Читать онлайн книгу «Сырдык курус» автора А. Никифорова

Сырдык курус
А. К. Никифорова
«Ким эрэ этиэ?э кинилэр улугуруу кэмин о?олоро диэн. Оттон би?иги бэйэбит ону ылыммаппыт. Би?иги икки тутул уларыйыытын быы?ык кэмин т????т?н-тахсыытын эппитинэн-хааммытынан билбит, ??рэххэ социализм бириэмэтигэр киирэн баран, капитализм тыына биллэн эрэр букатын атын кэм?э б?тэрэн, олох киэ? аартыгар ?ктэммит дьикти дьыл?алаах к?л??нэ буолабыт. Бу сэ?эн би?иги к?л??нэбитигэр ананар…».
?с кыыс ол уустук кэм?э тус суолларын-иистэрин булуналлар, т????лээх-тахсыылаах олох очурун-чочурун то?уурдарыттан м?чч? к?т?лл?р, тапталы, дьолу к?рд??ллэр.

Никифорова Айталина Константиновна
Сырдык курус

Быы?ык кэм сааскы дьыбардара
Умнуллубат онус кылаас, бастакы таптал дьикти саа?а, Сэргэлээх уоттара… До?отторбут барахсаттар… Олох диэн дьикти айан аргыстара… Ити темаларга хас к?л??нэ аайы бэйэтэ суруйааччылардаах, история Аал Луук Ма?ыгар быспыт кэрчик кэмнэрдээх. Бу кинигэ эмиэ Таптал, Эдэр саас, ?т?? санаа, К???л, Кырдьык ту?унан.
Саха оло?у анааран к?р??т?нэн туох барыта икки ?р?ттээх: ?ч?гэй ку?а?ана суох буолбат, ку?а?ан ?ч?гэйэ суох буолбат. ?т?? уонна м?к? сиэтти?э сылдьаллар. Иитии диэн ки?и м?лт?х ?р?ттэрин кыана туттарын, ?т?? ?тт?н ??ннэрэргэ ба?алаах, дьулуурдаах буоларын сити?ии буолар. Онуоха удьуорунан бэриллибит утум хаан дьайыытын ким да кы?ыйан кэби?эр кыа?а суох. Т??? да олох очурдара атыйахтаах уу курдук дьалкыйан, ???э-аллара бырахталлар, т?р?т уус ки?и санаата у?ун, к?хс? киэ? буолан т??рэ?э т??нэстибэт, ар?а?ыттан тэ?иинин м?чч? ы?ыктыбат.
Саха т?р?т итэ?элэ ??рэтэринэн, «?т?? ки?иэхэ дьыл?а хаан дьолу ?л??лээн хаалларар» диэн с?р?н санааны са?ар бу кинигэ автора Айталина Никифорова.
Кинигэ арыйар историческай кэмэ – би?игини тургутар быы?ык бириэмэ сыллара. Кинигэ геройдара – ??лээннээхтэрбит, Саха сирин араас улуустарын олохтоохторо. Били кытайдар этэллэринии, быы?ык кэм?э олорор диэн алдьархай, та?ара ону эрэ биэрбэтин. Оттон би?иэхэ биэрбит. «Быста-быста сал?анар, ?л?-?л? тиллэр» олох стратегиялаах саха омук били??и к?л??нэтигэр. Онно, дьэ, ким уйана-хатана, б??? о?оруулаа?а, утумнаабыт майгыта-сигилитэ, са?аны сатабыллаахтык ылынара барыта – олох тургутуутун этинэн-хаанынан к??н к?рс?? сытыы кылыс охсуулара, охсу?уулара – бу кинигэ умсугутуулаах кэпсээнэ.
1986 сыл. Балыырдаах айдаан ааспыта 25 сыла туолла. Сэргэлээх студеннарын баттаммыт-ата?астаммыт абаларын-саталарын ой дуораана дьыл?а кылын кирсин ты?атан эдэркээн тапталы ?рэйбитэ. «Ким кыахтаах – ол байы?» диэн ??нэ-тэ?иинэ суох барыы элбэх саха ыччатын суорума суоллаабыта, м?к? дьаллыктарга тэппитэ. Советскай тутул суостаах сууллуутун содула ?г?с ?лэ?ит дьону тэмтэриппитэ, «демография кириэ?ин» к?л?г?нэн сабардаан, кырдьа?астары т?ргэтэппитэ, ыччаты т?птээх ыал ийэтин-а?атын оло?уттан огдолуппута.
Маннык ?йэлэр кирбиилэригэр б?р??кээбит быы?ык кэм к?ст??лэрин ту?унан сахалыы сайа?ас тылынан и?ирэхтик, баары баарынан к?рд?р?р айымньылартан бу кинигэ, араа?а, биир бастакылара буолуо.
А.К. Никифорова – республика?а биллэр номо?он тыллаах-?ст??х, хорутуулаах ?йд??х-санаалаах, к?н? майгылаах суруналыыс. Киниэнэ барыта дь??рэлээх, барытыгар нэмин булан, аа?ааччыга итэ?эйэн, этиллибэтэ?и да ?йд???р кэпсэтиигэ ы?ырар. Аныгы суруйар дьахталлар айымньыларын ис хо?ооно кинилэр ис туруктарын тургутуу курдук ылыныахха с?п. Айталина Никифорова идэтийбит дьо?уна, сиппит-хоппут айар дьо?ура дь??гэлии исти?-и?ирэх, ийэлии с?бэ?ит, о?олуу а?а?ас. Ону ылынан киниэхэ дь??рэлэ?э сатыыргын кинигэ аа?а олорон билинэ?ин.
Кинигэни уугар-хааргар киирэн, барытын бэйэ? олоххун кытта сы?ыары тутан, холобурдаан, ылынар-ылыммат м?кк??ргэ аа?а олордоххуна б?тэ охсо хаалбытын ?йд??б?кк? да хаала?ын. Оннук умсугутуулаах. Бэлиэр до?ордоспут, сэ?эргэспит, ?йд?сп?т кыргыттары? м?сс??ннэрин кинигэ чараас ха?а саба тардан кэбистэ. Сырдык курус куу?а хаалла, с?рэххэ с??н?.
Са?а кинигэни к??тэ хаалабын… Са?а сырдык куру?у…
Ульяна Винокурова,
социологическай наука доктора, Ил Т?мэн 1993–2001 сс. народнай депутата

Сырдык курус
К?н сирин к?рд?рб?т, к?ннээх о?о саа?ы бэлэхтээбит, очура суох эдэр саа?ы биллэрбит,
олоххо бигэтик ?ктэннэрбит, ийэ му?ура суох тапталын толору ыймахтаппыт
тапталлаах ийэбэр Мария (Валентина) Андреевна Багдасаева?а аныыбын

Сааскы ылаа?ы киэ?э. К?н, са?ахха са?ыан ба?арбатахтыы, кытархай сарда?аларынан тугу эрэ эрэннэрэрдии, инники барыта кэрэ, ??т тураан буолуо?ар итэ?этэрдии, ы?ыахтана оонньуур. Салгы??а т?птэ унаар буруотун минньигэс сыта дыргыйар. ?ч?гэйиэн! Аайа ис-и?иттэн дуо?уйан, ??р??х-к?т??х санаата киирэн кэллэ. Б?г?н ийэтиниин олох-дьа?ах комбинатыгар cакаастаан тиктэрбит муус ма?ан, мааны да мааны былаачыйатын ылан кэлбиттэрэ. Кыыс, хо?угар киирэн, кичэллээхтик ыйанан турар былаачыйатын ыскааптан та?аарда. Солко та?ас, с?р??н?нэн илгийэн, кыыс чараас тириитин имэрийэргэ дылы. Аайа былаачыйатын эмиэ кэтэн к?р??н ба?арда. Халаатын устан элитэн баран, муоста?а со?уллар ??т ма?ан былаачыйатын сэрэнэн кэтэн, сиэркилэ?э тиийдэ. У?ун хойуу батта?ын санныгар намылыта ыста. Кини иннигэр хойуу хаастаах, чо?улуччу к?рб?т арылхай хара харахтаах, сып-сырдык сэбэрэлээх кэрэчээн бэйэлээх кыыс тургутардыы к?р?н турар. Кыыс к?л?гэр биллэр-биллибэттик мичээрдээн ылла. Онтон ??к??лээн эргичи?нээн барда. Кыара?ас хо?о биирдэ кэ?ээн, б?т?н дыбарыас саалатыгар кубулуйда. Кыыс, Наташа Ростова бастакы баалыгар ??к??л??р?н хара?ар о?орон к?р?н, хо?ун биир гына вальстаан эргичи?нээтэ.
– Аайа, выпускнойгар да кэппэккэ сылдьан, былаачыйа?ын киртитэн кэби?ээйэ?ин, – ийэтин сымна?ас куола?а и?илиннэ.
– Маама, бэйэбэр на?аа барар дии? – кыыс ийэтин иэдэ?иттэн сыллаан ылла.
– Чэ, чыычаах, устан ыйаан кэбис, – ийэтэ кыы?ын диэки сымна?астык к?р?н кэбистэ. «А?абыт кыы?а та?ара табатын курдук кэрэ буола улааппытын к?р?р? буоллар, т??? эрэ ??рэр этэ» диэн санаа охсуллан, эдэр дьахтар ?р? тыынан ылла.
Эргэ мас оскуола б?г?н мэктиэтигэр сырдаабыкка, кэ?ээбиккэ дылы. ?р?? лыах курдук та?ныбыт кыргыттар к?т?-дайа кустуктаналлар, бу ураты к?н долгуйан имнэрэ тэтэрэн, ситэн-хотон, эдэр саас эрчимэ хааннарыгар оонньоон, кэрэтийэн да к?ст?лл?р! Уолаттар, ?р?? сорочкаланан, хаалтыстанан, са?а к?ст??м кэтэн, эмискэ боччумура т?сп?ттэр. О?о саастарыттан салла ??рэнэн хаалбыт дириэктэрдэрэ эмиэ биллэ долгуйбут к?р??нээх, бэ?э?ээ??э диэри м???-этэ сылдьыбыт бэйэтэ б?г?н о?олорун кытта тэ?нээ?ин курдук кэпсэтэр. Т?р?пп?ттэр оскуола спорт-саалыгар тардыллыбыт у?ун остуол тула ас тардан т?б?г?рэллэр.
– Аайа, кэл эрэ, би?иги кылааспытыттан Маша суох дии. Туох буолбута буолла? – кыргыттар идэлэринэн кыра кылаастан салайтара ??рэнэн хаалбыт дь??гэлэригэр с??рэн кэллилэр.
– Маша?а дьиэтигэр баран кэлиэх. Лера, Света миигин кытта барсы?, —кыыс дьа?айда.
Кыргыттар, сиргэ со?уллар ?р?? былаачыйаларын ?р? тардан баран, Советскай уулусса устун буору бур?атан, Маша дьиэтигэр тэбиннилэр. Тохтоло суох с??р??нэн, а?ылаан-мэ?илээн кэлэн, ааны дохсуннук то?суйдулар. Эппиэт суох. Аайа ааны тардыбыта, а?а?ас эбит.
– Маша, бааргын дуо? – сырдыктан эмискэ хара?а к?р?д??ргэ киирбит кыргыттар тугу да арааран к?рб?тт?р.
Арай, т?гэх хоско кимнээх эрэ ботур-ботур кэпсэтэллэрэ и?иллэр. Кыргыттар, куттаммыттыы дук-дах туттан, хос диэки бардылар.
– Маша, би?иги кэллибит. Кылаастан эн эрэ суоххун. Туох буоллу?, ыарыйды? дуо? – Аайа сэрэнэн хо?у ???й?н к?рд?. Маша оронугар умса т??эн ытыы сытар эбит. Аттыгар ийэтэ кыы?ын ааттыы сатыы олорор.
– К?р эрэ, староста? кэллэ. Бу былаачыйа туох да ку?а?ана суох. Олус ?ч?гэй оруосабай дь???ннээх, эдьиийи? выпускнойугар биирдэ эрэ кэппитэ ээ, – Варвара Ивановна ки?и хара?а эрэ саатыах ча?ылхай оруосабай былаачыйаны тэлимнэтэр.
– То?о мин олохпор биирдэ буолар оскуоланы б?тэрэр баалбар эмиэ эдьиийим эргэтин кэтиэхтээхпиний?! – Маша ?сс? тэптэн, улаханнык ытаан барда.
– Маша, оргууй буол эрэ! Ки?и уйул?атын хамсатан, туох эрэ алдьархай буолбутугар дылы! Бэйэтэ бастаан бу былаачыйаны кэтиэм диэн с?б?лэспитэ ээ… – кыыс ийэтэ кыргыттарга бы?аарар.
