Читать онлайн книгу «Күнүү» автора Ирина Харайданова
К?н??
Ирина Харайданова
Ирина Харайданова-Сэгэлдьийэ Чээлэй бу кинигэтигэр о?о саас умнуллубат ?йд?б?ллэрин, бастакы булт ??р??т?н, ийэ о?о?о тапталын, эр ки?и уонна дьахтар сы?ыаннарын, сиэр-майгы, олох ту?унан кэпсээннэрэ киирдилэр. Кэпсээннэр ки?ини олоххо буолар араас бы?ыы-майгы ки?и дьыл?атыгар оруолун, сирдээ?и анал, т?лк? ту?унан толкуйдаталларынан кэрэхсэбиллээхтэр. «Элгээ??э» диэн олоххо буолбут т?бэлтэ ту?унан суруйуу аа?ааччыны долгутуо.
В сборник вошли короткие рассказы о детях, о первых успехах и гордости родителей, о неизмеримой материнской любви и нежности, о мучительной ревности между супругами – обо всем том, что так близко каждому человеку, имеющему горячее сердце. Особенно интересным для читателя будет душещипательный рассказ, основанный на реальных событиях, который не оставит никого равнодушным…
Издание предназначено для широкого круга читателей.
Сэгэлдьийэ Чээлэй
К?н??: кэпсээннэр
1. Иннигэр кэ?иилээх, кэннигэр с?гэ?эрдээх…
ТИРГЭ?ИТ
Ийэ уолун кытта ууга барбыт чааркааннарын ч?л?гэр т??эрэн хос тиритии-хорутуу, с??р??-к?т?? буолбуттара. Ити кэмтэн икки ый биллибэккэ элэ?нээн хаалбыта. Аны чааркаан та?ынан тиргэлииргэ санаммыттара. Мэлдьи т?ргэн хаамыылаах ийэтин кэнниттэн, хардыы да хаамыыны хаалбакка, Ньуккуу тэбис-тэ??э т?с??эн испитэ. Сарын ?р?йэтин ар?аа ба?ыгар хойуу оттоох ?рд?к дул?алар икки ардыларынан, кус дул?а?а салгылыы тахсар оро?ор, бэйэлэрэ о?орбут сэттэ тиргэлэрин с?бэлэ?э-с?бэлэ?э ииппиттэрэ. С??к?лэ туттарыгар-хаптарыгар с?п т?бэспэт на?ыл са?алаа?а, намыын куоластаа?а:
– Ньуккуу, бу кэм?э кус о?олоро сатаан к?пп?тт?р. Ол и?ин «к??х дабыдал» дэнэллэр, – ийэтэ уолугар утары бы?ааран и?эрэ.
Ньуккуу аны ?с хонугунан Аллан арыытыгар дьо??о от кээ?иитигэр к?м?л??? киириэхтээ?э. Кини с?р?н ?лэтэ Дьархан уолугар о?ус сиэтиитэ этэ. Ол и?ин бу сар- сыарда ким хайа иннинэ у?уктаат, тиргэтин к?р? с??рб?тэ. А?ылаан-мэ?илээн тиийээт, хара?ар к?рб?т?н итэ?эйбэккэ, тыынан б?т??хт?? турбута. Кини к?рд???нэ, эгэлгэ кэрэ дь???ннээх куорсуннаах, кы?ыл атахтаах кус тиргэ?э эриллэн тиэрэ т??эн сытара. Чочумча турбахтаат, аны к?т?н хаалыа диэбиттии, оргууй сурдур?аан тиийэн имэрийэн к?рб?тэ… Сыыспатах эбит! Кус и?нибит! Ньукулай дьоллонон хара?а уоттана т?сп?тэ, икки ?тт?г?н та?ыммыта, кырдьа?ас дьон ??рдэхтэринэ тутталларын санаан, бэдьэрэ былаастаах ??к??лээбитэ. Ку?ун ту?а?ыттан нэ?иилэ арааран ылбыта, ыарахана илиитигэр улаханнык биллэрэ. Ма?найгы булда буолан долгуйан да, кыбыстан да дьо??о к?рд?р?мээри, ырбаахытын и?игэр уктан дьиэтигэр т?нн?б?тэ. Ааны а?ан киирээт:
– Ийээ, мин бултуйдум! – ку?ун туттаран эрдэ?инэ, С??к?лэ уо?ун и?игэр ботугураан:
– Иннигэр кэ?иилээх, кэннигэр с?гэ?эрдээх, бааттаах, байанайдаах булчут буол, – диэн ал?аабыта.
Ку?у сирийэн к?р?н и?эн, са?а аллайа т?сп?тэ:
– Хор, о?ом булчут буолан а?атар-сиэтэр кэмэ кэлбит эбээт! Атыыр к???н? бултаабыккын дии, о?ом сыы?а! Бу дьолу! – ийэ барахсан хара?а уунан туолбута, уолун бэйэтигэр сы?ыары тардан, т?б?т?ттэн сыллаан ылбыта.
Мантан ыла Ньуккуу булт амтанын билбитэ.
ТУ?АХХА И?НИБИТ КУОБАХ
Биир киэ?э а?ыы олорон, С??к?лэ уолун ыйытыытыттан ?р? ходьох гыныар диэри со?уйда:
– Ийээ, би?иги далбыт кэтэ?инээ?и тыаны бэйэбит бас билбэппит дуо? То?о итиннэ ту?ахтаабаппытый? – уонна харда к??тэн, чо?улуччу к?р?н олороохтоото. С??к?лэ чочумча са?ата суох олордо. «Бастаах» дьон «кыраларга» сы?ыаннарын о?о ?ст?йбэтин курдук хайдах бы?аарыан билбэтэ. Онтон санаабытыттан олох атыны эттэ:
– Ыы, о?ом санаата модьутун к?р. Би?иги бас билэр кыахпыт суох. Итиннэ Кубалаахтан балтараа к?ст??х сиргэ олорор Дыадай баай ту?ахтыыр. Би?иги кыттыспаппыт, ити ту?унан аны санаама. Онуоха Ньукулай:
– Ити би?иги тыабыт! Би?иги эрэ бултуохтаахпыт! – диэн кэлиилии кэбэ олордо. Дьэ, иннин биэрбэт ки?и буолан биэрдэ.
Ити итинэн аа?ан хаалыа эбитэ буолуо да, уол биир к?н, отонноон сиэри, ыллык устун ойуур и?игэр киирбитэ. Онтон эмискэ туох эрэ букунайар тыа?ын истэн, ойо?о?ун диэки хайы?а т?сп?тэ, ма?хайан эрэр б?п-б?д?? куобах ту?ахха и?нэн ?р? м?хс? сытар эбит. ?й?гэр ийэтин кытта кэпсэтиитэ охсуллан ааста да, «тыата – би?иэнэ, а?а – би?иэхэ» диэн ?йд?б?л кытаанахтык и?эн хаалбыт эбит. Ыстанан тиийдэ да куоба?ын куу?а т??эн ?л?р??р? гыммыта – кыайтарбат, ырбаахытын дуомун хайа тэбэн, и?ин сиирэ-халты хайыта тыытар. Хата, киниэхэ анаммыт курдук, бугул то?о?ото са?а мас сытарын ылан т?б??? охсор, онуоха ту?а?а бы?а барар. Куоба?а д?й??рэн кыайан хамсаабат буолбутун ура?а?ынан сабыта эттээн ?л?р?р. Дьиэтигэр а?алан:
– Ийээ, бу би?иги тыабытыгар ту?ахтаабыт ки?и куоба?ын ыллым, – диэбитигэр ийэтэ бултааты? диэн ??рбэтэ. Уола кини санаатын сэрэйэн, ааспыкка эппитин кубулуппакка этэ турда. С??к?лэ эрэйдээх, хайыыр да кыа?а суо?ун билинэн, ???э тыынан кэбистэ, о?отун диэки уйар?аабыт хара?ынан к?р?н олороохтоото…
Дыадай икки хонон баран ту?а?ын к?р? сылдьан, ар?аа ыалга чэйдии олорон, Ньукулайы ы?ыртаран ылла:
– Нохоо, мин ту?ахпыттан куоба?ы то?о ыллы??! – диэн баран илбиркэй та?астаах уолу с?р суостаахтык ?р?-та?нары эриличчи к?рб?тэ буола-буола са?арда. Ньукулай и?иттиэм-истибэтиэм диэбиттии:
– Аны кэлимэ, ити мин тыам, бэйэм бултуо?ум! – иэдэстээх кулгаа?а итийбэхтээн, икки чабыр?айа бы?ыта кэйиэлээн ылла да уол тас ааны былдьаста.
Аан сабыллар тыа?ын тилэх батта?а:
– С?рдээх уол дии, дьэ!.. – диэн эмиэ да с?хп?т, эмиэ да бэрки?ээбит са?аны истэн хаалла.
Дыадай бала?ан т?нн?г?нэн о?о дьиэтин диэки с??рэн элэстэнэн эрэрин «ки?и ки?итэ тахсыах уол эбит» диэн с?ргэтэ к?т???ллэ к?р?н хаалла.
О?ону кытта к?рэс былдьа?ыан кэрэйэн эбитэ дуу, дьон тылыттан саллан эбитэ дуу, эбэтэр атын туох санаа- лаа?а эбитэ дуу, Дыадай аны ити тыа?а биллибэтэ?э.
МА?НАЙГЫ СААЛАНЫЫ
Ньуккуу булка бааттаа?ын ту?унан кэпсээн алаас- алаас ыалларын тилийэ с??рб?тэ. Сотору буолаат эдьиийэ Боккуо кэргэнэ Куо?ас, баара эрэ уон орто доруобунньугунан иитиллэр дьоппуонускай сааны булан а?алан биэрбитэ. Ха?ан да ки?иттэн бэлэх диэ??э тиксибэтэх о?о барахсан ??рэн, саха тэ?э суох буолбута. Кирилэ да, Ньуккуута ??рб?т?н к?р?н, киниттэн итэ?э?э суох сирэйэ-хара?а сырдаата:
– Э?иннэ?инэ тыа?а б?ст??н тыа?ыттан ордуга суох, уо?унан иитиллэр, – Кирилэ кэпсии-кэпсии саатын имэрийэ-томоруйа турбута, сотору-сотору с?т?лл?н ылара.
