. Биһиэхэ кэллэҕинэ си дьүгээр сыппата, бэйэтиттэн араарбакка илдьэ сылдьар чохороон сүгэтинэн мас мастаан батырҕатара, онтун көтөҕөн киллэрэн, сирэй оһох кэннин толору кыстыыра. Биирдэ сылдьыбыт да сирин сүрдээҕин билэрэ, өйдүүрэ. Билбэт киһи харахтаах киһи диэх курдуга. Мэнээх Миитэрэй өссө оҥостон олорон собо хатырыктыыра, үөһүн тарбаҕын сүрэҕин иминэн булан биири да тэспэккэ ыраастыыра.
Урут дьонум аах Хондуһа диэн көлүйэлээх, Арыы Тиит диэн үрдүк кырдаллаах Хочот күөлүн Кубаҕай Хоспох диэн өтөҕөр олордохторуна, таайым биир сайын чөчүөккэни кытта оонньуу сылдьыбыта үһү. Бүөтүр кэпсииринэн, дьоно үлэлэригэр барбыттарын кэннэ бэйэтин кытта эмдэй-сэмдэй уҥуохтаах, дулҕа сиэлин курдук намылыйбыт чачархай баттахтаах оҕо оһох состуогун анныгар кыра хайаҕас оҕото баарыттан лэкээриҥнээн тахсан кэлэр эбит. Бүөтүр чөчүөккэни үтүктэн ол хайаҕас устун киирэ сатыыра да, этэрбэстээх аҥаар атаҕын төбөтө эрэ батара үһү.
Таайым, урут чөчүөккэни хаһан да көрбөтөх оҕо, дьонноруттан хаалсыбакка эдьиийин кытта ходуһаҕа окко киирсэр эбитэ. Күһүөрү сайын, кус оҕото кынатыгар уйдарбытын кэннэ, биир күн балаҕаныгар соҕотоҕун хаалбыт. Дьоно тахсан мэнээк барбатын диэн дүлүҥ маһынан таһыттан баттатан кэбиспиттэр. Күнүс түннүк анныгар турар остуолга ийэтэ аах бэлэмнээн хаалларбыт астарын аһаан, суорат сиэн мотуйа олордоҕуна кэннигэр оҕо күлэн чачыгырыыр саҥата иһиллибит, онуоха эргиллэн көрбүтэ, оһох холумтанын үөһэ кыыһа да, уола да биллибэт оҕо лаҕыай буола хатырбыт тахтайбыт атахтарынан тэбиэлэнэ олороро үһү… Ити күнтэн ыла Бүөтүр, дьоно отторугар бардаллар эрэ, уһун күнү быһа чөчүөккэлиин бэркэ тапсан оонньуур үгэстэммит. «Дьүһүнэ эмиэ да улахан киһиэхэ, эмиэ да оҕоҕо маарынныыра…» – диэн кэпсиирэ. Тобугун ааһар, киртийэн өҥө көстүбэт буолбут, тырыттыбыт ырбаахылааҕа эрэ үһү. Үтэһэҕэ үөлүллүбүт быччыкы курдук, эмиэ да ойуун эмэгэтигэр майгынныыр оонньуурдардааҕа, онтуларын состуок анныттан куруук бэйэтин кытта илдьэ тахсара, киирэригэр хонноҕун анныгар кыбынан төттөрү илдьэ барара үһү. Чөчүөккэ таайым талах сүөһүлэриттэн сырыы аайы куруук биир оҕуһу талан, ордук сөбүлээн оонньуур эбит.
Бүөтүр дьоно хаалларбыт аһылыктарын холумтан анныттан тахсыбыт оҕоҕо биэрэн аһатара үһү. Бэйэтэ буоллаҕына чөчүөккэ биэрбит лэппиэскэҕэ майгынныыр аһын сиир эбит. Кыра эрдэҕинэ иринньэх, борбуйун көтөҕөн да баран аһаах оҕо эмискэ этэ-сиинэ эбии уостан, ыран-дьүдьэйэн барбыт. Биир күн таайым оонньуу сылдьан адарай орон анныгар турбут, тимир куустарыы курдаах дьааһыгы арыйан чөчүөккэҕэ ийэтин саҥа тиктибит халадаай ырбаахытын тэнитэн көрдөрбүт. Онуоха чөчүөккэ улаханнык сэҥээрбэтэх, хата тоһоҕоҕо тимир кыптыый буутуттан иилиллэн турарын ылан ырбаахы байбарытын түөрэтин салама курдук эргиччи кырыйан кэбиспит. Иккиэн иэрийэ сыһыахтарыгар диэри күлүс да күлүс буолбуттар…
Эбэм Лөкүөрүйэ уола олус хотторбутун көрөн уйатыгар уу киирбит. Киһи дьиктиргиэх, ирээт анаан хаалларбыт астарын барытын аһыыр эбит, бэл диэтэр үгэххэ сойута ууруллубут чабычахтаах үүттэрин үрдүн халбыйан сиир дьарыктаммыт уолларын мөхпөтөхтөр. Эһэм аах Хочот күөлүгэр олороллорун саҕана оччолорго Көтүппэт диэн ыттаахтара эбитэ үһү. Сарсыарда ходуһаҕа киирсэн баран, киэһэ тахсалларыгар иннилэригэр куота кэлэн, балаҕан халҕанын тарбыыр үгэстээх эбит. Көтүппэт ынах тириитэ бүрүөһүннээх хаптаһын халҕаны тарбаатаҕына, чөчүөккэ сиппииртэн биир талаҕы сыыйан ылан, киитэ хоҥнон атыгыраабыт эркин быыһынан анньыалаан ыты дьээбэлиирэ үһү. Оттон дьон саҥата ньамалаһарын иһиттэр, киһи чугаһаабыт сибикитин биллэр эрэ: «Миигин кытта оонньообуккун отой кимиэхэ да кэпсээйэҕин, этээйэҕин, оччоҕуна сарсын эмиэ оонньуохпут…» – диэт, оонньуурдарын хонноҕун анныгар кыбынаат, состуок быыһынан бэрт холкутук киирэн, сүтэн-симэлийэн хаалара. «Көтүппэти тоҕо дьээбэлиигиний?» – диэн таайым ыйытар эбит. Онуоха чөчүөккэ: «Ыт тугу да көрбүтүн иһин кэпсиир тыла суох…» – диирэ үһү.
«Чөчүөккэттэн отой куттамматым, ыалбыт оҕото киирэрин курдук саныырым уонна сүрдээҕин тапсан оонньуурбут. Ардах түһэн эһэм аах отторугар барбакка өрөөтөхтөрүнэ чөчүөккэ тахсыбата, оччоҕо суохтуурум…» – диэн кэпсиирэ таайым. Бүөтүр ардыгар холумтан анныттан тахсар хаһан да көрбөтөх оҕотун кытта оонньуурун дьонугар кэпсиэх санаата кэлэн айаҕын аттар эрэ, тыла булдьуйан, букатын эппэт кэлэҕэй буолан хаалара үһү.
Күһүн, от үлэтэ бүппүтүн кэннэ, хас эмэ хонуктаах иэппэт ынах курдук кэлэ-кэлэ түспүт ардах астыбытыгар, биир күн Лөкүөрүйэ икки көстөн ордук ыраах баар Нарыйачаан күөлүгэр олорор, көрсүспэтэхтэрэ ырааппыт чугас дьүөгэтигэр тымтакаҕа сиикэй арыы оҕото кэһиилэнэн дьаарбайа, бэйэтэ этэринии, «туйаҕын сойутта», сөргүйэ, сэргэхсийэ диэн барбыт. Ол иннинэ өссө, маанымсыйаары, таҥас хаалыыр дьааһыгын арыйан саҥа тиктибит ырбаахытын хостообута байбарыта түөрэтэ биир да бүттэтэ суох гына кыптыыйынан сарыпыай-ирипиэй курдук быһыта кырыллыбытын көрөн уолун сэмэлээбит.