– Мин санаабар, туох да ку?а?ана суох былаачыйа. Арай, уолугар уонна тэллэ?эр куру?уба тигэн биэрэр ки?и на?аа бэрт буолуо эбит, – диэн баран Света Варвара Ивановна диэки ыйытардыы к?рд?.
– Уой, куру?уба араа?а баар ахан! – диэн баран, кыыс ийэтэ, чэпчэкитик ойон туран, хостон с??рэн та?ыста.
Дьахтар ?р гыммата, м????чч?к му?унан уурулла сылдьыбыт та?ас сыыстарын, куру?уба араа?ын туппутунан киирэн кэлэн, абыраата?ына кини эрэ абырыа диэбиттии, о?о курдук Света?а куду уунна.
– Маша, к?р эрэ, бу боро? ??н??х куру?уба эн ырбаахыгар олус барсар. Билигин букатын са?а буола т????! – Света эрэллээхтик эппитигэр, ытаан санна эппэ?нии сыппыт кыыс уоскуйа бы?ыытыйда.
– Чэ, Маша, тур, кэт! Оттон би?иги куру?убаны т?ргэнник тигэн биэриэхпит, – Аайа этии киллэрдэ.
Кыргыттар дь??гэлэригэр былаачыйатын кэтэртилэр, Света куру?убаны тэ?нии-тэ?нии кырыйталаата, онтон бары кичэллээхтик тигэн бардылар. Сотору аныгы муода?а соччо эппиэттээбэт былаачыйа уларыйа т?стэ. Света Маша синньигэс биилигэр куру?убанан бэртээхэй кур о?орон баайан кэбиспитигэр, букатын да?аны атын к?ст?? буола т?стэ. Маша сирэйдиин-харахтыын сырдаата, сымсатык туттан-хаптан батта?ын ?р? анньынна, уо?ун помаданан тэтэртэ.
– Сыллыый, на?аа да кэрэ буола т?стэ?и? бу! Дь??гэлэргэр махтан! – Варвара Ивановна кыы?ын к?р?н с?рдээ?ин астынна.
Кыргыттар Машаларын сиэппитинэн с??р??нэн оскуолаларыгар кэлбиттэрэ, хайыы-?йэ уопсай линейка буола турар эбит.
– Хайа, бу ханна с?тэ сырыттыгыт? Директор туйгун ??рэхтээхтэргэ бастакынан аттестаты туттарда, эйигин ааттаан б??? буолла! – кылаастарын салайааччыта Маргарита Дмитриевна Аайаны м??? то?уйда.
Кыргыттар са?ата суох миэстэ булан олорон истэхтэринэ:
– Андреева Аайа Николаевна! – микрофонунан дириэктэрдэрин са?ата ньиргийдэ. – Оскуолабыт баарсуох киэн туттар ??рэнээччитэ, солбуллубат кылаас старостата, хомсомуол кэмитиэтин солбуйааччы бэрэссэдээтэлэ. Кэл, сыана?а тахсан, сити?иилээхтик ??рэммиккин туо?улуур аттестаккын тутан кэбис!
Со?уччу ба?айытык кини аатын ааттаабыттарыттан, ??рэнээччини мээнэ хай?аабат, олус ирдэбиллээх дириэктэрдэрэ дарбааннаах тылыттан кыыс долгуйан с?рэ?э к??скэ тэптэ, с??рэн тахсан Дмитрий Егорови?ы кытта илии туту?ан, аттестатын ылла.
– Аайа, тохтуу т?с! – Ваня Семенов «Смена» фотоаппаратынан хаартыска?а т??эрэн к?л?м?рдэттэ.
О?олор биир-биир сыана?а тахсан аттестаттарын туппуттарын кэннэ та?ырдьа хаартыска?а т???? т?б?гэ буолла: уолаттар икки ыскамыайканы а?алан уурдулар, учууталлар, т?р?пп?ттэр инники эрээккэ кэккэлэстилэр, о?олор ыскамыайка?а икки эрээтинэн турдулар. Оскуола кылаабынай хаартыска?а т??эрээччитэ Ваня хамаанда кытаана?ын т??эрдэ. «А», «Б» кылаастар уочаратынан т?сп?ттэрин кэннэ, аны иккилии-?ст?? буола-буола т????н ба?алаах элбээн, Ваня уол олох да?аны солото суох буолла. ?с арахсыспат дь??гэлиилэр – Аайа, Света, Лера – окумалларыттан туту?ан, ??рэн мичили?эн хаартыска?а т?ст?лэр.
О?олор суугуна?ан кэлэн, спорт саала?а П буукубанан тардыллыбыт мааны остуол тула олордулар. Учууталлара биир-биир туран ??рэппит о?олоругар ?т??н? ба?арар тыллары эттилэр.
– Мин о?олорбун т?рд?с кылаастан ылбытым. Бытары?ан кыра да дьон этилэр. Ол бэйэлэрэ бу ситэн-хотон олороллор! Кинилэр миэхэ син биир о?олорум кэриэтэ олус к?нд?лэр, бастакы выпустарым буоллахтара. О?олоор, э?иги хас биирдиигит ким-туох ки?и буолан турарыгар мин тус эппиэттээх курдук сананабын, онон э?иги би?иктээбит оскуола?ыт, учууталларгыт аатын т??эн биэрбэт курдук дьа?аныахтааххыт. Билэргит курдук, билигин оскуола кэнниттэн производство?а ?лэлии барыы тохтоон турар. Хайа ??рэххэ бараргыт – к???лг?т. Ким да?аны э?игини к????нэн ферма?а хаалларбат. Бэрт буолбат дуо? Ол гынан баран т?р??б?т, улааппыт дойдугутун, оскуола?ытын, учууталларгытын умнаайа?ыт… – онус «А»-лар кылаастарын салайааччыта Маргарита Дмитриевна ис с?рэ?иттэн долгуйан б?т? бэрдэрдэ.
«Ама, хайаан умнуохпунуй оскуолам барахсаны, т??? да эргэрэн эркинэ хараардын, муостата оллур-боллур буоллун, миэхэ син биир к?нд?. Манна би?иги аа?арга-суоттуурга ??рэммиппит, ?ч?гэйи-ку?а?аны араарар буолбуппут, до?ордо?уу диэн тугун билбиппит. Дьи?нээх учууталлар диэн би?иги оскуолабытыгар бааллар. Бу Маргарита Дмитриевна, Валентина Андреевна, Надежда Ивановна, Иван Петрович курдук дьоно суох олохпун сатаан санаабаппын». Аайаны ити санаатыттан дь??гэтэ Лера аралдьытта:
– Доо, мин оскуолабын ха?ан да умнуом суо?а! Учуутал ??рэ?ин б?тэрэн баран эргиллэн кэлэн ?лэлиэ?им!
– Билэбин. Эн кыра эрдэххиттэн учуутал буолуоххун ба?ара?ын дии. Мин эмиэ оскуолам ту?унан саныы олоробун. Ха?ан да умнубатым буолуо…
Сотору музыка ньиргийдэ. Биир бириэмэ?э бобуулаах буола сылдьыбыт «Чингиз-хан» б?л?х эрчимнээх ырыата кыракый оскуоланы биир гына толорон кэбистэ. Кыргыттар, уолаттар, ону эрэ к??тэн олорбут дьон курдук, ойон туран ??к??лээбитинэн бардылар. Аайа а?ыйах сыллаахха диэри пионер-ба?аатайдаабыт, билигин оскуола?а иитэр ?лэ?э завуч Варвара Аркадьевна кимнээ?эр эрэ итийэн-кутуйан туран ??к??лээн барбытын к?р?н, ахсыс кылааска сылдьан, комсомольскай аттестацияны туттарбытын санаан кэллэ. Кини аттестацияны тутар кабинекка идэтинэн кылаа?ын о?олоруттан бастакынан киирбитэ. Хос ортотугар у?ун остуол тардыллыбыт, оройуон хомсомуолун тэрилтэтиттэн оскуола ?лэтигэр инструктор баар, оскуола иитэр ?лэ?э заву?а, хомсомуол алын с??????н тэрилтэтин бэрэссэдээтэлэ, онус кылаас комсордара, аттестацияны барар кылаастар салайааччылара уонна пионер-ба?аатай кэчигирэспиттэр этэ.
– Ахсыс «А» кылаас старостата, оскуола хомсомуолун тэрилтэтин к?хт??х чилиэнэ Аайа Андреева, – оскуола хомсомуолун тэрилтэтин салайааччыта Фая кыыс хамыы?ыйа?а били?иннэрбитэ.
– Аайа, оскуола кэнниттэн ханнык идэни талар санаалааххыный? – оскуола инструктора хомсомуол устаабыттан боппуруос биэриэ диэн кэтэ?эн олорбут ки?иэхэ со?уччу ыйытыы буолла.
– Бакаа бы?аарына иликпин.
– Аайа тылга олус дьо?урдаах. Нуучча тылын олимпиадатыгар кыттан, наар басты?нар ахсааннарыгар сылдьар. Мин саныахпар, кини тыл ??рэ?эр киирэн, кэлин науканан дьарыктаныа?а, – кылаа?ын салайааччыта то?о эрэ куттаммыт курдук хап-сабар эппиэттии о?уста.
– Оттон ыччат лиидэрин бы?ыытынан райкомолга ?лэлиэххин ба?арбаккын дуо? Би?иэхэ эдэрдэр наадалар.
– Суох, мин суруйааччы буолуохпун ба?арабын, – диэбитин Аайа кулгаа?а эрэ истэн хаалла.
– Суруйааччы даа… – инструктор бы?аарыыта суох унаарытта.
– Ханнык музыканы ордорон истэ?ин? – пионер-ба?аатай Варвара Аркадьевна туо?уласта. Араа?а, ыйытыахха эрэ диэн ыйытта бы?ыылаах.
– Ордук омук музыкатын с?б?л??б?н. Итальянскай эстрада, Аманда Лир, «Абба», «Арабески», «Бони-М», «Чингиз-хан»…
– Кылаас старостата, туйгун ??рэхтээх комсомолка буолан баран, хайдах «Чингиз-хан» курдук буортулаах музыканы истэ?ин? Сэбиэскэй сойуу?у ???эн ыллыылларын билбэккин дуо?! – Варвара Аркадьевна кыы?ыран ?р? хабылла т?стэ.
– Кырдьык, ба?аатайгыт саамай с?пк? этэр. Сэбиэскэй тутулу ахсарбаттык ыллыыр омук ырыа?ыттарын истии «политическая близорукость» диэн буолар. Онон, Варвара Аркадьевна, бу боппуруоска оскуола ??рэнээччилэрин кытта салгыы ?ч?гэйдик ?лэлиэххитин наада, – хомсомуол инструктора этии киллэрдэ.
Оттон б?г?н ким да?аны «политическая близорукость» аатырбыт музыканы тохтоппот.
Демис Руссос толоруутугар бытаан музыка тыа?аабытыгар, Аайа иннигэр Ваня биирдэ хорус гына т?стэ.
– ??к??л??б?т? – уол аатта?ардыы кыыс хара?ын ???й?р.
– Чэ, – кыыс, идэтинэн аккаастанан силбиэтэнэн кэби?иэн санаан баран, туттунна. Т???т?н да и?ин, б?г?н выпускной бааллара буолла?а дии.
«Ушел от нас последний день, как исчезает в полдень тень…». О?олор бары да с?б?л??р ырыаларын алыптаах музыкатыгар уйдаран ??к??лээтилэр. Арай, сааланы биир гына с?рдээх эрчимнээхтик, имигэстик туттан-хаптан биир паара вальстыыр. Оруосабай дь???ннээх былаачыйалаах кыыс биир кэм эргичи?нээн олорор. Кылаас басты? ??к????тэ Маша Петя Тарабукины кытта тапсан да вальстаан элээрдэ сылдьар! Петя бу курдук ?ч?гэйдик ??к??л??рэ биллибэт этэ, бары да со?уйан хааллылар. Кыргыттар б?г?н Петяны атын харахтарынан к?рд?лэр. Будьурхай батта?ын ?р? анньыммыт, кимиэхэ да суох от к???э ??н??х вельвет бинсээктээх, оруосабай ырбаахылаах, кытархай атлас платогун бинсээгин т????гэр иилиммит – уол да уол! Кини б?т?н киэ?эни бы?а Машаттан арахпата?ын кыыс аймах кыра?ы хара?а эмиэ бэлиэтии к?рд?.
– О?олоор, биэрэккэ баран дьаарбайабыт дуо? – Аайа биэчэр т?м?ктэниитигэр этии киллэрдэ.