– Аны у?уурум биллибэт. О?ом миигин ?йд??-са- ныы сылдьар буол… – б?т?н, куола?а титирэстээн са?атыттан маппыта.
К???н. Биир ха?ы?наах сарсыарда, Ньукулай (аны кини улахан, Ньукулайын эрэ билинэр) ар?аа тыа?а саатынан ытан к?р? та?ыста. К?рд???нэ, арай, куобах манан с??рэн аа?ар, итинэн бы?а к?т?н аа?ар. ?стэ ииттэ-ииттэ ытыалаан к?рд? да, биир да куобах табыллыбыт бы?ыыта к?ст?бэтэ. Ньуккуу улахан санаа?а т??эн, саатыгар ?й?н?н олордо. Абаланан да хайыай? Дьиэтигэр т?нн?р санаалаах туран и?эн, эмискэ ?й?гэр «до- руобунньугу тэрэпиискэ?э суулаан баран ыттахха, ордук ?л?р?мт?? буолар ???» диэн с?бэлээбиттэрэ ?й?гэр охсулунна. Оннук о?осто охсон ытыалаабыта, дьэ до- ?оор, куоба?а бу сырыыга тула холоруктуу сылдьар буолла, онтун соро?ун у?ун со?ус ма?ынан баска охсон эбиилэ?эн мадьыктаста. Оннук уончата ытан, биэс куоба?ы ?л?р?н, сэниэтэ эстэн, дьиэтигэр нэ?иилэ со?он а?албытын чугастаа?ы ыаллара к?р?н олус ымсыырдылар.
Онтон ыла т??лбэтин дьоно-сэргэтэ Ньукулайы тарбахха баттанар ?т?? булчуттары кытта тэ??э ааттыыр буолбуттара.
СА?АТА СУОХ ??РЭХ
Куому – с?рдээх киэ? алаас. Кини киэ?, к?н? аларын ки?и эрэ таптыы к?р?р. Бааса уол а?атын кытта хас да к???нэн эргимтэлээх хаачча?ы к?р?р-бэрийэр ?лэлээхтэр. Куому эмиэ ол хааччах и?игэр баар. На?аар – бостуук. Кини уолун бэйэтин кытта илдьэ сылдьыбыта ???с сайыныгар барда. Кинилэр хас да алаа?ы, хас эмит д??дэни эргийэн икки с??с субан с????н? к?р?лл?р-истэллэр. А?ата уолун атыгар мэ?эстэн тэ?инэн илдьэ сылдьар. Бааса уол тугу барытын дэбигис ылынан и?эринэн дьонун ??рдэр. Со?отох о?о диэбэттэр, букатын кыратыттан улахан ки?илии кэпсэтэллэр-ипсэтэллэр. Хааччахтара алдьаммытын атынан к?н аайы кэрийэ сылдьан абырахтыыллар. Сорох сиринэн боотулу, сорох сиринэн то?о?о к?р??н? са?ардан биэрэллэр. Дьэ, уол к?р?? то?о?отун анньарга ийэ-хара к?л???нэ тохтор, олус ыарыр?атар ?лэтэ. А?ата инчэ?эй титириги бы?ан у?уктууругар илии-атах буолар, сири дь?л? ??тт??ргэ а?атыттан хаалбат буола сатаан тиритэр, к?л???нэ муннун т?б?т?гэр бытыгырыырын ырбаахытын сиэ?инэн соттон ньуххайданар. Аны ???эттэн с??рэр к?л???н хара?ын а?ытар уонна барыта силбэ?эн этэ биир кэлим уу буолар. А?ата уолун к?р?-к?р?, к?лэрин биллэримээри:
– Чэ эрэ, до?оор, хайдах буолуохтаа?ый, уол о?ото – б?т?с бэрдэ?
Киэ?э аайы арыылаах лэппиэскэни мэтийэ олорон, к?р??лэрин хаачча?а ханан алдьаммытын, ханан то?о к?т?? баарын, Ма?ааччыйа дуу, Ураанай дуу тахсыбыттарын т?тт?р? киллэрбиттэрин эбэтэр олус у?уннук ханнык с????н? к?рд??б?ттэрин ийэтигэр кэпсиир. Уутугар-хаарыгар киирэн хаалла?ына лэппиэскэтин да ту?унан умна бы?ыытыйара. Арай биирдэ Бааса уол та?ырдьаттан киирэн:
– Ийээ, то?о ити бала?аннар кураанах туралларый?
– Ээ, тоойуом, урут, НЭП са?ана к?ннээн олорбут кэмнэртэн хаалбыт. Урут манна ыанар ынах да элбэ?э, дьон да элбэ?э. Билигин би?иги эрэ бу субан с????н? к?р?б?т. Улааттаххына барытын билиэ?. Чэ, олоруо? дуо, абыр?аллаа. К???н о?ох отторго туттуохпут, – ийэтэ т?ргэнник дьа?айда.
Бааса уол аны ити ту?унан ыйытыа суохтаа?ын сэрэйдэ. Кини а?атын кытта оттуу барарыттан олус ??рэр. Уолчаан хаамта?ына долгулдьуйар от хайдах эрэ, тугу эрэ этэр курдук. Оттон а?ата от охсон ку?уйда?ына, «эн, эн, о?ус. Эн, эн, хомуй» диирдии хотуура к??скэ-к??скэ сур-сур тыа?ыыр. Бааса уол кырачаан хотуурун илиитигэр ылла?ына, улахан ки?илии сананар.
Бааса т??л?гэр бугул быы?ыгар т?к?н?йэ оонньуу сылдьан эмискэ у?укта биэрдэ, к?н уотуттан хара?а саатта. Бала?ан и?э ып-ыраас, атырдьах ыйын ортото сайы??ылыы сандаарбыт. А?ата кинини у?угуннарбакка эрэ отугар барбытыттан хомойдо.
– А?а? эйигин сынньаннын диэн хаалларда. ?ч?гэйдик а?аа уонна абыр?алла хомуйаар, – ийэтэ к??рчэхтээх лэппиэскэни иннигэр уурда.
Уол «ол абыр?алы хомуйар диэн ?лэ ??? дуо, окко да?аны мэниктии, оонньуу таарыйа курдук сылдьыам этэ, к?р?? тутардаа?ар бэтэрээнэн ээ» диэн саныы-саныы оргууй а?ыы олордо. Ол эрэн у?уннук утуйбута эмиэ да бэрт эбит. Хайдах эрэ улааппыкка, ?сс? эбии сэниэлэммиккэ дылы буолбут.
А?аан б?тэн та?ырдьа та?ыста, олбуору быы?ынан с?р сымсатык н???? т?стэ, ата?ын тилэ?э д??дэ диэки хараара турда. Отучча миэтэрэни ки?илиэ дуо, кыра д??дэтигэр тиийэн тула ?тт?н к?р?ннэ, дьоно аах бу д??дэ?э ыыппат этилэр. Ол да и?ин т?б?т?гэр бастаан манна с??рэн кэлэр санаа киирбитэ! Арай, к?рб?т?н бэйэтэ итэ?эйбэтэ. Онно чыккымай кус о?олорун киллэрбит эбит. Ол аата манна сайылаабыттар. Уолбут отунан-ма?ынан тамныа, аймаан кэби?иэ диэн ийэтэ аах кистээн кэбиспиттэрин сэрэйдэ. Кус о?олоро к??х дабыдал буолан к?пп?ттэр. Бааса уол кус о?олорун маннык бииргэ, оргууй наскылдьы?а устан, ууга кынаттарын саратан, умса то?хо?ноон дьикти хамсаныылары о?ороллорун са?а к?рд?. Д??дэ кытыытынан эргийэ сылдьан ма?ынан тамнаан к?т?тэлээн к?рд?. Ийэлэрэ уолтан биэс-алта хаамыылаах сиргэ ууну та?ыйа-та?ыйа т?тт?р?-таары уста сылдьар. Бааса уол кус о?олорун к?м?ск??р?н т??? да биллэр, эр хаана у?уктан ис-и?иттэн бултуох санаата киирдэ. ?р толкуйдуу барбата, бала?анын диэки ыстанна. Дьиэ?э киирээт а?атын уон алталаах саатыгар хара?а хатанна. ?р? к??рб?тэ ааспакка, а?ылаабытыттан б?т??хтэс буолбут куола?ынан ийэтиттэн сааны к?рд??т?. Ийэтэ ылан биэрдэ:
– Ээ, бу барахсаны. Кыайыа? суо?а, ыарахана да бэрт. Аны хайдах ыта?ын бу манан? – ийэтэ т??? да итинник эттэр, то?о эрэ уолугар сааны туттаран кэбистэ. Бааса уол саатын икки илиитинэн нэ?иилэ к?т???н д??дэтигэр киирдэ. Долгуйуутуттан с?рэ?э биир кэм эппэ?нэс, тарба?ым салыбырыа диэн бэйэтин уоскутуна сатыыр. Саатын дул?а ?рд?гэр ууран, умса т??э сытан кы?ыыр. Ку?а т?тт?р?-таары уста сылдьар. Бааса уол сыалыгар кыайан киллэрбэт. А?атын ?т?ктэн кы?найар. У?а хара?ын эрэ бы?а симэр, ха?а?ын т?р?т симпэт. И?нэри т??э-т??э сыалын а?аар хара?ар буллара сатыыр. Муннун сыыгынас тыа?а улам аччаан, этэ-сиинэ ты?ыырга дылы буолла, санаатыгар тулатынаа?ы от-мас барыта кини хамсаныытын кэтиир курдук. Ол аайы Бааса уол ку?у табар ба?ата эбии к????рэр. Онтон, аны хайдах эрэ ха?ас хара?ын симээт, ту?аайбыта буолаат, саатын чыыбы?ын тардан кэбистэ! Кус Бааса уол иннигэр тиэ- рэ та?ылла т?стэ. Уол ку?ун ууттан илибирэтэн та?аарда уонна ?р? к?т?хп?т?нэн ийэтигэр с??рдэ. ??р??тэ диэн олус, с?п буола-буола ойуоккалаан, ыста?алаан ылар. Арай, саатын д??дэ кытыытыгар умнан кэбиспитин, ийэтигэр кэпсии туран, ?йд??н кэллэ уонна эмиэ т?тт?р? с??рэ турда!