Лөкүөрүйэ киһи этин-сиинин дьагдьатар, курас тыаллаах күн буолан уолугар халыҥ суккун сонун кэтэрдэн, биир үксүн олус хотторо ырбыт-дьүдьэйбит уолун Нарыйачаан күөлүгэр олорор Доҕойко ойууҥҥа көрдөрөөрү бэйэтин кытта илдьэ сиэтэн барбыт. Өлөксөй от үлэтин кэннэ Кэҥэрэччигэ көһөн кыстыахтаах саҥа балаҕаннарын ситэрээри онно үрдүттэн хоно-өрүү сылдьара эбитэ үһү. Таайым хас кэлбит-барбыт киһиэхэ киэн тутта көрдөрөр, икки өттүнэн киэҥ сиэптэрдээх суккун сонугар аҕата кыһан-кыладыйан оҥорбут талах ынахтарын, оҕустарын уктан барбыт. Аара тохтоон сынньанар, үссэнэ түһэн ылар кэмнэригэр сүөһүлэринэн оонньуур эбит.
Өтөхтөрүттэн сарсыарда бэрт эрдэ хоҥнубут дьон күнүс сөпкө соҕус Нарыйачаан эбэҕэ Бөдүөрэлээх диэн ыалга тиийбиттэрэ, түөрэ бары дьиэнэн, сүөһүлүүн-майдыын кыстыктарыгар, көстөн ордуктаах сиргэ, көһөн күккүрээн хаалбыттар. Бөдүөрэлээх биир өтөххө олорбут ыаллара Доҕойко ойуун ойоҕунаан бааллара. Атын ыал курдук ханна да көспөккө, сайыннары-кыһыннары наар Нарыйачааҥҥа сүөһү ииттэн, оттоон-мастаан олороллоро эбитэ үһү. Доҕойко былаайахтанан, дүҥүрдэнэн кыырарын таһынан оту-маһы хомуйан отоһуттуур, өссө уҥуох тутар үтүө дьарыктаах кырдьаҕас эбит. Дьиэлээх эмээхсин үөрэ-көтө көрсөн, ас тардан остуолга ыҥырбытыгар, сээкэйи кэпсэтэн баллыгыраһа-баллыгыраһа күө бааччы чэйдээбиттэр. Доҕойколоох икки кыыстаахтара ситэн-хотон, эргэ тахсан туспа сиргэ, туһунан өтөххө бэйэлэрэ буруо таһаарынан, оҕолонон-урууланан, эмээхсиннээх оҕонньор балаҕаннарыгар бэйэлэрэ эрэ эбиттэрэ.
Бүөтүр аһаан баран били сиэбигэр уктан аҕалбыт талах сүөһүлэринэн состуок аттыгар олорон сэмээр, бэрт көрсүөтүк, ийэтэ аах кэпсэтэллэригэр мэһэйдэспэккэ оонньуу олорбут. Ол ыккардыгар Доҕойко эбэтин үрэҕэр баран ардьатын көрө охсон кэлбит. Тымтайга кутан аҕалбыт соботун чабычахха сүөкээн баран, сирэй оһох ыксатыгар киниэхэ көхсүнэн буолан бэйэтэ-бэйэтигэр тыаһа-сыма суох оонньуу олорор Бүөтүргэ туһаайан:
– Хайа, тоом, тугунан оонньуугунуй? – диэн ыйыппыт.
– Эһэм оҥорбут талах оҕустарынан, ынахтарынан, – диэбит Бүөтүр.
– Оок-сиэ, Өлөксөй эһэҥ, уус муҥутаан, кини диэтэх киһи тутан-хабан кыспыта, кыладыйбыта тупсаҕай ынахтаах, оҕустаах урааҥхай буолуохтааххын, ыл көрдөр эрэ биир бэркин, – Доҕойко уол аттыгар кэлбит.
– Бу баар бастыҥ оҕуһум… – диэт, таайым көхсүн хатырыга оҥо быһыы дьэрэкээн ойуулаах талах оҕуһун ууммут.
Доҕойко өс киирбэх оҕуһу көрөөрү хаба тардан ылбыт да, сонно өмүрэн төлө тутаат, ньилбэгин охсуна-охсуна, атын аҕайдык татыахайдана түспүт.
– Оо, бабат-татат, атын киһи оонньуура!.. Оо, бабат-татат, атын оҕо оонньуура!.. – дии-дии, саннын байаатыгар тиийэр аас маҥан баттахтаах оҕонньор, бэрт чэпчэкитик өрө ыстана-ыстана, бэдьэҥэлээбит, тарбахтарын сараччы тутта-тутта, ыстаҥалаабыт.
Ону көрөн Бүөтүр, иттэннэри кэлэн түһэ-түһэ, буор муостаҕа төкүнүйэ сылдьан, быара кэйэн, тыынын кыайан ылбакка иэрийэ сыһыар диэри күл да күл буолбут… Ийэтэ кэлэн өрө көтөҕөн, илгиэлээн нэһиилэ тыын киллэрбит.
– Бу да киһи эҥин-иктэ буолан, хата оҕону иэритэн бопторо сыста… – диэн дьиэлээх эмээхсин кырдьаҕаһы сэмэлээбит.
Уола уоскуйбутун кэннэ Лөкүөрүйэ:
– Оҕом сайын олох быста ыран, дьүдьэйэн хаалаахтаата, туга ыалдьан моһуоктуура биллибэт… Баҕар, көрүөҥ буолаарай да диэммин аҕаллым ээ… – аат ааттаан кэлбит сүрүн соругун дьэ эппит.
Доҕойко өмүрбүтүн аһара сатаан өрө эппэҥнээн олоро түһэн баран:
– Уу, туома… от охсон тахсыбыт киһитээҕэр ордук илиһинним, бэйэм да кырдьан, мөлтөөн-ахсаан, аны өмүрэр мээрик буолан эрэбин… – диэбит. Онтон туран таайбар кэлэн, төбөтүн имэрийэ-имэрийэ, таптаан ымманыйбыт. – Хата өмүрдэн өлөрө сыстыҥ… – дии-дии, күлбүт.
– Кырдьаҕас, туох дии саныыгыный? Оҕобун көр-иһит эрэ, – Лөкүөрүйэ ойуун иэйбит дьүһүнүттэн эр ылан санаатын хат эппит.
Доҕойко ойуун сибилигин аҕай өрө көтө-көтө мэнэрийэн уйуһуйа сылдьыбыт дьүһүнэ сүтэн, туох да буолбатаҕын курдук дүлүҥ олоппоско олорон соботун хатырыктыы-хатырыктыы:
– Ээ, ити киһи төрүт туга да ыалдьыбат. Дьиэ иччитин кытта мэниктээн аһыырын-сиирин да умнубут. Дьиэ иччитэ бэрт бор буолар баҕайыта, аһын ол тойооскуга аҥаардастыы аһатан «ырдаҕа-быһыннаҕа». Кини аһа диэхтээн таах уу судураан буоллаҕа. Чэ туох да буолуо суоҕа, хата ырааһырдаҕа… – диэн киһи эмиэ да өйдүүр, эмиэ да ылбычча өйдөөбөт тылынан саҥарбыт.
– Тыый!.. Ол иһин даҕаны… – диэн эбэм улаханнык үөрбүтэ үһү.
Үөрэрэ эмиэ төрүөттээҕэ. Чөчүөккэ киһиэхэ хаһан да куһаҕаны аҕалбата, хата төттөрүтүн дьиэҕэ кыра абааһылары киллэрбэтэ үһү, арай итэҕэһэ диэн таҥаһы кырыйан кэбиһэр адьынаттаах эбит. Чөчүөккэ үксүгэр ааһар ыалдьыт, хонор хоноһо кэриэтэ кыра оҕолору кытта хантан да кэлбитэ биллибэккэ эмискэ баар буолан оонньуу-оонньуу, эмиэ хайдах күөрэйбитэй да ол курдук ханна да барбыта биллибэккэ сүтэн хаалара эбитэ үһү.