?р?? т??н дьэ?кир, сып-сылаас суор?анынан орто дойду маанылаах о?олорун ара?аччылаан б?р?йб?ккэ дылы. О?олор, ырыа-тойук аргыстаах биэрэккэ тиийэн баран, чуумпутук уста сытар Б?л?? эбэ хотун са?а?ар к?н кытархай са?ар?аларын ы?ан, умсан эрэр кэрэ к?ст??ттэн талбааран, чочумча са?ата суох бардылар. Оскуола боруогун атыллаан улахан дьон оло?ор ?ктэммит эдэр-кээн уолаттар, кыргыттар о?о саастарын к?н?н б?тэ?иктээхтик к?р?н хаалбыттарын с?рэхтэринэн курдаттыы сэрэйэн бу курдук турдулар…
* * *
– Аайа, эн куоракка ??рэнэ бардаххына, мин бу т??рт эркини к?рб?т?нэн со?ото?ун хаалабын. Эдьиийи? Ленинградка ??рэнэ сылдьар, идэтинэн манна тыа сиригэр ?лэ булбата чуолкай. Онон эдьиийим аахха да чуга?ыы таарыйа киин сиргэ к???р?м дуу? – сарсыарда чэйдии олорон ийэтэ у?уннук иитиэхтээбит санаатын ?ллэ?иннэ.
– Маама, оттон онно баран ханна олороору гына?ын?
– Бакаа эдьиийи? аахха, тетя Надялаахха, олоруом. Таайы? Семен Павловичтыын ол ту?унан кэпсэппитим. Кини ?йэтин тухары тыа ха?аайыстыбатын министиэристибэтигэр ?лэлиир дии, куоракка кэлэн идэ?инэн балыы?а?а ?лэлээтэххинэ, квартираны икки кулгаа?ын курдук к?р??? суо?а диир. Арай «Птицефабрика» ?лэ?иттэригэр дьиэ тутан эрэллэр ???. Куоракка тиийдэхпинэ, ол тэрилтэ?э ?лэ?э киллэриэм диир.
– Онно туох ?лэ?ит буола?ын?
– Билбэппин, к?ст?н и?иэ. Маама ханнык да ?лэттэн ча?ыйбатын билэ?ин буолбат дуо? – Татьяна Иннокентьевна кыы?ын т?б?т?ттэн имэрийэн ылла.
Аайа ийэтиниин куоракка к???рд?? хомуммуттара хас да хонно. Ханна да хамсаабакка биир сиргэ олорбут ыал мала-сала элбэх да буолар эбит. Татьяна Иннокентьевна гастрономтан уонча улахан хоруопканы а?албыта, онто да тиийбэтэ.
– Маама, эн сорох и?ити, утуйар та?а?ы хааллар ээ. Бакаа утары туттарбытын эрэ ылыахха, онтон та?а?ас та?ар бааржанан ыыттарыахпыт буолла?а дии.
– Суох, бу аата к?нн?р? барытын бэлэмнээн кэби?эбин. С?пк? этэ?ин, чыычаа?ыам. Дьиэтэ-уота да суох сылдьан, ама хайаан малбытын барытын со?он барыахпытый. Та?нар та?аспытын илдьэ бардахпытына да с?п.
Татьяна Иннокентьевна санаатыгар с?рдээ?ин ыксыыр. Бэс ыйа эргэтигэр барда, оттон кинилэр дойдуларыттан хо?но да иликтэр. Кыы?а куорат библиотекатыгар олорон экзаменнарыгар бэлэмнэниэ этэ буолла?а дии. Университекка киирэргэ куонкурус с?рдээх улахан. Аайа буолла?ына ханныкка киириэн ситэ бы?аарына да илик курдук. Тылга дьо?урдаах кыыс суруналыыс дуу, тыл учуонайа дуу буолуом диэччи.
– Маама, ханнык идэни таларым буолла? СГУ-га киирдэхпинэ, учуутал буолабын. Онтон атын идэни хайдах эрэ толкуйдаабат да курдукпун. Суруналыыс буолар ки?и на?аа да бэрт буолуо эбит. Ити Ваня Семенов суруналыыс буолуон ба?арар эбит. Ол идэ?э би?иэхэ ??рэппэттэр ээ.
– С?рэ?и? тугу этэринэн идэ?ин талары? с?п. Ол эрээри айар ?лэ?ит буолар диэн эмиэ да олус бэрт дии. К?р?н олорон айыл?аны олус да?аны табан, ки?и санаатыгар с?п т?бэ?эр гына суруйаллар дии. Оннук дьо?ур ки?иэхэ эрэ бэриллибэт. Холобура, к?м?с к???н ту?унан хайдах курдук уустаан-ураннаан хо?уйан суруйалларый? А?аардас сэбирдэх ту?унан элбэ?и да этэр суруйааччылардаахпыт. Ити кинилэр кэрэни таба к?р?р ураты талааннарыттан тахсар. Хайдах курдук би?иги улуу суруйааччыларбыт т?р??б?т т?р?т дойдуларын, алаастарын, айыл?аларын таптыылларыттан с???б?н, хому?уннаах тылынан дь???йб?ттэрин аа?а олорон, уйул?а? хамсаан, эккинэн-сии??инэн ураты с??рээн кутуллар. Тыл к???э итиниэхэ сытар. Эн тылга сы?ыаннаах идэни таллаххына, иннигэр кэскили? с?рдээх киэ? буолуо.
– Ой, маама, мин хантан би?иги суруйааччыларбыт курдук суруйуохпунуй?
– Редколлегия солбуллубат чилиэнэ?ин, ха?ыаккыт редактора?ын дии. Оскуола оло?ун ту?унан ыстатыйа б???т?н суруйан кэлли?. Бэл диэтэр, «Бэлэм буолга» бэчээттэнэ?ин. Бэйэни сэнэммэт ба?айыта. Дьокуускайга с?пт??х ??рэх суох буолла?ына, со?уруу баран к?р.
– Хайдах эдьиийбиниин иккиэн со?уруу ??рэниэхпитий? Эн хайдах кыра хамнаскар ??рэттэрээри гына?ын? Суох, эйиэхэ ыарахан буолуо, маама. Саха сиригэр да ??рэнэн ?ч?гэй специалист буолуом дии саныыбын.
– СГУ-га куонкурус олус улахан дииллэр. Кытаатан бэлэмнэннэххэ эрэ табыллар, чыычаах.
Бу кэпсэтии кэнниттэн Татьяна Иннокентьевна элбэ?и эргитэ санаан уута кэлбэтэ?э. Кини ханнык идэни таларын дьыл?ата бэйэтэ бы?аарбыт курдуга. Татыйыыс то?ус саа?ыгар ийэтэ сэлликтээн ?лб?тэ. Ыарыы обургу к?нтэн к?н ийэтин ытарчалыы хам ылан и?эрин кыракый кыысчаан к?р?р?. Оччолорго сэрии кэнниттэн сэллик улаханнык тар?аммыт кэмэ этэ. Б????лэк биэлсэрэ биирдэ эмит кэлэн барара. Кэлэн да?аны диэн, эмтээн эрэрэ к?ст?бэт этэ. С?р ыараханнык ?р? тыынаат, ба?ын бы?а илгистэн баран тахсан барара. Кыысчаан ол ки?иэхэ абара да саныыра! Эмчит ааттаах эрээри, иэрийэ-иэрийэ с?т?лл?н му?нана сытар ийэтигэр тугунан да к?м?л?сп?т. Оччо?о то?о кэлэрий! Кини хантан билээхтиэй, а?ыйах кылаас ??рэхтээх ки?и аатыгар эрэ луохтуурун, сэлликтэн эмтиир ханнык да?аны эмэ-томо суо?ун.
Кыысчаан ийэтэ ыараханнык тыынарын и?иллээн т??н аанньа да утуйбат этэ. Биир киэ?э ийэтэ эмискэ салгыны былдьа?ан с?р ку?а?аннык хардьыгынаабытыгар, Татыйыыс сарылаабытынан ийэтигэр с??рэн тиийбитэ.
– Тукаам, куттаныма… Эн улахан ки?игин… Таайы? Ылдьааны баран ы?ыр… Т?ргэнник… – ийэтэ эрэйдээх и?иттэн нэ?иилэ ыган та?аарбыта, кыы?ын диэки аатта?ардыы к?р?н баран хара?ын бы?а симпитэ.
Татыйыыс, сонун сыы?ын анньынаат, та?ырдьаны былдьаспыта. Таайа аах б????лэк биир ба?ыгар олороллор. К?????? ытыс та?ынар хара?а?а бадарааны, чалба?ы чомполоон, ?лт? сытыйан хаалбыт этэрбэ?ин нэ?иилэ со?он, таайын аа?ы тыын бы?а?а?ынан а?ылаан, сап-сал?алас буолбут о?о булбута. Дьиэ?э баар дьон кыысчааны к?р?н туох буолбутун тута ?йд??б?ттэрэ, са?ата суох хомунан барбыттара.
– О?о эрэйдээх манна хааллын, сылайан а?аара эрэ хаалбыт… – Ылдьаа дьа?айбыта.
– Суох-суох, мин ийэбэр барыам… Ыый-ый… – кыыс, аан тутаа?ыттан кытаанахтык туту?ан туран, ытаан б?т??хтээбитэ. Ылдьаа сэниэтэ эстэн нэ?иилэ турар кыы?ы к?т???н ылан быыс кэннигэр турар улахан оро??о этэрбэ?ин, сонун устан сытыаран баран, куобах т??тэ суор?анынан сабан кэбиспитэ. Татыйыыс бэрт ?р ытаан сы?сыйан баран, сылаата таайан, нухарыйан хаалбыта.
Ол т??н ийэтин сырдык тыына быстыбыта. Кыыс ийэтин ти?эх чаа?ыгар аттыгар буолбата?ыттан туохтаа?ар да?аны кэмсинэр. Орто дойдуга баар-суох чугас, к?нд? ки?итэ хара?а дьиэ?э суос-со?ото?ун сытан аны ха?ан да?аны т?нн?бэт дойдутугар барбытын санаата?ына, билигин да?аны к?м?скэтин уутун кыатаммат.
Тулаайах хаалбыт кыыс ма?най утаа таайын аахха олорбута. Бэйэлэрэ да элбэх о?олоох, инчэ?эй тирбэ?э быстыбатынан олорор ыал сотору кыы?ы оройуон киинигэр интернакка туттарбыттара. Сэрии тулаайахтара биир дьиэ кэргэн буолан, эйэ-дэмнээхтик, баардарынан-суохтарынан тэбис-тэ??э ?ллэстэн олорбуттара.
Татыйыыс ийэтэ ?л?р ыарыыттан охтуо?уттан эмчит буолар санаа?а кэлбитэ. Ийэтэ барахсан, холкуос биир басты? ыанньыксыта, хара сарсыардаттан им с?т??т?гэр диэри ?лэлии сылдьыбыт эдэр дьахтар, сэллик буулаан, а?ыйах ыйынан ууллубута. Арай, кинилэр дэриэбинэлэригэр ??рэхтээх эмчит баара эбитэ буоллар, баалаппакка тута эмтээн, кыайбата?ына киин сиргэ ыыттаран, ийэтин быы?ыахтаах этэ. Кыыс ону бигэтик билэрэ. Ахсыс кылаас кэнниттэн кини Дьокуускайы булбута. Алта к?ннээх т??н устата борохуотунан устан киин куоракка кэлэн, фельдшерскэй-сестринскэй училище?а ??рэнэ киирбитэ. ??рэ?ин сити?иилээхтик б?тэрбитэ, учууталлара салгыы ?рд?к ??рэххэ ??рэн диэн элбэхтик с?бэлээн к?рб?ттэрэ да?аны, кыыс ?лэ?ит буола охсор санаалаах дойдутугар т?нн?б?тэ.
«Мин ситэ ??рэммэтэхпин кыргыттарым ?рд?к ??рэхтэнэн сити?иэхтэрэ» дьахтар санаатын т?м?ктээн ?р? тыынан ылла.
– ????н киин куоракка ??рэниэхпит дии санаабытым, хайа баарый? Света, оттон иистэнньэ? ??рэ?э куоракка да элбэх буолуо дии. Бииргэ ?й?нс?н син сылдьыа этибит, – Аайа хомойбутун кистээбэт. Кыргыттар, болдьо?он баран, идэлэринэн биэрэк ?рд?гэр турар ыскамыайкаларыгар кэллилэр.