Бу к?н Бааса уол ийэтэ сыллаабытын олус уратытык ылынна. Киэ?э дьиэлээхтэр сандалы тула олорон кини ма?найгы булдун амсайдылар.
– О?ом бастакы булдугар лапсам да табылынна, – ийэтэ чугуунтан миини ба?а туран а?аларыгар кэпсээтэ.
Биирдэ На?аар куска уолун илдьэ барда. Бэйэтэ былыргы кэтириинискэй доруоптаах, уолугар анаан уон алталаах саатын атыгар т?рг??лэнэн илдьэ сылдьар. Биир д??дэ?э кус б??? олорор. На?аар куска ??мэн баран т?тт?р? та?ыста. Уолугар саатын туттарда, Бааса уол, анал саалаах ки?и бы?ыытынан, сэрэнэ-сэрэнэ ??мэн киирдэ. Арай к?л?ччэ кытыытыгар охтубут маска биир кус т?б?т?н кынатын анныгар уган баран утуйа олорор эбит. Уол хайдах эрэ ууну чалымнатан тыа?атан ылбытыгар кус ?р? ч?рб??н?? т?стэ. Бааса уол онно к?рд???нэ, к?????? боро? кустартан атын, тэллэ?эр тумустаах, кы?ыллы?ы кугас т???э аллара т??эн истэ?ин аайы сырдаан, ма?хайан и?эр, аны ата?а кы?ыл кус эбит. Кини бу кэрэ ку?у ис-и?иттэн а?ынна, барыта к?р??х бэтэрээ ?тт?гэр буолла да, кус «сырк» гына к?т?н хаалла. Ыппата?ыттан хомойбут бы?ыыта к?ст?бэт, а?атыгар сирэйдиин-харахтыын уларыйан та?ыста.
– А?аа, мин билбэт ку?ум. На?аа ?ч?гэй дь???ннээх.
– Халба диэн, кырдьык, к?????? кустартан к?ст??тэ уратылаах.
На?аар уола а?аар кырыытыттан ытар, ?л?р?р-???р?р санаата суо?ун би?ирээтэ: о?о-о?о курдук кыраттан да ??рэр, са?аны сэргиир уйан с?рэ?э айыл?а кэрэтиниин алты?ар бу кэмин у?атыан ба?арда.
Бааса уол аны, а?атын с?бэтинэн, ытын быалаан баран сиэтэ сылдьан кус о?отун туттарар буолла. Мохсо?ол да иччитин тылын с?рдээ?ин истэр. Д??дэ кытыла хайыта баран, дь?лл?н т??эн биир тэ?э суох. Сыыра б?т?нн?? о?хой, хайа?ас б???, онно саспыттары Мохсо?ол муннунан илдьи анньар, ону Бааса хомуйар. Ытын сиэтэ сылдьар, букатын ыыппат.
Итини барытын кини Георгий диэн ыары?ах аба?атын эмтээри булта?ар. Георгий куораттан с?т?л буолан кэлбитин билэр. Айыл?аттан к??с-сэниэ ылаары кэлбит аба?атыгар к?м?л???р санааттан а?ыс саастаах уолчаан к?н солото суох буолла. Кини бу кус о?олорун булта?ан, аба?атын ?т??рд??н ба?арар. Онно ийэтин кымы?а, быырпа?а, суората – барыта басты? эмп буолуохтара. Ол и?ин Бааса уол Мохсо?олун илдьэ айыл?а?а со?ото?ун сылдьара элбээтэ.
2021 с., сэтинньи
2. Ийэ чараас с?рэ?э…
ДЬОЛ ТОСХОЙУУТА
Маайа к??х окко икки илиитинэн хардары-таары и?ин т?гэ?ин имэринэ сытта. К?н олус да ча?ылыччы к?лэ ??рэр. Киниэхэ эрэ анаан мичээрдиир курдук. Аттыгар, аарыма хаты? мас к?л?гэр, Маайа ата иччитэ ха?ан сынньанан турарын кэтэ?ээхтиир… Эмискэ и?ин кып-кыра атах сыысчаана «пул» гына тэптэ, ???энэн, араа?а, тилэ?э бы?ыылаах, омунугар чоройорго дылы гынна. Маайа к?н сирин к?р? илик о?отун туох баар билэр-билбэт минньигэс тылларынан таптаан ымманыйа сытта. Онтон к?н сырала ?сс? к????рдэ, сарда?а уота ала-чуо Маайа хара?ар т??эн симириктэппитигэр у?укта биэрдэ. Тулатыгар ?сс? да о?о минньигэс сыта баар эбээт!
Маайа орто дойдуга дьахтар буолан т?р??н, уон ?с т?г?л Айыы?ыт уоттаах кымньыытынан арыалланан талыы киэнэ кытаана?ын билбит эмиэ да дьоллоох, Иэйэхсит иэтэн-туотан к?н сырдыгын к?рд?рб?т сырдык аанньалларыттан бэйэтигэр т?тт?р? ылбытынан эмиэ да сордоох. Бы?ата, дьахтар уонна ийэ буолар а?ыытын-ньулуунун, ??р??т?н-хомолтотун толору амсайбыт диэ?и хоойго хоонньо?о сытар холоонноох тойонун сыдьаанын хаан тарды?ыннарар а?а уу?ун салгыыр уол о?ону т?р?т?, эр бэрдин бэлэхтии илик. Ол гынан баран, бу олус ба?ыылаах этии буолла. Маайа син хаста да?аны уол о?о сытын ылбыта эбээт. Ол эрэйдээхтэри, са?а бороохтуйан истэхтэринэ, сир ийэ бэйэтин хоонньугар кистиирэ. Туох эрэ биллибэт к??с ыларын курдук. Онтон бу уон ?с??э ?лб?т уол о?о буолаахтаата. Маайа т??? да ытаатар, барытын тосту уларыппатын биллэр да?аны, то?о эрэ холку, санаата б???х. Бу олус кыра у?уохтаах лыскыйбыт дьахтар барыны кыайар к????н, санаата баламатын бары с???лл?р. Ааттыын да «Чабычах Маайа» диэн. Туох баар санаатын и?игэр тутар, ытаабат-со?ообот. Дьо??о к?лэ-??рэ, к?м?-ньыма буола сылдьар.
Сэрии са?аламмытын иккис сылыгар дьон уда?ан диэн чуга?аабат, к?рб??чч? диэн куттанар Уйул?аана эмээхсини кистээн дьиэлэригэр хонноро сытан утум сал- ?аныытын ту?унан кэпсэппиттэрэ. Уда?ан этиитинэн, Маайа кэргэнин хаана тэнийиэ?ин саха абаа?ыта буулаан мо?уоктуур эбит. «?р?? баттахтаах тосту-туора омук уу?ун, атын т?р???? дьиэ?итигэр киллэрдэххитинэ эрэ, эри? к?нэ-ыйа тахсыы?ы, Туймаада хочотугар уу?уур-тэнийэр кэскиллэнии?и», – диэн булгуччулаахтык этээт, сытыы хара?ынан к?м?л??к уотун одуула?ан олоро т??ээт, тугу эрэ ботугураан ки?инэйбитэ, устунан энэлийэн ыллаан барбыта.
Маайа б?г?н киэ?э балыы?аттан тахсыахтаах. Сэрии б?тэрэ чуга?аата дииллэр да, то?о эрэ хара суруктар кэлэ тураллар. Кырыыстаах сэрии!
Кинилэр т??? да саа?ырдаллар эдэрдии дохсун санаалаахтара. Маайа с????ттэн са?алаан ки?иэхэ тиийэ эмтиир дьарыгын кичэйэн кистиирэ. Отунан-ма?ынан тумалаабыт а?а ханнык да астаа?ар тотоойу буолара. Бу о?отугар олус эрэнэ санаабыта да, дьыл?а ыйаа?ын, олох о?о?уутун утары барар кыах суох. Маайа нухарыйыах курдук гынан и?эн бастаан кыатана сатаан сы?ыр?аа?ыны и?иттэ, онтон сыыйа маккыраччы ытаа?ынтан утуйар уута к?тт?. Т?б?т?н ?нд?тт?. Т?нн?к аннынаа?ы мас оро??о Судаарыскай Б??т?р кыы?а ытыы олороохтуур… Кини ?ч?гэйкээн бэйэлээх кыы?ы т?р?пп?тэ эбээт. Маайа аргыый а?ай хааман тиийэн Натаа т?б?т?н сылаас ыты?ынан имэрийдэ.
– Ыы, ыы-ы. О?онньорум Уйбаан суорума суолламмыт. Хара сурук… Ыы-ыы. Барбыта да ыраата илик. Хайдах икки о?ону иитэбин? – диэн Натаа му?атыйан барда.
Эмискэ Маайа кулгаа?ар Уйул?аана тыллара сытыы кымньыы тыа?ыныы, ча?ыл?ан дьикти уотунуу сырдыы и?илиннилэр. Т??л?гэр к?ст?б?т к?н эмиэ ??рэ к?ст?н кэллэ!
– Натаа, арай кыыскын мин ыллахпына? Эйигин о?о? санаатыттан кыйдыахпыт суо?а. Би?иги о?олору иитэр ?гэспитин билэ?ин.
Натаа ??р??н дуу, хомойуон дуу билиминэ илиитин Маайа диэки ууммутунан олордо.
Киэ?э о?онньоро Охоноо?ой эмээхсинин ыла кэллэ, онуоха Маайа:
– До?оор, Уйул?аана уда?ан этиитин ?йд??р ини- гин? Кини эппитэ кэллэ. Натаа огдообо хаалла. Икки о?ону иитэр кыа?а суох, онон о?ону биэрэргэ с?б?лэнэр. Мин бу суолга эйигин таптыырым, ытыктыырым бэрт буолан ?ктэнэбин. Итиэннэ бу нуучча холоонноох кыы?ы ииппэтэхпитинэ кини да эрэйи к?р??, хайдах улаатара, ки?и-хара буолара биллибэт. Хайа, итиэннэ, эн т?рд??-уу?у? тэнийэр, кэскили? кэ?иир суолун т?рд? буолуо этэ.