Ардыгар биир эмит ыалга тохтоон «уйаланар», оччоҕуна ол ыалга дьиэ иччитин быһыытынан дөрүн-дөрүн баарын биллэрэр уонна дьиэлээхтэри быстах-остох кыра ыарыыттан араҥаччылыыр диэн кэпсииллэрэ. Оҕолору кытта оонньууругар чөчүөккэ куруук бас-көс буолара уонна хаһан да кыыһырсыбата, бииргэ оонньуур оҕотун санаатын сүрдээҕин табара үһү. Ол иһин чөчүөккэлиин оонньообут оҕо дьиэтигэр соҕотоҕун хаала сатыыр үгэстээх эбит. Дэлэҕэ да дьиэтиттэн ханна да барыан баҕарбат оҕону: «Чөчүөккэни кытта оонньоору хаалаҕын дуо?» – диэн тыл дэгэтэ оҥостуохтара дуо? «Чөчүөккэни кытта дьоллоох оҕо оонньуур» диэн кэпсэл эмиэ баар. Дьиэ иччититтэн ураты өссө үгэх иччитэ диэн кыра кыыс оҕо буолан көстөр, үүт уурар уҥучахха сүөһү түүтүнэн уйа туттар, улахан дьонтон туох да сүрдээҕин куттанар туспа иччи баара үһү. Үгэх иччитэ хотоҥҥо тарбыйах абааһытын киллэрбэтэ. Сүөһүлэрин төрүөҕэ тахсар, үтүө туруктаах сүөһүлээх ыаллары: «Хотонноро иччилээх ыаллар», – дииллэрэ. Эбэм аах анаан-минээн, аат ааттаан хотон иччитин аһатар үгэстээхтэрэ. Саас ынах төрөөтөҕүнэ ыаҕайаҕа ыабыт уоһахтарыттан хамыйаҕынан баһа-баһа хотон түөрт эркинигэр ыһаллара, аал уоттарын иччитин хайаан да айах тутан аһаталлара, үрүҥ илгэлэриттэн баһан ылан балаҕан өһүөтүгэр эмиэ ибирдэтэ ыһыахтыыллара.
Тарбыйах абааһыта чөчүөккэҕэ, үгэх иччитигэр майгынныыр эрээри, үтүө иччи буолбатах – абааһы. Аһаҕас харахтаах эбэтэр түүллээх-биттээх дьон кэпсииллэринэн, тарбыйах абааһыта уот кугас баттахтаах, кыһыл ырбаахылаах, тыаһа суох саннын титирэстэтэн күлбүт дьүдьэх дьүһүннээх кыыс оҕо буолара эбитэ үһү. Түүн хотонтон сыбдыйан тахсан утуйа сытар дьону бадьыыстыыр кыыбаҕалааҕа, дьиибэлээбит киһитэ улаханнык баттатан, ыһыытаан-хаһыытаан, ийэ хара көлөһүнэ сарт түһэн тиритэн-хорутан, кута көтө сыһан уһуктара, онуоха эбии мөлтөх уйулҕалаах буоллаҕына өссө хас эмэ хонукка тумуу-сөтөл, быстах ыарыы киирбитин курдук ыалдьара. Тарбыйах абааһыта мииммит ньирэйэ кэннин кыаммакка, баҕалыы сынан хаалан, мэҥирээн-мэҥирээн баран өлөрө. Итинник абааһы буулаабыт ыала ойуун ыҥыран аҕалан үүрдэрэллэрэ, үтэйтэрэллэрэ. Сорох ыал атын сиргэ көһөн баралларыгар түөрэ бары балаҕаннарыттан, тэлгэһэлэриттэн кэннилэринэн хааман, суолларын муннаран тахсан бараллара үһү, оччоҕо абааһы батыспата. Тарбыйах абааһыта мииммит ньирэйэ хайаан да өлөрө. Ол эрэн урут Кэҥэрэччигэ олорбут Обуйук Уйбаан диэн оҕонньор этиҥ түһэн тырыыҥкалаабыт маһынан кэннин кыаммакка өлөөрү титирэстии сытар ньирэй сиһин ботугуруу-ботугуруу таһыйдаҕына, тарбыйах ардыгар туран өрүттэн, үтүөрэн хаалара үһү. Онон Обуйук Уйбаан ыҥырыкка сылдьар, туһугар эмиэ дьикти айылгылаах, дьарыктаах оҕонньор этэ диэн кэпсииллэрэ.
Чөчүөккэ төһө да үтүө иччи буоллар, Лөкүөрүйэ уолун Доҕойко ойууҥҥа көрдөрүөҕүттэн балаҕаныгар соҕотохтуу хаалларбакка бэйэтин кытта илдьэ, батыһыннара сылдьар буолбут. Урут бэл сайын ыалдьан сытан хаалар аһаах уола ол чөчүөккэни кытта оонньообут сайыныгар, төһө да ырдар, дьүдьэйдэр, киһи эрэ дьиктиргиэх, муннугар тумуу да киирбэтэҕэ эбитэ үһү. Эдьиийин Маарыйаны кытта хааллаҕына чөчүөккэ состуогун анныттан төрүт тахсыбата.
Ардыгар сорох ыал саҥа дьиэ-уот туттан көһөн бардахтарына, чөчүөккэ көспүт ыал өтөҕөр хаалан хаалара үһү. Ону өтөх иччитэ диэн ааттыыллара. Соҕотоҕун холумтан үөһэ тахсан күлү буккуйа олорор буолара уонна өтөххө кэлбит оҕону кытта эмиэ бэркэ тапсан оонньуура диэн кэпсииллэр. Кырдьаҕастар сэһэннэрин-сэппэннэрин иһиттэххэ, чөчүөккэ отой ураты айылгылаах, төрүөтэх түстэммит куттарын-сүрдэрин кутугунаппатах, аймаабатах, чөл туруктаах ыалга эрэ олохсуйар, тастан киирэр саҥаны, сонуну төрүт сөбүлээбэт уонна оннук ыалтан букатын баран, көһөн хаалар дииллэр.
* * *
Тээкиччэҕэ тэлгэһэбитигэр турар ампаар иннигэр сандалы остуол сирэйинээҕэр эрэ арыый дьоҕус маҥан өҥнөөх, дьоһуннаах хаптаҕай таас сытара. Өрдөөҕүтэ Уйбаныап баай мэлииһэ тааһа гынаары Түҥ өрүстэн таһаартарбыт. Ампаар иннигэр ол тааска олорон сэһэргэһэр, кэпсэтэр үгэстээхпит. Улахан дьон дьээбэрэннэр көтөҕөн көрөөччүлэр да, дьоҕойон анныгар салгын эрэ киллэрэллэрэ, ону да кыахтаахтара. Уйбаныап баайы саҥа былаас дьоно кулаак гынан куолаһын быһан, баайын-дуолун уоппустаан ылбыттар, мэлииһэ гыныахтаах тааһа ол курдук биһиги тиэргэммитигэр сыппытынан хаалбыт. Кыһын хаар үрдүнэн саба тибэн кэбиһэрэ, саас хаар уулуннаҕына сэмээр быган тахсара. Сайын өҥүрүк куйааска киһи олорботун курдук итийэрэ. Мискээйэптэр аҕалара Хахалдьыйа Ньукулай сайын эһэм ааҕы кытта тиэргэн кырыс сиригэр олорон сээкэйи ыаһахтаһар кэмнэригэр күн сыралҕаныттан итийбит тааска тиэрэ түһэн сытан, үгэһинэн, сиһин угуттуура. «Аам, тоҕо бэрдэй… аам, тоҕо баҕас астыгай, итиитэй, суоһай…» – дии-дии, иһэ көстөн нанайа сытар оҕонньору көрөн, эбэм Лөкүөрүйэ уоһун үмүрүтэн сонньуйара. «Кыра оҕоҕо дылы бу да оҕонньору…» – диэн күлэрэ.