Туох да омуна суох кыргыттар бу ыскамыайка?а улааттылар. Бу ыскамыайка?а олорон т???л??х кистэлэ?нэрин, ??р??лэрин-хомолторун ?ллэстибиттэрэ буолуой? Кыра кылаастарга манна олорон кумаа?ы куукуланан оонньууллара. Света куукулата саамай элбэх, араас дьэрэкээн та?астаах буолааччы. Бэл, кы?ы??ы сонноох, бэргэ?элээх, этэрбэстээх буолара. Кыыс дь??гэлэрин куукулаларын эмиэ та?ыннарара. Кэлин кумаа?ы кыргыттара кумаа?ы уолаттардаммыттара. Кыргыттар ыскамыайкаларын к?р?р-харайар идэлээхтэр, сайын аайы кырааскалыыллар, сыл аайы ???н уларыта сатыыллар. Дьиктитэ баар, кинилэр кырааскалаан барбыт ыскамыайкаларыгар, т??? да?аны манаан турбаталлар, ким да?аны лах гына олорон кырааска?а би?иллибитэ суох. Дьон бары кыргыттар киэннэрэ буоларыгар ??рэнэн хаалбыт.
Улахан кылааска тахсан баран, ыскамыайкаларыгар олорон таптал ту?унан кэпсэтэр буолбуттара. Ким кими с?б?лээбитин, таптаабытын ту?унан кистэлэ? манна этиллэрэ. Б?г?н кыргыттар эмиэ от к???э ??н??х ыскамыайкаларыгар кэчигирэ?эн олороллор. К?рс? т?ст?лэр да?аны к?лс??-салсыы ыраатар буолара, оттон б?г?н то?о эрэ чуумпулар. Боччумурбут к?р??нээхтэр.
– Суох, мин куоракка олорор кыа?ым суох, онно аймахтарбыт букатын суохтар. Мэ?э Ха?аласка иистэнньэ? ??рэ?э баар, онно дьонум аах олороллор, – Света бу сырыыга Аайа тылыгар киириммэтэ. А?ыс о?олоох ыал улахан кыыстара т?ргэнник идэ ылан, ?лэлиэн наада. Ийэтэ балыы?а?а ньээ?кэлиир, а?алара бултуу сылдьан саа?а дэ?нэнэн инбэлиит буолан ?лэлээбэт. Тугу да гынара суох ки?и арыгылаан тахсар. Света к?рд???нэ, а?ата кимнээ?эр эрэ доруобай курдук, итирэ-итирэ ийэтин тобулу охсон, ыары?ах о?орон б?тэрдэ бы?ыылаах. Кыра у?уохтаах, хачаайы ийэтэ туттара-хаптара бытаарбыт, наар сэниэтэ суох курдук сылдьар. А?алара к?н???н остолобуойтан тахсыбат, киэ?э аайы холуочук кэлэн, бэйэтэ да нэ?иилэ сылдьар кэргэнигэр киэптиирэ киирэр.
Света ?сс? ахсыс кылаас кэнниттэн ??рэххэ барыан ба?арбыта, оччолорго ийэтэ буолуммата?а. «Мин эрдэ ба?айы ыал буолан, ??рэ?и ылбакка хаалан, хара ?лэ?э, а?ыйах харчы ту?угар сылдьабын дии. Эн ??рэххэр ?ч?гэйгин, ити дь??гэлэргин кытта бииргэ ?рд?к ??рэххэ туттарсаар», – диэн бы?а бааччы эппитэ. Кини билигин ?рд?к ??рэххэ киирдэ?инэ, ийэтигэр ким к?м?л????й.
– Чэ, ол эрэн Мэ?э Ха?алас куораттан чугас, син биир билсэ туруохпут буолла?а дии.
– Аайа, хайа ба?арар ба?арбыт ??рэххэр киириэ? турда?а. Суруйааччы дуу, суруналыыс дуу буолан турары? буолуо. Хайа эмит тэрилтэ?э хотун да буолуоххун с?п.
– Света, б?т эрэ, оннук сыал-сорук миэхэ олох да?аны турбат. Талбыт идэбинэн ?ч?гэй, дьо??о сирдэрбэт ?лэ?ит буоллахпына, ол мин дьолум буолуо.
– Оттон мин халба?наабаппын. Учуутал эрэ буолар ба?алаахпын. Кыра о?олору на?аа с?б?л??б?н!
– Лера, дьэ, сымна?ас учуутал буолары? буолуо. Мэник-тэник о?олору хайдах тута?ын? – Света дь??гэтин дьээбэлиэх санаата киирдэ.
– Мин санаабар, Лераттан дьи?нээх учуутал тахсыа?а. А?ыйах сылынан кыыспыт народнай учуутал буолара буолуо, – кыргыттар к?лэн са?ыгырастылар.
От ыйын ортотугар Аайа ийэтиниин долгуйар Дьокуускай куораты буллулар. Сырылас куйаас сатыылаан ахан турар! Дойдуларыгар ардах т??эн кэби?эн, нэдиэлэни бы?а хаайтардылар. «Сыл аайы бу курдук! Кыратык ардаата да, с?м?л??т к?пп?т! Хайа му?ун, ити «летнай полоса» диэннэрин сиэмэнинэн б?р?йэн кэбиспэттэрий?! Суох, ол би?иэхэ кыаллыбат!» – хаайтаран олорор дьон, кы?ыыларын та?ааран, айдааран к?р?лл?р да, онтон туох ту?а тахсыай, таах ньиэрбэлэрин барыыллар. Аайалаах к???н барар дьон, аанньа буолуо дуо, та?а?астара элбэ?э с?р. ?сс? кы?ы??ы та?астарын ылбатахтарын ?рд?нэн суумка б??? мунньулунна. Пуорт а?ылларын кэтэ?э сатаан баран, киэ?э аайы туох баар малларын соспутунан т?нн?н с?п буолан, кэлин малларын чугас билэр ыалларыгар уурдардылар. Пуорка «Камера хранения» диэн б?д?? ба?айы суруктаах хос баар да, наар тир хатаа?ыннаах турар буолар.
– Ха?ан а?ыллар ба?айытай? О?олор докумуоннарын туттаран, консультацияларга сылдьан ырааттахтара, – кыыс ийэтэ долгуйар.
Аайа да саллан бараары гынна. К?н аайы пуорду маныыр ки?и хантан соло булан учебниктарын арыйан к?р??й. Республика араас муннугуттан дэгиттэр ыччаттар кэлиэхтэрэ дии. Бары аттестаттарын баала ?рд?к буолуо. Экзаменнарбын хайдах туттарабын?
Дьи?эр, кини дэгиттэр учууталларга ??рэммит дьоллоох ки?и. А?аардас химияларын учууталын ылан к?р??. Кини курдук ураты учуутал ?сс? ханна эмэ баара дуу? «Петр Поликарпович курдук талааннаах учуутал ??рэппитэ би?иги дьолбут буолуо. Ураты суоллаах-иистээх учуутал, кини курдук айар талааннаах химик баарын билбэтим. Хо?оонноро ырыа буолан тар?аналлар, поэмалара дири? философскай суолталарынан с?хт?р?лл?р. О?олор бары да биир улаханнык би?ириир учууталлара. Бу санаатахха кини о?о майгытын ?ч?гэйдик билэр психолог эбит. Сэттис кылааска аан ма?най би?иэхэ киирэн кэлбитин умунубаппын. Аан а?ылла биэрбитэ да, хара ??н??х улахан бартыбыал остуолга биирдэ к?т?н т?сп?тэ. Суугуна?а-саа?ына?а олорбут о?олор со?уйан биирдэ чуумпура т?сп?пп?т. Бары кулгаах-харах буолан туох буолбутун ?йд??б?кк? олордохпутуна, Петр Поликарпович бу са?аран кутан-симэн, ??рэн-к?т?н киирэн кэлбитэ. Киниттэн ураты к??стээх эрчим биллэрэ. Киирдэ да кылаа?ы биирдэ толорон кэби?эрэ. Уруогун эмиэ олус интэриэ?инэйдик биэрэр, би?иги ордук уопут о?орорбутун туохтаа?ар да ордорорбут. Химия курдук уустук предмеккэ ?ч?гэй-м?лт?х ??рэхтээх ??рэнээччи диэн арахсыы суо?а. Ол курдук кини предметин ылыннарар ураты дьо?урдаах. Кини ?сс? биир дьээбэлээх. Бартыбыалын элээрдээт, кылааска киирэн и?эн, биир эмит о?ону ойутан туруорар да, ыйытан ча?ылы?натар, ыых-аах диир табыллыбат, ол кыаллыбат да?аны, т?ргэн ба?айытык: «Один, два, три… садись два!» – диир да – б?т??тэ. Ол и?ин бары тута эппиэт биэрэ охсорго бэлэм олорорбут».
Аэропортан тахсаат, «Квас» диэн суруктаах к?лтэйбит ара?ас буочука та?ыгар дьон уочараттаан турарын к?р?н, Аайа ийэтиниин олус диэн утаппыттарын ?йд??т?лэр. Кыыс, суумкаларын к?н уотуттан субу ууллуох курдук сыралыйбыт асфалька уураат, буочука диэки с??рдэ. Минньигэс да?аны! С?р??н кыбаа?ынан утахтарын дуо?уйа ханнаран баран, суумкаларын соспутунан автобус тохтобулугар тиийдилэр. Сайын буолан, ??рэххэ туттарсааччы о?о то?уоруспут ахан, бэйэлэрин курдук улахан суумкалаах дьон бу?а-хата тураллар. Кэмниэ кэнэ?эс автобус кэлэн хорус гынна. Икки ?тт?ттэн аан тэлэллээтин кытта дьон тиэтэйэ-саарайа автобуска симилиннэ.
– А ну спокойно! Заходим по одному! Что за дикари! Первый раз общественный транспорт видите что ли?! – хойуу кырааскалаах хара?ынан эрилис-туралыс к?рб?т кондуктор дьахтар буолан-хаалан турбата дуо. Автобу?у ?р к???пп?т дьон, кини ха?ыытын кумаардаан к?рб?кк?, ?т?р??эн киирэн, син оннуларын буллулар.
– Каждое лето такая картина! И что им дома не сидится?! – кондуктор уоскуйбакка, биир саас ортолообут кугас баттахтаах дьахтарга ту?аайан са?арар. Тыаттан кэлбит дьон кини оло?ор туох эмэ кутталынан суо?уулларын курдук уо?ун мырдыччы туттар.
– Ой, и не говорите! Поэтому мы всей семьей в это время обычно едем отдыхать. А в этом году у мужа нет проезда, придется все лето в городе жить и терпеть все это! – анараа??ыта т?б?т?н бы?а илгистэр.
– Так, готовим проезд! Обилечиваемся! – автобус хотуна бэйэлэрэ да нэ?иилэ кыбыллан турар дьон быы?ынан харса суох анньыала?ан киирэн барда.
– Что?! Денег нет! Тогда выметайся отсюда! Вася, останови автобус!! – диэн дьахталлара эмискэ сары-ору б??? буола т?стэ. Аайа к?рб?тэ, кыракый у?уохтаах эмээхсин киниэхэ туох диэн ту?аайан ха?ыытыылларын ?йд??б?кк?, бу куйаастан бэйэтэ да ээл-дээл буолан, хара?ын биир кэм симириктии олорор.
– Эбээ, айаны? и?ин харчы к?рд??р ити. ?с харчылааххын дуо? – Аайа эмээхси??э бы?ааран биэрдэ. Кырдьа?ас му?наах харчытын ыраах уурбут бы?ыылаах, дьон ыган ахан турда?ына, суумкатын хостуу сатаан булумахтанна.
– Эмээхси??э мин т?л????м, уоскуйдун, – Татьяна Иннокентьевна кыы?ыттан тэйиччи кыбыллан туран са?арда.
– О чем это вы тут говорите?! Не надо здесь разговаривать по-своему! – дьахтар аны Аайа?а ту?аайан ха?ыытаата.
– Не орите так! Здесь глухих нет! За бабушку мы заплатим! – Татьяна Иннокентьевна да иэскэ хаалбата.
Ийэлээх кыыс автобустан ?лт? анньы?ан, суумкаларын нэ?иилэ со?он-сы?ан, Орджоникидзе болуоссатыгар т?ст?лэр. Эдьиийдэрэ Надялаах т?рд?с ма?а?ыын ?рд?гэр олороллор. Дьонун дьиэлэрэ тохтобул та?ыгар буолан, абырал.
– Оо, дьэ, тиийэн кэлээхтээтигит дуу? Дьиэбит бу куйааска туох да?аны оргуйан олорор. Э?игини к??тэн б?г?н куоракка хааллым. Бу итииттэн о?онньорбунуун даача?а быы?анабыт. Куоракка кыыспыт Лена баар, – эдьиийдэрэ к??-дьаа буола к?р?стэ.