Охоноо?ой са?ата суох биир сири к?р?н олордо, к?хс?н этиттэ:
– О?о?уубут оннук буолла?а. Мин дьиэ?э хонор хоно?о, сылдьар ыалдьыт буолла?ым. ?лэттэн ордон о?о к?рс?н маанылаабытым суох. Билигин да барыта эн санныгар с?ктэриллэрин ?йд??н-санаан, тургутан, сылыктаан баран, бэйэ? эрэ бы?аараргар тиийэ?ин.
Маайалаах ити курдук сып-сырдык баттахтаах, мрамортан чочуллан о?о?уллубут кэриэтэ ыраас эттээх-сииннээх Нюта диэн кыыстанан хааллылар. Кыыс муннугар тумуу да киирбэккэ, сылтан сыл улаатан истэ. Киниэхэ дьоно уонна эдьиийдэрэ икки ийэлээ?ин ту?унан мэлдьи кэпсииллэрэ, Нютаны тула ?тт?ттэн маанылаан, тугунан да тутахсыппакка хаан о?о, балыс о?остубуттара. Онно-манна бардахтарына, дьон-сэргэ Нюта сырдык батта?ын муодар?аан са?а аллайалларын эдьиийэ Зоя, т?рд?с кылааска ??рэнэр кыыс, олус уйу?уйа истэрэ. Балтын Нютаны атын дэтиэн туох да и?ин ба?арбата.
Арай биирдэ Зоя балтын сиэтэн ма?а?ыы??а киирбитэ, дьон: «Кырааска, кырааска», – дэ?э-дэ?э атыы-тутуу б???. Киниэхэ, хата, Нюта батта?ын кырааскалыыр санаа к?т?н т?стэ. Кини би?игиттэн туох да уратыта суох буолуо, биир буолуохпут дии санаата да, дьиэтигэр тиийээт кырааскалаабытынан барда. Кыы?ын батта?ын та?а?ынан баайан баран, улахан ?лэни б?тэрбит ки?илии, билэр-билбэт ырыатын ыллыы-ыллыы ?р? тэбэн ??к??л??, мэниктии сырытта. Арай ким эрэ со?уйбут са?атыттан ?р? хонос гына т?стэ! Кини иннигэр ийэтэ Маайа Нютаны сиэппит, кинилэр иннилэригэр-кэннилэригэр балтылара кэчигирэспиттэр. Зоя Нютаны ?йд??н к?р??т, тылыттан матта. Бу ынырыгын! Кини иннигэр хара да буолбатах к?р?? дь???ннээх баттахтаах кыыс к?п-к????нэн чо?улуччу к?р?н турар! Сирэйэ муус ма?ан. Оо, с??рг?т??н! Бу кини тугу-тугу о?орбутуй? Онноо?ор о?ох кэннинээ?и абаа?ы маннык буолбата?а буолуо… Зоя аны к?н аайы кыы?ын батта?ын сууйартан ордубата. Хата, та?ас кырааската буолан абыраата.
Аны биир сарсыарда и?ит сууйа сылдьан ыскаап ???ээ??и долбууругар ара?ас эми к?рд?. Бу эми Зоя а?ата «титириир эмэ» диэн ???э уурарын к?рб?тэ. Зоя ?р толкуйдуу барбата. Эмиэ Нютабыт батта?а алыс сырдык дии санаата да, эми кып-кыра ууга суурайбытынан барда. Ити кэнниттэн о?олор тула ?тт?ттэн к?м?л??н Нюта батта?ын кырааскалаан кэбистилэр. Ол кэнниттэн, дьэ, эмиэ ээр-сэмээр кэтэ?ии буолла. Дьонноро ?лэлэриттэн кэлиэхтэрэ ыраах. Онон кинилэр бу сырыыга бэйэлэрэ эрэ эрдэ к?р?н сыана бы?ыахтара. Сатаммата?ына туох буолуой, сууйуллуо. Арай хара?ар эрэ киллэримиэххэ наада диэн санаалаах Зоя кыы?ын батта?ын с??рдэ уонна… Аны ??р??т?ттэн тылыттан матта. Кыы?ын батта?а ромашка сибэкки чопчутун курдук са?архай дь???ннэммит. Кыыстарын бары эргитэ сылдьан к?рд?лэр. Дьэ уонна оонньуу ыстаннылар! Эчи ?ч?гэйин! Нюта батта?а са?архай ??т?н сыыйа сырдаан тахсара ??т-?кч? ромашка сибэкки!
Киэ?э баа?ына кытыытынан Маайа кыы?ыныын дьиэ- лээн истилэр. Эмискэ кэннигэр Зоя со?уйбут, ??рб?т са?ата чугдаарар:
– Ийээ, к?р, ийээ, к?р! – Маайа кыы?а ыйбыт сирин диэки к?рб?тэ, баа?ына ортотунан, бурдук быы?ынан о?олоро бу бытары?ан и?эллэр.
– Ийээ, ийээ, Нюта ромашка сибэкки курдук дии! – диэн Зоя ??рэн-к?т?н мичилийбит хара?ын к?р?н, Маайа кыы?ыгар тугу да хардарбата. Арай, кырдьык, бурдук быы?ыгар к?рд?хх?, ромашка сибэкки с??рэкэлиир курдук. Кылгас сырдык былаачыйалаах кыысчаан элэстэнэн кэлэн Маайаны куу?а т?стэ. Сырдык са?архай т?б?ч??н ?р? к?рб?тэ, Нюта, дэлби мэниктээн, тэбэнэттээхтик к?рб?т харахтара бу к?ст??н? ?сс? тупсаран биэрдилэр. Маайа, кыы?ын ?р? к?т???н ылан, таптаан манньыйа-манньыйа сыллаабытынан барда.
О?олор бу курдук бэйэлэрэ бэйэлэригэр букуна?ан улаатар кэмнэригэр кинилэр дьиэлэрин ??р??т?н томточчу ?рдэтэр, дьоллорун толорор, аймах-хаан ута?ын ситимин салгыыр уол о?о к?н сирин к?рб?тэ. Ол к?н Охоноо?ой, Уйул?аана уда?ан аатын ааттаан туран, аал уотун амтаннаах алаадьынан, арыылаах саламаатынан айах тутан к?нд?лээбитэ. Чабычах Маайа уонна дьиэ и?инээ?и дьон, кыралыын-улаханныын, ымыы о?остубут ыра санаалара туолан, к?ннэрэ-ыйдара Кыра Охоноо?ойтон тахсар буолбута. Чабычах Маайа хайа к?н талыыта киириэ?иттэн, саа?ын тухары бостуук ?лэтигэр мииммит атын олохтоох сэбиэт дьиэтин иннигэр баайыа?ыттан, ол ?лэ?э аны т?нн?бэтэ?э.
2018 с.
ИЙЭ АЛГЫ?А
Аччыктаа?ын… Хоргуйуу…
Бу маннык ыар суолу о?олорбут эрэ билбэтэллэр ханнык диэн, би?иги дьоммут олохторун устата санаа о?остон кэллэхтэрэ. Оттон ол ааспыт сэрии хас биирдии ыалга хаалларбыт суола тыл тама?а, кыракый ахтыы сыы?а да буолан к?л??нэттэн к?л??нэ?э син тиийэн кэлээхтээтэ?э.
Б?л??н бу ма?хайбыт баттахтаах Бииктэр кырдьа?ас бэ?э?ээ??и кылаас чаа?ыгар, о?олору харыстаан, о?о саа?ыттан ситэ кэпсээбэтэх т?гэннэрэ киинэ лиэнтэтин курдук хара?ар субу баардыы субуллан, са?а тыыннанан к???нн?лэр…
Холкуос бэрэссэдээтэлэ Торуун бэрт ыраахтан барыны бары саба тутуохтуу:
– Та?ара дьиэтин та?ыгар бары?! Байыаннай ??рэххэ мусту?! – диэн ордоотуур са?атын и?иттэр эрэ, суор?ан анныгар са?ара.
Биичэ, тугу да куоттарбатарбын диирдии, ?р?тэ табыгырыыр ат туйа?ын тыа?ын олус да куттана, тэ?ииркии истэрэ.
Биир киэ?э Маайа киирбитэ уонна С?д??рэ?э кыра миискэни ууммута.
Т?ргэнник сылыбыратар куолас олус кыратык:
– Мэ, ким да к?рб?т?, тарбыйах хаа?ытыттан нэ?иилэ ордордум. Кыы?ы? иэдэйээри гыммыт, – диэн сибигинэйбитэ.
Онтон сылбырхай ууну и?э олорон кэпсээбитэ:
– ?ст??х к?т?р кынаттаахтара туохтан да и?нибэт ???лэр. Ол дьарапалааннар ?р? у?уутаан кэлэр к?ннээх буоллахтарына, хотоммут ?рд?гэр оппутун кэби?эр ???б?т. Т?нн?кп?т?гэр ч?мэчи да уота к?ст?? суохтаах ???.
– Тыый, ол оппутун хайдах та?аарар ???б?т? – диэн С?д??рэ ыйыппыта.
– Билбэтим, оннук ирдииллэр.
– Тура-тура ирдээ?ин. Торуун бэйэтэ тугу а?аан итинник айылаах сэниэлээх эбитэ буолла? Сорох ити биир сыар?а маспытын эрэйинэн эрбээн бу о?о?у оттобут. Сарсын тугу а?ыырбыт биллибэт.
– Тугу эмит бы?аарар инилэр.
– Сотору, мин бу оронтон кыайан турбат буоллахпына, о?олорбун ханна тиэрдэрэ биллибэт. Торуун са?ата кулгаахпар ку?а?ан биттии и?эн хаалбыт. Киэ?э бурдукка ыттыбыт а?ы?аны быанан т??эртэрэн, куулга хаалатан, аччык о?олору эрэйдиирин эппитим и?ин миигин олус да абаа?ы к?р?р. Туохха ту?алаах салайааччыный?