Биэстээхпэр күһүн күөл мууһа туран күрэх муҥхата саҕаланан ийэм аҕатын инитэ Отчут Мэхээлэ дьону түмэн муҥхалаабытыгар хас эмэ хонукка хоно-өрүү барбытын кэннэ титириир ыарыынан ыалдьыбытым. Дьэ ыарыы да ыарыы… Амырыын ыарыы… Ис-испиттэн тоҥон, силиим кытта бөһүйбүккэ дылы сананан, туох да тохтоло суох дьигиһийэн, бабыгырыы-бабыгырыы, мэктиэтигэр тииһим тыаһа лаһыгырыы-лаһыгырыы, титирээ да титирээ. Эбэлээх эһэм хайдах да үллүйэ, хат-хат хаттыгастаан суулуу сатаабыттарын үрдүнэн, санаабар, тула өттүбүттэн аргыар аргыйарын курдук. Бэрт уһуннук ол курдук титирии сытан баран үллүгүм да халыҥыттан этим-сииним ирэн тиритэбин, баһым ыарыыта диэн, сиигинэн хайа барыах курдук. Уһун күнү быһа тохтоло суох биир кэм титирээн, сыраны-сылбаны быһар улахан илистиилээх үлэни үлэлээбит киһилии, сэниэ, күүс букатын эстэр. Титириир ыарыы, киһи дьиктиргиэх, «өрөбүллээх» буолар. Биир күн титирээ да титирээ, нөҥүө күнүгэр кэм аматыйа, «тыын ыла» түһэҕин, онтон ол нөҥүө күнүгэр эмиэ хат титирээн бараҕын. Эбэлээх эһэм соҕотох сиэннэрин, миигин бүөбэйдээн, солбуһа-солбуһа, аттыбыттан арахсыбаттар. Ыалдьыбытым хаһыс да күнүгэр эмиэ бэргээн титирээн дьигиһитэ сыттахпына, таайым Алаастан кэлэригэр баартыктаах биир иһит тыыннаах испиир аҕалла уонна онтутун иһиккэ кутан уулаан, сылытан баран миигин ньилбэгэр көтөҕөн олорон, икки омурпун хам тутан айахпын атытан иһэртэ. Испиир аһыыта диэн сүр, чачайа-чачайа син ыйыстабын. Өс киирбэх этим-сииним дырылыы-дырылыы сылыйан, сымнаан, титириирбиттэн да сылайбытым бэрдиттэн, улук курдук ууллубукка дылы буолан, устунан сылаам таайан утуйан хаалбытым.
Ити курдук таайым «эминэн» хас да күн эмтэммитим. Эбэм сылыйбыт испиир ордугунан түөспүн, көхсүбүн түөрэтин эргитэ сылдьан биһэн, умунуохтаан дэлби имэрийэрэ, илбийэрэ. Ийэм муҥхаттан кэлиэн иннинэ сотору үтүөрдүм. Таайым испиирэ туһалаата эрэ, бэйэтэ ааһыах кэмэ кэлэн ааста эрэ, билбит суох.
Оҕо киһи буолан, ыалдьарбар уостубут этим-сииним сотору чөлүгэр түһэн, эмиэ ыалым оҕолорун кытта сүүрэкэлээбитинэн бардым. Өссө эһэм көтөрүн туһаҕын, сохсотун көрөрүгэр саппай уопсан батыһа сылдьар үгэстэнним. Оҕонньор олорор эбэтин эргийэ, кытыан үүммүт үрдүк кырдалларыгар, хаптаҕас, моонньоҕон өнөрдөөн өрө анньыбыт сиксиктэрдээх өтөхтөргө бэрт өртөн хатыйыы тоҥуу охсон туһахтыыра. Мин чугас эргин эрэ сылдьарыгар батыһабын. Сохсото, туһаҕа үксэ эбэ уҥуоргу эҥээригэр. Биһиги өтөхпүтүттэн чугас Ньалыбыдах өтөҕө диэн баара, онтон айан суола тахсар, ону Күүлэлээх аартыга диэн ааттыыллара уонна кырдьык да ол сайыҥҥы өттүгэр от саба үүнэн көстөр-көстүбэт орҕочуйан барар айан суола Күүлэлээх диэн көлүйэ күөлгэ тиийэрэ. Күүлэлээх аартыгын ээйигэр сайын окко киирэр саҕана сир аһыттан саамай эрдэ ситэн буһааччылара болбукта саһарчы буһан, уулана ньолҕойон турарын тотуохпутугар диэри сиирбит. Буспут ыыс араҕас болбукта көпсөркөй муохтаах, мэлдьи бырдьыгыныы сытар сииктээх, күлүүкүбэлээх маар иэнин биир гына, араҕас өҥнөөх дьэрэкээн былааты тиирэ тарпыт курдук, мэктиэтигэр тунаҕыран көстөрө. Минньигэс болбуктаҕа топпут оҕолор Ньалыбыдах өтөҕөр үүммүт, киһи эрбэҕин саҕа талах курдук суон умнастаах, кытара буспут, айаҕы аһытар, тииһи кыйырдар хаптаҕаһы сии, ылгыы да соруммаппыт. Арай хотуур ортотун саҕана, Иккис Ыспааһап таҥара эргин, өтөх моонньоҕоно хараара бустаҕына ыаҕайаҕа тоноон аҕаларбыт, ону ийэбит аах күөрчэххэ холбуу ытыйдахтарына кэмигэр онтон ордук минньигэс ас суоҕун кэриэтэ буолара. Ньалыбыдах өтөҕүн тулатыгар моонньоҕон арыт сайын олус да өнөрдөөн үүнэрэ. Хойуу аһа хараара буһан баран угун бүк тардан сиргэ сыста хоҥкуйара, ону сэмээр, оргууйкаан өрө өндөтөн анныгар былааппытын тэлгиирбит уонна угун илигирэччи сахсыйарбыт, оччоҕо буспут моонньоҕон бэйэтэ туллан былааппытыгар тобугураччы түһэрэ. Сир аһыгар үлүһүйэн, салгыы өтөхтөн тахсар ыллык суол устун Күүлэлээх диэки барбахтаһан иһэн төннөрбүт. Ол эмиэ төрүөттээҕэ. Дьоммут биһигини мээнэ баран уччуйан аны мунуохтара диэн сэрэхэдийэллэрэ. «Быйыл Күүлэлээх эһэтэ арҕаҕыттан хас да оҕону батыһыннаран тахсыбыт, бэйдиэ бараайаҕыт эрэ…» – дэһэллэрэ. Уонна, кырдьыга да, Күүлэлээххэ эрэ буолуо дуо, дьиэбит таһыгар ойуурдааҕы оҕонньор мэлдьи суол таһаарара, Тээкиччэ эбэҕэ киирэн хас сай аайы хайа эрэ киһи хараҕын далыгар көстөн баарын биллэрэрэ.
Дыыкка өтөҕүттэн Ньалыбыдах өтөҕө көстүбэтэ, үөскэ үтэн киирбит тумус тыа мэһэйдиирэ. Тумул тыа өттө, урут өрдөөҕүтэ улахан уот тура сылдьыбытын быһыттаабыттарыттан саҕаланан, отой ыраахха диэри тайыыр ыт мунна баппат ычыкыннааҕа. Күөл кэриитэ сыллата эбэ оттонор ходуһатыгар үттэр үтэн, киирдэр киирэн иһэр хойуу үөттэринэн, иирэ талахтарынан биир кэм будьуруйа үүнэн турара. Саас үнүгэстэрэ тыллыбыт кэмигэр кэрии үөттэрэ түптэ буруотун курдук тараадыйа, тунаҕыра сыыйыллан көстөллөрө. Кыһын хаар халыҥаан, талахтар лабааларын көмнөх сабырыччы баттаабытын кэриини кыйа сылдьар куобахтар кэбийэллэрэ. Онтулара кэлин, хаар ууллубутун кэннэ көрдөххө, отой үөһэ кылбайан турар буолаллара.
