Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 2 чааһа
Иван Афанасьевич Андросов-Айанньыт
Ааспыт история чахчытын ойуулуур уус-уран айымньыга кыргыс үйэтигэр Тыгын Тойон дуоҕа тутааччыта, аҕа ууһун биир бас-көс киһитэ Туоҕа Боотур Орто Бүлүү (билиҥҥитэ Кэбээйи сиригэр) көһөн барыыта, мүччүргэннээх айана, олохсуйуута сабаҕалааһын биир көрүүтүнэн ааҕааччыны умсугутар, тэҥҥэ долгутар гына кэрэхсэбиллээхтик кэпсэнэр.
И. Андросов-Айанньыт
Тумаҥҥа симэлийбиттэр
2 чааһа
«Кучан булуута, Омоллоон олоҕо, Дьэргэстэй ыһыаҕа».
Өс хоһооно
Тумаҥҥа симэлийбиттэр
1.
Тойон Кыыл кутуруга, уус киһи чараас ылтаһынтан таптайан оҥорбутунуу сараадыйан, сүүнэ кынаттарын хотоҕойдоро барбах ибирдээн ыла, кыырай халлаан кырсынан талбаарар. Улуу көтөр эриличчи көрбүт хараҕын далыгар мэндээрэр үгүс күөллэр, маамыкталыы сыыйылла хараара дьиримниир Сыа Бүлүү өрүһэ, оҕус алтахтаан хааман иһэн ииктээбитинии, эриллибит-буруллубут үрэхтэр тыраадыстылар. Аан Ийэ айылҕа, «кэрэбин көрүҥ» диэбиттии, күһүҥҥү араас эгэлгэ өҥүнэн оһуордаабыт төгүрүк алаастарын кэриилэрэ, киэҥ сыһыылара, сиикэрэ толоонноро, сэндэҥэрэн көстөр халыҥ сис тыалара, бэс чагдалара, хатыҥ чараҥнара солбулла утум-ситим уһуннулар. Кыраман үрдүктэн талбаара намтаан истэҕин ахсын, сиппэрэҥ ардахха саба баттатан барбах буруолаан унаарар үрэх кытылынааҕы кыараҕас ырааһыйа кэҥээн, ото-маһа ситэн истэ. Сиргэ тэлгэммит араҕас, кыһыл сэбирдэхтэр быыстарыгар уокка кэриэччи салатан хороһо хараарбыт ураһалар дьылҕан мастара, чөҥөрүспүт арааннар хараарыҥнастылар. Саһарбыт от быыһыттан кубарыйа куурбут таба муостара, харахтарын, муннуларын оҥхойдоро дьулааннык оҥоспут чөмчөкө уҥуохтара ыһыллыбыттар.
Ырааһыйа ортотугар илиилэрэ быластыы быраҕыллыбыт хоһуун кыа хаан сыттыктанан сытара. Кини дьиппиэн сирэйигэр уһун хара баттаҕа бураллан, сөрүүн тыалтан үрэллэҥнээн ылара. Уолугунан хайа тардыллыбыт сарыы таҥаһа кытарымтыйа өрө түллэҥнии харбыҥныыра.
Өлүк үрдүнэн суордар, араастаан халаахтаһа, төттөрү-таары көтөн сурдурҕаһаллар. Хаһан эрэ дьон сөбүлээн олохсуйбут, оҕо-уруу саҥата эймэһийбит ырааһыйата киһи кута-сүрэ тохтообот сиригэр кубулуйбут.
Ситэ түүлээн бүтэ илик сур бөрө ойуур саҕатыттан ньылбыйан тахсан, сыт ылан, өрө хантаарыҥнаата. Кини төһө даҕаны кырдьан үөрүттэн үүрүлүннэр, айылҕа адьырҕаҕа анаан биэрбит кырыга уонна уоҕа уоста илигэ өтө көстөрө.
Кыыл куттал суоһаабатын этинэн-сиининэн бүтэйдии сэрэйдэр даҕаны, муннун сиргэ анньан ырааһыйаны тула аа-дьуо сэлбэйдэ. Сыыйа өлүккэ чугаһаан истэ, сэрэхэдийэн этэ тардан дьигиҥнээтэ, тохтоон иһийэн ылбахтаата. Суордар адьырҕаттан көҥөнөн, кынаттарын сууламмытынан суптурута түһүөлээтилэр, убаҕаһынан ыыта, араастаан халаахтастылар. Бөрө иннигэр-кэннигэр түһүтэлээн, улахан тумсуларын хантаччы анньа сохсороҥностулар. Соһуччу сүүнэ күлүк сабардаата, суостаах чаҥырҕааһын иһилиннэ. Уолуһуйбут суордар бурал-сарал ыһыллаат, абыраллаах тыаларыгар тэлиэс-былаас дайбаннылар. Эрчимнээх кынат тыаһыттан тэһииркээбит бөрө ньахчайа түһээт, туора ыстанна. Сонно тута мунна сылластан таҕыста, амырыын аһыылардаах тиистэрэ килэстилэр. Суоһурҕаммыт бөрө, кулгаахтарын ньылатан, өрө хантаарыҥнаата.
Хотой Кыыл күөнтүү көтөн иһэн, күүстээх кынаттарын эрийэ тутан, өлүк таһыгар олоро түстэ. Багдайбыт бэйэтэ суон моонньун уҥуоҕа суохтуу эргитэн, томороон төбөтүн хонтотто. Эриличчи көрө, тымныытык килбэҥниир токур тумсун атытан, ис-иһиттэн суостаахтык чаҥырҕаата. Кэдэйэ-чинэйэ кэтит түөһүн мөтөтөн, кыаҕын көрдөрөрдүү, икки кынатын сараадытан даллаахтанна. Бөрө сүүһүн аннынан ыыс араҕаһынан өһүөннээхтик көрө, иһин түгэҕиттэн ыардык ырдьыгынаата, аһыыларын килэттэ. Ардай аһыылаах баараҕайа уонна дэгиэ тыҥырахтаах улуута утарыта көрсөн, ис туруктарынан күөнтэһиилэриттэн тула иһийэргэ дылы гынна. Бэл, саһарбыт сэбирдэхтэри өрүтэ ыспахтыыр мэник тыал чуумпура уоскуйда. Суордар саҥаларыттан матан, чаллах тиит аллараа мутуктарыгар сахсаҥнастылар. «Дьэ, хайалара кыайар эбит?» – диэбиттии кыҥнаҥнастылар.
Бөрө иһин түгэҕэр кырдьыгыныы, дьигиҥнии, өлүк таһыттан арахсыбата. Хотой даллах гынаат, күүстээх атахтарынан өрө анньынан, саба түспүтүн аһаран биэрэ, кулгаахтарын ньылатан, кутуругун ахтатын анныгар анньан, туора-маары ойуолаата. Хомпоруун Хотой сыыһа харбаан өрө даллаахтанна. Сүдү бэйэтэ имигэстик эриллэ эргиллээт, дэгиэ тыҥырахтарын сараппыт атахтарын иннигэр анньан, таҥнары сурулаан, куотан эрэр бөрөҕө сапта түстэ. Бөрө өлөрүнэн мөхсө, тас уорҕатынан сиргэ күөлэһийдэ. Дуолан охсуһуу холоруктуу сириэдийэ, сары-ору, чаҥыргыыр саҥа өрө оргуйда. Араан күлэ тоҕо сүргэллэн, күнү бүөлүү күдээрийдэ.
Бөрө хотой дэгиэ тыҥырахтарыттан босхолоно сатыы, иһинэн сына, түүрүллэ түһээт, икки кэлин атахтарынан хотой түөһүн тэбээт, кынатын хабыалаан хардырҕатта… Хотой күүстээх тэбииттэн логлу барбыт түүлээх кымааҕын ыһыктан, аҥаар кынатынан өрө даллаахтанан иһэн, бөрө муннун айахтары хам сабардаата. Тыын сирин харбатан, өлөрүнэн мөҕүстэҕин аайы, дэҥиэ тыҥырахтар ытарчалыы ыллар-ылан истилэр. Араҕаһынан сандаарбыт бөрө харахтара кытара өһөн, тыын былдьаһан сурдурҕаата. Иҥиир ситиитин тартаран, тэбиэлэнэн иһэн, иһийэн барда… Улуу Кыыл көҥү тэптэрбит түөһэ кытарымтыйа, бүтүн кынатын сарата чинэрийбэхтээтэ. Дэгиэ тыҥырахтарын араара сатаан, тардыалаһа дьигиҥнээтэ эрээри, сэниэтэ эстэн, төбөтүн көхсүгэр быраҕына чаҥырҕаата. Бүтүн кынатынан күүскэ сапсыммахтыы, хомуччу туппут кутуруга ибигирии тэрэйдэ, олорбутунан өлөн барда…
– Бу иэдээни, бу алдьархайы, – диэн ботугуруу Ньыычык оҕонньор аҕылаабытынан кытылга тахсаат, уолуйбута бэрдиттэн сүһүөхтэрэ уйбакка, тобуктуу түстэ. Кэнниттэн бэйэтинээҕэр үрдүк, модьу уктаах үҥүүнү ыга туппут Үргэн тахсан кэллэ. Түөлбэтигэр туох буолбутун ситэ өйдөөбөккө, биир кэм мэлээриҥнээтэ.
– Абага, бу биһиги түөлбэбитин уот сиэбит дуо? Туох куһаҕан сытай? – диэмэхтии үҥүүтүн ыһыктан, муннун саба тутунна.
– Саҥарба! Алдьархай буолбут! Эн үрэххэ төттөрү түс, ыҥырыаҕым, – Ньыычык ис хоһооно суох энэлийэ, сиигирэн хара өҥнөммүт сарыытын моонньуттан сыыйа тардан ылан, тириппит сирэйин ньуххана, муннугар саба тутунна. Өрүтэ уһуутуу олорбохтуу түһээт, салыбыраабытынан туран кэллэ. Хараҕын уута ыгыллан тахсыбытын быһыта симириктии, барбах буруолаан ылар ураһатын оннугар бадьаалаата. Сууллубут дьылҕан мастары өрүтэ тардыалыы, иһирдьэ киирэн, атаҕынан күлү хаһыйталыы, тула хаамта. Араанын иннигэр тобуктуу түһэн, буор модьоҕотун сэрэнэн таптайбахтаата. Суордар араастаан халаахтаһа сурдурҕаспыттарын кыҥастаһа, онно тиэтэйэ бэдьэйдэ. Икки илиитинэн тэҥҥэ сапсына, суордары үргүтэ, хаһыытаан кыыкынаата. Өлө сытар хоһууну көрөн, хайдах буолуон билбэтэхтии тэпсэҥэлии, атахтарын соһон чугаһыы, хоһуун иннигэр тобуктуу түстэ. Энэлийэр икки, ыллыыр икки ардынан саҥа таһаара, хоһуун ситэ сабыллыбатах харахтарын салыбырас ытыһынан имэрийэ тарта. Өрүс кыра таастарын ылан, халтаһаларыгар баттата уурталаата.
– Абага-аа, кэл, кээл! Тойон Кыыл буркучааны туппут! Тыыннаах быһыыла-аах! – диэн Үргэн ыһыыта-хаһыыта эймэһийдэ. Оҕонньор соһуйан, ходьох гына түстэ. Ыксаабыт омунугар охто сыһа, уолга тиэтэйдэ. Көрбөтөҕүн көрөн, аҕылаан мэҥийэ, таалан турда.
– Өлбүт! Халлааныгар көппүт… Бүтэр уһуга көстүбэт күөнтэһии, хаан тохтуута хаһан тохтуох бэйэккэтэй? – диэн кимиэхэ туһаайара биллибэккэ ботугуруу, нүксүллэн турда. – Ниэн, муннугун саба баанан, биһиги ураһабыт кэннигэр маста тас… Улуу хоһууну, улуу кыыллары араҥастаан, дьабыннарыгар көтүтүөхпүт…
Хаппыт мастары чөмөхтөөн, ол үрдүгэр ордубут дьылҕан мастары сытыары, кэккэлэччи уурталаатылар. Ыһыллыбыт, кэриэрбит сарыылары хомуйан, үрдүгэр тэлгэттилэр. Хоһууну бэрт эрэйинэн сыһан-соһон аҕалан, араҥаска сытыаран, сарыы тобоҕунан сирэйин саптылар.
– Ниэн, биһиги, тыыннаах дьон, сэп-сэбиргэл булунуохпут, үҥүүгүн хоһуун илдьэ бардын… Хайдах сэбэ-сэбиргэлэ суох айанныай, өбүгэлэрэ туох диэхтэрэй? – диэмэхтии Ньыычык оҕонньор уолтан үҥүүнү ылан, сиргэ сытар өрүс тааһыгар уһуктаах төбөтүнэн биллэхтии уурда. Этэрбэһин оһуттан бадаайытын хостоон таһааран, өнчөҕүнэн үҥүү муос төбөтүн тосту оҕуста. Үҥүүнү уонна тостубут төбөтүн хоһуун хаҥас өттүгэр уурталаан кэбистэ. Бэркэ эрэйдэнэн араарбыт Тойон Кыылы, утуйа олорор курдук, төбөтүн хаҥас кынатын анныгар кыбытан, кынаттарын хомуйа тутан, хоһуун төбөтүн үрдүнэн сытыардылар.
– Үрүҥ Аар Тойон сытыы харахтааҕынан, аһыҥастаах аарыматынан сирдэтиннэрээри анаабыт бадахтаах… Үөһэ дойду суолун хомпоруун хотойтон ордук билэр, ама, баара буолуо дуо? – диэн ботугуруу, хотой хотоҕойун көннөрө имэрийбэхтээтэ. – Аһыҥастаах чулуута буоллаҕыҥ… Хоһуун эрэйдээх-буруйдаах сирдээҕи олоҕуттан бүтэһиктээхтик арахсар сырыытын сылдьыбыт ыырдарынан кэрийтэр… – диэмэхтии, хоһуун тилэхтэрин баттаһыннара бөрөнү сытыардылар. Өссө даҕаны буруолуу сытар ураһаттан Үргэн аҕалбыт чохтоох маһын сылбах анныгар анньан, үрдүгэр туос ууран, үрэн бурулатта. Чох кыыһырбыттыы кытара кыыһа сөҕүрүйэн иһэн, туоһу түүрэ харбаан, күлүбүрэччи умайан барда. Өтөр буолбата, араҥас бары өттүнэн уот төлөннөрө быгыалаан, күүһүн ылан, сириэдийэн барда. Көрүөх бэтэрээ өттүгэр күөх буруо өһөх хара буруоҕа кубулуйан, өрө харбаста.
– Бараахтаатылар…
– Абага, оттон биһиги ханна барабыт? – Үргэн уоттан тэйэ-тэйэ ыйытта.
– Саҥарба! Аар айылҕа быттыгар-хонноҕор хорҕотуо… Эбэ мууһа туруор диэри булан сылдьыахпыт. Кээнньэли дьоҥҥо эрэ түбэспэтэрбит… Эн оту-маһы алдьаппакка, тыаһаппакка, кыра көтөрү-сүүрэри мээнэ эккирэппэккэ, көрө-истэ, сытырҕыы сырыт.
– Оттон били ынырык тиистээх кыыллардаах тимир куйахтаахтарга барбаппыт дуо?
– Туоҕа Боотур илдьит ыыппыт уолбун көрбөтөххүт диэн, бэйэбитин буруйдуо… Бу алдьархайтан тыыннаах орпотоҕо буолуо… Кэбис. Уҥуор дьоммутугар тахсыахпыт. Онуоха диэри тулуй, – Ньыычык аттыгар сытар ураҕаһы ылан, уоту булкуйан, мастары хамсатан биэрдэ. – Ниэн, улаатан булчут, хоһуун буолан, ыраах даҕаны тэлэһийдэххинэ, бу төрөөбүт түөлбэҕин умнума. Таарыйдаххына, туох баарынан, бэлэхтэ-туһахта ууран, ахтан-санаан ааһар буолаар…
Бэлэм астан маппыт суордар араастаан халаахтаһа, абаларыгар бэйэ-бэйэлэрин эккирэтиһэ, арҕам-тарҕам даллаахтаммыттара. Хара буруо быыһынан күһүҥҥү күн күүһүн сүтэрэн, кытарымтыйа санньыйбыта. Аар айылҕа бырастыылаһан эрэрдии суугунаан ыла, соҥуорбут хатыҥнар саһарбыт сэбирдэхтэринэн кыргыс хонуутун саба сатыырдыы, оргууй намылыппыта. Сир Ийэ иһийэ чуумпурбута.