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69209668) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Ирина Харайданова
Ирина Харайданова-Сэгэлдьийэ Чээлэй бу кинигэтигэр о?о саас умнуллубат ?йд?б?ллэрин, бастакы булт ??р??т?н, ийэ о?о?о тапталын, эр ки?и уонна дьахтар сы?ыаннарын, сиэр-майгы, олох ту?унан кэпсээннэрэ киирдилэр. Кэпсээннэр ки?ини олоххо буолар араас бы?ыы-майгы ки?и дьыл?атыгар оруолун, сирдээ?и анал, т?лк? ту?унан толкуйдаталларынан кэрэхсэбиллээхтэр. «Элгээ??э» диэн олоххо буолбут т?бэлтэ ту?унан суруйуу аа?ааччыны долгутуо.
В сборник вошли короткие рассказы о детях, о первых успехах и гордости родителей, о неизмеримой материнской любви и нежности, о мучительной ревности между супругами – обо всем том, что так близко каждому человеку, имеющему горячее сердце. Особенно интересным для читателя будет душещипательный рассказ, основанный на реальных событиях, который не оставит никого равнодушным…
Издание предназначено для широкого круга читателей.
Сэгэлдьийэ Чээлэй
К?н??: кэпсээннэр
1. Иннигэр кэ?иилээх, кэннигэр с?гэ?эрдээх…
ТИРГЭ?ИТ
Ийэ уолун кытта ууга барбыт чааркааннарын ч?л?гэр т??эрэн хос тиритии-хорутуу, с??р??-к?т?? буолбуттара. Ити кэмтэн икки ый биллибэккэ элэ?нээн хаалбыта. Аны чааркаан та?ынан тиргэлииргэ санаммыттара. Мэлдьи т?ргэн хаамыылаах ийэтин кэнниттэн, хардыы да хаамыыны хаалбакка, Ньуккуу тэбис-тэ??э т?с??эн испитэ. Сарын ?р?йэтин ар?аа ба?ыгар хойуу оттоох ?рд?к дул?алар икки ардыларынан, кус дул?а?а салгылыы тахсар оро?ор, бэйэлэрэ о?орбут сэттэ тиргэлэрин с?бэлэ?э-с?бэлэ?э ииппиттэрэ. С??к?лэ туттарыгар-хаптарыгар с?п т?бэспэт на?ыл са?алаа?а, намыын куоластаа?а:
– Ньуккуу, бу кэм?э кус о?олоро сатаан к?пп?тт?р. Ол и?ин «к??х дабыдал» дэнэллэр, – ийэтэ уолугар утары бы?ааран и?эрэ.
Ньуккуу аны ?с хонугунан Аллан арыытыгар дьо??о от кээ?иитигэр к?м?л??? киириэхтээ?э. Кини с?р?н ?лэтэ Дьархан уолугар о?ус сиэтиитэ этэ. Ол и?ин бу сар- сыарда ким хайа иннинэ у?уктаат, тиргэтин к?р? с??рб?тэ. А?ылаан-мэ?илээн тиийээт, хара?ар к?рб?т?н итэ?эйбэккэ, тыынан б?т??хт?? турбута. Кини к?рд???нэ, эгэлгэ кэрэ дь???ннээх куорсуннаах, кы?ыл атахтаах кус тиргэ?э эриллэн тиэрэ т??эн сытара. Чочумча турбахтаат, аны к?т?н хаалыа диэбиттии, оргууй сурдур?аан тиийэн имэрийэн к?рб?тэ… Сыыспатах эбит! Кус и?нибит! Ньукулай дьоллонон хара?а уоттана т?сп?тэ, икки ?тт?г?н та?ыммыта, кырдьа?ас дьон ??рдэхтэринэ тутталларын санаан, бэдьэрэ былаастаах ??к??лээбитэ. Ку?ун ту?а?ыттан нэ?иилэ арааран ылбыта, ыарахана илиитигэр улаханнык биллэрэ. Ма?найгы булда буолан долгуйан да, кыбыстан да дьо??о к?рд?р?мээри, ырбаахытын и?игэр уктан дьиэтигэр т?нн?б?тэ. Ааны а?ан киирээт:
– Ийээ, мин бултуйдум! – ку?ун туттаран эрдэ?инэ, С??к?лэ уо?ун и?игэр ботугураан:
– Иннигэр кэ?иилээх, кэннигэр с?гэ?эрдээх, бааттаах, байанайдаах булчут буол, – диэн ал?аабыта.
Ку?у сирийэн к?р?н и?эн, са?а аллайа т?сп?тэ:
– Хор, о?ом булчут буолан а?атар-сиэтэр кэмэ кэлбит эбээт! Атыыр к???н? бултаабыккын дии, о?ом сыы?а! Бу дьолу! – ийэ барахсан хара?а уунан туолбута, уолун бэйэтигэр сы?ыары тардан, т?б?т?ттэн сыллаан ылбыта.
Мантан ыла Ньуккуу булт амтанын билбитэ.
ТУ?АХХА И?НИБИТ КУОБАХ
Биир киэ?э а?ыы олорон, С??к?лэ уолун ыйытыытыттан ?р? ходьох гыныар диэри со?уйда:
– Ийээ, би?иги далбыт кэтэ?инээ?и тыаны бэйэбит бас билбэппит дуо? То?о итиннэ ту?ахтаабаппытый? – уонна харда к??тэн, чо?улуччу к?р?н олороохтоото. С??к?лэ чочумча са?ата суох олордо. «Бастаах» дьон «кыраларга» сы?ыаннарын о?о ?ст?йбэтин курдук хайдах бы?аарыан билбэтэ. Онтон санаабытыттан олох атыны эттэ:
– Ыы, о?ом санаата модьутун к?р. Би?иги бас билэр кыахпыт суох. Итиннэ Кубалаахтан балтараа к?ст??х сиргэ олорор Дыадай баай ту?ахтыыр. Би?иги кыттыспаппыт, ити ту?унан аны санаама. Онуоха Ньукулай:
– Ити би?иги тыабыт! Би?иги эрэ бултуохтаахпыт! – диэн кэлиилии кэбэ олордо. Дьэ, иннин биэрбэт ки?и буолан биэрдэ.
Ити итинэн аа?ан хаалыа эбитэ буолуо да, уол биир к?н, отонноон сиэри, ыллык устун ойуур и?игэр киирбитэ. Онтон эмискэ туох эрэ букунайар тыа?ын истэн, ойо?о?ун диэки хайы?а т?сп?тэ, ма?хайан эрэр б?п-б?д?? куобах ту?ахха и?нэн ?р? м?хс? сытар эбит. ?й?гэр ийэтин кытта кэпсэтиитэ охсуллан ааста да, «тыата – би?иэнэ, а?а – би?иэхэ» диэн ?йд?б?л кытаанахтык и?эн хаалбыт эбит. Ыстанан тиийдэ да куоба?ын куу?а т??эн ?л?р??р? гыммыта – кыайтарбат, ырбаахытын дуомун хайа тэбэн, и?ин сиирэ-халты хайыта тыытар. Хата, киниэхэ анаммыт курдук, бугул то?о?ото са?а мас сытарын ылан т?б??? охсор, онуоха ту?а?а бы?а барар. Куоба?а д?й??рэн кыайан хамсаабат буолбутун ура?а?ынан сабыта эттээн ?л?р?р. Дьиэтигэр а?алан:
– Ийээ, бу би?иги тыабытыгар ту?ахтаабыт ки?и куоба?ын ыллым, – диэбитигэр ийэтэ бултааты? диэн ??рбэтэ. Уола кини санаатын сэрэйэн, ааспыкка эппитин кубулуппакка этэ турда. С??к?лэ эрэйдээх, хайыыр да кыа?а суо?ун билинэн, ???э тыынан кэбистэ, о?отун диэки уйар?аабыт хара?ынан к?р?н олороохтоото…
Дыадай икки хонон баран ту?а?ын к?р? сылдьан, ар?аа ыалга чэйдии олорон, Ньукулайы ы?ыртаран ылла:
– Нохоо, мин ту?ахпыттан куоба?ы то?о ыллы??! – диэн баран илбиркэй та?астаах уолу с?р суостаахтык ?р?-та?нары эриличчи к?рб?тэ буола-буола са?арда. Ньукулай и?иттиэм-истибэтиэм диэбиттии:
– Аны кэлимэ, ити мин тыам, бэйэм бултуо?ум! – иэдэстээх кулгаа?а итийбэхтээн, икки чабыр?айа бы?ыта кэйиэлээн ылла да уол тас ааны былдьаста.
Аан сабыллар тыа?ын тилэх батта?а:
– С?рдээх уол дии, дьэ!.. – диэн эмиэ да с?хп?т, эмиэ да бэрки?ээбит са?аны истэн хаалла.
Дыадай бала?ан т?нн?г?нэн о?о дьиэтин диэки с??рэн элэстэнэн эрэрин «ки?и ки?итэ тахсыах уол эбит» диэн с?ргэтэ к?т???ллэ к?р?н хаалла.
О?ону кытта к?рэс былдьа?ыан кэрэйэн эбитэ дуу, дьон тылыттан саллан эбитэ дуу, эбэтэр атын туох санаа- лаа?а эбитэ дуу, Дыадай аны ити тыа?а биллибэтэ?э.
МА?НАЙГЫ СААЛАНЫЫ
Ньуккуу булка бааттаа?ын ту?унан кэпсээн алаас- алаас ыалларын тилийэ с??рб?тэ. Сотору буолаат эдьиийэ Боккуо кэргэнэ Куо?ас, баара эрэ уон орто доруобунньугунан иитиллэр дьоппуонускай сааны булан а?алан биэрбитэ. Ха?ан да ки?иттэн бэлэх диэ??э тиксибэтэх о?о барахсан ??рэн, саха тэ?э суох буолбута. Кирилэ да, Ньуккуута ??рб?т?н к?р?н, киниттэн итэ?э?э суох сирэйэ-хара?а сырдаата:
– Э?иннэ?инэ тыа?а б?ст??н тыа?ыттан ордуга суох, уо?унан иитиллэр, – Кирилэ кэпсии-кэпсии саатын имэрийэ-томоруйа турбута, сотору-сотору с?т?лл?н ылара.