* * *
Эһэм миэхэ анаан Ньалыбыдах өтөҕүн бэтэрээ өттүнээҕи күөл кэриитигэр үүммүт хахыйахтар, талахтар анныларыгар хас да саҥа сохсону охсубутун күннэтэ көрөбүн. Оҕонньор: «Дьэ маны эн куруук көрө сылдьаҕын…» – диэбитин иһин үлэ оҥостон кэрийэбин. Балаҕаммыттан чугас буолан судургу. Маҥнай утаа эһэбиниин өс киирбэх хас да куобах баттаппытын ыллыбыт, онтон кэлин мэлийэн хаалла, суоллуун сүттэ. Куруук, өссө күҥҥэ хаста да баран кэлэбин да, сохсолорум өрө өндөһөн турар буолаллар… Хата хабдьылар сэлии иһинэн-таһынан киирбит-тахсыбыт суоллара дьэрэлийэр, ол эрэн тоҕо эрэ кылыыны таарыйан, элбэрээги төлөрүтэн сохсону эспэт көтөрдөр. Бэйэм соҕотоҕун сылдьан куобах ылыахпын наһаа баҕарабын да, биирдэ да табыллыбаппын, наар кураанаҕы кууһабын. Кэлин дьоммор эппэккэ эрэ эһэм суолун омоонунан Тээкиччэ эбэбин кыйа сохсо көрүтэлии бара сырыттым. Икки-үс сохсону көрөөт төннөбүн, санаабар, сүрдээх ыраах баран кэлбит курдук сананабын.
Биир күн сарсыарда эһэм оҕуһунан от тиэйэ барбытын кэннэ мин ыалбыт оҕолоругар тахсыбыта буолан баран эмиэ сохсо көрө тэбинним. Бу сырыыга баҕас «ыраата түһэр» санаалаахпын. Хаар халыҥаан, эһэм көтөрүн туһаҕын хаардыы сатаан баран кэлин эһэн кэбиһэн, аҥаардас сохсолоро эрэ хаалан тураллар. Күн бэҕэһээ көрөн баран төннүбүт икки сохсобун аастым, син уһуннук хаамтым, өссө хас да сохсону көрдүм. Салгыы бардым, күөл кэриитин быыһынан Тээкиччэ эбэ оол курдук элэгэлдьийэр. Сээкэйи саныы-саныы харбыалаһан иһэн көрбүтүм, арай биир сохсо эстэн, тирээбил маһа кыырайан тиийэн хаарга туруору түспүт. Сүүрэн тэлэмээттэнэн тиийбитим, баттык мас анныгар туох да суох… Сохсом бэйэтэ туран эрэ, тыал-куус хамсатан дуу, хайаан дуу, элбэрээгэ төлөрүйбүт. «Салгыы барбыт киһи дуу, суох дуу…» – дии санаан саараан тура түстүм. Оннооҕор урут эһэбин кытта барсан иһэн, бултуйдахпытына, ботуоҥкабар биир куобаҕы уган сүгэн баран мантан төннөрүм, ол иһин толкуйданным. Күөл соҕуруу эҥээрин үрэҕэ син чугас, онно үрэҕи туоруох иннинэ эһэм быйыл саҥа охсубут үөл баттыктаах сохсото баар. «Чэ ону көрөн баран хайаан да төннүөм», – дии санаат, эмиэ тэбинэн кэбистим. Били эстибит сохсом тирээбил маһын баттык үөһэ чөкө уурдум. Бэйэм сохсону өрө көтөҕөн туруорар кыаҕа суох киһибин.
Өр-өтөр гымматым, үрэх чугаһынааҕы лиҥкинэспит бөдөҥ тииттэрдээх кырдал саалынан өрө мэҥийэн кэлэн үрэҕи өҥөс гынным. Үрдүк кырдал эмискэ намтаан түһэр, үөһэттэн бары-барыта курдат, сэндэҥэрэн көстөргө дылы. Саҥа өрө үтэн үүнэн эрэр хойуу талахтар истэригэр сохсо иитэргэ анаабыт курдук кыра ырааһыйа оҕото баарыгар эһэм ииппит буор холумтаннаах сохсото эстэн бурҕайбыт. Тирээбил маһа көстүбэт, ханна эрэ хаар иһигэр чөм түспүт быһыылаах. Оччону көрбүт киһи кырдал үөһэттэн аллара сүүрүүнэн түстүм. Дьэ эбэтээ, биир туус маҥан куобах сохсоҕо баттатан, хайыы-сахха тоҥон тортойон сытар. Бастакы омуммар куобаҕым кэлин аҥаар атаҕа быга сытарыттан тутан тардыалаан көрдүм. Онтон өй ылан, туорай маһы өрө тардан, икки баттык маһы өндөтө сатаатым. Эһэм баттыктарын төбөлөрүн сүгэнэн хайа охсон баран туорайын онно кыбытар үгэстээх. Көтөҕөн мадьыктаһа сатаатым да, кыаллыбата. Булпуттан көрө матар киһи буолаары гынным. Били дьиэбэр куобах сүгэн тиийэн дьоммун үөрдэр санаалааҕым туолбатыгар тиийдэ. Куобаҕым таска быкпыт атаҕын имэрийэ-имэрийэ, хайдах ылбыт киһиний диэн, чохчойон олорон толкуйдаатым. Онтон сохсо үөһэ тахсан өрө көтө-көтө эккирээтим, ити кэннэ түһэн эмиэ туорайбыттан көтөхтүм. Бу сырыыга баттык мастар хоҥноннор, ханнык эмэ дьоҕойон өрө өндөттүм. Баара-суоҕа биэс саастаах кыыс оҕо итинтэн ордук күүс-уох да суох киһитэбин. Саатар субу аҕай титириир ыарыынан ыалдьа сылдьыбыт буоламмын, сыра-сылба, сэниэ диэн мэлигир.
Эһэм ардыгар, дэҥ сохсотуттан саһыл, кырса ылара. Кырса мэнээктээбит дьылыгар үрэҕи бата төттөрү-таары сыбыытыыр үгэстээх, ол тиҥсиринэ сылдьан сохсоҕо түбэстэҕинэ, иһигэр өссө мэҥиэлээх буоллаҕына, хайаан да киирэр. Саһыл курдук сэрэхэдийэн, үксүгэр тула чээччэйэн, ииктээн-саахтаан баран баран хаалбат. Ол иһин эһэм Өлөксөй бу үрэх үрдүнээҕи, бэйэтэ этэринии, «байанайдаах сохсотун» баттык маһын өрүү үөл маһынан саҥардан, солбуйан биэрэн иһэрэ.
Баттык маспын син өндөтөбүн, оттон куобахпын ылар кыаҕым суох. Аҥаар илиибинэн көтөҕөн туран, биир илиибинэн булпун ылаары ууннум да, кыайбаппын. Дьэ аба, кыһыы сүрдээх. Эмиэ тыын ылан сынньана түстүм. Онтон ити курдук эмэх чоҥочох хаартан чоройон турарын түөрэ тэбэн аҕалан сохсом айаҕын тиҥсиритэ уурдум. Туох баар күүспүнэн баттык маспын өрө көтөҕөн өндөтөн баран били чоҥочохпун сохсо айаҕын иһигэр тэптим. Баттыкпын ыыттым, онтум өрө өндөйөн хаалла. Куобахпын тардан көрбүтүм, хам сыстыбыт. Харса суохпар түһэн, буор холумтаҥҥа анньыллыбыт икки сэлиини төрдүлэринэн тоһуттум. Сэлии маһынан хаһан, үтэн-анньан, түөрэн булпун хоҥуннаран ыллым да, дьоммор көрдөрө охсоору өтөҕүм диэки торҕо көтүүнэн, «оҕолоох суордуу» түстүм… Балаҕаммар кэлбитим, эһэм тиэйэн аҕалбыт отун кыбыыга сүөкээн баран, субу аҕай киирэн чэй иһэн бурулата олорор, ийэлээх эбэм эмиэ бааллар. Куобах тутан киирбиппин көрөннөр дьонум соһуйдулар.