Аайа саала?а киирбитэ, дьыбаа??а билбэт дьахтара тиэрэ т??эн ха?ыат аа?а олорор. Балконтан икки эмдэй-сэмдэй уолаттар с??рэн киирдилэр.
– Таанньа, бу Б??т?р балтын кыы?а Дуунньа о?олорунуун Тааттаттан кэлэ сылдьаллар. ?сс? Эдьигээнтэн хоно?олоохпут. Сорох ыалдьыттарбытын даача?а та?аарбыппыт, – эдьиийдэрэ элбэх ки?иэхэ тэпсилгэн буолар курдук санаммат. Куоракка олохсуйуохтарыттан аймахтар кэлэ-бара тураллар. Татьяна Иннокентьевна да?аны ??рэнэрин тухары эдьиийигэр кэлэ турара. Дьи?эр, тетя Надя, Надежда Дмитриевна чугас аймахтара буолбатах. Бу курдук алама?ай майгылаах ки?иэхэ биир дойдулаахтара исти?эн да?аны суолларын быспаттар. Кинини дьон ?ксэ ытыктаан Эдьиий Наадьа диэн ааттыыр. Кэргэнэ Б??т?р да?аны майгылаах ?т??тэ ки?и. Т??? о?о кинилэр ааттарын ааттаан, ??рэх-билии киинин булан ??рэхтэммитэ буолла. Икки хостоох квартира?а кинилэр элбэх ки?ини хайдах батаралларын Татьяна Иннокентьевна сатаан санаабат.
– Таанньа, э?иги кыыскыныын бу утуйар хоско киири?. Ити Эдьигээн о?отун мала турар. Эдэр ки?ини куукуна?а да олохтоотоххо с?п.
Аайа ванна?а душтанан абыранна ахан. Сылайбыта тута аа?ан хаалла. Сууна сылдьан, биир т?гэни ?йд??н кэллэ. Тыа о?олоро куорат дьиэтигэр кыраантан уу кыраайа суох с??рэ турарыттан с???лл?р?. Аайа кыра сылдьан эдьиийин кытта ванна?а кыраан уутун толору а?ан баран, тарбахтарынан б??л?? оонньуулларын санаан кэллэ. Аайа санаатыгар уу кытаанах ба?айы курдуга, тохтоло суох с??рэр ууну тарба?ынан б??л?? тутта?ына, уута туора-маары ы?ыахтанар, онтон астынан эдьиийин «сэриилээн» ??р??тэ му?ура суох буолара. Биирдэ ол оонньууларыттан айдаан тахсан турардаах. Уунан «сэриилэ?эн» ыраатан эрдэхтэринэ, тетя Надя с??рэн киирэн кырааны б??л?? баттаабыта. Аллараа ыалларга уу тэстибит, дьоно улахан алдьархай буолбутун курдук ы?ыылара-ха?ыылара с?рдээх. Надя да бэриммэт, тэбис-тэ??э утары ха?ыытыыр. «Ба?айылар! Кыраттан да айдааны та?аарар дьон! Хааппыла да уу тэ?иннэ?инэ, с??рэн киирэр идэлээхтэр. Дьикти ыалы к?р?б?н, ким да кинилэргэ сылдьыбат, бэл диэтэр, подъезпыт старостатын киллэрбэттэр. Икки тарбыйах са?а ыттаах буоланнар, ааннарын ха?ан да?аны хатамматтар, ыттара эмиэ бэйэлэрин курдуктар, хара?а подъезка тутан кэбистэхтэринэ к???ллэрэ. Биирдэ эдьиийим Даарыйа му?наах аанын булкуйан ити ыалга киирэн сиэнэ сыспыттаах. «Бу кыыс к?р?д??рэ тугун хара?атай, муостатын кырааската биир да суох буолбут, ?р?м??ннээри гынна?а дуу… Наадьа, бааргыт дуо?» дии-дии киирэн истэ?инэ, хостон икки улахан ыт ырдьыгынаабытынан ойон тахсыбатахтар дуо? Даарыйа кутталыттан хайдах та?ырдьаны булбутун ?йд??б?кк? да хаалбыт».
Эдьиий Наадьа ити курдук бойобуой майгылаах, кимиэхэ да ата?астаппат, бэйэтин дьонугар алама?ай, ??р?нньэ?, ол эрээри кырдьыгын ?р? туппутунан сылдьар ки?и, санаабытын а?а?астык этэн баран тэйэр. Аайа тетя Надятын ?т?? эрэ майгытын билэр буолан, биир т?гэнтэн улаханнык со?уйа санаабыттаах. Биир сайын Тааттаттан Б??т?р аймахтара кэлбиттэрэ.
– Хайа, аймахтаахпыт диэн син булан кэлбиккит дии?!
Кыра уолгут сыбаайбатыгар баар-суох таайгытын ы?ырбатаххыт! Бары би?иэхэ сылдьан, ??рэхтэнэн баран, т?ргэнник да умнубуккут! Бары?, киэр буолу?! Аны кэлимэ?-барыма?! – Наадьа кэпсэтиитэ кылгас буолбута. Аайа онно эрэ тетя Надя улаханнык кыы?ырбытын к?рб?тэ.
??рэммитэ буоллар, хайа ба?арар тэрилтэ?э хотун буолуох дьа?аллаах ки?и дьа?айар эрчимэ ыраах-чугас аймахтарыгар барыларыгар тиийэр. Аайа ийэтин Татыйаананы кэргэнэ эрдэ ?л?н тулаайах хаалла диэн а?ынара да?аны, онон Аайалаах куоракка т??эр сирэ суох эрэйдэммэтэх дьон. Тетя Надя т??? да элбэх хоно?олоох буоллун, син биир куоратынан, даачанан миэстэ булан, сыа-сым курдук тутан т??эрэр ?гэстээх. Аайа куоракка кэллэ?инэ, Наадьатаа?ар Б??т?ргэ ордук мааны о?о буолар. Телевизор к?р? олордо?уна, к?т??тэ тыа?а-уу?а суох кэлэн, сурунаал остуолугар ваза му?унан фруктаны сууйан уурбута эрэ баар буолар. Оттон асчыта диибин диэн! Аайаттан тугу сиэххин ба?ара?ын диэн ыйыппытынан сылдьар. Аайа соро?ор дьиибэргии санааччы, дьиэ и?э толору ки?и да, Б??т?р ала-чуо киниттэн эрэ ыйытар.
Тетя Наадьаны улахан с?рэхтээх ки?и диир саамай с?п. Аайалаах сайын аайы куораттыыр буоланнар, кинилэр олохторугар буолар бары уларыйыыны билэллэр. Биир сайын Б?л?? тыатыттан ыраа?ынан аймах дьахтардара уонуттан тахсыбыт ыары?ах кыы?ыныын кэлбитэ. Хоно?олоро устар сайыны бы?а балыы?аны манаабыттара, сотору кыы?ы балыы?а?а укпуттара.
– Сарсын т?б?т?гэр салгын киллэрэллэр ???…
– Бай, ол то?о?
– Оччо?уна т?б?т?н и?игэр туох баарын ?ч?гэйдик к?р??хп?т диир бырааспыт. Куттанарым диэн, ол кэнниттэн сорохтор олох да?аны буккуллан хаалаллар ???. Мэйиигэ салгын киирэр буолла?а дии… – дьахтар, хара?ын уутун кыатана сатаан баран, маккыраччы ытаан барда.
– Лиза, эн баар-суох кыыскар уопут о?оттороору гына?ын дуо? Туга ыалдьарын бы?аарыахпыт этэ диэн хайа эмэ ньиэрбэтин таарыйан кэбистиннэр, кыы?ы? инбэлиит буолла?а ол. Т?б? диэн саамай уустук уорган буолла?а дии. Мин саныахпар, Туйаара улаатар саа?ыгар тымырдара кыараан, т?б?т? ыалдьар бы?ыылаах. Улаатта?ына итинтэ аа?ыан с?п. Бу киэ?э баран кыы?ы балыы?аттан ылыахха наада, – тетя Надя кытаанахтык бы?ааран кэбиспитэ.
Лиза ытаан сы?сыйа олорон, кырдьык да?аны диэбиттии, ойон туран хомунан барбыта. Такси сакаастаан, ол т??н кыыстарын балыы?аттан к?рэтэн та?аарбыттара. Тетя Надя эппитэ туолбута. Туйаара улаатар саа?ыгар ыарыыта у?арыйан, атын о?олортон итэ?э?э суох ??рэнэ сылдьар. Кэлин кэлэн к?рд?рб?ттэригэр «к?нн?р? вегето-сосудистай дистониялаах, хас иккис ки?и маннык диагнозтаах олорор» диэн наар к?р?р быраастара туох да буолбата?ын курдук холкутук бы?аарбыт. Арай, ол т??н тетя Надя этиитинэн кыы?ы к?рэппэтэх буоллуннар, т?б?т?гэр эпэрээссийэтэ хайдах дьайара биллибэт этэ.
Аайа эрдэ туран, докумуон туттараары университекка барда. Тохтобулга бэрт ?р турбутун кэннэ к??т??лээх «5» н??мэрдээх автобу?а ыада?наан кэлэн тохтоото. Сарсыарда эрдэ буолан бы?ыылаах, ки?и а?ыйах. Кэнники аанынан киирэн, утары турар дьаа?ыкка ?с харчыны уган, билиэтин эрийэн ылла уонна иннигэр миэстэ баарыгар олордо. Ленин болуоссатыттан автобуска ?с уол ?р? эккирээн киирдэ. Кэпсэтиилэриттэн и?иттэххэ, ??рэх туттарса кэлбиттэр.
– Как вам не стыдно? Вы же на одного деньги положили, а открутили на всех, – т?нн?к та?ыгар олорор саас ортолоох дьахтар уолаттары буойар са?ата и?илиннэ. Уолаттар онно эрэ наадыйбатылар, к?лэн са?ыгырастылар.
Аайа, университет тохтобулугар т??ээри бэлэмнэнэн, аа??а чуга?аата.
– К?р???т??й, на?аа да кэрэ кыысчаан турар! – уолаттар кыыс аттыгар баар буола т?ст?лэр. – Кыысчаан, ааты? ким диэний? Абитуриентка?ын дуо? То?о са?арбаккын, ба?ар, бииргэ ??рэниэхпит дии! – уолаттар университет са?а учебнай-лабораторнай корпу?угар тиийэ Аайаны баты?ан кэллилэр. Ордук хойуу хара батта?ын ?р? анньыммыт, чо?улуччу к?рб?т хаты?ыр уол сыста?наан с?рдээх. Аайа абатыйдар да, са?арбат, туох эмэ диэтэ?инэ, олох да?аны ара?ыахтара суо?а дии саныыр.
Университекка киирбитэ, ки?и эрэ туймаарыах: дьон ап-аалы?нас, суугуна?ыы, барыы-кэлии, кирилиэ?инэн ???э-аллара сырсыы… Кыыс ыйдаран тутар хамыы?ыйа олорор улахан аудиториятыгар киирдэ. Эргиччи остуоллар ууруллубуттар, хас остуол аайы тус-ту?унан факультеттар ыйыллыбыт табличкаларын анныгар докумуон тутар кыргыттар олороллор, таайдахха, ?рд?к? куурус устудьуоннара. Аайа кинилэри улаханнык ытыктыы санаата уонна халба?наабакка филологическай факультетын булан докумуонун туттаран кэбистэ. Онтон ма?найгы этээскэ т??эн, экзаменнар расписаниеларын к?р? сатыы турда?ына, Лератын куола?а бу ча?аара т?стэ.
– Аайа, наконец-то! Эйигин к??тэн кэтэ?им кэлтэйдэ. Туох ааттаах у?аатыгыт? Мин эйигин манна кэтэс да кэтэс. Хата, абитуриент уолаттары кытта билсэн ырааттым! Хайа, ханныкка туттарсар буоллу??
– Лера, мин докумуоммун филфакка биэрдим. Ким эрэ сиэтэн илдьибитин курдук нуучча салаатыгар туттаран кэбистим.
– Оттон эн тыл ??рэхтээ?э буолары? кыра эрдэххиттэн биллэр этэ буолбат дуо?
Аайа экзаменнарын расписаниетын суруммутун кэннэ, ахтыспыт дь??гэлиилэр «Мороженое» кафе?а бардылар. Кыргыттар атахтаах тимир ваза?а ?р???л?? мороженай ылан баран, остуолга тиийэн олордулар.
– Ааспыт нэдиэлэ?э Света кэлэ сылдьыбыта. Орто балтын илдьэ кэлбит. Ийэтин бииргэ т?р??б?т балта Т???л?гэ баар дии, киниэхэ олохсуйбут. СПТУ-га киириэхтээх. Билигин дьонун кытта оттуу сылдьар буолуохтаах.