– Аны у?уурум биллибэт. О?ом миигин ?йд??-са- ныы сылдьар буол… – б?т?н, куола?а титирэстээн са?атыттан маппыта.
К???н. Биир ха?ы?наах сарсыарда, Ньукулай (аны кини улахан, Ньукулайын эрэ билинэр) ар?аа тыа?а саатынан ытан к?р? та?ыста. К?рд???нэ, арай, куобах манан с??рэн аа?ар, итинэн бы?а к?т?н аа?ар. ?стэ ииттэ-ииттэ ытыалаан к?рд? да, биир да куобах табыллыбыт бы?ыыта к?ст?бэтэ. Ньуккуу улахан санаа?а т??эн, саатыгар ?й?н?н олордо. Абаланан да хайыай? Дьиэтигэр т?нн?р санаалаах туран и?эн, эмискэ ?й?гэр «до- руобунньугу тэрэпиискэ?э суулаан баран ыттахха, ордук ?л?р?мт?? буолар ???» диэн с?бэлээбиттэрэ ?й?гэр охсулунна. Оннук о?осто охсон ытыалаабыта, дьэ до- ?оор, куоба?а бу сырыыга тула холоруктуу сылдьар буолла, онтун соро?ун у?ун со?ус ма?ынан баска охсон эбиилэ?эн мадьыктаста. Оннук уончата ытан, биэс куоба?ы ?л?р?н, сэниэтэ эстэн, дьиэтигэр нэ?иилэ со?он а?албытын чугастаа?ы ыаллара к?р?н олус ымсыырдылар.
Онтон ыла т??лбэтин дьоно-сэргэтэ Ньукулайы тарбахха баттанар ?т?? булчуттары кытта тэ??э ааттыыр буолбуттара.
СА?АТА СУОХ ??РЭХ
Куому – с?рдээх киэ? алаас. Кини киэ?, к?н? аларын ки?и эрэ таптыы к?р?р. Бааса уол а?атын кытта хас да к???нэн эргимтэлээх хаачча?ы к?р?р-бэрийэр ?лэлээхтэр. Куому эмиэ ол хааччах и?игэр баар. На?аар – бостуук. Кини уолун бэйэтин кытта илдьэ сылдьыбыта ???с сайыныгар барда. Кинилэр хас да алаа?ы, хас эмит д??дэни эргийэн икки с??с субан с????н? к?р?лл?р-истэллэр. А?ата уолун атыгар мэ?эстэн тэ?инэн илдьэ сылдьар. Бааса уол тугу барытын дэбигис ылынан и?эринэн дьонун ??рдэр. Со?отох о?о диэбэттэр, букатын кыратыттан улахан ки?илии кэпсэтэллэр-ипсэтэллэр. Хааччахтара алдьаммытын атынан к?н аайы кэрийэ сылдьан абырахтыыллар. Сорох сиринэн боотулу, сорох сиринэн то?о?о к?р??н? са?ардан биэрэллэр. Дьэ, уол к?р?? то?о?отун анньарга ийэ-хара к?л???нэ тохтор, олус ыарыр?атар ?лэтэ. А?ата инчэ?эй титириги бы?ан у?уктууругар илии-атах буолар, сири дь?л? ??тт??ргэ а?атыттан хаалбат буола сатаан тиритэр, к?л???нэ муннун т?б?т?гэр бытыгырыырын ырбаахытын сиэ?инэн соттон ньуххайданар. Аны ???эттэн с??рэр к?л???н хара?ын а?ытар уонна барыта силбэ?эн этэ биир кэлим уу буолар. А?ата уолун к?р?-к?р?, к?лэрин биллэримээри:
– Чэ эрэ, до?оор, хайдах буолуохтаа?ый, уол о?ото – б?т?с бэрдэ?
Киэ?э аайы арыылаах лэппиэскэни мэтийэ олорон, к?р??лэрин хаачча?а ханан алдьаммытын, ханан то?о к?т?? баарын, Ма?ааччыйа дуу, Ураанай дуу тахсыбыттарын т?тт?р? киллэрбиттэрин эбэтэр олус у?уннук ханнык с????н? к?рд??б?ттэрин ийэтигэр кэпсиир. Уутугар-хаарыгар киирэн хаалла?ына лэппиэскэтин да ту?унан умна бы?ыытыйара. Арай биирдэ Бааса уол та?ырдьаттан киирэн:
– Ийээ, то?о ити бала?аннар кураанах туралларый?
– Ээ, тоойуом, урут, НЭП са?ана к?ннээн олорбут кэмнэртэн хаалбыт. Урут манна ыанар ынах да элбэ?э, дьон да элбэ?э. Билигин би?иги эрэ бу субан с????н? к?р?б?т. Улааттаххына барытын билиэ?. Чэ, олоруо? дуо, абыр?аллаа. К???н о?ох отторго туттуохпут, – ийэтэ т?ргэнник дьа?айда.
Бааса уол аны ити ту?унан ыйытыа суохтаа?ын сэрэйдэ. Кини а?атын кытта оттуу барарыттан олус ??рэр. Уолчаан хаамта?ына долгулдьуйар от хайдах эрэ, тугу эрэ этэр курдук. Оттон а?ата от охсон ку?уйда?ына, «эн, эн, о?ус. Эн, эн, хомуй» диирдии хотуура к??скэ-к??скэ сур-сур тыа?ыыр. Бааса уол кырачаан хотуурун илиитигэр ылла?ына, улахан ки?илии сананар.
Бааса т??л?гэр бугул быы?ыгар т?к?н?йэ оонньуу сылдьан эмискэ у?укта биэрдэ, к?н уотуттан хара?а саатта. Бала?ан и?э ып-ыраас, атырдьах ыйын ортото сайы??ылыы сандаарбыт. А?ата кинини у?угуннарбакка эрэ отугар барбытыттан хомойдо.
– А?а? эйигин сынньаннын диэн хаалларда. ?ч?гэйдик а?аа уонна абыр?алла хомуйаар, – ийэтэ к??рчэхтээх лэппиэскэни иннигэр уурда.
Уол «ол абыр?алы хомуйар диэн ?лэ ??? дуо, окко да?аны мэниктии, оонньуу таарыйа курдук сылдьыам этэ, к?р?? тутардаа?ар бэтэрээнэн ээ» диэн саныы-саныы оргууй а?ыы олордо. Ол эрэн у?уннук утуйбута эмиэ да бэрт эбит. Хайдах эрэ улааппыкка, ?сс? эбии сэниэлэммиккэ дылы буолбут.
А?аан б?тэн та?ырдьа та?ыста, олбуору быы?ынан с?р сымсатык н???? т?стэ, ата?ын тилэ?э д??дэ диэки хараара турда. Отучча миэтэрэни ки?илиэ дуо, кыра д??дэтигэр тиийэн тула ?тт?н к?р?ннэ, дьоно аах бу д??дэ?э ыыппат этилэр. Ол да и?ин т?б?т?гэр бастаан манна с??рэн кэлэр санаа киирбитэ! Арай, к?рб?т?н бэйэтэ итэ?эйбэтэ. Онно чыккымай кус о?олорун киллэрбит эбит. Ол аата манна сайылаабыттар. Уолбут отунан-ма?ынан тамныа, аймаан кэби?иэ диэн ийэтэ аах кистээн кэбиспиттэрин сэрэйдэ. Кус о?олоро к??х дабыдал буолан к?пп?ттэр. Бааса уол кус о?олорун маннык бииргэ, оргууй наскылдьы?а устан, ууга кынаттарын саратан, умса то?хо?ноон дьикти хамсаныылары о?ороллорун са?а к?рд?. Д??дэ кытыытынан эргийэ сылдьан ма?ынан тамнаан к?т?тэлээн к?рд?. Ийэлэрэ уолтан биэс-алта хаамыылаах сиргэ ууну та?ыйа-та?ыйа т?тт?р?-таары уста сылдьар. Бааса уол кус о?олорун к?м?ск??р?н т??? да биллэр, эр хаана у?уктан ис-и?иттэн бултуох санаата киирдэ. ?р толкуйдуу барбата, бала?анын диэки ыстанна. Дьиэ?э киирээт а?атын уон алталаах саатыгар хара?а хатанна. ?р? к??рб?тэ ааспакка, а?ылаабытыттан б?т??хтэс буолбут куола?ынан ийэтиттэн сааны к?рд??т?. Ийэтэ ылан биэрдэ:
– Ээ, бу барахсаны. Кыайыа? суо?а, ыарахана да бэрт. Аны хайдах ыта?ын бу манан? – ийэтэ т??? да итинник эттэр, то?о эрэ уолугар сааны туттаран кэбистэ. Бааса уол саатын икки илиитинэн нэ?иилэ к?т???н д??дэтигэр киирдэ. Долгуйуутуттан с?рэ?э биир кэм эппэ?нэс, тарба?ым салыбырыа диэн бэйэтин уоскутуна сатыыр. Саатын дул?а ?рд?гэр ууран, умса т??э сытан кы?ыыр. Ку?а т?тт?р?-таары уста сылдьар. Бааса уол сыалыгар кыайан киллэрбэт. А?атын ?т?ктэн кы?найар. У?а хара?ын эрэ бы?а симэр, ха?а?ын т?р?т симпэт. И?нэри т??э-т??э сыалын а?аар хара?ар буллара сатыыр. Муннун сыыгынас тыа?а улам аччаан, этэ-сиинэ ты?ыырга дылы буолла, санаатыгар тулатынаа?ы от-мас барыта кини хамсаныытын кэтиир курдук. Ол аайы Бааса уол ку?у табар ба?ата эбии к????рэр. Онтон, аны хайдах эрэ ха?ас хара?ын симээт, ту?аайбыта буолаат, саатын чыыбы?ын тардан кэбистэ! Кус Бааса уол иннигэр тиэ- рэ та?ылла т?стэ. Уол ку?ун ууттан илибирэтэн та?аарда уонна ?р? к?т?хп?т?нэн ийэтигэр с??рдэ. ??р??тэ диэн олус, с?п буола-буола ойуоккалаан, ыста?алаан ылар. Арай, саатын д??дэ кытыытыгар умнан кэбиспитин, ийэтигэр кэпсии туран, ?йд??н кэллэ уонна эмиэ т?тт?р? с??рэ турда!