2.
– Ычча даҕаны! Тоҥмоккун дуо, кырдьаҕаас? – диэбитинэн Туоҕа Боотур ураһаҕа киирэн, Лүксүрээн ойууҥҥа быар кууста сүгүрүйэн ылла.
– Ээ, дьыл эрдэ дии. Дьогдьоот күһүн кэллэ дии санаабытым, хаарын аҕалар буолла. Ол гынан баран, биһиги түөлбэҕэ дьогдьоот күһүн буолуо… Баччаларга тоҥнохпунуй, санааны сааһылыырга уонна аал уоту кытта сипсиһэргэ чуумпута ордук. Балаҕаҥҥа аралдьыйарым элбэх ээ, – диэн кэһиэҕирбит күөмэйинэн хоруйдуу, Лүксүрээн араанын уотугар мас эбэн биэрдэ. – Хайа, тугу биллиҥ-көрдүҥ?
– Эчикийэ суох курдук… Түүл-бит билээри уонна эйигин ыытарбыттан санаам ытыллан, сүгүн даҕаны утуйбат буоллум. Эн хаалбаккын ээ…
– Суох, суох. Хайаан даҕаны бардахпына сатанар… Истэр кулгаахтарым, көрөр харахтарым олох күрэниэхтэрин иннинэ дьоммор-сэргэбэр көмөлөһүөм этэ буоллаҕа… Хайа уонна Мукучу Хоһуун эйигинэ суох Сыа Бүлүү эҥээринэн барыа суоҕа.
– Оннугун оннук да, элбэх боотурдары, хоһууннары кытта эн барсыаҥ этэ. Көрө-истэ сылдьыа этилэр. Мукучу Хоһуун эн тиийдэххинэ үөрүө, кэм, билэр кырдьаҕаһа буоллаҕыҥ.
– Чэ, хаалары баран… Иһит эрэ, ити Мукучу Хоһууну субу диэн, үчүгэйдик билбэппин ээ. Көрөр-истэр эрэ этим. Эдэригэр бэйэтин сүрдээхтик кыанар, кэлбит-барбыт, ханнык баҕарар киһини кытта биир тылы булара сөхтөрөрө. Дэлэҕэ даҕаны, Тыгын Тойон бөтөс саастаах уолга боотурдары туттарыа дуо? Манна диэн кэпсээтэххэ, Тыгын Мукучу Боотуртан дьаарханар быһыылааҕа. Ол иһин Бүтэй Бүлүүгэ илдьэ баран, боотурдары дьаһайтаран, кыргыһыыга киллэрбит буолуохтаах. Баҕар, тургутан көрөөрү гыммыта дуу… Дьиҥэр, Мукучу Боотур аҕыйах киһилээх тыыннаах орпутун истибитэ. Ону көрдөттөрө, аҕалтара сатаабатаҕа. Төттөрүтүн, суос бэриммиттии, кэлбит боотурдары өлөттөрбүтэ… Мукучу Боотур киһитэ кини буолан, бачча сыллар тухары орпут боотурдарын энчирэппэккэ, атын биис уустарын кытта уруурҕаһан, тыыннаах сылдьара элбэҕи этэр. Кыйаар дойдутугар көннөрү урааҥхайы хоһуун оҥорботтор. Чахчы бэйэтин көрдөрөн Мукучу Хоһуун аатырдаҕа, – Лүксүрээн тыастаахтык өрө тыына, Туоҕа Боотуру одууласта. – Эн итини эрэ этээри киирбэтэххин сэрэйэн олоробун. Этиэххин этиэҥ, кэпсииргин кэпсиэҥ иннинэ, олоҕу олорбут кырдьаҕас киһи сүбэлиирин иһит. Ону сыта-тура бэйэҥ толкуйдуоҥ, эн эппиккинэн буолуо… Мунньан Дархан, Тыгын Тойон даҕаны урааҥхайдары бииргэ түмэ сатаабыттара ырааттаҕа. Сорохторун күүс өттүнэн даҕаны буоллар, улахан аҕа уустарын кытта биир тылы булаары, сомоҕолоһоору үйэлэрин бараан эрэллэр. Онтон биһиги, билбэт сирбитигэр үктэнээт, чугаһынан-ырааҕынан тута ил-эйэ олохтуу, бэйэбитигэр холбуу сатыыбыт. Бэйэҥ даҕаны этэн аһардыҥ дии…
Олус ыксаары гынныбыт дуу диэн санааҕа кэллим. Олохсуйан эрэр сирбитин көмүскээн сэриилэспиппит, өрөгөйдөөбүппүт үтүө. Өлбүт хоһууннары сиэри-туому тутуһан дьаһайбыппыт, тутуллубут хоһууннары тыыннарын быспакка босхолоон ыыппыппыт, быстыбыт-ойдубут, көмүскэл көрдөөбүттэри сыһыарбыппыт чугаһынан-ырааҕынан тилийэ көттөҕө. Ити биһиги кыргыһы өрө туппаппытын, сиэрдээхпитин, эйэҕэ тардыһарбытын кэрэһилээтэҕэ…
Дьэ, арай маннык гыннахха хайдах эбитэ буолла?.. Биһиги үһүө буолан, кэпсэппиппит курдук, Улахан Эбэҕэ айанныыбыт. Ол диэки кыргыһыыттан тыыннаах орпут хоһууннар кэпсээтэхтэрэ. Куйарха Хоһуун ытык дьонтон көҥүл, сүбэ көрдөөбөккө, ньуолбар тылынан, күүһүнэн өттөйөн, хоһууннары аҕалан, буор сирэйдээтэҕэ… Итиннэ сөпсөһөр түс-бас кырдьаҕастар, айдарыылаахтар аҕыйахтар ини? Онон өлөрө-өһөрө охсуохтара суоҕа. Киммитин-туохпутун, хантан хааннаах, силистээх-мутуктаах дьоммутун тургутан көрүөхтэрэ… Ол эрээри таныар, таныар баарын умнуо суохтаахпыт. Туматтарга, маннааҕы атын даҕаны биистэргэ таныар күүстээх. Ити алдьархай кэннэ өлөрсүү-өһөрсүү, кыргыс иэстэһииттэн саҕаланыан сөп… Онтон биһиги или-эйэни өрө тутарбытын тиэрдэ сатыахтаахпыт. Кыргыһа даҕаны суох, олох баарын итэҕэтиэхтээхпит.
Эһиги Мукучу Хоһууну кытта кэрийэ бараргытын тохтотон эриэ этигит. Санаан көрдөххө, Мукучу Хоһуун, уолҕамчытыгар оҕустаран, сөпкө өһүргэммит. Бу дойдуга аҕыйах ыйы өлөрөөт: «Биһиги сирбит, биһиги баһылыахпыт», – диэбит курдук олохтоохторго өйдөбүл хаалаары гынна быһыылаах… Чэ, итини сыта-тура бэйэҥ тобулуоҥ… Улуу добдурҕа саҕана туохха эрэ тиистэрбит диэбит, кыргыһы өрө туппут биистэр кэлиэхтэрэ-барыахтара. Эһиги баран хааллаххытына, сирбитин-уоппутун ким көмүскүүр? Эргиллэн, тоҥон-хатан кэлбиккит, томторбут хара чоҕунан көрө сытар буоллаҕына хайдах буолаҕыт? Онон сырыыны-айаны тохтотон, тугун-ханныгын билгэлии түһүөҕүҥ. Хата, томторбутугар табанан, атынан өрө сүүрдэн тахсыбаттарын курдук тугу эрэ дьаһаныах баара… Тумус боотурдары чугаһынан-ырааҕынан суол хайдарыахха, айаннаахтар-сырыылаахтар ханан ыырданалларын билэр куһаҕана суох буолуо этэ. Боотурдары ырааппат курдук дьаһайан, булка аттаран, туруортуур киһи. Ас-үөл хаһааныа, түүлээх мунньунуо этибит. Хайдах-туох кыһын кэлиэ биллибэт…
Туоҕа Боотур араан иннигэр илиитин уунан, тарбахтарын сараччы тутан, уоту одуулаан турбахтыы түстэ:
– Этиэх эттэҕинэ сөп курдук. Дагдаҕар Боотурдаах эргиллэн кэллэхтэринэ сүбэлэһиэхпит. Дьоммут хойутаатылар дии санаабаккын дуо, туохха даҕаны түбэспэтилэр ини…
– Туматтартан эйэнэн ойох кэпсэтэн кэлбит киһини истэ иликпин. Туһунан сиэрдээх-туомнаах дьон ини, – Лүксүрээн өрө тыынан ылла. – Хайдах-туох тэринэллэрин ким билиэй, баҕар, кыыстарын биэрэн ыытаары тэрийэ сылдьаллара буолуо? Дагдаҕар Боотур кыыһын аҕалардыы оҥостон барбыта дии. Кини даҕаны барарын тулуйан-тэһийэн күүтэн биэрдэ быһыылаах. Ааспыт сырыыга кыргыһыы буолбатаҕа буоллар, бу сырыыга биһиги даҕаны барсан, саҥа аймахтары кытта билсэн-көрсөн, ил-эйэ олохтоон кэлиэхпит хааллаҕа.
– Чахчыта оннук. Ол гынан баран, кэм баран иһэр. Туйах төннүбэтэҕиттэн ытырыктатыах курдукпун… Ама эрэ буоллар, төннөн кэлбит буолуо этэ. Биитэр уучаҕынан даҕаны тиэйэн аҕалыа этилэр, – Туоҕа Боотур уоттан тэйэн, төттөрү-таары хаамыталыы, икки ытыһынан сирэйин ньухханна. – Дагдаҕар кэпсээбитинэн, кинилэр манна көмөҕө кэлиилэригэр Амака Хоһууннаах Улахан Эбэ суолун быһан, тоһуйардыы бараары хаалбыттар үһү. Куйарха Хоһууну таныардыыр санаалаахтар диэбитэ. Босхолообут хоһууннарбыт кинилэргэ түбэспэтилэр ини? Онон кыргыһыыта суох түөлбэлэригэр төннүбүт буолуохтаахтар этэ даҕаны, Улахан Эбэттэн хоһууннарын таныардаан, атын туматтар кэлиэхтэрин сөп…
– Оннук ээ, Туйах хайа даҕаны түгэҥҥэ эргиллиэхтээҕэ, моһуоктанан кэлбэт. Арба даҕаны, этэҥҥэ эргилиннэҕинэ, булбут хотохоонун туһунан иҥэн-тоҥон ыйыталаһаар эрэ. Аны хотохоону түбэһэ көрдөхтөрүнэ, төһө даҕаны кэм ааспытын иһин, биһигини буруйдуохтара. Кураанах маска хаан аҕыы сылдьыахтара. Эн туох дии саныыгын?
– Ыһыахха арыалдьытынан кэлбит боотуру Хаан Илбис дьаһайбыт буолан, хотохоону билэн, Туйаҕы өлөттөрө сатаатаҕа. Туйах кэллэҕинэ анаан кэпсэтиллиэ… Хаан Илбис ол боотуру хайдах даҕаны соҕотох бохсутар, өлөрөр кыаҕа суох. Тыгын Тойон түөлбэтиттэн ким эрэ көмөлөспүт буолуон сөп. Ол киһини билэн, Тыгын Тойоҥҥо тыллыах баара. Атаҕын анныттан алдьархай ааҥныа… Итинник киһи кини тулатыгар сылдьара кутталлаах, хаһан баҕарар таҥнарыан, тугу эмэ оҥоруон сөп.
– Адырыыс Боотур тиийдэҕинэ, саба барыллаан кэпсиир ини? Тыгын Тойон Хаан Илбиһи сөбүлээбэт, күөх оттоох сиргэ сырытыннарыа суох, күөс хоруота өҥөлөөх киһинэн ааҕара. Сэрэхэчийэн, тугу эмэ тобулуо. Хата, эн инигин Дагдаҕары үүннээн-тэһииннээн, көрө сырыт. Кыараҕас көҕүстээх, кыыла киирэн, хараҕын үүтэ сабыллан, эҥин-дьүһүн буолуо…
– Сөпкө этэҕин… Барар-кэлэр күчүмэҕэй күннэр ыганнар, санааҕа-онооҕо киирбэт гына кэпсэттэххэ сатанар. Бачча ыраах, үрэх баһа дойдуга, дьону олохсутаары аҕалан баран, эн биһиккиттэн биирбит суох буоллаҕына, бу сиргэ тоҕо кэлбиппит симэлийиэ турдаҕа… Кэнэҕэс ыччаттарбыт күрүөйэхтэр аатыран, үйэ-саас тухары сирэй-харах анньыллыах муҥнара буоллаҕа дуу… Лүксүрээн, эн иннигэр буруйдаахпын. Ол эрээри, эйигин айылгытынан билиэ дии санаан, кэпсии барбатаҕым, – диэт, Туоҕа Боотур аҥаар атаҕар тобуктаан, төбөтүн хоҥкутта.
Лүксүрээн аа-дьуо туран, Туоҕа Боотуру икки санныттан өрө тарта.
– Кэбиис-кэбис! Эйигин буруйдуур баар буолуо дуо? Ойууннары барыны-барытын билэ-көрө сылдьар курдук саныыгыт эрээри, биһиги уратыбыт диэн – түүл-бит, алгыс буоллаҕа. Арай Үрүҥ Аар Тойонтон айдарыыланан, кистэлэҥ күүстээх тыллары билэн эрдэхпит… Кырдьан дуу, хайа сах дуу, ойуумсуйаары турукка киирдэхпинэ, эрэйдэнэр буоллум ээ. Көрөр харахтарым, истэр кулгаахтарым сүгүн-саҕын кэлэн-баран биэрбэттэр. Ол кэнниттэн этим-сииним ыараан, сытыганныахпын эрэ баҕарабын… Оо, урут эдэр эрдэххэ, дьон билбэтэҕин билэр, көрбөтөҕүн көрөр, курулуу көтөр үчүгэйэ бэрдэ…
– Дьэ иһит, – Туоҕа Боотур талах олоппоһу Лүксүрээн таһыгар чугаһата, үүс тириитэ бэргэһэтин убахтыы, кэпсээн барда. – Биһиги бу айаммытын Тыгын Тойон бэйэтинэн торумнаабыта…
– Ол иһин даҕаны! Кини киһи тоҕо кулгааҕа, хараҕа бүөлэнэн, бүтүн аҕа ууһа күрээн барарын билбэтэҕин, эккирэтиннэрбэтэҕин дьиктиргээбитим ээ, – дии-дии, Лүксүрээн төбөтүн быһа илгистэ, сэҥийэтин бытыгын имэринэн ылла. – Үөһэттэн ыйаах дии санаан, билэ-көрө, суоллаһа сатаабатаҕым…
– Миинэр миҥэтэ атыллыыта онно төрүөт эрэ буолбута. Тыгын Тойон аҕата Мунньан Дархан кэриэһин толоро сатыырын билэҕин. Ити ылбычча кыаллыбат суол буоллаҕа. Сир-уот, баай былдьаһыыта, уон улуус өстөһүүтэ, атырдьах салаатыныы адаарыһыы, барыҥныыртан барытыттан кирийии… Чэ, тугу үгүһү этэн, итини барытын бэйэҥ да билэҕин. Онон Тыгын Тойон анал сорудаҕынан сир-уот кэҥэтэ, киистээн баай мунньунан, боотурдары куйахтыырыгар, сэп-сэбиргэл оҥортороругар төһүү күүс буола кэлбиппит. Ким элбэх боотурдаах – ол баһылыыр муҥур тойон буолан, аҕа уустарын мунньан, биир күүстээх сутурук курдук оҥоро сатыыр. Кэмэ оннук… Уонна аҕатын Мунньан Дархан кэпсээниттэн, ханна эрэ ыраах баар халыҥ ханыылаах омуктан, сомоҕолостохпутуна эрэ, туруулаһарбытын билэр… Атын улуус бас-көс дьонноро итини, үһү-тамах курдук, күдээринэ истэллэр. Тастан, ыраахтан, Улуу Эбэ баһыттан алдьархай хаһан даҕаны ааҥныа суоҕун курдук саныыллар быһыылаах. Кинилэр олорор түөлбэлэриттэн ордук бултаах-алтаах, мэччирэҥнээх сирдэр суохтарын, хаһан даҕаны булт аччыа, сүөһү, сылгы аҕыйыа, элбиэ суоҕун курдук саныыллар. Күн сиригэр кинилэр эрэ баалларын курдук сананаллар… Тыгын Тойон атын сирдэри баһылаттара ыыппытын иһиттэхтэринэ, хайдах эрэ дьаабыланаллар? Ол иһин биһигини «күрүөйэхтэр» оҥортоотоҕо… Уруттаабыт дьон быһыытынан, үчүгэй алаастары, сыһыылары баһылыахтаахпыт, хото түүлээх бултуохтаахпыт, ууһуохтаахпыт-тэнийиэхтээхпит. Ол туһуттан олохтоохтору кытта биир тылы булан, эйэ дэмнээхтик олорон, уруу-аймах тардыстахпытына сатанар. Оччоҕо эрэ дьон биһиэхэ тардыһыа, быстыбыттар-ойдубуттар, атын даҕаны аҕа уустарыттан кэлитэлээн холбоһуохтара. Элбээтэхпитинэ, кыаҕырдахпытына ким биһигини утары көрүөй?