– Эдьиийэ аах элбэх ба?айы о?олоохтор дии. Хайдах бары батан олороллоро эбитэ буолла. ??рэххэ киирдэ?инэ уопсайга олорор ини.
– «Манна кэлэн сынньанным ахан» диир. А?ата арыгылыырыттан да с?п буолла?а дии.
– ?йд??г?н, Света «?лэ?ит буоллахпына, ийэбин атын дойдуга к???р?н барыам» диирин?
– Биир сылынан ?лэ?ит буоллахпына да?аны, дойдубар т?нн?бэппин, сыыйа ийэбин, балыстарбын киин диэки а?алыам диэн былаанныыр.
– С?п ээ. Лера, оттон эн бэлэмнэнэн ыраатты? ини? Уолаттарга иирэ сылдьа?ын дуу?
– Доо, рабфакка ??рэнэр Володя диэн уол эккирэтэр. Быйыл медфакка туттарсар. Тыаскай ба?айы к?р??нээх, кырдьа?ас а?атын кытта мантан чугас б????лэккэ олорор ???. Аайа, хайыыбыный?
– Хайыаххыный? Са?а ??рэнэ кэлэн баран, уолу толкуйдуо? дуо? «Тыаскай ба?айы» буола-буола.
– Оттон олох арахпат ээ. Иккитэ киинэ?э сылдьыбыппыт. Бу киэ?э эмиэ уопсайга кэлэрэ буолуо. Аайа, эн уопсайга олорор инигин? Ыраах оройуонтан сылдьар абитуриеннарга уопсайга хос биэрэллэр. Бэ?иэлэй олох диэн онно баар. Билси?ии биэчэрэ буолбута. Профком уолун Володя ?ч?гэйдик билэр, кэпсэтиэхпин с?п.
– Суох, бакаа дьоммор олоруом. Экзаменнарбар бэлэмнэниэм. Биир миэстэ?э биэстии о?о дии.
– Филфакка эн ыллыы-ыллыы киириэ?и?, долгуйума! Би?иэхэ ФИЯ-?а эмиэ куонкурустаах. Арай, французскай салаа?а олох а?ыйах о?о докумуонун туттарбыт. Сыл аайы конкурса суох ???. Ыксаатахха, онно да киириллиэ.
– Французскайы ??рэппэккэ сылдьан, хайдах киирээри гына?ын?
– ?рд?к? куурус устудьуоннара недобор буолла?ына кыра бааллаахтаары ылааччылар диэбиттэрэ. Биэс сылы бы?а французскайы ??рэтиэм буолла?а дии! – Лера куолутунан тугу да дири?этэ сатаабат. – К?рс?б?ччэ, хата, киинэ?э барабыт дуо?
– Ма?най ийэбиттэн к???ллэтиэхпин наада. Би?иги дьоммут мантан чугас олороллор, баран кэлиэх.
– Маама?ын кытта кэлбити? мэ?эйдээх ба?айы буолсу дии, онтон атын куоракка к???л к?чч?йэ сылдьыа этибит, – Лера тэрбэччи кырааскаламмыт киэ? харахтарынан дь??гэтин диэки элбэ?и этэрдии к?р?н кэбистэ.
Аайа хоско киирбитэ, ийэтэ иистэнэ олорор эбит. Бэйэтин сонуттан Аайа?а кы?ы??ы сону тигэ сылдьар. Татьяна Иннокентьевна кыы?а докумуонун филфакка биэрбитин истэн улаханнык со?уйбата.
– С?рэ?и? сытар ??рэ?э эрэ буоллун. ??рэх эрэ диэн киирэн баран кэлин эрэйдэнэ сылдьыахтаа?ар, эрдэ бы?аарыммыты? ордук. Чыычаах, ки?и оло?ун ?лэ?э аныыр. Биирдэ бэриллэр олоххо с?б?лээбэт ?лэ?э аат эрэ харата, хамнас эрэ аахсыахха диэн сылдьартан ордук ку?а?ан туох баар буолуой.
– Маама, эн на?аа да ?йд??хх?н, барыны-бары билэ?ин. Миигин олус да ?йд??г?н! – диэн баран кыыс ийэтин куу?ан ылла. – Би?иги билигин Лералыын киинэ?э бараары гынабыт. К???лл??г?н?
– Бары?, ол гынан баран с?пк? кэлээр, – кыы?а, ситэ истибэккэ, ааны сабан тилир гыннарда.
Татьяна Иннокентьевна, дьи?эр, сонуннаах этэ, кыы?ын кытта с?бэлэ?иэх буолбута. Б?г?н сарсыарда т?л?п??н?нэн Семен Павлови?ы кытта кэпсэппитэ. Таайдара куоракка дьиэни ылар хайдах курдук ыараханын, буолаары буолан олох да?аны кыаллыбатын эппитэ. Арай, кэргэни? Николай хомсомуолга бииргэ ?лэлээбит до?оро партия обкомун тутаах ?лэ?итэ буолан олорор, киниэхэ киирэ сырыт диэн с?бэлээбитэ. Саас эппит «Птицефабрикатын» дьыалата табыллыбатах. Ол тутулла турар дьиэлэрин хас биирдии квадратнай миэтэрэтин ту?угар киирсии кытаана?а ???, са?а ?лэ?э киирбит ки?ини чуга?аппаттара биллэр.
– Арай аныгы пятилетка?а ?сс? биир дьиэ тутуллуохтаах. Ол гынан баран онно да?аны кирдээх, сыттаахсымардаах оробуочай ?лэ?ит эрэ буоллаххына тиксэри? буолуо. Эн ол ?лэ?э таах доруобуйа?ын с?тэриэ?. Чэ, онон у?аппакка-кэ?эппэккэ Коля? табаары?ыгар прием?а киирэ сырыт, – куоракка салайар ?лэ?э сылдьар ки?и с?бэтэ ити курдук буолбута.
Татьяна Иннокентьевна кэргэнин санаан ыараханнык ???э тыынна. Баар-суох до?оро кылгас да кэм?э кэлэн барда. ?т?? ки?ини та?ара орто дойдуга у?аппат дииллэрэ оруннаах курдук. Ки?и киэнэ кэрэмэ?э маннык буолуохтаах диэн холобурга ананан кэлэн барда?а дуу. Ол гынан баран Татьяна дьыл?атыгар Коля курдук ?т?? ки?ини кытта к?р???ннэрбитигэр махтанар. До?орун кытта билсибит к?н?н к?н бэ?э?ээ??и курдук ?йд??р.
Кинилэр биир кэм?э устудьуоннаабыттара. Коля, педагогическай институкка ??рэнэ сылдьан, табаары?ыгар хотуттан посылка ыыппыттарын ыларыгар аргыс буолан медиктэр олорор уопсай дьиэлэригэр кэлсибитэ. Табаары?а Миша биир дойдулаах кыы?ын к?рс?н, сэ?эннэрэ-сэппэннэрэ ыраатан, уолаттар устунан киэ?ээ??и а?ылыкка хаалар буолбуттара. К??-дьаа буолан чэйдээри олордохторуна, ма?ан т?? былааттаах, харанан чо?улуччу к?рб?т, хойуу хара хаастаах, сырдык сэбэрэлээх кыыс киирэн кэлбитэ.
– Танюша, хайа, то?ну? ахан дуу? Кэл, а?ылыгым бэлэм. Бу мин биир дойдулаа?ым Миша уонна кини табаары?а Коля. Миша посылкатын ыла кэлбит, – Орто Халыматтан сылдьар Люба, ыллаан эрэр курдук са?аран, айа?а хам буолбат.
Таня, та?а?ын уларыттан баран, остуол иннигэр кэлэн олорбута. Кыыс то?мута с?рдээх, итии чэйдээх чааскытыгар илиитин сылытаары бигии олордо. Эдэр дьон то?о эрэ тылларыттан маттылар. Хата, Люба дойдутун сонунун ы?а-то?о кэпсээн аралдьытар. Коля буолла?ына эмискэ эппэт кэлэ?эй буолан хаалбыт.
– Коля, то?о са?арбат буолан хааллы?, кырасыабай кыыстан итиччэ долгуйду? дуу? – Миша уол м?ч??нээн хара?ын ??тэ к?ст?бэт.
Коля, табаары?ыгар т??? да билиммэтэ?ин и?ин, Таняны к?р??т с?б?лээбитэ. Уол ити к?нтэн ыла санаата наар кыыска буолбута. Уол эрэйдэнэрин к?р?н, бииргэ ??рэнэр табаарыстара кыыска бара сырыт диэн с?бэлии сатыыллар да?аны, кини кыбыстан туох и?ин буолуммат. Аралдьыйаары тустуу куру?уогар суруйтарда, хомсомуол кэмитиэтин чилиэнинэн ылбыттарыгар ??р??нэн с?б?лэстэ. Общественнай но?орууската элбээн, биир кэм соло биэрбэккэ дуу?атын тарбыыр ыарыыта м?л?р?йб?ккэ дылы буолбута.
Ол курдук 1967 сыл ??мм?тэ. Коляны, тэрийэр дьо?урдаа?ын бэлиэтии к?р?н, саас институт хомсомуолун кэмитиэтин сэкирэтээринэн таллылар. Онон уол бу к?ннэргэ дьахталлар Аан дойдутаа?ы к?ннэрин бэлэмнээн, с??рэ-к?т? сылдьар. Уолаттар ааттарыттан трибуна?а тахсан мустубут ыалдьыттары, кэрэ а?аардары э?эрдэлиэхтээх. Быраа?ынньык к?н са?аланна. Коля хомсомуол сэкирэтээрин бы?ыытынан бастакы улахан тэрээ?инэ. Саала?а ки?и толору мустубут. Ыытааччы тахсан э?эрдэлээн баран тылы Николай Андреевка биэрдэ. Уол трибуна?а тахсан бэлэмнэммит ки?и бы?ыытынан бэрт эрэллээхтик Аан дойдутаа?ы дьахталлар к?ннэрэ ха?ан тэриллибитин, Сэбиэскэй Сойууска дьахтар общество?а оруолун ту?унан кэпсээн барда. Ол этэ-тыына туран, элбэх ки?иттэн саамай к?нд?, кэрэ сэбэрэтин бэлиэтии к?р??т, кэлэ?эйдээн барда. Долгуйан и?иттэн са?ата нэ?иилэ тахсан, этиитин т?ргэнник т?м?ктээтэ. Ол к?н Коля табаары?а Миша, Любалыын с?бэлэ?эн баран, кыргыттары быраа?ынньыкка ы?ырбыт. Таня уолу эмиэ с?б?л?? к?рб?т, ол гынан баран биллибэтэ?ин и?ин, иэйиитин кимниин да ?ллэстибэккэ сылдьыбыт. Дь??гэтэ Люба уол таптаан утуйар уута уу, а?ыыр а?а ас буолбата?ын ту?унан уустаан-ураннаан кэпсээбитигэр ис-и?иттэн долгуйан, кистии-саба ??рэн бу кэлэн олорор. Онтон ыла икки тапта?ар с?рэх булсан, сотору ыал буолбуттара. ??рэхтэрин кэнниттэн иккиэн кыыс дойдутугар ?лэлии барбыттара. К?т??т оройуо??а тарбахха баттанар биир ча?ылхай салайааччы буола ??мм?тэ. Райком салайааччытынан ананан с?рдээх та?аарыылаахтык ?лэлии сылдьан, ол сыл к???н?гэр олохтон туораабыта. Кыдьымах тахсыбыт кэмэ этэ. Татьяна, сэрэйбит курдук, кэргэнин ол кэм?э бултуу ыыппат буола сатаабыта, ону куораттан ?рд?к сололоох ыалдьыттар кэлбиттэр, кинилэри арыаллыахпын наада диэн тылыгар киллэрбитэ. Дьиэтин аанын а?ан тахсан и?эн эргиллэн кэргэнин му?ура суох таптыыр хара?ынан имэрийэ к?рб?тэ. Онуоха дьахтар чараас с?рэ?э ыарыылаахтык м???л гыммыта. Оо, арай, онно кини кытаанахтык модьуйан ыыппатах буоллун! Ааны б??л?? турунан кэбиспит буоллун! До?орун с?тэрбит дьахтар кы?ыытыттан-абатыттан т???т? бу курдук бэйэтин буруйдана санаабыта буолуой? Ол эрээри буолар буолтун кэннэ тугу да к?нн?рб?кк?н… Коля бултуу сылдьан улаханнык сэбиргэхтэтэн, ?р?тт?бэтэ?э. Татьяна Иннокентьевна о?олорун кууспутунан чоро? со?ото?ун туран хаалбыта.