Бу к?н Бааса уол ийэтэ сыллаабытын олус уратытык ылынна. Киэ?э дьиэлээхтэр сандалы тула олорон кини ма?найгы булдун амсайдылар.
– О?ом бастакы булдугар лапсам да табылынна, – ийэтэ чугуунтан миини ба?а туран а?аларыгар кэпсээтэ.
Биирдэ На?аар куска уолун илдьэ барда. Бэйэтэ былыргы кэтириинискэй доруоптаах, уолугар анаан уон алталаах саатын атыгар т?рг??лэнэн илдьэ сылдьар. Биир д??дэ?э кус б??? олорор. На?аар куска ??мэн баран т?тт?р? та?ыста. Уолугар саатын туттарда, Бааса уол, анал саалаах ки?и бы?ыытынан, сэрэнэ-сэрэнэ ??мэн киирдэ. Арай к?л?ччэ кытыытыгар охтубут маска биир кус т?б?т?н кынатын анныгар уган баран утуйа олорор эбит. Уол хайдах эрэ ууну чалымнатан тыа?атан ылбытыгар кус ?р? ч?рб??н?? т?стэ. Бааса уол онно к?рд???нэ, к?????? боро? кустартан атын, тэллэ?эр тумустаах, кы?ыллы?ы кугас т???э аллара т??эн истэ?ин аайы сырдаан, ма?хайан и?эр, аны ата?а кы?ыл кус эбит. Кини бу кэрэ ку?у ис-и?иттэн а?ынна, барыта к?р??х бэтэрээ ?тт?гэр буолла да, кус «сырк» гына к?т?н хаалла. Ыппата?ыттан хомойбут бы?ыыта к?ст?бэт, а?атыгар сирэйдиин-харахтыын уларыйан та?ыста.
– А?аа, мин билбэт ку?ум. На?аа ?ч?гэй дь???ннээх.
– Халба диэн, кырдьык, к?????? кустартан к?ст??тэ уратылаах.
На?аар уола а?аар кырыытыттан ытар, ?л?р?р-???р?р санаата суо?ун би?ирээтэ: о?о-о?о курдук кыраттан да ??рэр, са?аны сэргиир уйан с?рэ?э айыл?а кэрэтиниин алты?ар бу кэмин у?атыан ба?арда.
Бааса уол аны, а?атын с?бэтинэн, ытын быалаан баран сиэтэ сылдьан кус о?отун туттарар буолла. Мохсо?ол да иччитин тылын с?рдээ?ин истэр. Д??дэ кытыла хайыта баран, дь?лл?н т??эн биир тэ?э суох. Сыыра б?т?нн?? о?хой, хайа?ас б???, онно саспыттары Мохсо?ол муннунан илдьи анньар, ону Бааса хомуйар. Ытын сиэтэ сылдьар, букатын ыыппат.
Итини барытын кини Георгий диэн ыары?ах аба?атын эмтээри булта?ар. Георгий куораттан с?т?л буолан кэлбитин билэр. Айыл?аттан к??с-сэниэ ылаары кэлбит аба?атыгар к?м?л???р санааттан а?ыс саастаах уолчаан к?н солото суох буолла. Кини бу кус о?олорун булта?ан, аба?атын ?т??рд??н ба?арар. Онно ийэтин кымы?а, быырпа?а, суората – барыта басты? эмп буолуохтара. Ол и?ин Бааса уол Мохсо?олун илдьэ айыл?а?а со?ото?ун сылдьара элбээтэ.
2021 с., сэтинньи
2. Ийэ чараас с?рэ?э…
ДЬОЛ ТОСХОЙУУТА
Маайа к??х окко икки илиитинэн хардары-таары и?ин т?гэ?ин имэринэ сытта. К?н олус да ча?ылыччы к?лэ ??рэр. Киниэхэ эрэ анаан мичээрдиир курдук. Аттыгар, аарыма хаты? мас к?л?гэр, Маайа ата иччитэ ха?ан сынньанан турарын кэтэ?ээхтиир… Эмискэ и?ин кып-кыра атах сыысчаана «пул» гына тэптэ, ???энэн, араа?а, тилэ?э бы?ыылаах, омунугар чоройорго дылы гынна. Маайа к?н сирин к?р? илик о?отун туох баар билэр-билбэт минньигэс тылларынан таптаан ымманыйа сытта. Онтон к?н сырала ?сс? к????рдэ, сарда?а уота ала-чуо Маайа хара?ар т??эн симириктэппитигэр у?укта биэрдэ. Тулатыгар ?сс? да о?о минньигэс сыта баар эбээт!
Маайа орто дойдуга дьахтар буолан т?р??н, уон ?с т?г?л Айыы?ыт уоттаах кымньыытынан арыалланан талыы киэнэ кытаана?ын билбит эмиэ да дьоллоох, Иэйэхсит иэтэн-туотан к?н сырдыгын к?рд?рб?т сырдык аанньалларыттан бэйэтигэр т?тт?р? ылбытынан эмиэ да сордоох. Бы?ата, дьахтар уонна ийэ буолар а?ыытын-ньулуунун, ??р??т?н-хомолтотун толору амсайбыт диэ?и хоойго хоонньо?о сытар холоонноох тойонун сыдьаанын хаан тарды?ыннарар а?а уу?ун салгыыр уол о?ону т?р?т?, эр бэрдин бэлэхтии илик. Ол гынан баран, бу олус ба?ыылаах этии буолла. Маайа син хаста да?аны уол о?о сытын ылбыта эбээт. Ол эрэйдээхтэри, са?а бороохтуйан истэхтэринэ, сир ийэ бэйэтин хоонньугар кистиирэ. Туох эрэ биллибэт к??с ыларын курдук. Онтон бу уон ?с??э ?лб?т уол о?о буолаахтаата. Маайа т??? да ытаатар, барытын тосту уларыппатын биллэр да?аны, то?о эрэ холку, санаата б???х. Бу олус кыра у?уохтаах лыскыйбыт дьахтар барыны кыайар к????н, санаата баламатын бары с???лл?р. Ааттыын да «Чабычах Маайа» диэн. Туох баар санаатын и?игэр тутар, ытаабат-со?ообот. Дьо??о к?лэ-??рэ, к?м?-ньыма буола сылдьар.
Сэрии са?аламмытын иккис сылыгар дьон уда?ан диэн чуга?аабат, к?рб??чч? диэн куттанар Уйул?аана эмээхсини кистээн дьиэлэригэр хонноро сытан утум сал- ?аныытын ту?унан кэпсэппиттэрэ. Уда?ан этиитинэн, Маайа кэргэнин хаана тэнийиэ?ин саха абаа?ыта буулаан мо?уоктуур эбит. «?р?? баттахтаах тосту-туора омук уу?ун, атын т?р???? дьиэ?итигэр киллэрдэххитинэ эрэ, эри? к?нэ-ыйа тахсыы?ы, Туймаада хочотугар уу?уур-тэнийэр кэскиллэнии?и», – диэн булгуччулаахтык этээт, сытыы хара?ынан к?м?л??к уотун одуула?ан олоро т??ээт, тугу эрэ ботугураан ки?инэйбитэ, устунан энэлийэн ыллаан барбыта.
Маайа б?г?н киэ?э балыы?аттан тахсыахтаах. Сэрии б?тэрэ чуга?аата дииллэр да, то?о эрэ хара суруктар кэлэ тураллар. Кырыыстаах сэрии!
Кинилэр т??? да саа?ырдаллар эдэрдии дохсун санаалаахтара. Маайа с????ттэн са?алаан ки?иэхэ тиийэ эмтиир дьарыгын кичэйэн кистиирэ. Отунан-ма?ынан тумалаабыт а?а ханнык да астаа?ар тотоойу буолара. Бу о?отугар олус эрэнэ санаабыта да, дьыл?а ыйаа?ын, олох о?о?уутун утары барар кыах суох. Маайа нухарыйыах курдук гынан и?эн бастаан кыатана сатаан сы?ыр?аа?ыны и?иттэ, онтон сыыйа маккыраччы ытаа?ынтан утуйар уута к?тт?. Т?б?т?н ?нд?тт?. Т?нн?к аннынаа?ы мас оро??о Судаарыскай Б??т?р кыы?а ытыы олороохтуур… Кини ?ч?гэйкээн бэйэлээх кыы?ы т?р?пп?тэ эбээт. Маайа аргыый а?ай хааман тиийэн Натаа т?б?т?н сылаас ыты?ынан имэрийдэ.
– Ыы, ыы-ы. О?онньорум Уйбаан суорума суолламмыт. Хара сурук… Ыы-ыы. Барбыта да ыраата илик. Хайдах икки о?ону иитэбин? – диэн Натаа му?атыйан барда.
Эмискэ Маайа кулгаа?ар Уйул?аана тыллара сытыы кымньыы тыа?ыныы, ча?ыл?ан дьикти уотунуу сырдыы и?илиннилэр. Т??л?гэр к?ст?б?т к?н эмиэ ??рэ к?ст?н кэллэ!
– Натаа, арай кыыскын мин ыллахпына? Эйигин о?о? санаатыттан кыйдыахпыт суо?а. Би?иги о?олору иитэр ?гэспитин билэ?ин.
Натаа ??р??н дуу, хомойуон дуу билиминэ илиитин Маайа диэки ууммутунан олордо.
Киэ?э о?онньоро Охоноо?ой эмээхсинин ыла кэллэ, онуоха Маайа:
– До?оор, Уйул?аана уда?ан этиитин ?йд??р ини- гин? Кини эппитэ кэллэ. Натаа огдообо хаалла. Икки о?ону иитэр кыа?а суох, онон о?ону биэрэргэ с?б?лэнэр. Мин бу суолга эйигин таптыырым, ытыктыырым бэрт буолан ?ктэнэбин. Итиэннэ бу нуучча холоонноох кыы?ы ииппэтэхпитинэ кини да эрэйи к?р??, хайдах улаатара, ки?и-хара буолара биллибэт. Хайа, итиэннэ, эн т?рд??-уу?у? тэнийэр, кэскили? кэ?иир суолун т?рд? буолуо этэ.