Онон күрүөйэхтэр буолбатахпыт, төһө даҕаны аҕыйахпыт иһин, Тыгын Тойон кистэлэҥ сорудаҕын толорор аҕа ууһабыт. Биһигини ыыппатаҕа буоллар, атыттары ыытыа этэ… Кэлин кыаҕыран, олохсуйан бардахпытына, Тыгын Тойон аҕа уустарын сомоҕолууругар төһүү күүс буолуохпут. Баҕар, биһигиттэн саҕаланыа – Ил-эйэ! Хайа муҥун, сир үрдүгэр олорор туһуттан кыргыһыахпытый? Дьэ, ситигирдик, – Туоҕа Боотур, ыарахан сүгэһэри түһэрбиттии, суон моонньун күүрдэ, санныларын өрүтэ ыҥдаҥалатан ылла. Уолугун хастан, сарыы саппыйаны хостоон, биһилэҕи кытаахтаан таһааран, Лүксүрээҥҥэ уунна. – Маны көрөр-билэр инигин, Тыгын Тойон: «Күчүмэҕэй күҥҥүтүгэр туһалыа», – диэн туттарбыта.
– Бай! Билэн бөҕө буоллаҕа, – Лүксүрээн биһилэҕи кыҥастаһа, нөрүйэн ылла. – Мукучу Хоһуун көрбүт буолан, сымнаабыт эбит дии…
– Көрдөрбүтүм. Билэр, билинэр эбит, – дии-дии, Туоҕа Боотур биһилэҕин эргичиппэхтээт, саппыйатыгар уктан кэбистэ.
Лүксүрээн тыастаахтык өрө тыына, үөттүрэҕинэн уотун күөдьүтэ, хардаҕастары эргитэлээтэ.
– Дьэ, соһуттуҥ! Чахчыта даҕаны, дьоно-сэргэтэ суох, туос күрүөйэх курдук санаммыт кэмнэрдээҕим, – Лүксүрээн хараҕа көстүбэт буолуор диэри мыттыйда. – Сэрэйэ санаабытым эрээри, иҥэн-тоҥон ырытыһа сатаабатаҕым. Тыгын Тойон улаҕалаах төрүттэрэ дьону салайарга, түмэргэ үтэйдэхтэрэ дуу, хайа уонна айылҕаттан айдарыыта сыттаҕа… Эйигин Тыгын Тойон мээнэ талбатах буолуохтаах. Баардааххын билэн, тылыҥ-өһүҥ дьоҥҥо туһуланнаҕына, ыйааһыннанарын өтө көрөн, күүскүн-уоххун, тулуургун бары өттүнэн тургутан баран, бу айаҥҥа таллаҕа. Чахчыта оннук! Иһит, эн айылҕаттан айдарыыгын, тылгын-өскүн чочуйан, алгыс тылларын кыайа туттаргын… Хааны, ууну, уоту бохсор, тыалы-кууһу, ардаҕы түһэрэр, онтон даҕаны атын иччилээх тыллар алгыска холбостохторуна күүһүрэллэр. Айылгыгынан ол тыллары даҕаны билэр буолуоҥ. Мин дьабыммар букатыннаахтык бардахпына, бэйэҥ хаалыаҥ… Аҕалбыт дьонуҥ-сэргэҥ туһугар моойдоох баскын толук уураҕын, – Лүксүрээн өрө тыына, Туоҕа Боотуру сылыктыырдыы тобулу көрдө.
– Ким билэр… Эйигин солбуйар кыахтаах үһүбүт дуо, ол биһиги? – Туоҕа Боотур Лүксүрээн тылларын сааһылыырдыы, уоту одуулаһан олордо.
– Инникибитин тымтыктанан көрбүт суох эрээри, кэлии-барыы элбиир чинчилээх. Туох-туох буолар? – Лүксүрээн кэпсэтиини атын хайысхаҕа уларытан, сыыйа саҥаран барда. – Тыгын Тойон сабаҕалыырыныы, урааҥхайдар түмүстэхпитинэ, кыахпытын, күүспүтүн көрдөрдөхпүтүнэ эрэ сирбитин-уоппутун харыстаан, олохпутун салгыыр кэммит-кэрдииспит иннибитигэр…
Биирдэ түүл түһээн түҥкүлүйэн, олус уолуйан, куттанан уһуктубуттааҕым, – диэн оргууй саҥара, тарбахтарын саратан, уокка сырайда.
– Арай туран, Сир ийэ туох даҕаны көстүбэт гына сииктээх салгынынан, туманынан бүрүллүбүт. Киһи атаҕын тумсун даҕаны көрбөт үлүгэрэ. Ханна эрэ Улахан Эбэ долгуннара таас дьааҥыга охсуллан биллиргиирэ иһиллэрэ. Биһиги эмиэ даҕаны аттаахпыт, эмиэ даҕаны сатыыбыт, ханна эрэ айанныы сатыыбыт. Маска-окко сыбаныахпыт, үрдүк дьааҥыттан сууллуохпут диэн, айаммыт бытаана сүр. Кимнээҕи кытта айаннаан иһэрбин бу диэн билбэппин, бары күлүк курдук күлүкүчүһэллэрэ. Арай, ханна эрэ Тыгын Тойон бүтэн хаалбыт күөмэйэ кыыкынаан иһиллэргэ дылыта…
Дьэ туран, биллиргиир тыас субу иһиллэр буолла, чугаһаатыбыт бадахтаах эрээри, туох даҕаны көстүбэт. Ким эрэ аллара суулунна быһыылаах, аймалҕан, ньамалаһыы быыһыгар: «Тохтооҥ! Биир сиргэ мустуҥ!» – диэн хаһыы иһилиннэ. Мин тула көрө сатыыбын эрээри, тугу даҕаны көрбөппүн, дьон саҥата, долгун охсуллан биллиргииригэр балыйтаран, иһиллибэт буолла. Үүт туман ортотугар суос-соҕотоҕун хаалбыт курдукпун. Ыксаан, куттанан бардым. Ыһыытыы сатыыбын, хаһыыбын бэйэм истибэппин. Өлөр буоллум диэн, Аан ийэ дойдубун кытта тиһэхпин кэпсэтэн, быыһыгар Үрүҥ Аар Тойонтон көрдөһөн-ааттаһан бардым. Өйүм-санаам түмүллүбүтэ, тылым-өһүм чочуллубута сүрдээх курдуга. Соһуйуом иһин, сирэйбэр сөрүүн салгын билиннэ, ону даҕаспытынан тыал куугунуурга дылы гынна. Өтөр буолбата, инним хойуу тумана сыыйа арыллан, Эбэ киэҥ иэнэ субу нэлэһийдэ. Хопто үөрэ мустубутунуу, үрүҥ күүгэн өрө оргуйа ыһыахтанар. Аллара өттүттэн хара далай уу өрүтэ үөмэхтэнэн, олору сабыта охсо сатыырдыы, биллиргии дьалкыҥныыр. Ыанньыйбыт ыас хара былыты кытта эбэ долгуна силбэһэн, уйаара-кэйээрэ көстүбэт байҕалга кубулуйбут. Эмискэ хара далай иһиттэн долгуҥҥа көтөҕүллэн, сөҕүмэр улахан дүлүҥ тыы күөрэйэ-күөрэйэ аллара тимирбэхтии, икки өттүнэн ууну өрө күдээритэ, субу багдайан таҕыста! Иһигэр уот кугас баттахтарын инчэйбит сүүмэхтэрин быыһынан күөҕүнэн сардыргыырга дылы харахтаах, уу салахайын курдук таҥастаах, үҥүү оннугар көҥдөй тимирдэри туппут бөдөҥ-садаҥ дьоннор адаарыҥнастылар. Долгун саба ыстаҕын аайы, араҕас бытыктарын быыһынан, салгын ылардыы, айахтара оппоҥнуур. «… Өллөҕүм! Уу иччилэрэ илэ көстөн, ыла кэллэхтэрэ» диэн куттанан, эт-этим барыта титирэстээтэ. Көрбөтөхпүн көрөн, тоһоҕоломмут курдук туран хааллым. Биир иччи дуу, илиэһэй дуу, көҥдөй тимири өрө тутан эрэрэ да, этиҥ тыаһа сатараата, чаҕылҕан курбууланна. Төбөм үрдүнэн, орулуос кус кынатын тыаһыныы, күүстээх сирилэс тыас куугунаан ааста…
Ыһыытаабытынан уһуктан кэлбитим… Өр уоскуйан биэрбэтэҕим, илэ-бааччыта сүрэ бэрдэ. Иччилээх түүл курдук ылыммытым. Инньэ гынан, эбэбиттэн дьиксинэ, кыраҕыйа саныыр буолан, биир үксүн эйигин батыһан кэллэҕим… Уу сута дуу, уот кураан дуу буолбатах буоллаҕына, атын алдьархай эбэбитинэн кэлэр эрэ хайыыр…
Иккиэн уоту одуулуу иһийэ чуумпурдулар. Күөдьүйүөхчэ күөдьүйбэккэ наллаан умайа сыппыт уот эмискэ таһыгыраччы тыаһаат, өрө үөмэхтэнэ түстэ. Лүксүрээннээх санааларын ситимэ быһа ыстанан, саҥа аллайа, тэйэн биэрдилэр.
– Бээрэ, Хаан Илбис чахчы баардаах этэ дуо, ханна тиийэн быстаахтаата буолла. Үнүр эппитиҥ курдук, туһалаан барбыта дуу? – Туоҕа Боотур куһаҕан түүлтэн Лүксүрээни аралдьытаары ыйытта, имиллибит бэргэһэтин сахсыйбахтаата.
– Хаан Илбис диэ… Ээ, туһалаабытын, алдьаппытын бэйэтэ даҕаны билбэт ини… Туга кэлбит үһү диэхпин тылым тардар. Улахан тыл баайдаах олоҥхоһут дуу, сээркээн сэһэнньит дуу буолара хааллаҕа. Дьоҥҥо биллээри, аатын ааттатаары ойуумсуйара. Оҕо сылдьан ойууннар үс түүннээх күн кыыралларын утуйбакка истэрэ, көрөрө. Ол кэнниттэн үтүктэн эбитэ дуу, турукка киирэрэ эбитэ дуу, өрө эккирии сылдьара бу баарга дылы. Элбэхтик чыпчыххайдаммыт, мөҕүллүбүт, дьарыллыбыт буолуохтаах. Тылын баайыгар эбии, истибитин умнубатын оҕоккото… Ордук кырыыс тардыытынан, боотурдарга илбис иҥэриитинэн үлүһүйэрэ. Үрүҥ ойууннар дьоҥҥо үтүөнү, аманы, көстүбэт хараҥа күүстэртэн көмүскүү сатыыр эрэ эбит буоллахтарына, Хаан Илбис хара дьайга, хаан-сиин өттүгэр тардыһара. Дэлэҕэ даҕаны итинник ааттаныа дуо? Арыый улаатан баран, хас даҕаны ойууҥҥа кутуруксутунан сылдьыбыта. Биир эмэ иччилээх тылы билэр буолуохтаах. Ааспыт кыргыһыы кэнниттэн, Дагдаҕар Боотурдаах эккирэтээри тииспиттэрин иһин, бэйэтэ өлүө диэбитим… Быркыта суох барда. Тыыннаах даҕаны буоллаҕына көҥүлэ, дьэ, өлбөт үөстээх үөн буолуо! – Лүксүрээн кэпсэтии бүппүтүн биллэрэн, дьылҕан мас көхөтүгэр быарыкытыттан ыйанан турар дүҥүрүн ылан, сирэйин имэрийбэхтии, хараҕын быһа симтэ…
3.
Адырыыс Боотур Дагдаҕардаах атаарбыт сирдэриттэн түүннэри айаннаан, Тоҕус Боотурдаах түөлбэлээн түспүт сирдэригэр нөҥүө күн киэһэтигэр тиийбитэ. Тоҕус Боотурдаах билэр киһилэрин көрөн үөрбүттэрэ. Түүн хойукка диэри Туоҕа Боотурдаах тустарынан, туматтары кытта кыргыһыыны, Хаан Илбис сүппүтүн туһунан кэпсээни истэн, бэркэ астынан утуйбуттара. Сарсыныгар Адырыыс Боотуру аарааҥҥа диэри атааран, сүүрүктээх үрэххэ диэри суолу ыйан арахсыбыттара.
Адырыыс айаннаабытын үһүс күнүгэр кыра сыырдаах от үрэххэ сарсыардааҥҥы туман быыһынан кыыллар муостара адаарыҥныылларын көрбүтэ. Туматтар быһыылаах диэн сэрэхэчийбитэ. Атыттан ыстанан түһэн, тэһиинин тииккэ эрийэ тардаат, куонньалыгыттан ох саатын хостоон, тиит кэннигэр сөрүөстэ кыҥастаспыта. Дьон көстүбэтиттэн, ойуур кыылларыгар түбэспитин сэрэйэн, бултаһарга санаммыта. Төһө даҕаны үөмэр-чүөмэр үктэннэр, тоҥон эрэр сир маһа-ото тыһыргаан, сарсыардааҥҥы чуумпуга улаатан иһиллэрэ. Табалар тугу эрэ сибикилээн хантаарыҥнаспыттара. Ортолоруттан бу эргин дэҥҥэ көстөр, уус киһи чочуйан оҥорбутун курдук, адаархай муостаах туус маҥан таба тамаһыйан тахсан, тула холоруктана, тыына бурҕаҥнаабыта. «Куйарха Хоһууҥҥа дылы кылбаҥнаан түһэн», – диэн санаа Адырыыс төбөтүгэр кылам гынан ааспыта. Охтоох кирсин тарпытынан, маҥан табаны батыһыннаран иһэн, оҕун ыытан кэбиспитэ. Сыт ылаары хантаарыҥныы тохтообут маҥан таба соһуйбуттуу ньахчас гына түһээт, буута быстарынан кылбаҥныы ойбута. Кэнниттэн туман быыһынан кыыллар муостара барбах адаарыҥнаһаат, сүтэн хаалбыттара. «Дьоҕойон кынаттаахтар дуу, хараҕым иирэн, тугу-тугу ыттым?» – диэн ботугуруу, Адырыыс хараҕын соттуммахтыы, тиитин кэнниттэн тахсан кэлбитэ. Түһэн көрүөн дуу, көрүмүөн дуу саарбахтаабыттыы, турбахтыы түһээт, талахтартан тутуһан, аллара түспүтэ. Табалар барбыт суолларын чинчийэн, төттөрү-таары хаамыталаабыта. Окко умньаммыт хааны булан, тарбаҕынан биһэн ылан, тылынан салаамахтаабыта. Хаан онно-манна биир кэмник суол хаалларан таммаланан, тэйдэҕин аайы, сыыйа аччаан испитэ. «Улаханнаппатах дуу, хайыах баҕайыный?» – диэн саныы, Адырыыс иннин кыҥастаһа, тохтуу түспүтэ. «Чэ, бээ, күн да эрдэ, үрэхтэн тахсыбатаҕына ситэн сиир инибин?» – диэн ботугуруу, атын тиҥилэхтээн биэрбитэ.