Дьахтар до?орун а?ынна?ына ылан к?р?р халы?, халлаан к???э дермантин тастаах альбомун арыйталаата. Оло?ун дьоллоох саа?ын туо?улара бу бааллар. Кылгастык бииргэ олоруохтарын билбит курдук кинилэр бииргэ т?сп?т хаартыскалара элбэх. Бу к??т??лээх ма?найгы кыыстарын Варяны к?т???н олороллор. Оттон бу ы?ыах к?н т?сп?т хаартыскалара, Коля аймахтара дойдуларыттан кэлэ сылдьар кэмнэрэ, бары сырдык та?астаахтар. Коля, сэлээппэтин аннынан бу ?р?? тиистэрэ кэчигирэ?эн, мичилийбитинэн кыра кыы?ын Аайатын к?т???н олорор. Бу сир астыы сылдьан тыыга олорон т?сп?ттэр. Туох баар хаартыска?а Колята олохтон толору астыммыт ки?илии ??рэн т?сп?т… Татьяна Иннокентьевна хара?ын уута иэдэ?инэн тохтоло суох субуллар… Кэм-кэрдии эмтиир дииллэр да?аны, кини ыар с?т?г?н ыарыыта с?рэхтэн-быартан аа?ан-ара?ан биэрбэт, сыл-хонук устан истэ?ин аайы ?сс? дири?ээн и?эргэ дылы.
Коля билигин республиканы салайан олорор Василий Павловичтыын араас тэрээ?и??э сылдьан элбэхтик бииргэ хаартыска?а т?сп?ттэр. Улахан тойон буолбут ки?и хайдах к?рс?р? буолла, ама, ?т?? до?орун умнубата ини. Бэйи, на?аа у?аппакка бара сылдьыахха наада.
Аайа бастакы экзамена – ?йт?н суруйуу. Ханнык тема кэлэрэ биллибэт, ол и?ин оскуола?а барбыт суруйааччыларын айымньыларын хат аа?ыахха наада. Кыыс Пушкинка?а ?лэтин курдук сарсыарда а?ыска тиийэр, киэ?э библиотека ?лэ?иттэрин кытта тахсан барар. Аайа библиотека чуумпу эйгэтин с?рдээ?ин астынар. Манна ?лэлиир эдэр дьахталлары ураты хара?ынан к?р?р. Аа?ар саала?а ?с библиотекарь тэ??э ?лэлиир: наадыйар кинигэ?ин тута булан а?алаллара, аа?ааччыларын кытта кэпсэтэллэрэ, та?на-сапта, тутта-хапта сылдьаллара барыта ки?и с?рэ?ин ортотунан киирэр. Аайа сынньанаары гынна?ына, бастакы этээскэ баар периодика саалатыгар баран, ха?ыаттары, сурунааллары к?р?р. Со?ото?ун сылдьара чу?кук со?ус, Лераны хаайан библиотека?а бииргэ сылдьан испиттэрэ да?аны, кыыс кэлин араас биричиинэнэн сылта?ыран кэлбэт буолла. Уопсайга олороро ??рэ?эр мэ?эйдээх буолсу, табаары?а, дь??гэтэ элбэ?э бэрт буолан, Лера сырыыта киэ?. «Атын оройуонтан сылдьар кыргыттар английскайдыы сатаан да са?арбаттар, кинилэр, хата, миигин сильнэй ба?айы дииллэр. Кинилэри наар суруйарга, тылбаастыырга эрэ ??рэппиттэр. Би?иги Мария Ивановнабыт ?ч?гэй билиини биэрбит эбит», – Лера оскуола?а ылбыт билиитигэр бу курдук б?к эрэнэр. Кы?аллара буоллар, Лера ??рэ?эр туйгун буолуохтаах этэ. Кини барытын аа?ан и?эн т?ргэнник ылынар буолан, бэлэмнэнэ сатаабакка да наар ?ч?гэйдик ??рэнэрэ. Ол гынан баран ?рд?к ??рэх ирдэбилэ атын, оскуола?а холоомо диэн дь??гэтэ Аайа ?йд?т? сатыыр да?аны, кыыс истибэт.
Аайа б?г?н ма?найгы экзамена. Кыыс долгуйан аанньа утуйбата, университекка ким-хайа иннинэ кэллэ. Сотору о?олор мустан бардылар. Б?г?н ?йт?н суруйаллар. Бу кэнниттэн ??рэххэ туттарсааччылар охсор а?аардара эрэ хаалар ???. Улахан аудитория?а элбэх ба?айы остуол турар, хойутуу кэлбиттэргэ миэстэ тиксибэккэ, остуолга ?ст?? буолан олорорго к??элиннилэр. Экзамен тутааччы преподаватель, орто у?уохтаах, ачыкылаах эдэр дьахтар, дуоска?а темалары суруйда. Икки тема оскуола?а барбыт классиктар айымньылара уонна ???с к???л тема «Аныгы кэм?э ыччат миэстэтэ» диэн. О?олор суугуна?а т?ст?лэр, араа?а, ?г?стэр к???л теманы таллылар бы?ыылаах. Сотору бэчээттээх лиистэри т??эттилэр. Аайа ?с тематтан хайатын таларын толкуйдаан к?р?н баран, Лермонтов «Герой нашего времени» айымньытын талла. Печорин бэйэтин кэмигэр то?о с?п т?бэспэтэ?ин арыйыахтаах. Аайа ?ч?гэйдик билэр айымньытын т?б?т?гэр саа?ылаан, былааннаан баран, аа-дьуо суруйан барда. ?йт?н суруйууга ?с чаас бэриллэр. Онон ыксаабакка суруйуохха с?п. Аайа алта лии?и суруйан баран, сыы?аларын к?нн?р??р?, хат-хат аа?ан к?рд?. У?ун дьылыгыр у?уохтаах, кулгаа?ын сабар у?ун баттахтаах нуучча уола cуруйуутун ким-хайа иннинэ туттарда. «?йд??х ба?айы уол бы?ыылаах, ?лэтин биэскэ суруйбута буолуо» Аайа аудиторияттан эрэллээхтик хааман тахсан барбыт уолу баты?ыннара к?р?н хаалла. Аайа суруйбут ?лэтин хос-хос аахта?ын аайы астыммат санаа киирэр, элбэ?и уларытыан, эбиэн-сабыан ба?аран к?р?н баран, бириэмэтэ тахсан эрэрин и?ин хайдах баарынан илдьэн биэрдэ. Кинини кытта бииргэ хас да?аны о?о т?м?ктээтэ.
Печориннар ханнык ба?арар кэм геройдара буолуохтарын с?б?н, судаарыстыба, уопсастыба бары тутула хайдах да ки?иэхэ барытыгар с?п т?бэспэтин, онон «лишнэй» ки?и проблемата ?р?? баарын дакаастыы сатаата. Кинини ?йд??ллэрэ дуу, суо?а дуу. «Таах да?аны а?ара бардым бы?ыылаах, ордук-хос куолута суох к?нн?р? айымньы ис хо?оонун биэриэххэ баара…».
– Ты сейчас в какую сторону идешь? Может, вместе пойдем? – эмискэ к?п-к????нэн тэрбэччи к?рб?т нуучча кыы?а ситэн ылан санаатыттан аралдьытта. – Меня зовут Трофимова Лена. А тебя?
– Аайа.
– Ты на какую тему написала?
– «Герой нашего времени».
– А я выбрала свободную тему. Не знаю, что получилось. Вообще-то я могла бы «Войну и мир» выбрать, про философию дуба можно же было написать.
– Вот я тоже думаю, что тему чересчур усложнила.
– Ладно, что будет, то будет, ничего уже не поменяем. Так ведь?
Кыргыттар тохтобулга диэри аргыстастылар. Аайа автобус к??тэ хаалла, оттон Лена, ?р??-хара горуох ойуулаах былаачыйата тыалга тэлимнээн, чэпчэкитик ?ктэнэн сатыы бара турда.
Учебнай-лабораторнай корпус иккис этээ?игэр истиэнэ?э тэллэх са?а испии?эккэ сочинение суруйбут о?олор сыаналара тахсыбыт. Аайа араспаанньата бастакынан турарын булан ылла, с?рэ?э кыл т?гэнигэр тохтоон ылла – 5/4! «?уу!» – кыыс чэпчэкитик ?р? тыынна. Эппиттэрин курдук, ?йт?н суруйуу кэнниттэн ?г?с о?о туораабыта. Аны история уонна омук тылын экзаменнара хааллылар. История, обществознание – Аайа с?б?л??р предметтэрэ. Кыра кылааска сылдьан «Древняя история» учебнигын интэриэ?иргээн эрдэттэн аа?ан кэби?эрэ. Хайа ба?арар предмети ??рэнээччи ылынара-ылыммата учууталтан бы?аччы тутулуктаах. Экзаме??а бэлэмнэнэ сылдьан Аайа учууталларын элбэхтик санаата. История учебнигын аа?а олорон Иван Петрович куола?ын бу баардыы истэн кэлэргэ дылы. История учуутала Иван Петрович кумаа?ыта тойо суох эрчимнээхтик киирэн кэлэрэ, чочумча са?ата суох кылаа?ы эргиччи к?р?н тура т??эн баран:
– Записываем тему, – с?? куола?ынан бы?ыта биэрэн эрэр курдук са?арара. У?ун дьылыгыр у?уохтаах буолан, дуоска?а т??к?й?н туран суруйара. Онтон о?о эрэ кутун тардан кэпсээн барара… Учууталлара бэртээхэй да кэпсээнньит! Аайалаах кылаастарын кыргыттара бары «Анкета» диэн тэтэрээттээх буолааччылар, онно «Ханнык предмети ордук с?б?л??г?н?» диэн ыйытыыга уоллуун-кыыстыын бары историяны бастакынан суруйаллара. Иван Петрович уруогун билбэт о?олору к?л??-элэк о?остор идэлээх буолааччы.
– К?р?? эрэ, барбатах миин курдугунан к?р?н турарын! Суох, суох, туох эрэ к?л?м гынна ээ! Хайа?.. Ээ, до?оттор, хара?а улам ???н барда, ???н барда… – к?нн?р? сэмэлиирдээ?эр, кини ити ньымата о?олорго ордук дьайара. О?олор, кылаас ортотугар к?л??гэ барымаары, бары история?а бэлэмнэнэн тиийэллэрэ.
Аайа киэ?э хойут библиотекаттан тахсан, ыксаабакка дьиэтин диэки баран и?эр. К?н? бы?а к?н уотун сырал?аныттан сылайбыт дьон с?р??н т?сп?т?гэр та?ырдьаны былдьаспыт курдуктар. Ленин проспегар толору ки?и. Пааралар аа-дьуо дьаарбайа сылдьаллар. ?т?? да киэ?э! Кыыс историятын билиэттэрин барытын аа?ан б?тэрэн, с?ргэтэ к?т???ллэн ахан и?эр. Дойдубут историята дьо-?ун да?аны, А?а дойду сэриитигэр Ийэ дойдуну му?ура суох таптыыр норуот ити айылаах бэлэмнээх, сэбилэниилээх ?ст???? кыайда?а, партия ?лэтэ-хамна?а дьэ?кэтэ, сити?иитэ элбэ?э, былаана киэ?э. Кыыс Сэбиэскэй Сойуус кини дойдута буоларыттан улаханнык киэн тутта саныыр. Америка?а ?лэтэ суохтар элбэхтэр да?аны, хайдах бэйэлэрин дьонун ?лэнэн-хамна?ынан хааччыйбаттарый, уонна ?сс? куруук Сэбиэскэй Сойуу?у утары араас ?лэни ыыталлар. Кини дойдутугар дьон бары тэ?, ки?и барыта ?лэлээх-хамнастаах, аччыктаа?ын диэн суох, аста?ас дэлэй. Бары инникигэ эрэллээхпит, сотору Коммунистическай тутулга тиийиэхпит. Ол ки?и аймах му?утуур сайдыыта буолуо?а. Кини Сэбиэскэй Сойууска т?р??б?тэ – дьоло!
Бу курдук эргитэ саныы и?эн, Аайа Лераны к?рс? т?стэ. Омос к?р??т, баар-суох дь??гэтин билбэтэ да?аны. Кып-кылгас, быака?ар джинсы дьууппалаах, кустук бары ???нэн оонньуур «разлетайка» куопталаах, ап-ара?ас улахан пластмасс ытар?алаах, ара?ас улахан о?уруолаах, эмиэ оннук дь???ннээх платформа босоножкалаах, хара?ын харса суох халлаан к??х кыраасканан бистибит, халы? толло?ор уо?ун кып-кы?ылынан помадаламмыт – букатын муода сурунаалыттан т?сп?т кыыс турар.