Охоноо?ой са?ата суох биир сири к?р?н олордо, к?хс?н этиттэ:
– О?о?уубут оннук буолла?а. Мин дьиэ?э хонор хоно?о, сылдьар ыалдьыт буолла?ым. ?лэттэн ордон о?о к?рс?н маанылаабытым суох. Билигин да барыта эн санныгар с?ктэриллэрин ?йд??н-санаан, тургутан, сылыктаан баран, бэйэ? эрэ бы?аараргар тиийэ?ин.
Маайалаах ити курдук сып-сырдык баттахтаах, мрамортан чочуллан о?о?уллубут кэриэтэ ыраас эттээх-сииннээх Нюта диэн кыыстанан хааллылар. Кыыс муннугар тумуу да киирбэккэ, сылтан сыл улаатан истэ. Киниэхэ дьоно уонна эдьиийдэрэ икки ийэлээ?ин ту?унан мэлдьи кэпсииллэрэ, Нютаны тула ?тт?ттэн маанылаан, тугунан да тутахсыппакка хаан о?о, балыс о?остубуттара. Онно-манна бардахтарына, дьон-сэргэ Нюта сырдык батта?ын муодар?аан са?а аллайалларын эдьиийэ Зоя, т?рд?с кылааска ??рэнэр кыыс, олус уйу?уйа истэрэ. Балтын Нютаны атын дэтиэн туох да и?ин ба?арбата.
Арай биирдэ Зоя балтын сиэтэн ма?а?ыы??а киирбитэ, дьон: «Кырааска, кырааска», – дэ?э-дэ?э атыы-тутуу б???. Киниэхэ, хата, Нюта батта?ын кырааскалыыр санаа к?т?н т?стэ. Кини би?игиттэн туох да уратыта суох буолуо, биир буолуохпут дии санаата да, дьиэтигэр тиийээт кырааскалаабытынан барда. Кыы?ын батта?ын та?а?ынан баайан баран, улахан ?лэни б?тэрбит ки?илии, билэр-билбэт ырыатын ыллыы-ыллыы ?р? тэбэн ??к??л??, мэниктии сырытта. Арай ким эрэ со?уйбут са?атыттан ?р? хонос гына т?стэ! Кини иннигэр ийэтэ Маайа Нютаны сиэппит, кинилэр иннилэригэр-кэннилэригэр балтылара кэчигирэспиттэр. Зоя Нютаны ?йд??н к?р??т, тылыттан матта. Бу ынырыгын! Кини иннигэр хара да буолбатах к?р?? дь???ннээх баттахтаах кыыс к?п-к????нэн чо?улуччу к?р?н турар! Сирэйэ муус ма?ан. Оо, с??рг?т??н! Бу кини тугу-тугу о?орбутуй? Онноо?ор о?ох кэннинээ?и абаа?ы маннык буолбата?а буолуо… Зоя аны к?н аайы кыы?ын батта?ын сууйартан ордубата. Хата, та?ас кырааската буолан абыраата.
Аны биир сарсыарда и?ит сууйа сылдьан ыскаап ???ээ??и долбууругар ара?ас эми к?рд?. Бу эми Зоя а?ата «титириир эмэ» диэн ???э уурарын к?рб?тэ. Зоя ?р толкуйдуу барбата. Эмиэ Нютабыт батта?а алыс сырдык дии санаата да, эми кып-кыра ууга суурайбытынан барда. Ити кэнниттэн о?олор тула ?тт?ттэн к?м?л??н Нюта батта?ын кырааскалаан кэбистилэр. Ол кэнниттэн, дьэ, эмиэ ээр-сэмээр кэтэ?ии буолла. Дьонноро ?лэлэриттэн кэлиэхтэрэ ыраах. Онон кинилэр бу сырыыга бэйэлэрэ эрэ эрдэ к?р?н сыана бы?ыахтара. Сатаммата?ына туох буолуой, сууйуллуо. Арай хара?ар эрэ киллэримиэххэ наада диэн санаалаах Зоя кыы?ын батта?ын с??рдэ уонна… Аны ??р??т?ттэн тылыттан матта. Кыы?ын батта?а ромашка сибэкки чопчутун курдук са?архай дь???ннэммит. Кыыстарын бары эргитэ сылдьан к?рд?лэр. Дьэ уонна оонньуу ыстаннылар! Эчи ?ч?гэйин! Нюта батта?а са?архай ??т?н сыыйа сырдаан тахсара ??т-?кч? ромашка сибэкки!
Киэ?э баа?ына кытыытынан Маайа кыы?ыныын дьиэ- лээн истилэр. Эмискэ кэннигэр Зоя со?уйбут, ??рб?т са?ата чугдаарар:
– Ийээ, к?р, ийээ, к?р! – Маайа кыы?а ыйбыт сирин диэки к?рб?тэ, баа?ына ортотунан, бурдук быы?ынан о?олоро бу бытары?ан и?эллэр.
– Ийээ, ийээ, Нюта ромашка сибэкки курдук дии! – диэн Зоя ??рэн-к?т?н мичилийбит хара?ын к?р?н, Маайа кыы?ыгар тугу да хардарбата. Арай, кырдьык, бурдук быы?ыгар к?рд?хх?, ромашка сибэкки с??рэкэлиир курдук. Кылгас сырдык былаачыйалаах кыысчаан элэстэнэн кэлэн Маайаны куу?а т?стэ. Сырдык са?архай т?б?ч??н ?р? к?рб?тэ, Нюта, дэлби мэниктээн, тэбэнэттээхтик к?рб?т харахтара бу к?ст??н? ?сс? тупсаран биэрдилэр. Маайа, кыы?ын ?р? к?т???н ылан, таптаан манньыйа-манньыйа сыллаабытынан барда.
О?олор бу курдук бэйэлэрэ бэйэлэригэр букуна?ан улаатар кэмнэригэр кинилэр дьиэлэрин ??р??т?н томточчу ?рдэтэр, дьоллорун толорор, аймах-хаан ута?ын ситимин салгыыр уол о?о к?н сирин к?рб?тэ. Ол к?н Охоноо?ой, Уйул?аана уда?ан аатын ааттаан туран, аал уотун амтаннаах алаадьынан, арыылаах саламаатынан айах тутан к?нд?лээбитэ. Чабычах Маайа уонна дьиэ и?инээ?и дьон, кыралыын-улаханныын, ымыы о?остубут ыра санаалара туолан, к?ннэрэ-ыйдара Кыра Охоноо?ойтон тахсар буолбута. Чабычах Маайа хайа к?н талыыта киириэ?иттэн, саа?ын тухары бостуук ?лэтигэр мииммит атын олохтоох сэбиэт дьиэтин иннигэр баайыа?ыттан, ол ?лэ?э аны т?нн?бэтэ?э.
2018 с.
ИЙЭ АЛГЫ?А
Аччыктаа?ын… Хоргуйуу…
Бу маннык ыар суолу о?олорбут эрэ билбэтэллэр ханнык диэн, би?иги дьоммут олохторун устата санаа о?остон кэллэхтэрэ. Оттон ол ааспыт сэрии хас биирдии ыалга хаалларбыт суола тыл тама?а, кыракый ахтыы сыы?а да буолан к?л??нэттэн к?л??нэ?э син тиийэн кэлээхтээтэ?э.
Б?л??н бу ма?хайбыт баттахтаах Бииктэр кырдьа?ас бэ?э?ээ??и кылаас чаа?ыгар, о?олору харыстаан, о?о саа?ыттан ситэ кэпсээбэтэх т?гэннэрэ киинэ лиэнтэтин курдук хара?ар субу баардыы субуллан, са?а тыыннанан к???нн?лэр…
Холкуос бэрэссэдээтэлэ Торуун бэрт ыраахтан барыны бары саба тутуохтуу:
– Та?ара дьиэтин та?ыгар бары?! Байыаннай ??рэххэ мусту?! – диэн ордоотуур са?атын и?иттэр эрэ, суор?ан анныгар са?ара.
Биичэ, тугу да куоттарбатарбын диирдии, ?р?тэ табыгырыыр ат туйа?ын тыа?ын олус да куттана, тэ?ииркии истэрэ.
Биир киэ?э Маайа киирбитэ уонна С?д??рэ?э кыра миискэни ууммута.
Т?ргэнник сылыбыратар куолас олус кыратык:
– Мэ, ким да к?рб?т?, тарбыйах хаа?ытыттан нэ?иилэ ордордум. Кыы?ы? иэдэйээри гыммыт, – диэн сибигинэйбитэ.
Онтон сылбырхай ууну и?э олорон кэпсээбитэ:
– ?ст??х к?т?р кынаттаахтара туохтан да и?нибэт ???лэр. Ол дьарапалааннар ?р? у?уутаан кэлэр к?ннээх буоллахтарына, хотоммут ?рд?гэр оппутун кэби?эр ???б?т. Т?нн?кп?т?гэр ч?мэчи да уота к?ст?? суохтаах ???.
– Тыый, ол оппутун хайдах та?аарар ???б?т? – диэн С?д??рэ ыйыппыта.
– Билбэтим, оннук ирдииллэр.
– Тура-тура ирдээ?ин. Торуун бэйэтэ тугу а?аан итинник айылаах сэниэлээх эбитэ буолла? Сорох ити биир сыар?а маспытын эрэйинэн эрбээн бу о?о?у оттобут. Сарсын тугу а?ыырбыт биллибэт.
– Тугу эмит бы?аарар инилэр.
– Сотору, мин бу оронтон кыайан турбат буоллахпына, о?олорбун ханна тиэрдэрэ биллибэт. Торуун са?ата кулгаахпар ку?а?ан биттии и?эн хаалбыт. Киэ?э бурдукка ыттыбыт а?ы?аны быанан т??эртэрэн, куулга хаалатан, аччык о?олору эрэйдиирин эппитим и?ин миигин олус да абаа?ы к?р?р. Туохха ту?алаах салайааччыный?
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69209668) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.