Кыыл син барбахтаһа иһэн, үөрүттэн хаалан, талахтар быыстарыгар киирэн сытан ылбытын көрөн, үөрэ түспүтэ. Ох саатын бэлэм тутан, сиэллэрэн бидилиппитэ. Таба от үрэхтэн, куоһааҕынан туораан, бэс мастаах сиргэ тахсыбытын чуо булбута. Соҕотох таба суола тыргылла сытарыттан эрэлэ улааппыта. Хаста даҕаны хоноҥноһо туттан, дьоһумсуйан хаамса сылдьар хара улардарга түбэһитэлээбитэ эрээри, кыыллаан сиэри, ааһа турбута. Кыыл ситтэриэхчэ ситтэрбэккэ, халлаан борук-сорукка сууланан, хараҥаран барбыта. Адырыыс аччыктаан, хараҕа суолу араарбат буолан, биир алаас саҕатыгар тохтообута. Атын сыбыдахтаан, өртөөн кэбиспитэ. Бэйэтэ иһирдьэ киирэн, охтубут улахан тиит буордаах силиһинэн хаххаланардыы, иннигэр кутаа оттунан, хонордуу тэриммитэ. Үтэтин тобоҕун хадьырыйаат, ыҥыырын сыттыктанан, хаҥас өттүгэр батаһын уурунан, сулустары кыҥастаһа сытан, утуйан хаалбыта.
Чараас тумарыкка бүрүллэн, күн сылааһын биэрбэккэ, ыйдыы дьэлтэйиитэ, от-мас кырыаланан, тула сырдаан тунаарбытын кэннэ, дьагдьайан уһуктубута. Уккунньаҕын хамсата дьөлүтэ анньыалыы, үрэн бурулаппыта, ол аайы кырачаан кыымнар кыыһырбыттыы, кытара кыыһа кылахачыспыттара. Үрүү салгына тохтоотоҕуна уҕарыйан, буруонан сабына унаарбыттара. Ханна эрэ, түгэххэ саспыт мэник кыымчаан уһуктан, хаппыт сарадахха хатанан, үөрбүттүү өрө күлүбүрээн, доҕотторун уһугуннарардыы, умайан сириэдийбитэ.
Адырыыс уотун көрбөхтүү, бөҕүөрбүт тарбахтарын саратан, ытыһын уокка үппүтэ. «Туох абааһы кыыла түбэһэн моһуоктаата? Аны бу кырыаҕа суола көстүбэт. Тоҕус Боотурдаах ыйан биэрбит суолларыттан тэйдэҕим. Хайдах буолуох баҕайыбыный, төттөрү баран көрөрүм дуу?» – диэн мунаахсыйа саныы олордоҕуна, икки суор киниттэн соччо ырааҕа суох сиргэ, тугу эрэ былдьаһардыы халаахтаһан, эккирэтиһэн сурдурҕаспыттара. Адырыыс итини көрөн, үөрбүттүү ойон турбута. Санаатынан алыкылыы, суордары хараҕын далыттан түһэрбэккэ кыҥастаспыта. Түргэн үлүгэрдик атын тутан аҕалан ыҥыырдаан, уотун маһын туора-маары ыһаттаат, атын үрдүгэр багдас гына олоро түһээт, тиҥилэхтээн кэбиспитэ. Аны суордары сирдьит оҥостон, алаас сыырын үрдүнэн сиэллэрэн сиксиппитэ. Хаар түспүтүнүү кыраһаланан маҥхайбыт сиргэ хараара сытар сири ыраахтан көрбүтэ. Битигирэтэн тиийбитэ, кыыла соторутааҕыта эрэ туран барбыт. Сыппыт сирин таһыгар саахтаан тобугураппыта өссө даҕаны буруолуу сытара. Атын кыыл диэҕин, сыппыт сирин кытыыта хаан буккааһыннаах чараас мууһунан бүрүллүбүт этэ. «Тууй-сиэ! Бэҕэһээ өссө кыратык барбытым буоллар, ситэрим хаалбыт дии… Борук-сорук даҕаны буоллар, маҥхаҥныырын баҕас көрүөм этэ. Олох хоонньоһон эрэ утуйбатахпын буолбаат?» – диэн ботугуруу, кураанаҕынан силлээмэхтии, кыылын суоллаан барбыта. Таба сытан көһүйбүт бадахтааҕа, илин биир атаҕын соһон барбыта тырыыҥкаланан көстөрө. «Аны баҕас ырааппат инигин, маҥай бэйэлээх тириигин сүлэн тэйиэм», – Адырыыс кыыһырбыт омунугар атын үүнүн илгиэлээбитэ. Суордар астарын былдьатаары дуу, аска тиксээри дуу, араастаан куллугураһа, икки өттүнэн көтөн хайбаҥнаспыттара. Кыыла ситтэриэхчэ ситтэрбэтэ, көстүөхчэ көстүбэтэ. Адырыыс иһэ буһа, буугунуу истэ. Эбиитин кыыла көһүйбүтэ ааһа быһыытыйан, түөрт атаҕар үктэтэлээн атаралаабыта кыһыппыта. Ити иһэн, ойуур иһигэр өссө даҕаны тоҥмокко сытар дүөдэни көрөн, уу иһээри, атын холунун чиҥэтээри тохтоон, тыын ыла түспүтэ. Кыыла көнө сүнньүлээҕин сэрэйэн, быһалыырдыы санаммыта. «Чэ, суолугар таба үктэммэтэхпинэ ааһа туруом», – дии саныы, сэндэҥэ ойуурунан балачча сиэллэрэн, биир алаас үрдүк сыырыгар батыгыратан тахсыбыта. Атын хантаччы тарда суол-иис көрө, туора-маары хаамтаран, кыылын суолун булан ылбыта. Таба алааһы кыйа баран иһэн, ойуур быыһынан ыйдаҥардар сир диэки түһэ турбут этэ. «Киэҥ, нэлэмэн сир буоллаҕына, ситэр инибин?» – дии санаат, суолу батыһа сиэллэрэн тамаһыппыта.
Өтөр буолбатаҕа, кыра ырааһыйаны өҥөйөөт, кыылын иһэ хостонон, өссө даҕаны сылаас чаана бургучуйа сытарын көрөн, охтоох кирсин тарда, тула холоруктаппыта. Ырааһыйа ортотугар үүммүт баараҕай тиит таһа кыа хаанынан халыйбыт, үрүҥ субатыгар диэри сирэйдии охсуллубут этигэр кини тостубут оҕо батары сааллан турара. Адырыыс хараҕын муҥунан көрө, суолу-ииһи кыҥастаспыта. Атыттан түспэккэ оноҕоһун туура тардан ылаат, мөҕүрээн эрэрдии, бэлэһэ хайдыаҕынан хаһыытаан тоҕо барбыта. Ата соһуйан, өрө хантаарыҥнаат, ньахчайа түһээт, иннин диэки бырдааттаабыта. Адырыыс онно сөп түбэһиннэрэн, тэһиинин ыытан биэрбитэ. Миҥэ барахсан кулгааҕын ньылатан, аттар барбыт суолларынан түһүнэн кэбиспитэ. Кыра талахтары күөнүнэн тоҕута түһүөлээн, охтубут мастары үрдүнэн көтүөлээн, уҥуоргута дьирбиилэнэн көстөр толоон кытыытыгар биирдэ баар буолбуттара. Атын хантаччы тарда, иҥэһэтигэр туран, хараҕа ылар-ылбат сиринэн икки аттаах киһи айаннатан иһэллэрин көрбүтэ. Атын ол диэки салайаат, туос бөтөрөҥүнэн түһэрбитэ. Аттаах дьон тугу даҕаны билбэккэ сэлбэйэ айаннатан иһэр буоланнар, икки ардылара түргэнник чугасаһан барбыта. Адырыыс быһымах айанын бытаарпакка, саадаҕыттан ох саатын эһэ охсон ылан, ыҥыырын ойоҕоһугар бааммыт кэһэҕиттэн икки муҥур оноҕоһу сыыйа тардан таһаарбыта. Биирин ох саатын сүнньүгэр ууруна, иккиһин уҥа ыырааҕын быыһыгар кыбыта аспыта. Тэһиинин ыһыктан, атын арҕаһыгар хаптайыаҕынан хаптайан, ох саа бэргэнигэр киирбитэ. Кэнникилээн иһэр киһи көхсө бөгдьөйөн көстөр буолаатын кытта, ыҥыырыгар тиэрэ мэтэрийэ, оноҕостоох кирсин тардан, эйэҥэлэтэн иһэн, ыытан кэбиспитэ. Оноҕос киһи көхсүгэр тыастаахтык сааллаат, тэйэн, туора көппүтэ. Киһи соһуйан: «Һук» – диэн саҥа таһаараат, умса баран, атыттан сууллан түспүтэ. Бастаан испит киһи соһуйан, атын хантаччы тарда эргилиннэрэ, хаһыытаан тоҕо барбыта:
– Ытыма, ытыма-аа! Адырыыс Боотургун дуо?! – атын бэдьэҥэлэтэн иһэн, ыстанан түһэн, аргыһыгар сүүрбүтэ.
Адырыыс аатын истэн соһуйан, атын хантаччы тарда, тохтото сатаан туора-маары тардыалыы, дьон таһыгар мэҥитэн кэлбитэ. Кимнээхтэрин билээри, хараҕын бүлтэччи көрө, ыга астарбыта.
– Адырыыс Боотур, уоххун-кылыҥҥын уҕарыт. Биһиги Туоҕа Боотур биитэ Кырамай Боотур дьонобут. Бу эйигин ыҥырар, батыһыннарар дьүһүммүт… – диэбитинэн, бастакы боотур сүрэҕин тутта нөрүйэн ылбыта.
Охтубут боотур төбөтүн илгистэ, түөрт атахтанан бөкчөҥнүү, тэмтээкэйдээбитинэн туран кэлбитэ.
– Күһэҥэм туһалаатаҕын… Хомуруйда быһыылаах, аттан сууллуохха диэри кытаанах охсуу буолла… – дии-дии аҕылаан мэҥийэ, саҕынньаҕын устан, Адырыыс Боотурга көхсүн көрдөрдө.
Төгүрүк күһэҥэ куйах хабыллар хаба ортотунан хомуллан иһирдьэ киирбитэ күлүктэнэн көстүбүтэ.
– Муҥур оноҕоһунан дэгэпчилээбиппэр үөр! Кимҥитин-туоххутун хантан билиэмий, кыылбын өлөрөн, эккирэтэн ыл диэбиттии, оноҕоспун тииккэ саайбыт баҕастааххыт! Ааппын ааттаабатаххыт буоллар, иэҥҥитин хастаан туран, ээххитин этиттэрэрим хааллаҕа… Кыылым аҥаарын, тириитин аҕалыҥ! – Адырыыс бардьыгынаан тоҕо барбыта. – Кырамай Боотур, Туоҕа Боотур диэтигит дуу, сирдээҥ оччоҕо…
– Биэрэн-биэрэн. Түөлбэбитигэр тиийдэхпитинэ, тириитин ыраастаан, куурдан баран тиксэриэхпит, – бастакы боотур киһитигэр көмөлөһөн, атыгар тахсарыгар үтэн биэрбитэ. – Чэ, барыаҕыҥ, мантан чугаспыт, – диэт, ыҥыырыттан тутуһаат, иҥэһэтигэр атаҕын тумсун даҕаны кэтэрпэккэ, ыҥыырын үрдүгэр биирдэ баар буолбута.
– Кырамай Боотур мин кэлэрбин хантан билбитий? – Адырыыс Боотур уоскуйа быһыытыйа көөҕүнээбитэ.
– Туох диэтэххиний? Түүлэ-битэ бэйэтин киэнэ. Эйигин маҥан дьүһүннээх кыылынан ымсыырдан, хараххын баайан, эккирэтиннэрбитэ даҕаны элбэҕи этэр. Онтуката күрэҥ өҥнөөх ээ… Маҥан табаны өлөттөрөрүттэн туттуннаҕа. Оттон кыылыҥ суолун булларбыт, илин-кэлин түспүт суордар кини көрөр харахтара, истэр кулгаахтара сырыттахтара, – диэн кэпсээн күлүмэхтэнэ, бастакы боотур инникилээн ойута турбута.
– Адырыыс Боотур, кыыһырыма. Инибин, Хаҥалаһым дьонун ахтыбычча, туох-ханнык олохтоммуттарын истээри, суолгун муннаран аҕаллым. Хонон, күүстэ-сэниэтэ эбинэн аас. Аарааҥҥа диэри атаарыахпыт, барар сиргин торумнаан биэриэхпит, – дии-дии Кырамай Боотур Адырыыс Боотур уҥа харытын икки илиитинэн үүйэ харбыы, нөрүйэн ыла көрсүбүтэ. – Тыгын Тойоҥҥо кэпсиир гына олохсуйбут түөлбэбин көрөн бар. Хайа, баҕар, хаһан эмэ охсуллан ааһыаҥ турдаҕа. Мааны хоноһо буол, туоххаһыйбыт санаабын дьайҕарыт, – диэбитэ.
Адырыыс Боотур Тыгын Тойоҥҥо тиийэ охсоору ыксыыра даҕаны, Кырамай Боотурга маанылатан, икки хоммута. Үһүс күнүгэр Кырамай Боотурдаах үһүө буолан, суолун аартыгар диэри атааран биэрбиттэрэ.
4.
– Адырыыс Боотуру туппуттар, – диэбитинэн, таһырдьаттан чаҕар уол киирэн, чомпойун туура тардына, көмүлүөк иннигэр аргынньахтаан олорор Тыгын Тойон иннигэр аҥаар атаҕар тобуктуу түһэн, төбөтүн хоҥкутта.
– Кимий ол, хантан кэлбит Адырыыһый? Туппут буоллахтарына киллэрдиннэр, – Тыгын Тойон суостаахтык бардырҕаата.
Чаҕар уол ойон туран, бөкчөйбүтүнэн кэннинэн хааман иһэн, таһырдьа ойдо.
– Ээ, били, сүппүт тумус боотур Күлүк киһитэ этэ, бадаҕа, – сэҥийэтиттэн түөһүн тылыгар диэр сэбирийбит убаҕас бытыктаах, дьүккүччү көрбүт ойуун кыыкынаан саҥара, талах олоппоһун сыҕарыҥнатан, уот сырдыгыттан тэйэн, күлүккэ киирэн, барыҥныы сөҥнө.
– Ол, ол буолуо, хантан күөрэйдэҕэй? – диэбитинэн киирэр аан таһыгар сыҥаһаҕа олорбут Тимирэй Боотур уот сырдыгар таҥалай куйаҕа кылбачыйа лиһиргээн кэлэн, Тыгын Тойон уҥа ойоҕоһугар атахтарын аччаччы соҕус тэбинэн, быар кууста турунан кэбистэ.
Халҕан аана кыыкынаан аһыллан, тымныы салгыны бүрүнэн, үс киһи күлүкүчүйдэ. Инники киирбит киһи кырыаламмыт дуулаҕатын туура тардына, Тыгын Тойон диэки аҕыйах хардыыны оҥороот, аҥаар атаҕар тобуктуу түстэ. Манабыл боотурдар аан икки өттүгэр тураат, үҥүүлэринэн ааны бүөлүүрдүү харсыһыннара, туора-маары туттулар.
– Тыгын Тойон, аҕа ууһум бас-көс дьонугар уруй! – диэбитинэн Адырыыс Боотур дуулаҕатын сүрэҕэр диэки тута, төбөтүн төҥкөтөн ылла. Хараарбыт сирэйигэр саба түспүт баттахтарын икки өттүгэр силэйэн, иһэлийбит иэдэстэрин быыһынан, харахтара кылахачыһан ыллылар. Тыгын Тойон кылгас сонун эҥээрин нэлбэгэйдээн олорон, аа-дьуо эргиллэн, сиһин көннөрө, ньилбэктэригэр тайанна.