– Хайа, тоом, Ньалыбыдаҕыҥ өтөҕүттэн ыллыҥ дуо? – диэн эһэм ыйыта оҕуста.
– Һуох, эбэбит соҕуруу үрэҕинээҕи… эн сохсоҕуттан…
– Хантан даа? Ол оччо ыраах бара сырыттыҥ дуо? Тыый, оттон биһиги таһараа ыалга оонньуу олордоҕо диибит дии… – ийэм итэҕэйбэтэхтии туттар.
– Ханнык сохсоттон ыллым диэтиҥ? – эһэм хат нэмийэн ыйытар.
– Били, били… үрэх үрдүнээҕи, эн бурдук мэҥиэлээх куулгун ыйаабыт үөттээх сохсоҕуттан.
– Оок-сиэ, дьэ кырдьык ыраах тиийэ сылдьыбыккын дии. Ол бэйэлээх үөл баттыктаах сохсону хайдах өндөтөөхтөөтүҥ?..
Мин аҥаар илиибэр куобахпын, аҥаарбар тоһуппут сэлиим маһын тутан кэлбиппинэн дьоһуннаах аҕайдык туттан, бултаан кэлбит киһи быһыытынан, холумтан иннигэр туран сылгы тыһа этэрбэстэрбин эр-биир сэрэнэн топ-топ тоҥсуйан тэбэнэбин. Эһэм ону көрөн:
– Оок, бу киһи сэлиитин тоһутан ылбыт, дэлэҕэ булдун хааллара сылдьыа дуо? Дьэ булчут киһи диэн итинник, – дии-дии, хата хайгыыр.
Мин онно эрэ сэлии маһын илдьэ кэлбиппин өйдөөн, үтэһэ курдук үөтү кыс мас үөһэ быраҕабын. Атын оҕонньор эбитэ буоллар, сэлии маһын тоһуппуккун диэн мөҕүө этэ. Кэлин эһэм куобахпын сохсо анныттан ыларбар эмэх төҥүргэһи баттык мас анныгар кыбыппыппын көрөн: «Бу барахсан албаһын көрүөҥ этэ, ити да толкуйтан тахсар…» – дии-дии, күлбүтэ. Урут өтөхпүт таһынааҕы сохсоҕо куобах баттаппытын көрдөхпүнэ сүүрүүнэн кэлэн дьоммор этэрим. Ийэм эбэтэр эбэм сонно тута мин кэннибиттэн саппай уопсан баран, «күүстээх» дьон быһыытынан, сохсо баттыгын көтөҕөллөрө, мин хаптаччы баттаппыт куобаҕы сохсо айаҕынан тардан ыларым, арыт хам сыстыбыт буоллаҕына ону да хоҥнорор туһугар үлэлээҕэ. Сорох куобах түөрт атаҕын сэлии быыһынан сараччы тэбэн өллөҕүнэ ордук уустугурара.
Эһэм Ньалыбыдах өтөҕүн таһыгар охсубут сохсолорун баттык маһын мин күүспэр холоон чэпчэки гынара. Ол оннугар икки баттык маһын ортотугар эбии үөл мас ууран биэрэрэ, оччоҕуна куобах киирэн эспит сохсотугар кэллэхпинэ аан бастаан ол ортоку маһы ылан туспа уурарым, дьэ уонна чэпчээбитин кэннэ үрдүгэр тахсан эккирээн хоҥнорон баран көтөҕөрүм, кэлин өссө, отой да албаһыран, булпун туорай маһы тирээбил атаҕын маһыгар ууран баран ыксаабакка хоҥнорорум. Тирээбил маһа модьута уонна түөрт сиринэн «уостааҕа», онон туорай мас төлө барбата. Чэпчэки баттыктаах сохсо булда собуур дииллэрэ кырдьык. Ардыгар сэлии маһын үлтү кэбийэн тахсан да барар.
* * *
Титириир ыарыынан ыалдьа сылдьыбыт кыһыммар, ахсынньы аам-даам тымныыта түркүннээн түһэн турдаҕына, биир киэһэ дьиэҕэ аһатан баран чэпчэтиннин диэн таска таһаарбыт ыппыт Маанчык, маҥнай Мискээйэптэр уонна Муттуйдар ыттара үрбүттэрин кэннэ, кинилэргэ көҕүйэн, үрэн маргыйда… Ыт үрэрэ туһугар улахан сэргэхсийии. Нэк буолбут куобах бэргэһэбин, эһэм халтаҥ сонун санныбар иилинээт, таска ойон таҕыстым. Оол курдук Мискээйэптэр тэлгэһэлэрин таһыгар икки сыарҕалаах ат турар. Күн бүтэ кылгаан, борук-сорук буолан да аанньа көстүбэт, сыарҕаҕа дьоннор олороллор быһыылаах, моһуоннара эрэ барыҥныыр. Кэннибиттэн ийэм тахсан хантайа-хантайа көрө сатаата да, кимнээх кэлбиттэрин эмиэ билбэтэ. Тымныыта сүр, далга, кыбыыга от тэлгэтэ сылдьалларын курдук тымныы тыына суугунуур, биир кэм сааҕыныы сахсыллар, балаҕаммыт кэннинээҕи ойуурга үөл мутук тоһута ыстанан тыһыргыыр. Уоспун үмүрүччү туттан баран силлээтэхпинэ астык аҕайдык «чууп» гынар. Оҕо киһи ол тыаһын истээри чигдигэ силлээмэхтээн син тура түстүм. Хата бэргэһэлээх буоламмын кулгааҕым эминньэҕэ «тыс-тыс» тыаһаабат. Муттуйдар кыыстара Тахтаха кулгааҕын үлүтэн кэбиһэн дьиэттэн тахсыбат. Хараарыар диэри үлүйбүт кулгаахтара үүт-үкчү хоруорбут алаадьы курдуктар.
Чэпчэтиммит ыппытын батыһыннаран, балаҕаммытыгар төттөрү киирэн хааллыбыт.
– Хайа кимнээҕий бачча хойут хараҥаны харахтаммыт?.. – эһэм, сирэй оһох иннигэр дүлүҥ олоппоско олорон, мас чааркааныттан бүгүн ылан кэлбит бэлиэлээҕин сүлэ-сүлэ, ыйытар. Бэлиэлээх субатыгар хаан олорбутун уоһунан дэлби оборон ыла-ыла силлээн, ханан да чэлкэх тура сылдьыбатаҕын курдук туртатан кэбиһэр.
– Хахалдьыйаларга икки сыарҕалаах ат кэлэн турар, – диир ийэм.
Кимнээх, туох дьон буолуохтарын таайа сатыыбыт.
Маанчык холумтан ыксатыгар анал олбоҕор сытан сыа тилэҕин саланар. Эбэм хаҥас диэки хонук аһылыкпытын буһараары куобах эттиир, хол-буут арааран хастыы тардыталыыр. Мин уҥа диэки, килэпэччийэ ньалҕарыйбыт муус түннүк анныгар, аһыыр остуолбутугар куобах кулгааҕын кэбийэ-кэбийэ, өртүбүөй эргитэн тирилэтэбин да, санаам барыта ити таһараа ыалга кэлбит аттаах дьоҥҥо.
Бу курдук олоро түспүппүт кэннэ таска аттар туйахтарын тыаһа тоҥ чигдини чуучугур-чаачыгыр үүттээн кэлэр тыастара иһилиннэ, сыарҕалар бэтириэстэрэ сырыластылар. Маанчык, өндөс гынаат, «мук-мук-мук» диэбитин эһэм буойда. Ыппыт ити кэннэ аны дьон киирбитин да иһин кыһаллыбат.