– Хайа, Аайа, ки?ини к?рб?кк? аа?а сысты? дии! Би?иги Ванялыын киинэттэн и?эбит. Тоска ба?айы киинэ дии? – Лера, атаах о?о курдук уо?ун толлоччу туттан, куусту?ан турар уолуттан ыйытар.
– Мин киинэни эрэ ?йд??н к?рб?т?м, – дыра?ар сарыннаах, саха?а к?ст??лээх уол к?лэн ымах гынар.
– Б?т эрэ! Коммунистка дь??гэм ?йд?? суо?а, – Лера солуута суох к?лэн ылла. – Аайа, бачча киэ?э то?о со?ото?ун дьаарбайа сылдьа?ын? Куорат к?л?гээттэригэр т?бэ?ээйэ?ин. Ванюш, баар-суох подругабын дьиэтигэр атаарыах эрэ.
– Лера, хайа, туох сонуннааххыный? Экзаме??ын хайдах туттарды?? Олох с?тэрсэн кэбистибит дии…
– Английскайбын т??ркэ туттардым. Аны история уонна нуучча тыла хаалла.
– Бэрт дии. Мин эмиэ ?й??н историяны туттараары сылдьабын. Билиэттэрбин барытын ??рэтэн б?тэрдим ээ. Оттон эн?
– Историяны аахпакка да?аны туттарар инибин. Оскуола?а Иван Петрович кэпсээбитэ барыта хаалан хаалбыт курдук. Чэ, уулаан-хаардаан туттарар инибин. Ваня сельфакка туттарса сылдьар. Билсэн кэби?и?: бу мин до?орум Ваня, оттон бу – дь??гэм Аайа.
– Лера эн тускунан элбэ?и кэпсээбитэ. Эйигин санаабакка ааспыт к?нэ да диэн суох буолуо.
– Конечно, бииргэ ??скээбит дь??гэбин хайдах саныам суо?ай. Чэ, Аайа, пока, – Лера, Орджоникидзе болуоссатыгар кэлээт, ханна эрэ тиэтэйэр ки?илии быра?аайда?а о?уста.
Аайа дь??гэтэ оттомо суох бы?ыыланарыттан хомойо санаата. Куоракка кэлиэ?иттэн ити ха?ыс-ха?ыс уолай? Урут к?н аайы кэлэ турар бэйэтэ кэлин олох да с?тэн хаалар буолла. Б?г?н ал?ас к?рс? т?ст?лэр. Лера манна кэлэн итинник тосту уларыйбытыттан Аайа с??? саныыр.
Дьиэтигэр кэлбитигэр, ийэтэ аа??а с??рэн кэллэ.
– Хайа, бу туох ба?аам сырыытай? Уон чаас буолан эрэр дии. Ки?ини куттаа??ын!
– Лераны к?р?ст?м.
– Илиигин суунан баран кэлэн а?аа. Соркуойбун бу ???с т?г?л?н сылытан эрэбин.
Аайа куукуна?а киирэн, ийэтэ бэлэмнээбит минньигэс а?ылыгын сытын ылан, аччыктаабытын ?йд??т?.
– Б?г?н а?а? табаары?ыгар прием?а киирэ сырыттым. Хата, на?аа ?ч?гэйдик к?р?стэ. Коля о?олоро улаатан, ??рэхтэнэн эрэллэр эбит диэн ??рэр. Эдэр сааспытын элбэхтик а?ынныбыт. Коля ту?унан сырдык, ?т?? эрэ ?йд?б?ллээхпин диир. Приемнайыгар уочараппын кэтэ?эн олорон к?рд?хп?нэ, киниттэн ки?и барыта толлор курдук туттарын-хаптарын и?ин, уларыйда?а буолуо диэн куттаммытым, хата, Ба?ылай уруккутунан. Та?ымнаах ки?ини былаас буорту гыммат эбит дии санаатым.
– Дьиэни туох диирий?
– Тоойуом, ити боппуруос ?т?р?нэн кыаллыа суох. Эн ??рэххэ киирдэххинэ, мин дойдубар т?нн??м. Манна ?лэтэ да, дьиэтэ да суох хайдах олоруохпунуй? Василий Павлович быыс-хайа?ас булан, чугас до?орум дьиэ кэргэнин дьиэлии сатыам диэн тылын биэрдэ. Улахан ки?и тылынан мээнэ оонньообот буолуохтаах. Киниэхэ бы?а тахсар т?л?п??н н??мэрин биэрдэ. Онон кэтэ?эрбэр эрэ тиийэбин.
Аайа историятын, английскайын биэскэ туттаран, ??рэххэ холкутук киирдэ. ??рэххэ киирбит о?олор испии?эктэрин ?рд?к бааллаах о?олортон са?алаабыттар, онно Аайа аата ???с ки?инэн киирбит. Кини иннинэ оскуоланы кы?ыл к?м?с мэтээлинэн б?тэрбит икки кыыс экзаменнарын барытын биэскэ туттаран, испии?эги эрэллээхтик ба?ылаабыттар. История экзаменын Аайа ?т?р?нэн умнубата буолуо. Билиэккэ баар ?с боппуруоска барытыгар эппиэттээбитэ.
– ?ч?гэй. Билигин эбии боппуруос биэриэм, онно ?ч?гэйдик эппиэттээтэххинэ, биэ?и туруоруом, – ачыкытын ?рд?нэн к?рб?т орто саастаах ки?и кыы?ы тургутардыы к?р?р. – Коллективизация ту?унан тугу билэргин кэпсээ эрэ.
Аайа, коллективизация ту?унан учебникка туох сурулллубутунан кэпсээн баран, ол политика м?к? ?р?т?н эмиэ ырытта. Тыа ыала хайаан да?аны чаа?ынай бас билэр ха?аайыстыбалаах буолуохтаа?ын, к??с ?тт?нэн холбоо?ун тыа сирин уопсай бала?ыанньатыгар, саха ки?итин ?й?гэр-санаатыгар хайдах охсуулаа?ын ту?унан санаатын эттэ. Преподавателэ, со?уйбуттуу истэн олорон баран, аны НЭП ту?унан ыйытта. Аайа революция кэнниттэн дойдуга политическай эрэ ?тт?нэн буолбакка, экономика?а эмиэ са?а сы?ыан олохтонуохтаа?ын ту?унан ымпыктаан-чымпыктаан кэпсээтэ.
– Би?иэхэ, историческай факультекка, киирээччилэр да?аны маннык эппиэттээбэттэр. Андреева, историческай салаа?а киириэхтээх ки?и сылдьа?ын бы?ыылаах. Онно киириэххин санаатаххына, миигин булаар. Бу улахан да улахан биэ?и туруордум.
Тетя Надя б?г?н Аайа ??рэххэ киирбитин бэлиэтээри т?б?г?рэ сылдьар. Татьяна Иннокентьевна утаран к?рб?тэ да, санаабытын о?орон баран тэйэр майгылаах Надя ону ылыммата?а чуолкай. Куоракка баар аймахтарын, билэр дьонун, бэйэлэрин о?олорун, сиэннэрин т?мп?ттэрэ с??рбэттэн тахса буоллулар. Даача?а та?ырдьа остуол тардан кэбистилэр. К?????? ки?и к?лб?т?нэн. Тетя Надя о?уруотун а?а ?лг?м, дьонун харса суох хамаандалаан, ким салаат кырбыыр, ким алаадьылыыр, Б??т?ргэ саамай эппиэтинэстээх ?лэ тигистэ: а?а?ас уокка улахан чугуун и?иккэ узбектардыы плов астыыр.
– Кылаабынайа, луугу харса суох кутуохха наада. Кинилэр ириистэрэ то?о боро? ??н??х буоларый? То?о диэтэххэ, лууктарын хара?а боро? буолуор диэри мас арыытыгар ы?аарылыыллар.
– Пахай да! Ол хоруоруор диэри ы?аарыламмыт луук туох аанньа буолуой? Эн ол омуктары ?т?ктэн аскын хоруорда сылдьаайа?ын, ки?и и?э-???э а?ыйыах! – Надя куолутунан о?онньорун м???р-этэр.
– Надя, маннык мааны крахмаллаах ыскаатары даача?а тэлгээмэ ээ. Бу курдук лен ыскаатары Са?а дьыл эрэ быраа?ынньыгар туттуоха с?п, – Татьяна Иннокентьевна, ха?аайка дьиэттэн муус ма?ан крахмалланан ха-чыгырыы сылдьар ыскаатары та?ааран остуолга тэлгээн эрэрин к?р?н, этэн к?рд? да, биллэн турар, Надята ону ылыммата. Быраа?ынньык остуола ханна да буоллун мааны буолуохтаах диир кини. Тетя Надя т??? да ??рэ?э суох буоллар, ис-и?иттэн ?ч?гэйгэ, кэрэ?э тарды?ыылаах. Кини ити ыскаатара эрэ буолбакка, туох баар утуйар та?а?а, сотторо барыта крахмаллаах буолар. Кини чэнчи?инэн, т?ргэн-тар?ан туттунуулаа?ынан аймахтарыгар киэ?ник биллэр. Хас да ки?и кэлэн хонон-?р?н аастын, тетя Надя хайаан да муус ма?ан хачыгырас утуйар та?а?ы тэлгээн биэрэриттэн Татьяна с???р. Надялаахха кэллэххинэ боростуой и?иттэн а?аабаккын: биилкэтэ-ньуоската ?р?? к?м?с, эбиэккэ миинин к?м?с дуйдаах ?р?? фарфор и?иккэ кутан остуол ортотугар уурар идэлээх, чэйин тус-ту?унан чааскыга куппат, хайаан да?аны ?ч?гэй сэрбиис и?итин туттар. Надежда Дмитриевна к?ст?р дь???н?гэр да?аны ураты геннаа?а биллэр. Кинини, омос к?р??т, туох эрэ улахан ?лэ?ит дии санааччылар. Ма?а?ыын атыы?ыттара ас-та?ас ?ч?гэйин к?рд?р?лл?р, автобуска киирдэ?инэ миэстэлэрин тута туран биэрэллэр. Ол курдук кини ис-и?иттэн дьону ба?ыйар ураты к??стээх. «С?п буолла?а. Кинээс сыдьааннарын ханнык да революция, социализм суурайар кыа?а суох», – диир ?гэстээх тетя Надя.
Ыалдьыттар бары мустубуттарын кэннэ даача ха?аайката Надежда Дмитриевна мааны остуолугар ы?ырда. Даачатын да и?итэ киниэнэ дьэрэкээн: салаат, фрукта араа?а фарфор сэрбиискэ ууруллан к???э к?л?м?рд?? оонньууллар. Б??т?р хотуна пловун хай?аабытыттан с?ргэтэ к?т???ллэ сылдьар. Ки?иэхэ барытыгар кичэйэн астаабыт а?ын амсатыан ба?арар.
– Бэйи эрэ, эн, ыксаама! Ыалдьыттар остуолга да олоро иликтэриттэн хайдах итии а?ылыгы сы?алыыгын? – Надя кэргэнин сэмэлээтэ.
Кэлбит дьон суугуна?ан миэстэлэрин булбуттарын кэннэ Надежда Дмитриевна туран тыл эттэ:
– Мин манна аймах-билэ дьоммутун биир ??р??лээх т?гэ??э ы?ырдым. Би?иги ытыктыыр балтыбыт Татьяна кыра кыы?а Аайа ?рд?к ??рэххэ экзаменын барытын туйгуннук туттаран киирдэ. Балтым барахсан олох охсуутун эрдээхтик тулуйан, о?олорун ?ч?гэйдик иитэн, ??рэхтээх дьон о?ортоон эрэриттэн олус ??рэбин. А?ата, бас-к?с ки?итэ суох о?олору иитэр уустугун бары билэбит. К?т??пп?т Коля к??гэйэр к?н?гэр ?лэ ????гэр сылдьан, эмискэ би?иги кэккэбититтэн туораабыта барыбытыгар да улахан с?т?г?нэн буолбута. Би?иги айма?ы ?р? тардыахтаах, ?рд?к? былааска тахсар кыахтаах ки?ибит ити курдук дьыл?аламмыта ыарахан. Аайа а?атыгар майгынныыр кыыс, ??рэ?эр наар туйгун, кытаанах майгылаах, оттомноох о?о инникитин а?атын туйа?ын хатарыа?а. Би?иги дьиэ кэргэн аатыттан э?эрдэлээн туран бэлэхпитин туттарабыт, – диэн баран баархат тастаах хоруопкаттан кы?ыл к?м?с би?илэ?и та?ааран кыыска туттарда уонна иэдэ?иттэн кытаанах со?устук сыллаан ылла.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69209680) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.