– Туох омолуйардаах кэлэн олороҕун? Күлүк Боотур бэйэтэ тоҕо кэлбэтэ, биитэр миигин кырытыннаран, аанньа ахтыбат буолла дуу? – Тыгын Тойон суостаахтык сыыгынаата.
– Туох диэн эттэҥий, Тыгын Тойон. Өлүү-сүтүү аргыстаах, хомолто кэпсээннээх кэлэн олоробун… Тумус киһибитин Күлүк Боотуру араҥастаан, кэлбэт сиригэр атаарбыппыт… Туоҕа Боотур… – диэн эрдэҕинэ Тыгын Тойон бардьыгынаан тоҕо барда. – Тохтоо!!! Ылыҥ эрэ, бу таҥнарыахсыты соҕотохтуу хаайыҥ! Кими даҕаны киниэхэ чугаһатымаҥ! Саҥарар, хаһыытыыр түгэнигэр үөлэн кэбиһээриҥ, баһын быһа дайбаарыҥ… Бэйэҕит эмиэ тыла, кулгааҕа суох буола ньимийиҥ! Кэпсэппиккитин, тугу эмэ истибиккитин билиэм даҕаны, баскытын бэйэм быһа далайыам! – диэн бөтүөхтүү, эргэлээх харахтара кэҥээн, суптурута көрүөлээтэ.
Баар дьон бу уордайан бардьыгынааһынтан соһуйан, өрө ходьох гына түстүлэр. Ойуун өмүрэн татакайдыы, ньилбэктэрин таһына, төбөтүн булкуйа, ис хоһооно суох бэбигирээтэ. Манабыл боотурдар ойон кэлэн, Адырыыска саҥарар түгэни биэрбэккэ, окумалларыттан өрө тардан туруоран, аан диэки дэллэриттилэр. Тимирэй Боотур батаһын сыыйа тардан ылаат, боотурдарын кэннилэриттэн тилиргэччи хааман тахсан барда. Балаҕан иһигэр уу чуумпу бүрүүкээтэ.
– Тоҕо ньимилийдиҥ! Түүлүҥ-битиҥ ханнаный? Тугу сымыйанан көрүүлэнэн: «Күлүк Боотурдаах кыайыы көтөллөөх иһэллэр», – диэн дардырҕаабыккыный? – Тыгын субу туруохтуу өрө өгдөҥөлүү, силэ бырдааттыы бобуллаҥнаата.
Ойуун куттаммыттыы, кэннинэн чинэриҥнии, талах олоппоһун түҥнэри көтөн талҕаланна.
– Оттон… Тыыннаах курдуга ээ… – диэбитинэн, сыҥаһа оронтон убаһа тириититтэн тигиллибит кулуугун харбаан ылаат, таһырдьа дьөгдьөрүйдэ.
Тыгын Тойон өрө уһуутуу, сүрэҕин тутта, бүк түһэн эппэҥнээтэ. «Туоҕа Боотурдааҕы көрсүбүттэр эбит. Дьоҥҥо кэпсээбэтэ ини… Бээ, сарсын соҕотохтуу ыҥыран истиллиэ. Суолун устата сэһэн-тэппэн оҥостон кэлбит буоллаҕына, таҥнарбыт диэн, өлөттөрөн кэбиһэрим дуу… Ол эрээри, тумус боотурдар, атыттар даҕаны сөбүлүөхтэрэ суоҕа. Онто даҕаны суох: «Туоҕа Боотурдаах күрээбиттэр, тумус боотурдаах сүппүттэр, Тыгын Тойон кырдьыбыт…» – диэн саҥа-иҥэ хойдон эрэр быһыылаах. Арай ыарыйдым диэн, ойуун буллаттара ааттаан, кэлбэт сиригэр атаардахпына… Хата, ити сөп быһыылаах», – санаатыгар хоруй булан, өрүтэ тыыммахтыы, сиһин тутта кэдэриҥнээтэ. «Туоҕа Боотурдаах сир кэҥэтэ, саҥа сирдэри баһылыы барбыттарын иһиттэхтэринэ, атын улуустар сир былдьаһан, дьоннорун ыыталыахтара… Туоҕа Боотурдаах, саатар, үс сыл биллибэккэ-көстүбэккэ олордоллор. Ол кэмҥэ үтүө-мааны сирдэр, үгүс саарба миэнэ буолуохтара этэ. Чэ, ол кэнниттэн, баҕар, тиийдиннэр даҕаны… Туоҕа Боотурдаах, сирдээх-уоттаах олохтоох дьон, көрсүөхтэрэ».
Сарсыныгар Тыгын үс атахтаах кыра сандалыга ас тартаран, чаҕардарын тас балаҕаҥҥа үүртэлээбитэ. Манабыл боотурдарын ордооттоон ыҥыран, Адырыыһы аҕалтарбыта. Боотурдар халҕаны тэлэччи аһан, бэйэтэ киирээри гынар Адырыыһы умса анньан тобуктатаат, аан икки өттүгэр, батыйаларын уһун угун харбаммытынан, турунан кэбиспиттэрэ.
Тыгын Тойон сыҥаһаҕа бүрүнэ сыппыт уһун саарба саҕынньаҕын санныгар быраҕынан, туран кэлбитэ. Күрэҥсийбит, убаабыт баттаҕын кэннин диэки имэринэн ыла, хааһын түрдэһиннэрэн, манабыллары сургуччу көрө, күргүйдээн тоҕо барбыта: «Буруйа биллэ илик тумус боотуру хайдах маннык тутаҕыт! Ылыҥ, киэр буолуҥ! Таһырдьа тэйиччи сылдьыҥ, кими даҕаны киллэримэҥ!»
Боотурдар тэпсэҥнэһэ, тахсар ааны былдьасыһан, үтүрүһэ-анньыһа, таһырдьа ойдулар.
– Ааттаах-суоллаах Адырыыс Боотур, хараҥа хаппахчыга хаайтарда диэҥҥин, санааҕар тутума… Ыалдьаммын күнүм-ыйым харааран, олус ыгыллан сылдьабын. Билэр даҕаны киһибин билбэт буолан эрэбин… – Тыгын Тойон субу аҕай көбүөлээбитэ уостан, сүрэҕин туттубутунан ньуолбардаан саҥара, Адырыыс турарыгар көмөлөспүтэ буолла.
– Сандалыга олоруох, аччыктаатаҕыҥ буолуо, дьэ уонна наллаан кэпсэтиэх…
Адырыыс дьиктиргээбиттии көрө, умса баран түһэригэр сиргэ төкүнүйбүт дуулаҕатын, ынтакатын хомуйан, сыҥаһаҕа уурталаата. Холто сонун устан, куйахтарын тиһиликтэрин сүөрэ, атаҕын тэбэнэ, Тыгын Тойону утары олох маска олоро түстэ. Аччыктаабыта бэрдиттэн сандалы хотойуох курдук араас аһыттан, хараҕа мээнэнэн сүүрэлии, симинэн барда. Ситэ ыстаабакка дьүккүҥнүү, күөмэйигэр тура сыспыты кымыһынан утаарда. Тыгын Тойон киһитэ аһыырын сөхпүттүү дуу, сүөргүлээбиттии дуу, сирэйин мырдыҥната көрөн олорбохтоото. Тулуйбакка, көхсүн этиттэ:
– Өлбүт өлбүтүнэн! Күлүк Боотуру аны төнүннэрбэккин… Хорсун-хоодуот боотур этэ. Сиэри-туому тутуһан дьаһайдыгыт ини. Иэстэспиттэрэ буолуо диэн, бүк эрэнэн олоробун эрээри, дьону итэҕэтэр, көрдөрөр гына тугу эмэ дьаһанныгыт дуо?
Адырыыс итини истэн, кымыһыгар чачайа сыһа, хахсайан ылла. Уу-хаар буолбут хараҕынан Тыгын Тойону көрө, дьабадьытынан ньалҕарыйбыт хоргуну ытыһын таһынан сотто, кэпсээн добдугуратан барда.
– Ол баҕайыны ир суолун ирдээн, хааннаах таныарбытын толорон, иэмэхтээх кулгааҕын быһан ылбытым… Көрдөрөр, кэпсиир баҕабын Дагдаҕар Боотур уонна Дуораан Уус ылан хааллылар. Туохха туттаары гыммыттарын билбэтим. «Туматтары бэйэбитигэр тардарга», – дииллэрэ. Дуораан Уус: «Мин ойууннааҕар күүстээхпин. Тыгын Тойоҥҥо бэйэм кэпсиэм», – диэбитэ. Сити курдук, – Адырыыс, буруйдаммыттыы өрө тыына, төбөтүн төҥкөттө.
– Чэ, сөп, тылгын итэҕэйэбин. Эн миэхэ тыыннаах дьон, Туоҕа Боотурдаах, тустарынан омолуй. Хайдахтарый, хайа диэки олохсуйдулар? – Тыгын чороонтон кымыс ыймахтыы, киһитин сирэйин кэтээтэ.
– Хатыыстыыр үрэхтэн күн тахсар сирин диэки, ат үс-түөрт күннээх тура айанныыр сиригэр, ортотугар булгунньахтаах улахан сыһыыга олохсуйан эрэллэр. Икки силбэһик хотонноох уонна туспа эмиэ балаҕан туттубуттар. Сураҕа, кинилэртэн чугас соҕус Мукучу Хоһуун диэн, уруккута эн боотур киһиҥ, олохсуйан, сүөһүлэнэн, сылгыланан олорор үһү. Ол киһи аҕыйах хоһууннардаах билсэ кэлэ сылдьан, ыһыах ыстарбыт этэ. Күрэскэ кыайтаран, үс сүөһүнү кытта биир оҕус биэриэх буолбут. Онтукайдарын аҕала бараары хаалбыттара. Олохтоох туматтар, тигии сирэйдээхтэр, атын даҕаны урдустар үгүстүк кэлэллэр-бараллар эбит. Туоҕалаах сирдэрин-уоттарын көмүскээн, кыргыһан аҕыйаабыттар. Быстыбыт-ойдубут аҕыйах ыал дьон, көмүскэл көрдөөн, сыстыбыттар.
Арба даҕаны, ойуун диэбиккэ дылы… Кэпсиирдээх эбиппин. Мантан барсыбыт Хаан Илбис ойуун, били эн аккын атылыннарбыт Туйах уол көмө көрдүү баран истэҕинэ өлөттөрөөрү, хантан эрэ сыстыбыт тыла суох уолу быһахтаан ыыппыт этэ. Биһиги түбэһэ кэлэн, Туйаҕы быыһаабыппыт… Ол тыла суох уол Туйаҕы өлөрбүтэ буоллар, Туоҕа Боотурдаах имири кыргыллаллара хааллаҕа, – Адырыыс Боотур өҥнөн кэпсиирдээҕин дьэ өйдөөн, төбөтүн өрө көтөхтө.
Тыгын Тойон итини истэн, эрчимнээхтик ойон турда. Адырыыс соһуйан, тиэрэ мэтэрийэн иһэн, эмиэ туран кэллэ. Тыгын Тойону утары көрөн иһэн, тулуйбакка умса көрө нөрүйдэ.
– Ол иһин сэрэйэр, сэрэхэчийэр этим… Ыһыахха сүппүт боотуру бэрт түргэнник суоллаан булбута. Итиннэ туох эрэ баар. Чэ, бээ, биллэн иһиэ… Иһит эрэ, Адырыыс! Туоҕа Боотуру көрсүбүтүҥ туһунан кимиэхэ даҕаны быктарбатыҥ ини? Кырдьыгы эт! Кэпсээбит буоллаххына, син биир хаһан эрэ иһиллиэҕин билэн эрдэҕиҥ…
– Иэгэйэр икки атахтаахха айахтата иликпин. Эйиэхэ эрэ иһитиннэрдим. Туоҕа Боотур сэрэппитэ…
– Итэҕэйэбин. Олор, кэпсэтии баар, – дии-дии Тыгын Тойон сүрэҕин туттубутунан, уһуутуу тыына, олоро түстэ. – Манна олох-дьаһах кэминэн. Өлүү-сүтүү ханна барыай, кырдьаҕастар күн-түүн аҕыйаан иһэбит… Дьэ, мин ыалдьан, моһуогуран олоробун. Ааттаах-суоллаах ойууннарым кыайбакка, чугастан-ыраахтан идэлээх дьону ыҥыртаран туһамматым. «Ыарыы үөрүн буллубут», – дии-дии өрө эккирии иһиттэрин эрэ дарбыйаллар, үтүөрэн барбатым. Итиччэ мөлтөхтөрө дуу, албынныылларын дуу, кырдьыгын дуу билбэккэ олоробун. Онон дьэ, тумус киһим Адырыыс Боотур, абыраатаххына эн абырыыр, үрүҥ тыыммын өллөйөр эн буоллуҥ… – дии-дии Адырыыс Боотуру сабырыччы көрө кыҥастаста. – Кыйаар дойдутун Бүк өрүһүн уҥуор Түннүбэ диэн ааттаах кырдьаҕас аата-суола сураҕырар. Ол оҕонньору аҕалтараары, көрдөһүннэрэ- ааттаһыннара, устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах Хоноһоой олоҥхоһуту тэрийэн ыытаары сылдьабын. Эн кинини арыаллаан барыс… Эйигиттэн ураты ол эҥээр сылдьыбыт, сырыыны сылдьыах, суолу-ииһи торумнуох киһи суох курдук… Этэҥҥэ эргиллэн кэллэххинэ, тумус боотурдары эн илиигэр туттарыам. Күлүк Боотур сүтүөҕүттэн, сүгүн-саҕын дьаһайар киһи көстүбэккэ, дьаалыларынан бараары гыннылар… Чэ, ситигирдик, улахан тымныылар иннилэринэ бардаххытына сатанар. Бүттүбүт. Дьоҥҥо-сэргэҕэ ханна бараргын кэпсээмэ. Ойууннар иһиттэхтэринэ, намыһах аатырымаары, моһуоктаһа сылдьыахтара. Туоҕа Боотурдаах тустарынан умун… Күлүк Боотур өлбүтүн туһунан атыттар иһитиннэриэхтэрэ. Дьаһайыам, миинэр миҥэҕин уларытыахтара, ас, таҥас-сап, туттар сэп-сэбиргэл тэрийиэхтэрэ…
Адырыыс Боотур ойон туран, нөрүс гынан ылла:
– Сөп. Күн сарсын даҕаны барарга бэлэммин, – диэт, сыҥаһаҕа уурбут малларын бүүрэ харбаат, буруйга-сэмэҕэ тиксибэтэҕиттэн үөрбүттүү, тахсар ааны былдьаспыта.
Тыгын сэҥийэтин убаҕас бытыгын имэринэ, түөрт эркиҥҥэ хаайтарбыттыы, төттөрү-таары хааман лиһирдээбитэ. Эмискэ, тохтуу түһэн, халҕаҥҥа тиийэн, тиэрэ анньа, тымныы салгыны эҕирийэ, ордоотоон тоҕо барбыта:
– Ылыҥ! Хоноһоойу аҕала тардыҥ!
Халҕан таһыгар хоочугуруур, атах тэбэнэр тыас иһиллээт, халҕан тэлэллэ түспүтэ. Тымныы туманы бүрүммүтүнэн, кылгас тайах тириитэ саҕынньаҕын быакаччы курдаммыт, орто уҥуохтаах киһи киирэн кэлбитэ. Халҕаны тыастаахтык саба, эргэрбит тугут чомпойун туура тардынаат, сүрэҕин тутта нөрүйбүтэ.
– Кэпсэлиҥ? Кэл манна, уот сырдыгар олор, – Тыгын, киһи тыастаахтык киирбитин сөбүлээбэккэ, көбүөхтээбитэ.
– Тыгын Тойон, баалаама… Туох буоллаҕай диэн ыксаан, сыыһа-халты тутуннум быһыылаах… – киирбит киһи хараҕар саба түспүт баттаҕын, икки илиитинэн өрө анньан хомуйа тутан, баттаҕар баалла сылдьыбыт синньигэс сарыынан эрийэ охсон, ыксары тарпыта. Курун сүөрүнэн, саҕынньаҕын устан, кулун кутуругун курдук быһыыламмыт баттаҕа эйэҥэлии, ытыстарын сууралана, олох маска олоро түспүтэ. Ыйаастыгас кыараҕас харахтарын кырыытынан Тыгын Тойону кыҥастаһа, уоту одууласпыта буолбута.