Ити ыккардыгар киһи кэлэн аан иннигэр иһиллэнэр курдук тохтоон тура түстэ, онтон күрэҥ ынах тириитэ бүрүөһүннээх муус чомпой буолбут халҕаны хаачыгыр гына аһан, хойуу туманы өрүкүтэн, киирэн кэллэ. Тууна бааммыт тииҥ кутуруга моойторуга бүтүннүү хаар кырыа буолбут хойутаабыт айанньыты өйдөөн көрбүппүт, Тээкиччэттэн икки көстөн ордуктаах Хочуолу күөлүгэр балаҕаннаах Хообуйап Мэхээлэ эбит. Дьэ онуоха эрэ биһиги сэрэйдибит, кимнээх бачча киэһэ ханна ааһан, баран иһэллэрин. Мэхээлэ ойоҕо Тыытыгынай Маарпа диэн биэс уонуттан эрэ тахсыбыт дьахтар араҥ ыарыынан ыалдьыбыт үһү диэни истэн олорорбут. Хообуйаптар бука бары дьиэнэн куораттаан иһэллэр эбит.
Биһиги эҥээр холкуостары кэрийэн ыалдьыбыт дьону көрөн-истэн эмтиир суос-соҕотох Тилийэ диэн биэлсэр баара. Ол киһи Мэхээлэ кэргэнэ бэрт дьиктитик ыалдьыбытын уорбалаан, куораттан луохтуур ыҥырбыта тахсан Тыытыгынай Маарпаны көрөөт да, сонно тута хайаан да бары дьиэнэн, оҕолуун-улаханныын Бүлүүгэ киирэллэригэр модьуйбут.
– Ычча-оо!.. Дьиэлээхтэр, туох кэпсээннээххит?.. – Мэхээлэ саҥа тигиллибит куондардаах үүс бэргэһэтин устан, хонноҕун анныгар кыбынан туран, бэркэ диэн долгуйбут, титирэстээбит куолаһынан ыйытар.
Хообуйап киһи хараҕын таба көрбөт, биир кэм сүүрэкэлии сылдьар харалаах харахтардаах киһи. Атын кэм эбитэ буоллар, урукку үгэспинэн, күлүө эбиппин да, дьонум бары оттомуран олорор дьүһүннээхтэрин иһин туттунабын. Мэхээлэ урут биһиэхэ дэҥ-дуҥ охсуллан сылдьан, ардыгар хонон да ааһара. Саҥа үүс бэргэһэтин, арааһата, куораттаан иһэр киһи буолан маанымсыйан кэппит быһыылаах, урут итинник бэргэһэлээҕин тоҕо эрэ көрбөтүм.
– Улахан туох да сонун суох… Эһиги бу куоракка айаннаахтаан иһэҕит дуу? – эһэм, бэлиэлээҕин киэбигэр тиирэн мас тоһоҕону тумсугар саайа-саайа, хардары ыйытар.
– Маарпам моһуогуран хаалан, бу оттон модьуйбуттара бэрдин иһин баран иһэбит. Үргүлдьү «Сибиэрдэлэп» холкуоһугар ааһыахпыт этэ да, ырааҕа бэрт ээ. Сарсыардаттан да хоҥнубут иһин ол биэс көс сири киһим, баҕар, тулуйуо суоҕа. Аны саатар сытайбыт курдук тымныы да сэтэрбитэ сүр… Оҕолор да иэдэйиэхтэрэ… Маарпа ыарыытыттан куттаналлара, саллаллара да бэрт…
– Оо, дьэ иэдэйээхтээбит сордоохторгут, – эбэм кыһалҕалаахтары аһынар.
– Оҕолор муҥнаахтар таска олордохторо бу тымныыга, – ийэм куобах тыһын имитэ олорбутун туора ууран баран, дириҥ толкуйга түспүт киһилии, сүүһүн мырдыһыннаран дьиэ иһинээҕилэри эргиччи көрүтэлиир.
Мэхээлэ биир кэм хонноҕун анныгар кыбынан турар бэргэһэтин убахтыыр.
– Чэ тугун уһатан-кэҥэтэн… Баҕар, хонноруоххут буолаарай диэн ыйыта киирдим, таһараа ыаллар отой чугаһаппатылар. Эһиги хайыыгыт?..
Дьонум хардары-таары, «эн туох диигиний?» диэбиттии, сирэй-сирэйдэрин көрсөллөр. Хообуйап, аккаастаары, батан таһаараары гыннылар дии санаан, синигэр түстэ быһыылаах.
– Саатар хотоҥҥутугар хонноруо суоххут этэ дуо… биир түүн? – диир.
– Эс, бу да киһи, дьону хотоҥҥо хоннорор диэн сүрэ да бэрт ини, – эһэм киэбигэр тиирбит бэлиэлээҕин сэбэргэнэ быыһыгар анньар.
Ийэм дьонун сирэйдэрин хардары-таары, түргэн-түргэнник сиидэс былааттаах баһын хамсатан, көрбөхтүүр:
– Хайдах аны да бүтүн үс көстөн ордук сири бачча хойутаан баран салгыы барыаххытый? Оҕолор тоҥон сөп да буоллулар ини бу тымныыга…
Мэхээлэ сирэйэ-хараҕа сэргэхсийэ түһэр:
– Дьиҥинэн ити эмээхсиним эрэ ол ыарыыга уорбаланар ээ. Оҕолор, кэбис, таҥара көмөтүнэн билиҥҥитэ этэҥҥэлэр. Бэйэм да муус өлүөр сылдьабын, онно баҕас саарбах суох, бэйэбин билинэр буоллаҕым.
– Таска кэтэһэн олорор оҕолор сордоохтор көһүттэхтэрэ. Маарпаҥ бэйэтэ дьиэҕэ киирэр кыахтаах дуо? – эһэм балаҕан иһинээҕи тыҥааһыны, кэчэһиини биирдэ төлөрүтэн кэбиһэр. Буолумуна, хаһан баҕарар дьиэлээх эр киһи тыла быһаарыылаах суолталанар.
– Тыый, бэл сүөһүтүн-аһын көрүнэр-истинэр киһи ээ…
– Чэ оччоҕо киллэр… киллэртээ… – диир эһэм.
– Оо, дьэ бэрт эбит… Мин сип-сибилигин, – диэт, Мэхээлэ Хообуйап, үүс бэргэһэтин төбөтүгэр уурунаат, таһырдьа дьөгдьөрүс гынан хаалар.
– Оҕонньор, хата бэркэ быһаарынныҥ, кэчэһэн нэһиилэ турдум, – диир эбэм.
– Холдьоҕон кэбиһэр сүрэ бэрт, санаам буолбата.
– Оннук-оннук… – ийэм тута сөбүлэһэ охсор.
Эбэм кыра алтан күөскэ укпут куобаҕын этин уулары-хаардары улахан күөс иһитигэр таҥнары тутан сүөкээн кэбиһэр. Эбии миинниир уонна кэлин сиирбитигэр анаан таска тоҥоро таһаараары бэлэмнээбит икки куобаҕын этин угар, сирэй оһоҕун уотун үөттүрэҕинэн булкуйан күөдьүтэ түһэн баран үрүт-үөһэ хардаҕас быраҕаттыыр.
Таһараа ыалларбыт, Муттуйдар уонна Мискээйэптэр, Хообуйаптары батан таһаарбыттарын киһи эмиэ биир курдук санаан көрдөҕүнэ баалаабат даҕаны. Араҥ ыарыыны сорох дьон сүрдээх сыстыганнаах ыарыы курдук саныыллара. Ол кырдьыга-сымыйата биллибэтэ. Араҥ ыарыылааҕы төһө эмэ уһуннук көрөн-истэн, бүөбэйдээн, кыстык угун саҕа балаҕаҥҥа бииргэ олорбут дьон кимнээҕэр өлүөр, чэгиэн сылдьаллара эбитэ үһү.