– Киһиттэн таһынан туттуулаах буолаҥҥын… Соруйаары ыҥыртардым, – Тыгын дьагдьайбыт киһилии туттан, сыҥаһаттан саарба саҕынньаҕын ылан, саннытыгар иилинэ быраҕынна.
– Хайа диэки кэпсээн кэҕийэн, олоҥхолоон онолуйан кэллиҥ? Тугу биллиҥ-иһиттиҥ, ньимилийэн олорбокко, омолуйан ис.
– Суолу-ииһи кэтэһэн, ыраата иликпин… Ээ, Эбэ бэтэрээ өттүнэн аҕа уустарынан оҥойор айаҕым туһугар сырыттым. Дьон-сэргэ олоҕо кэминэн, ханна даҕаны барар-кэлэр санаалара суох быһыылаах. Ол дьон, бэл, сорох боотурдарын саарба булдугар туруортаабыттар үһү. Быйыл баардыҥы диэн үөрсэллэр.
– Иһит эрэ, Хоноһоой, «оҥойор айаҕым» диигин, ол туһугар ханна баҕарар тиийиэххин, ханна баҕарар олохсуйуоххун сөп дуо?
– Тылым, саҥарар саҥам иһиллэрин тухары, кэриимнээн даҕаны айахпын булунуом дии саныыбын…
– «Омоҕой Баай эрдэхтэн, Эллэй Боотур саҕаттан…» – диэни оһуохайыҥ тылыгар үгүстүк туттаҕын. Ити дьон уонна мин өбүгэлэрим, аҕам Мунньан Дархан туһунан үһүйээннэри төһө билэҕин?
– Оҕо эрдэхпиттэн олоҥхону, үһүйээннэри истибитим элбэх буоллаҕа… Бу диэн, дьиҥ кырдьыгын билбэппин эрээри, үчүгэйи, олоххо тардыһар түгэннэри кэпсиир, ама, омнуоланнаҕай?
– Оннугун оннук даҕаны… – Тыгын, Хоноһоой таһыгар олоруохча буолан иһэн, көнө түстэ. – Оттон мин туспунан, Туймаада хочотун хороҕор муостааҕынан, сыспай сиэллээҕинэн толорбутум, кыайыы-хотуу көтөллөөх кыргыһыыларым, хотун ойоҕум, оҕолорум туһунан кэпсиирдээххин дуо? – Тыгын чыпчылыйбакка эрэ киһитин кыҥастаста. Хоноһоой соһуйан, өрө татыаккаланна.
– Ама! Түөлбэм аҕа баһылыгын олоҕун-дьаһаҕын хайдах билиэм суоҕай? Кыргыһыыга сылдьыспыт кырдьаҕас боотурдартан истибиппин үһүйээн оҥорон кэпсиибин ээ… – алҕас эттим диэбиттии, сүнньүн кистиирдии, ньыкыйа түстэ.
– Дьэ, иһит. Эйигин тэрийэн, манабыл киһилээн, Кыйаар дойдутугар ыытаары гынабын. Ону туох диигин? – Тыгын сандалыттан үс атахтаах чороону ылан, Хоноһоойго уунна, – мэ, мантан ыймахтыы түс, онтон хоруйдаар.
Хоноһоой чороону икки илиитинэн ылан, утаппыт киһилии киллиргэттэ, чачайа сыһан тохтоон, харытын таһынан уоһун соттуна, чороону төттөрү уунна.
– Туох диэхпиний, билэриҥ курдук, алаһа дьиэм, хотун дьахтарым, миинэр миҥэм, дьөрү, торбоһум даҕаны суох… Турар бэйэм бу… Ат биэрдэргин, таҥас-сап көрдөргүн, айаннаан бөҕө буоллаҕа… Ол эрээри, оччо ыраах мээнэ барбатым чахчы. Туох сорудахтаах айанныыбын?
– Миэхэ холоотоххо, эн эдэрчи киһигин. Маннык сылдьан, ааппын ааттатар оҕото, уруута-аймаҕа суох, туман курдук симэлийииһикпин диэн, биирдэ эмэтэ долоҕойгор оҕустардыҥ ини… Мин эйиэхэ кэнэҕэһин кэнчээри ыччаттарбыт: «Хоноһоой диэн сээркээн сэһэнньит, айанньыт баара үһү», – диэн уос номоҕо оҥостор, үһүйээннэргэ, номохторго сыстар дьылҕаны бэлэхтээри гынабын… Кырдьыы кими тумнубута баарай, кэнники кэмнэргэ айаны-сырыыны ыарырҕатыах курдукпун. Ыарытыйарбын, бука, иһиттэҕиҥ… Урут, эдэрчи эрдэхпинэ, Кыйаар дойдутугар сылдьан, айылҕаттан айдарыылаах Түннүбэ диэн улахан ойуун ити дойдуга олорорун истибитим. Кинини булаҥҥын, хомоҕой тылгын-өскүн холбоон, уус тылгынан угуйаҥҥын, кыанар буоллаҕына, манна аҕалларгын, – Тыгын Тойон сүрэҕин тутта, саҥарар саҥатын сааһылыырдыы төттөрү-таары хаамыталаата. – Ханна олорорун билбэппин, бука, Бүк өрүс уҥуор буолуо. Хас күнү утутуоххун, хас ыйы өлөрүөххүн этэр кыаҕым суох. Ол дойду хоһуун дьоно айдарыылаах кырдьаҕастарын кистииллэрэ буолуо, сүгүн-саҕын суол ыйыахтара биллибэт. Ойууннар, удаҕаннар, ичээннэр уутуйан олохсуйар, үөскүүр сирдэрэ быһыылаах… Баҕар, ол кырдьаҕас дьабыныгар айаннаабыта буолуо. Оччоҕо төннөн кэлэргэ ыксаайаххытый. Үс хаары санныгытыгар түһэрдэххитинэ биирдэ эргийээриҥ, ону даҕаны, олохсуйа хаалбатаххытына… Омоҕой Баайтан, Эллэй Боотуртан саҕалаан, аҕам Мунньан Дархан уонна мин туспунан сахалыы саҥалаахтарга кэпсээ, олоҥхоҕор хоһуйаар, номохторгор холбоор. Туймаада хочотун аҕа баһылыга Тыгын Тойон кимин биллиннэр! Кэнникитин кэнники үһүйээн, номох гынан, кэнчээри ыччаттарыгар кэпсииллэрин курдук… Урааҥхайдары түмэр күммэр, дуоҕа тутуурдаах боотурдары ыыталаатахпына, биир сомоҕо буолар туһуттан Ил-эйэ аргыстаах түмсэн кэлиэ этилэр… – Тыгын Тойон харахтара уоттанан, туттара-хаптара эрчимирэн барда. Тыастаахтык силлиргэччи хаама, кымыстаах чороонун дьалкыта, уһуутаталаата. Сыыйа уоскуйан, кымыстан ыймахтыы, Хоноһоой аттыгар олоро түстэ. – Ситигирдик. Миинэр миҥэ, таҥас-сап дьаһайтарыам. Аҕыйах саарба, саһыл биэриэм. Ону хайдах туттаргытын бэйэҕит билиэххит… Эйигин Адырыыс Боотур арыаллыа. Ыксаллаах түгэҥҥэ үрүҥ тыыҥҥын өллөйдүө. Дьэ, кэриимнээн, суолгун-иискин, ааккын-суолгун үйэлэргэ хаалларар түгэниҥ үүннэ…
5.
Сарсыардааҥҥы дьыбар үүт тураана сыыйа сайҕанан, сыһыы саҕатынан кырыанан бүрүллүбүт тииттэр, хатыҥнар туналыстылар. Кэнчээрилээбит хонуута онон-манан көҕөрбөхтүү, маҥан кырыанан үллүктэнэн, кэтит үрэхтии субуллар. Томтор сыырыттан чараас тумарыкка сууланан, ындыылаах аты сэтиилэммит аттаах үс киһи аллара түһэн, күөрэйэн эрэр күнү көрдө-көрбүтүнэн, кылабачыйар хаар кырпайдаах тумарык утахтарын түөстэринэн тэлэн, тыыннара бурҕачыйа, хаамтаран хоочугураттылар. Лүксүрээн ойуун куобах түүтэ бэргэһэтин көхсүгэр түһэрэн, ыыс араҕастыйбыт уһун, убаҕас баттаҕа күкээриҥнии, атын хардыытыгар сөп түбэһиннэрэн, дүҥүрүн оргууй охсо, суол тэлэн инникилээтэ. Кэнниттэн дуулаҕалара, күһэҥэлэрэ тымныыттан барбах килбэҥнэһэ, тэһииркээбит аттарын хантаччы тарда, боотурдар тамаһыттылар. Хаалбыт дьон сыыр үөһэ тоҕуоруһан, аттаахтар чоҥуорбут ойуурга киириэхтэригэр, дүҥүр тыаһа тымныыга баттатан, симэлийэ сүтүөр диэри соҥуоран, туран хааллылар. Төбөлөрүн хоҥкутан, өлбүт киһини тиһэх суолугар атаарардыы, ис туруктарын аймалҕаныгар хам баттаттылар.
«Лүксүрээн бу дойдуну булуоҕуттан, биһиги туспутугар санааҕа-онооҕо ылларан, кырдьыбыт ээ. Бүтэһик айаным диирэ, хайдах-туох сылдьаахтыыр… Бэйэм барбаккабын…» – Туоҕа Боотур өрө тыынан ылла. Хаста даҕаны хаһыытаан, дьонун төннөрүөхтүү, салгыны эҕирийэ уһуутаталаан ылла.
Лүксүрээн хайа күн атын үрдүгэр олоруоҕуттан биир кэм, ис-хоһооно суох кигинийэ туойа айаннаппыта. Иһиллэр-иһиллибэт тойук араастаан охсуллар күрүлгэн суккуллар тыаһыныы, быстыбакка энэлийэрэ. Тойук үссэнэр эрэ кэмнэригэр уонна утуйар чуумпуруу иннинэ тохтоон ылара. Түүнүн ынчык икки, энэлийии икки ардынан салҕанара.
Биирдэ сарсыарда аһыы олорон, Бэлэс Боотур аргыый ыйытта:
– Кырдьаҕаас, айаммыт былаһын тухары ити туох туһунан туойар буолаҕын?
Лүксүрээн хатыҥ уруттан кыһыллан, харатыҥы кыһыл өҥнөммүт, үрдүгэр харыйа иннэлэрэ, отон сэбирдэхтэрэ дагдайа сылдьар убаҕаһы үрэн бурулута, аргыый саҥарда:
– Күн сиригэр олорбут олоҕум тойуга…
Айаннаабыттара бэһис күннэрин киэһэтигэр уҥуоргута борук-сорукка симэлийэ сүппүт улахан эбэ кытылыгар тахсыбыттара.
– Кэллибит. Бу эбэ уҥуор бааллара, – диэбитинэн уһун айан устата биир тылы саҥарбакка испит Нүһэрги Боотур кэһиэҕирбит күөмэйин чөллөрүтэ, ыстанан түһэн, кырыарбыт атын муннун сууралаата. – Хайыыбытый?
– Аргыара суох сиргэ, ойуур иһигэр тохтуоҕуҥ. Сарсын сырдаатаҕына ыҥырсан көрүөхпүт, – Лүксүрээн атын эргитэн, кэлбит сирдэринэн төттөрү хаамтарда.
– Бэрт сөп. Мантан түүн аны эбэни туораары муна сылдьыахпыт. Хата, хонорго анаммыт курдук, чугас улахан бэстэр түөрүллэ сыталлара. Кулуһуннуурга даҕаны мас баардыҥы быһыылааҕа, – Бэлэс Боотур атын соруйа, Лүксүрээни ойоҕоһунан бидилитэн, иннигэр түһэн, сиэллэрэн сикситтэ.
Нүһэрги Боотур үүт тураан эбэ киэҥ киэлитин кыҥастаһа турбахтыы түһээт, атын сиэтэн, дьонун батыһан бадьаалаата.
Үс муннуктуу түөрүллэн сууллубут сыгынахтар ортолоругар тэттик ураһаны туруоран, хаардаах кумаҕынан хайдылар. Ис өттүгэр харыйа лабааларын тэлгэттилэр, үрдүгэр таба тэллэхтэрин үллүйдүлэр. Ортотугар араан оҥостон, кутаа оттон, хаары уулаатылар. Аара бултаан, тутатына үргээбит эрдэҕэстэрин үөрэҕэстээн үөллүлэр. Өйүөлэриттэн хаппыт эттэри киллэрэн, уулаах көһүйэлэригэр уктулар. Өтөр буолбата, ураһа иһэ сылыйан, үөлүллүбүт эрдэҕэс сыата сырдьыгыныы тохтон, минньигэс сытынан тунуйда. Эттээх көһүйэ оргуйан бидилийэн, чараас сиигинэн өрө бурҕачыйда. Лүксүрээн ойуун үөһэ ыйаабыт дүҥүрэ сиигин көтүтэн, куойата хачыгырыы лүһүргээн ылла.
«Хайа үөдэн буоллуҥ? Күүһүн ыла түстүн, аһатаары олоробун», – дии-дии Лүксүрээн мөҕүттэн ботугуруу дүҥүрүн ылан, сиэҕинэн соппохтоот, имэрийэн ылла. Тобугар ууран төҥкөйө, кулгааҕар даҕайан олорбохтоото.
– Туох иһиллэр? – Бэлэс Боотур үтэһэлээх эти ылан үрбэхтии, сибигинэйэн ыйытта.
– Тоҕуоруспуттар, аһаары-сиэри уос-тиис соттоллор үһү… – Лүксүрээн кимиэхэ туһаайара биллибэккэ, дүҥүрүн оннугар ыйыы, куойатын иһиттэн үрүҥ сиэл ылан, аттыгар уурунна. Тугу диэҕин билбэккэ олорор Бэлэс Боотур үтэһэлээх этиттэн быһа тардан ылла. Бэргэһэтин кэннигэр сиэлийэ, кутааҕа нөрүйэ, мас ылан, кытарбыт чохтору бэттэх тардыталаата. Уоһун иһигэр ботугуруу, кытара кыыспыт чохтор үрдүлэригэр этин уурда. Бэлэмнээбит сиэлин уокка кээһэн, сыт-сымар таһаарда.
– Чэ, аһыаҕыҥ, сарсын Эбэ кытылыгар сиэр-туом толоруохпут. Уҥуортан оннук айылаах туох даҕаны биллибэт. Ол эрээри, аттары Эбэ кытыытыгар киллэримэҥ. Сыбыдахтаан эрэ кэбиһиҥ. Биир түүн туох даҕаны буолуохтара суоҕа. Сарсыарда Эбэ кытылыгар киирдэхпитинэ ыыталыахпыт, – дии-дии, Нүһэрги Боотур эт хостуурга анаан кыччайбыт уһуктаах мутугунан көһүйэттэн эти тобулу анньан таһаарда. Этин үрбэхтии, тииһинэн ытыран тарда, быһаҕынан элийэ быһан, ыстаан онньоҥнотто. Бэлэстээх Нүһэрги кутаа суоһуттан тиритэн ньалҕаарыстылар. Тас таҥастарын устан, имири-хомуру аһаан кимириттилэр. Өтөр буолбатылар, күннээҕи сылаалара киирэн, сыҥааҕырдаан бардылар. Лүксүрээн этэрбэстэрин устан, дьылҕан мастарга кыбыта анньыталаат, куобах түүтэ суорҕанын бүрүнэн, сытынан кэбистэ. Нүһэрги Боотур кутаа сырдыгар батаһын сыгынньахтаан, эргим-ургум тута, быһаҕын өнчөҕүнэн биитин көннөрөрдүү сууралаамахтаата. Сытар сирин улаҕатыгар сыгынньахтыы анньаат, төбөтө тэллэҕэр сыстаат, мунна хаһыҥыраан барда. Бэлэс Боотур сөҕүрүйэн эрэр уокка уккунньах уура, киирэ-тахса, аттарын сыбыдахтаан, диэли ис өттүттэн маһынан баттатан, утуйар оннун булла.
Күүһүн ылан эрэр күһүҥҥү ыас хараҥа, сарсыҥҥы күн хаһан даҕаны үүнүө суоҕунуу, уккунньаҕы сабырыйа барыйбыта. Сарсын, сарсын туох буолар…
Үөл-дьүөл буолуута, Лүксүрээн сөтөллөн хахсыйа, кырыаламмыт бэргэһэтин кытыытын соттуммахтыы, туран кэллэ. Сыыгыныыр уккунньаҕы мутугунан тэһитэ кэйиэлии, эргитэ-урбата, бэс киһиргэһин уурталаата. Уот ону хабан сирдьигинии, онон-манан быгыалыы, кыһыл тылынан салаамахтаан иһэн, тачыгыраччы күлүбүрүү умайан, ураһа иһин сырдатта. Лүксүрээн уотун көрө, үөһэ ыйаабыт дүҥүрүн ылан, уокка сырайа тута эргичиҥнэттэ. Дүҥүр тириитэ тыҥаан, кыра да таарыйыыттан тыас таһааран, иһиллэр-иһиллибэттик ньириһийбэхтээтэ. «Бээ, бээ, ыксаама… Хоммуттаргын хоҥнор, киртэн-хохтон ыраастан», – диэн ботугуруу, дүҥүрүн сахсыйбахтыы, сирэйин имэрийбэхтээтэ.
– Боотурдар, уһуктуҥ, туруҥ! Улуу Эбэ иччилэрин айах тутан, алгыс этиэхпин, көрүү көрүүлэниэхпин көстүүлээх сиргэ кутаата оттуҥ.
– Кырдьаҕаас, хайдах-туох буолуох курдукпутуй? – Бэлэс Боотур олоро түстэ.
– Түүл, бит-билгэ ханна барыай? – Лүксүрээн көхсүн этиттэ. – Үтэн-анньан көрүөхтэрэ. Кэтиэхтэрэ-маныахтара. Араас албаһынан хараххытын иирдэн, көстүбэт айа кылыытын таарыйтара сатыахтара… Сыалаах-арыылаах аһы сыгынньах тарбахтаргытынан таарыйаайаҕыт. Сэпкитин-сэбиргэлгитин аттыгытыгар чугас тутаарыҥ. Аттары түһүүлэммит ураһабыт таһыгар баайан хоннорооруҥ. Ити миҥэлэрбититтэн улаханнык куттанар кыыллара. Үөһэттэн айдарыылаах Дьөһөгөй оҕолоро дурда-хахха буолуохтара… Туох эмэ буолаары гыннаҕына, бэлиэ биэриэм. Бука ис туругу тургутуһан, үтүһэн-анньыһан, күрэстэһэн эрдэхпит… Миигин көрөөрүҥ-харайаарыҥ. Бэлэһим хаттаҕына, саҥам иһиллибэт буоллаҕына, айахпын атытан, сылаас уута кутаарыҥ… Тоҥон, токуччу тартарбыт даҕаны буоллахпына, куттанымаҥ. Араан иннигэр эргитээриҥ-урбатаарыҥ. Үөһээ айан хаһан баҕарар тымныы буолар… Олох мөлтөөбүппүн көрдөххүтүнэ, Бэлэс Боотур хайдах этигиний? Бааргынан-суоххунан хаһыытаан тоҕо бараар. Миигин эрэ сиэри, кыылын-сүөлүн туһаайан олорбут ойуун, онтон кута ыстаныа… Кыыла-көтөрө, кылгас даҕаны кэмҥэ, күрэнэн ылыа. Дьэ, оччоҕо кэпсэтии атын буолуо… Нүһэрги Боотур уоххун-кылыҥҥын үүннээн-тэһииннээн тутаар. Батаһы, кылыһы кылбаҥнатаҥҥын, өлүүнү бэйэҕэр ылыныаҥ… Сатабылыҥ, күүһүҥ-уоҕуҥ иннигэр. Тургутуһуу хайдах барбытыттан дьылҕабыт тутулуктаныа… Элэтэ.
Эбэ кытылыгар, көстүүлээх сиргэ, кутаа отуннулар. Лүксүрээн дүҥүрүн уокка сырайа, көрдөһөн-ааттаһан ботугуруу, үрүҥ сиэли уокка биэрэн сырдьыгынатта, сыт-сымар таһаарда. Тилэҕэр тиийэр-тиийбэт үрүҥ сарыыттан тигиллибит ойуунун таҥаһын тилэри кэтэн, дүлүҥ үрдүгэр таба тэллэҕэр олбохтонон олорон, аргыый аҕай дүҥүрүн охсон, лүҥсүйэ онолуйда. Дөрүн-дөрүн өрүтэ уһуутуу ойон туран, дүҥүрдээх, былаайахтаах илиитин өрүтэ уунаҥалыы, илгистэ бэдьэҥэлээтэ. Ол аайы көхсүн күһэҥэтигэр кутаа уота кытарымтыйа ирбинньэхтэннэ. Түөһүн эмэгэттэрэ эйэҥэлэстилэр, кыаһааннара охсуллан кылырҕастылар. Таҥаһын сарбынньахтара өрө-таҥнары сахсаҥнаан, улуу кыыл кынатын сапсынарыгар маарыннастылар. Бэлэс Боотур көрдөҕүнэ, Лүксүрээн ойуун илэ-бодо уларыйан, Тойон Кыылга кубулуйан, таҥалайын чаҥырҕата өрө көбүөхтүү даллаҥалаата. Эмиэ даҕаны маҥан атыыр сиэлэ буралла, кистээн дьырылатарга дылы гынна…
Борук-сорук, дүҥүр тыаһыттан үтүрүйтэрбиттии, сыыйа сырдаан, эбэ киэҥ киэлитин бүрүйэ сабардаабыт хаар тумарык сайҕанан барда. Уҥуоргу кытыл арыллан, хаарынан бүрүллүбүт лаппаҕар мыраан анныгар тордохтор хараара хоройон көһүннүлэр.
– Оок -сиэ, тоҕо сүрэй! Кырдьаҕаспыт илэ бараары гыннаҕа дуу… – диэн ботугуруу, Бэлэс Боотур тэйэн биэрдэ.
Нүһэрги Боотур хараҕын муҥунан көрөн, турукка киирэн, дүҥүр тыаһыгар сөп түбэсиһэн, тобугун үрдүгэр накыҥныы дьигиҥнээтэ.
Этиҥ этэринии лүһүгүрүүр дүҥүр тыаһа ырааттар-ыраатан барда. Тула уу чуумпу сатыылаата, бэл, кутаа намыраан, барбах сыыгыныы төлөннүрдэ. Эбэ киэҥ иэниттэн тыаһа суох тайааран, сүүнэ улахан хаар эбэ көтөн кэлэн, сиргэ олоро түстэ. Эҕэрдэлэһэн эрэрдии улахан төбөтүнэн нөрүйбэхтии, ыыс араҕаһынан дьэрэличчи көрбөхтөөтө. Бэлэс Боотур куонньалыгыттан ох саатын хаба тардан таһааран, сулумах ох ууруна охсон, кирсин тардан кычыгыратта.
– Ытыма, ытыма-аа! Билэ-көрө атын киһи сылдьар! – диэбитинэн Лүксүрээн ойуун сүр эрчимнээхтик ойон туран, дүҥүрүн күүскэ дарбыйда. Хаар эбэ нахчас гынаат, көтөн күпсүйдэ. Тэйиччинэн эргийэ талбааран, Эбэ үрүҥ тумарыгар киирэн симэлийдэ.
– Хаарыан ас барда, – Бэлэс Боотур ох саатын санньытан, хаар эбэни хараҕын далыгар киллэрэ сатаан кыҥастаста.
– Кэлиҥ эрэ, тыынна ыла түһүөҕүҥ, – Лүксүрээн аҕылаан бөтүөхтүү, тиритэн сүүмэхтэммит баттахтарын кэннин диэки силэйэ, бэрт ыараханнык олбоҕор олордо. Дүҥүрүн тобугар уурунан, сирэйин ытыһынан соппохтоото. – Көр эрэ, көрүҥэ маҥанын иһин, хаанымсах, эдэрчи ойуун эбит… Оттон биһиги тэҥҥэ кырдьаахтааммыт… Иннибитигэр-кэннибитигэр элэҥниирдэрбит кулгаахтара, харахтара бүөлэммитэ сүрүн. Биитэр кырытыннаран, дьабыҥҥа аттанарбын билэн, бытаардахтара дуу… Улахан ыҥырыынан, көрдөһүүнэн кэллэхтэрэ үһү, – диэн ботугураамахтаан ыла, тыастаахтык өрө тыына кыыкынаата.
– Көрүҥ-көрүҥ! Ол тордохтор диэкиттэн туох буруота дуу, тумана дуу бурҕачыйарый? – Бэлэс Боотур өссө үчүгэйдик көрөөрү, күөл диэки киирдэ. Нүһэрги, көрөөрү буолбакка, истээри, дуулаҕатын туура тардан, ынтакатын уҥа кулгааҕын өрө анньа, ытыһын холбоччу тутта.
– Ээ, ити ыҥырыыбытын истэн, туматтар истэхтэрэ. Табаларын уонна бэйэлэрин тыыннара бурҕачыйар ини…
– Һа, таах кэлсибиппин дуу… Туһалыам, таарыччы тыыммын таһаарыам дии санаабытым. Маннык кэпсэтии тахсыан билбитим буоллар, кэлсиэ даҕаны суох эбиппин, – Бэлэс Боотур хомойбуттуу туттан, икки өттүнэн иэҕэҥнээн ыла, ох саатын куонньалыгар симиннэ.
– Бээ, Бэлэс Боотур, ыксаама, ити ис кыахпытын көрдөрдүбүт. Аны эн хаһыыгынан итини бигэргэтэн көр. Былыр-былыргыттан билиҥҥээҥҥэ диэри бары омук өһүн дьоно дуорааннаах саҥалаахтан саллаллар, улахан күүстээх киһинэн билинэллэр. Уоскун-тиискин оҥоһун, күөмэйгин чөллөрүт. Хомуһунум хомуллубут буоллаҕына, билиигэ кэлэн иҥниэхтэрэ. Эн, ону туһанан, хантан хааннаахпытын, кимтэн кииннээхпитин кэпсээ, – Лүксүрээн, сэниэтэ эстибиттии, төбөтүн хоҥкутан, уоту тобулу одуулаан олордо.
– Ыһыытаары кэлбитим… Ыһыытаамына, – дии-дии, Бэлэс Боотур дэгдэс гына түстэ. Өҥө-дьүһүнэ биллибэт буолбут тииҥ кутуруга нээлбитин суон моонньуттан субуйа тардан ылан, чугас турар талахха иилэ бырахта. Сыыҥтаан-хаахтаан силлээмэхтии, кытыл диэки дьулуруйда. Эбэ уҥуоргу өттүнэн үрүҥ тумарык чугаһаан испитэ. Эмискэ, билиигэ кэлэн, өрө бурҕачыйа түллэҥнээтэ. Табалар хаамсан хоочугураһаллара, дьон кэпсэтэн ньамалаһара улаатан иһилиннэ.
– Оһо-оһо-оо, Кучан эбэттэн Туоҕа Боотур дьоно иһэби-иит! Халыҥ аймах тардыыта, силиһэ-мутуга – Тыгын Тойон-то-оон! – Бэлэс Боотур баппаҕай курдук ытыстарын холбоччу тутан, ыһыытаан доргутта. Сарсыардааҥҥы дьыбарга күтүр улахан көҥкүлэс саҥа, көҥдөй тиити охсуолуурдуу, быһытталана дуораһыйа, ыраахха диэри сатараата. Үлүгэрдээх үөгүттэн тула өттүлэрэ дьигиһийэргэ дылы гынна. Талахтар быыстарыттан үөр ыалыкы үргэн кырыаны бурҕаҥната өрө кылбаҥнастылар, хатыҥ мастарга ытарҕаламмыт куртуйахтар өрө көтөн күлүбүрэстилэр. Тэйиччи хаһан аһыы сылдьыбыт аттар, кулгаахтарын чөрөҥнөтө, өтүү быаларын хантаччы тарда, тула сиэлэ хаһыҥырастылар.
– Хааҥҥа суудайбаппыт, ил-эйэ эҥээрдээхпи-иит! Араан тула олорон олохтоох тылы булларбыт диэн иһэ-би-иит! Оо-һо-оо, – Бэлэс ыраах эҥсиллэ дуораһыйар бэйэтин хаһыытыттан астыммыттыы сис туттан, икки өттүнэн иэҕэҥнээн, төттөрү-таары хаамыталаата. Бэркэ чэпчээбит быһыынан дьонугар таҕыста.
Табалаах дьон өрө булумахтанан, көстүбэт эркиҥҥэ иҥнибиттии, өрө-таҥнары тамаһытаат, төттөрү ойуттулар. Сарсыардааҥҥы дьыбарга табалар уһуурар хойуу сылаас тыыннара, тоҥ салгыҥҥа бурҕачыйа тарҕанан, ыйанан хаалла. Кэнники иһээччилэр, туохтан эрэ куттаммыттыы, кылгас уктаах үҥүүлэринэн уучахтарын моонньуга, кэлин атахха охсуолуу, атахтарынан тэбиэлээн тиэтэтэ, инникилии сатаан хороҕулдьуттулар.
Эбэ кытылыттан мырааҥҥа диэри нэлэһийбит ырааһыйаҕа одоҥ-додоҥ туруоруллубуттартан ойуччу багдайан турар ураһа таһыгар тиийэн үөмэхтэстилэр. Маҥанныҥы дьүһүннээх уучахтан, үҥүүтүгэр тирэнэн, саҕынньаҕын таһынан муос куйаҕын кэппит эдэрчи киһи бэрт чэпчэкитик ойон түстэ. Тэбэнэн-сахсынан, куйахтарын муостара халыгырыы, өттүктэрин сууралана, диэли арыйан иһэн, иһирдьэ мэлис гынна.
– Чугаһаппатылар! Сүрдээх күүстээх дьон иһэллэр. Аҥаардас хаһыыларыттан киһи кута көтүөх курдук… Ол эрээри кыргыһы өрө туппаппыт дииллэр. Туох сүрдээх кыыллара эбиттэрэ буолла? – диэмэхтии, биир кэм өрө эккирии турда.
– Хастарый, туох таҥастаах, сэптээх-сэбиргэллээх дьонуй? – диэбитинэн, араан таһыгар тэлгэтиллибит эһэ тириитигэр өттүгэстии сыппыт уһун сула оҕонньор олоро түстэ. Сыт ылаары гыммыттыы сүһүөхтээх, субуруйбут улахан муннун таныыларын тартаҥнатта, тыастаахтык сыҥырҕаата. Уҥуоҕар-иҥиэҕэр холооно суох модьу харыларын хардары-таары сууралаамахтанна.
– Ох көтөр сиригэр кыайан киирбэтибит. Эбэҕэ түһэр Үрүкчүк үрэх, көрөн турдахпытына, сылбырхай уунан сүүрдэн барда… Онтон биир кыыл үөгүлээн, табаларбыт үргэн, куоттартыы сыстыбыт… Үһүөлэр, иккитэ тимир куйахтаахтар. Көхсүлэригэр кэппит сабыылаах алаҥаалара аһара улаханнык көстөр. Биир маҥан таҥастаах, маҥан баттахтаах ойууннаахтар. Ол хомуһуна дуу, үөдэн дуу харахпытын ииртэ быһыылаах…
– Ыл эрэ, Мэдэйэ ойууну уонна Куолакы Хоһууну ыҥыртаа.
Хоһуун, киирбитин курдук түргэнник, тахса ойдо. Оҕонньор туран, тыыллыммахтаан ылаат, араанын уотун сөргүттэ.
– Олиндя, туох ыксалай? – диэбитинэн, кэҥэс харахтара мээнэнэн сүүрэлээбит, кыра соҕус уҥуохтаах, түргэн-тарҕан туттуулаах эдэрчи киһи киирэн кэллэ.