Кырдьаҕастар кэпсэтэллэриттэн иһиттэххэ, кэлин араҥ ыарыы өссө сэдэхсийбит. Маҥнай үөдүйэрин саҕанааҕы курдук буолбатах дэһэллэр. Урут да оннук айылаах, «хара буоспа» курдук, алааһы алааһынан, өтөҕү өтөҕүнэн илэ абааһы кэриэтэ тилийэ көтө сылдьан ыалы-ыалынан имири сотон ааспатах ыарыы. Оннооҕор бэл буоспа, дьиэ дьонун бүтүннүү охторон баран, киһи эрэ дьиктиргиэх, элэтэ биир киһини ордорон «уот оттооччу» гынан хаалларара дэһэллэр. Эһэм Өлөксөй бэрт өрдөөҕүтэ «хара буоспаҕа» ыалдьан баран өрүттүбүтэ үһү. Сирэйигэр сүүтүк тоҥуутун курдук олорон хаалбыт эбирдэрэ ол ынырык ыарыыга хаптара сылдьыбытын туоһулууллар. Инитэ Отчут Мэхээлэ эмиэ эһэм курдук «буоспалаабыт сирэйдээҕэ». Дьон киэнэ талыыта, чэгиэнэ эрэ ити ыарыыны тулуйан, ордон хаалаллара.
Урут, араҥ ыарыы элбии сылдьыбыт кэмигэр, Бүлүү уокуругун үс улууһугар дьон ордук ыалдьаллара эбитэ үһү. Тоҕо, туохтан эбитэ буолла, биһиги эҥээр, Мастаах эбэ ыксатыгар олорооччулар ордук элбэхтик араҥынан моһуогуралларын туһунан кэпсииллэр.
Маҥнай Хообуйаптар оҕолоро бэйэ-бэйэлэрин батыаккалаһан, кинилэр кэннилэриттэн аҕалара, бүтэһиккэ ийэлэрэ Тыытыгынай Маарпа сүүһүн аннынан сургуччу көрөн киирдэ. Тас таҥастарын сыгынньахтанан аан ыксатынааҕы адарай ороҥҥо кэккэлэстилэр. Оҕолор отой туох да буолбатах сэргэх сирэйдээхтэр-харахтаахтар. Мин, элбэх киһи биирдэ тоҕо анньан киирбититтэн симиттэн, кыбыстан, соҕоруокка кэтэҕэр түһэн сэмээр быган көрөбүн… Маарпалаах Мэхээлэ араа-бараа саастаах, биэс уоннарын эрэ ааһан эрэр дьон. Улахан оҕолоро Даарыйа саҥа эт тутан эрэр, курбуһах курдук көнө, дьылыгырас уҥуохтаах эдэр кыыс, уоннааҕылар уолаттар: Сүөдэр, Ньукулай, Бииктэр диэннэр. Кыралара Бииктэр, миигиттэн улахан уол, сиһинэн ыалдьар эбит, бөрү-бөкчөгөр. Оҕо аата, бүдүгүрэ кырдьыбыт киһи курдук, умса нөрүйэ сылдьара мин көрөрбөр хайдах эрэ олуона баҕайы курдук.
Ыаллар кыыстара Даарыйа үс үөс гына кэтэҕэр мөлбөччү өрүммүт суһуоҕун биир кэм туппахтыыр, эрийэр, мускуйар. Кэккэлэһэ олорор инилэрэ Бииктэрдээх Ньукулай ынах этэрбэстээх атахтарын биэтэҥнэтэ хамсатан тэбиэлэнэ оонньуулларын имнэнэн буойталыыр. Отой туох да ыарыы сыстыбатах дьоно тута биллэр.
Тыытыгынай Маарпа саҥата-иҥэтэ чөллөркөй, туттара-хаптара тэтиэнэх аата, ыалдьара дьүһүнүгэр көстөр. Куттаммыттыы, сүүһүн аннынан көрөр-истэр, туохтан эрэ дьааххаммыттыы туттар.
Күөс буһуор диэри дьоммут сээкэйи сэһэргэстилэр. Эһэм Мэхээлэлиин тахсан аттары сыбыдахтаан, от тэлгэтэн аһаталаан киирдилэр.
Хообуйаптар ийэлэрэ ыалдьыбыта хас да сыл буолбут эбит. Өссө эрдэ хайа эрэ хоноһо дуу, ыалдьыт дуу Тыытыгынай Маарпа араҥ ыарыынан ыалдьыбыт үһү диэбитин истэн турабын. Оттон араҥ туһунан миэхэ Мискээйэптэр кыыстара, бииргэ оонньуур доҕорум Элэбэһиэтэ кэпсээбититтэн билэбин. Туора Күөлгэ оскуолаҕа сырыттаҕына киниэхэ эмиэ хайа эрэ улахан кылаас оҕото кэпсээбит. Кэпсэл буолан баран киэргэтиитэ, сэһэн буолан баран ситэриитэ, остуоруйа аата омуна суох буолбат. Онно кэпсэнэринэн, араҥ ыарыынан ыалдьыбыт киһи этэ-сиинэ онон-манан мэҥ курдук харааран тахсара үһү. Ыарыы киһи илиитин уонна атаҕын тарбаҕынан киирбит буоллаҕына, тарбахтара сүһүөхтэринэн быстан түһүтэлиирэ, сирэйин булбут буоллаҕына, мунна, уоһа сытыйан, куобах уоһун курдук силлэн, тиистэрэ килэйэн баран устунан ууллан тохторо эбитэ. Араҥ ыарыыга ыалдьыбыт киһи, дьиктитэ диэн, төһө да этэ-сиинэ ол айылаах сытыйан, туруттан түстэр, көрүөхтэн сүөргүтүк кэбилэннэр, этин ыарыытын билбэтэ үһү. Элэбэһиэтэ кэпсииринэн, оннук ыалдьыбыт киһи маҥнай аҥаар илиитэ, онтон иккис илиитэ туллара, онтон аҥаар атаҕа, аны биирэ… Дьэ ол эрэ кэннэ бүтэһигэр төбөтө быстан төкүнүйдэҕинэ эрэ, ол сору-муҥу көрбүт сордоох биирдэ өлөрө, күн сириттэн күрэнэрэ, энэлгэннээх эрэйиттэн арахсара. Туох да диэбит иһин ынырык кэпсэл. Мин доҕорум Элэбэһиэтэ аны ким эмит истиэ диэн, тула-мала көрө-көрө, бэл кулгаахпар саба түһэ-түһэ сибигинэйэн кэпсээбитин санаан, ис-испиттэн чахчы куттанан кэлэбин. Тыый, араҥнара аны миэхэ сыстаарай диэбиттии, Тыытыгынай Маарпаттан харахпын араарбаппын. Ол эрэн Маарпа дьүһүнэ-бодото Элэбэһиэтэ кэпсээнигэр тугунан да төрүт майгыннаабат, арай сирэй оһох тунаархай сырдыгар сирэйин тириитэ бүтүннүүтэ эбир курдук хараарар, баҕар, куттаммыт санаабар, ордук омуннанан көстөн харахпын баайан эрдэҕэ. Араҥ дьикти ыарыы. Дэҥ-дэҥ кэлээччи-барааччы ыалдьыттан, хоноһоттон иһиттэхпитинэ, онно-манна, алаас-алаас аайы арҕам-тарҕам ыһыллан олорор дьонтон биир эмит киһи эмискэ ити ыарыынан ыалдьыбыта иһиллэр. Кимтэн, туохтан сыстыбыта төрүт биллибэт. Луохтуур тахсан ол киһи чахчы араҥ ыарыынан моһуогурбутун биллэр эрэ, аны дьону сутуйуо, чэгиэн дьоҥҥо сыһыарыа диэн тута Бүлүүгэ киллэрэн, куорат таһыгар баар анал холуонньаҕа угаллар. Онтулара бэйэтэ хаайыы кэриэтэ үһү, ким да кэлэрэ-барара, киирэрэ-тахсара көҥүллэммэтэ.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69209701) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.