Кэнниттэн үрдүк уҥуохтаах, ыйаастыгас харахтара үтэн тахсыбыт иэдэстэрин уҥуохтарын түгэҕэр кылахачыспыт саас ортолоох хоһуун, кылгас үҥүүтүн тайахтаммытынан, баар буолла. Бэргэһэтин кэннин диэки силэйээт, диэл таһыгар, атахтарын үрдүгэр олоро түстэ. Тайах түнэтигэр тиһиллибит муос куйахтара халыгыраһан ыллылар. Төбөтүн хантаччы соҕус туттан, кылгас үҥүүтүн атахтарын үрдүгэр сытыары ууран, сиһин кэдэтэ иһийдэ.
– Мэдэйэ ойуун, тугу билэ-көрө сылдьаҕын? Эбэ уҥуор кимнээҕэ биллибэт дьон тохтообуттар…
– Хайдах билиэм суоҕай? Хаар эбэ буолан көтөн тиийбиппин, дуорааннаах тыаһынан үүрдүлэр… Ыраахтан силистээх-мутуктаах саха урааҥхайдара. Били, Куйарха Хоһууну буор сирэйдээбиттэр иһэллэр… Төһө даҕаны кырыйдар, үөһэттэн айдарыылаах ойууннаахтар. Атахтарын сотолоро, илиитин харылара кыа хаантан кытарымтыйан көстөр боотур баадаҥныыр. Хагдаҥ эһэни хаһыытынан куоттарар, бүтэй эттээх киһи түөрэҥкэлиир… Сүгүрүйэ, көрдөһө буолбакка, тэҥнээхпитин курдук кэпсэтэ иһэбит дииллэр даҕаны, ол боотуртан өлүү тыына аргыйда… Чэ, мин даҕаны баарбын, билэн-көрөн иһэр инибит.
– Хайдах-туох көрсөбүт, ол билэҥҥин, тугу тобуллуҥ? – Суор Тумус өссө даҕаны уоттаах харахтарынан Мэдэйэ ойууну өтөрү-батары, үөһэттэн аллара көрөн түһэрдэ.
– Эйэлээхтик иһэллэр. Ол эрээри, сирбитин-дойдубутун баһылыырдыы санаммыт урдустар. Кинилэри нөрүйэ, хары тутуһан, уруйдаан-айхаллаан көрсүмүөҕүҥ. Дойдулаах, сирдээх-уоттаах дьоҥҥо кинилэр сүгүрүйдүннэр… Эн кинилэри ыраата барбыт Көчүгэн оҕонньордоох улахан тордохторугар түһэр, ол кураанах турар. Киһи көрбөтөҕүн көрөр, истибэтэҕин истэр, сытыы-хотуу, сахалыы билэр хитэни асчытынан анаа. Куолакы Хоһуун хитэнэ бэрт этэ, – дии-дии, диэл таһыгар кэпсэтииттэн ымыттан даҕаны көрбөккө олорор Куолакы Хоһууну сэтэрээбиттии көрөн ылла. – Тордоххо туох буоларын, тугу кэпсэтэллэрин истэ-билэ олоруо этибит. Онтон атыныгар кыттыһыма. Айылгылаах дьон бэйэбит кэпсэтиэхпит… Күн иккис утуйуутугар хайдах арахсарбытын биллэриэм. Оччоҕо быһаарыныыны эн ылыныаҥ. Бүгүн киэһэ тордоххо дьону мус. Көрү көрдүннэр… Ким кыаҕын көрдөрбүт, кэпсэтиини иилиэ-саҕалыа, – диэн ымах гынаат, эргичийэ түһэн, тахсан барда.
– Куолакы Хоһуун, сэргэх инигин? Уолгунан ураһаны дьаһайтар, аста буһартар. Көчүкэн ураһатын түүннэри-күнүстэри кыраҕытык манат. Хайа даҕаны түгэҥҥэ, үһүс күн төрөөһүнэ, бэлиэ биэриэм. Оччоҕо, тахсыбат гына манаан туран, дьылҕан мастары быһыта охсон саба түһэрэҥҥит тутаттаарыҥ. Онтон көрүөхпүт …
– Уолбун онно-манна сыһыарыа суох этиҥ, – Куолакы Хоһуун сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, умса көрө иэҕэҥнээн ылла. – Мэдэйэ миэхэ таала кырыыламмыта ыраатта. Куйарха Хоһуун дьабыныгар көппүтүгэр кини буруйдаах! Баайга-дуолга ымсыыран, эдэр хоһууннары өлүү айаҕар аспыта… Мин тылбын истибэккэ, Амака Хоһууннаахха саба түһэн, таныар бөҕөтүн тарта дии… Эн кинини олус өрө тутума, баспытынан хаамарын оҥостор, – диэбитинэн, көрүҥэр холооно суохтук, өндөйөн иһэн, атахтарыгар дьирэс гына тура түстэ. Нөрүйэн ылаат, тахсан барда.
– Кэлбиппитин биллилэр, айанныаххайыҥ, – Лүксүрээн дүҥүрүн сахсыйа туран, Нүһэрги көмөтүнэн, атыгар олордо.
Бэлэс Боотур ыһыытаан тыынын таһааран, биир кэм бэдьэйэ сылдьан, атын ыҥыырдыы оҕуста. Ыксал тирээтэҕинэ түргэнник ылардыы, ыҥыырын хаҥас өттүгэр батаһын иҥиннэрдэ. Куонньалыгыттан ох саатын сулбу тардардыы, хаппаҕын тиһиликтэрин сүөртэлээн, охтоох кэһэҕин ыҥыырын уҥа өттүгэр ииллэ. Нүһэрги Боотур хайыы үйэ хаана оонньоон, кымньыытын оннугар батаһын сыгынньахтыы тутан, кыргыһыыга киирэрдии, дуулаҕатын сыҥаахтарын ыксары баанна.
Лүксүрээн ойуун инникилээн, дүҥүрүн аргыый охсон ыла, бүппэт тойугун кигинэйэ, хаамтара турда. Билиини туораан эрдэхтэринэ, уонча табалаах хоһуун өрө мэҥитэн кэлэн, ох саа ылар-ылбат сиринэн, икки өттүлэринэн сиэллэрэн хороҕолдьуттулар. Итини көрө-көрө Нүһэрги Боотур тииһин хабырына, батаһын иэдэһинэн атын самыыга охсо хантаһытта. Түөлбэҕэ чугаһаан истэхтэринэ, улахан түгэһэк кэппит тымтык саастаах уол оран уучаҕынан бурҕачытан кэлэн, тула холоруктатта. Тайах маһынан ыйа далбаатана, иннилэригэр түһэн тамаһытта. Өтөр гымматылар, ураһалар көстүтэлээн бардылар. Иһирдьэ киирдэхтэрин аайы, бөдөҥ бэстэр, улахан сыгынахтар кэннилэриттэн тайах тириитинэн тиириллибит халкы куйахтаах, алаҥаалаах хоһууннар өҥөлдьүстүлэр. Табалаах уол биир обургу тордох таһыгар чугаһаан иһэн, тайах маһыгар чиэстэнэн ойон түһээт, оранын ыытан кэбистэ. Уол боотурдары илиитинэн ыҥыра, тордоххо киирэн хаалла.
– Аттары сыбыдахтаабакка, тордох кэннигэр баайталааҥ, – Лүксүрээн сөтөллөн кыыкыныы, эргим-ургум көрө атыттан түһэн, дүҥүрүн быарыгыттан ыҥыырга иилэн, тэбэннэ-сахсынна.
Эмискэ үрдүнэн сүүнэ хаар эбэ тыаһа суох талбааран иһэн, дүҥүр «лүһүгүр» гыммытыгар, икки кынатынан таһынан эрэрдии суускайданан, өрө күпсүйдэ. Лүксүрээн соһуйан: «Һуу, һуу!» – диэмэхтии, чохчос гына, өттүктэрин охсунна. Хаар эбэ уҥа-хаҥас хаймаҥныы, бэстэр быыстарынан тэлээрэ турда.
– Бу маҕай аллааҕы көр! Куппун көтүтэ сыста… Дьэ ити буоллаҕына, күрэстэһэн даҕаны көрдөхпүт… – Лүксүрээн дүҥүрүн ылан, куйах курдук түөһүгэр ыксары тутан, тордох диэки бадьаалаата. Боотурдар саадахтарын кэтэн, ындыыларын сүгэн, оҕонньордорун батыстылар.
Итини кэтээн турбут хоһуун, алаҥаатын туппутунан, бэс кэнниттэн чиккэс гына ойон таҕыста. Эргиллэ түһээт, багдайбыт ураһа диэки сүүрэн элэстэннэ.
Кинилэр кэлэллэрин кэтэспиттии, тордох сылаас салгынынан илгийэ, буспут эт сытынан дыргыйа тоһуйда. Тордуохтаах мастарга ыйаммыт буор көһүйэлэр кытыыга тардыллан, сыыйа бургучуйаллар. Хайыы үйэ тириппит, уһун баттаҕын биир гына өрүммүт уолчаан, тыла суохтуу биир кэм ымаҥныы, кэҕиҥнии, тайах дарпытыгар үтэһэ маһынан сыалаах эти хоторон өрөһөлөөтө.
– Бэрт дьоҥҥо кэлбиппит дуу, тугуй?! Бу уол чоҕулуччу көрөн, хараҕа тоҕо сытыытай? – Нүһэрги Боотур атаҕын тэбэнэ, астан хараҕын араарбакка, ыйыллан хаалбыт дуулаҕатын сыҥааҕын быатын сүөрэ, сөҥөдүйдэ.
– Сыалыһар быарыныы ньалҕаарыйымаҥ, тулаҕытын кэтэнэ-манана сылдьыҥ. Дьон кэллилэр диэн, сиэр быһыытынан көрсүбэтилэр… Буолары-буолбаты мээнэ кэпсэтимэҥ, төгүрүччү кэтииллэр, иһиллииллэр… – Лүксүрээн тордох иһин эргиччи көрө, хаҥас диэки тэлгэнэ сытар таба тириитигэр тиийэн, атахтарын үрдүгэр олордо. – Бу өттүгэр түһүүлэниэҕиҥ, киирэр-тахсар дьону көрөр гына, – Лүксүрээн тайах дарпытыгар эт хоторо сылдьар уолу саҥата суох илиитинэн ыҥыран, дарпыны аттыгар тардарга ыйда.
Тордох иһигэр араан уота күлүк түһэрэн ирбинньэхтэниэр диэри иэгэйэр икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх быган көрбөтө. Бэлэс Боотурдаах аттарын тордох кэннигэр көһөрөн баайталыы, тулаларын көрдүлэр-иһиттилэр. Лүксүрээн араан таһыгар аргынньахтыы олорон сиэл кээһэ, сыалаах эти уура, уоту кытта кэпсэтэн ботугуруу, турукка киирээри көрдөстө, ааттаста.
Хараҥарыыта тордоххо дьон мустан барда. Киирбит дьон бэргэһэлэрин кэннин диэки сиэлийэ, Лүксүрээннээххэ нөрүйэн ыла, эркини кыйа тэлгэтиллибит тириилэргэ чөм түһэн истилэр. Икки хоһуунунан арыаллатан, тилэҕэр охсуллар түгэһэк сонноох Олиндя-Суор Тумус сүһүөхтээх муннун хантаччы тутан киирэн кэллэ. Хоноһолор ханан олороллорун көрдүүрдүү, тула мэлээриҥнии, сыт ылардыы хантаарыҥнаан иһэн, Лүксүрээннээҕи көрөн тоҥхос гынаат, киниэхэ анал бэлэмнэммит олбоххо ааста. Сонун нэлэккэйдэнэн, үрүҥ тугут тириититтэн тигиллибит кулуук бэргэһэтин устан, тобугар уурунна. Суһуох гына өрүммүт күрэҥсийбит уһун баттаҕын кэнниттэн тардан, түөһүгэр түһэрдэ. Муннун хантатан, ыйаастыгас харахтарын симириктэтэ, Лүксүрээннээҕи одууласта.
Таһырдьа хоочугуруур, тилигириир тыас иһиллээт, сүтэн хаалла. Өтөр буолбата, бурҕачыйар тымныы салгыны кытта эһэ тириитин атаҕын тилэҕэр диэри бүрүнэ быраҕыммыт орто уҥуохтаах киһи ойон киирдэ. Эргим-ургум курбачыйа, араан иннигэр тобуктуу түстэ. Икки илиитин өрүтэ уунаҕалыы, киһи билбэт тылынан саҥара, уокка тугу эрэ ыспахтаан, өрүтэ күлүбүрэттэ. Тордох иһин туймаардар сыт тунуйа көттө. Көрөн олорооччулар харахтарын уута бычалыйыар диэри сыҥааҕырдаан бардылар. Бүдүк-бадык быыһынан харахтарын ньуххана, кыҥастаһа сатыы олордулар. Мэдэйэ ойуун ол аайы хамсаныыта, туттуута-хаптыыта түргэтээн барда. Ойон туран, арааны эргийэ үллэрэҥнээтэ. Кутаа барбах сырдыгар илэ-бааччы уот кыһыллыҥы өҥнөөх эһэ өрө үллэҥэлии түстэ. Тула олорор дьон суугунаһа, илиилэрин иннилэригэр ууна умса түстүлэр. Эһэ суостаахтык кылана, сыт ылан хантаарыҥнаата. Илэ-бааччы саллайбыт баһын илгистэ, аһыыларын килэҥнэтэ, суос бэринэн ыардык ырдьыгынаата. Лүксүрээн ойууҥҥа субу саба түһүөхтүү, иннигэр хоруйбахтыы, аҕылаан мэҥийэ түллэҥнээтэ. Эргичийэ-урбачыйа эһэтин төбөтүн кэннигэр сиэлийэ, суордуу кыланна, алыкылаан тоҕо барда. Илиилэрин даллаппытыгар диэл таһыгар турбут хоһуун хаҥас илиитигэр төгүрүк дүҥүрү, уҥа илиитигэр эһэ баппаҕайа бааллыбыт былаайаҕы туттараат, дьон кэтэҕэр түстэ. Лүксүрээн ойуун ону көрөн, түөһүн туһунан дүҥүрүнэн харыстанардыы тоһуйа, ойуун хас хамсаныытын кыраҕытык кэтээтэ.
Мэдэйэ ойуун дүҥүрүн тобугурата, бэрт чэпчэкитик өрүтэ эккирии кутуран куллугуруу, кыыран ыһыллаҥнаата. Ол быыһыгар араас көтөр-кыыл саҥатын үтүктэн ылаттыы, дьүһүн кубулуйа сатыырдыы даллаахтанна, эриэн үөннүү эриллэҥнээтэ. Дарбыйар тыаһа улам улаатан, икки атаҕар тэҥҥэ эккирии сахсылынна, турукка киирэн тиэрэ кэдэрийэ, умса нөрүйэ туруйалаата. Араан иннигэр хоруйа түһээт, даллах гыммытыгар умайан күлүбүрүү турбут кутаа, ардах түһэн эрэринии, сыыгыныы сөҕүрүйэн, буруо-тараа тордох иһин толордо. Бүдүө-бадаа быыһынан икки буолан көстө бүгүллэммэхтээтэ. Бэлэс Боотур буруоттан ууламмыт хараҕынан көрдөҕүнэ, хаар эбэ тэлиэс-былаас сапсынан, күлүбүрүү кылбаҥнаата. Кыараҕас тордоххо хаайтаран, ытыс таһынардыы даллаахтанан иһэн, сиргэ олоро түстэ. Иһиирэ чыыбыргыы, икки өттүнэн иэҕэҥнээн хааман иһэн, сүтэн хаалла. Бэлэс Боотур хараҕым иирэр дуу дии саныы, хараҕын дьүккэтэ ыалдьыар диэри кыҥастаһа сатаата. Дьон өрө көтөҕүллүбүттүү алыкылаан хаһыытастылар. Лүҥсүүр сыыйа намыраан, бүтэһигэр тобугураан, ырааттар-ыраатан симэлийдэ. Ойуун ыараханнык тыына, Суор Тумус таһыгар олоро түстэ. Илбиһэ кыайан тахсыбакка, өрүтэ уһуутаталаата. Сыыйа чуумпуран, үллэрэҥнээбит бэйэтэ харбыйан барда.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69209656) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.