Könlüm Qarabağdadır
Teymur Elçin
Kitabda Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının klassiklərindən olan Teymur Elçinin uşaqların müxtəlif yaş dövrləri üçün nəzərdə tutulmuş əsərləri toplanılmışdır. Uşaq şeirləri, cizgi filmi üçün yazılmış ssenari, poema, nəğmə, tapmaca, yanıltmac və başqa bu kimi janrları əhatə edən örnəklər burada konkret başlıqlar altında sistemləşdirilmiş, folklordan müxtəlif istiqamətlərdə bəhrələnmə yolu ilə yaradılan nümunələrə xüsusilə diqqət yetirilmişdir.
Teymur Elçin
Könlüm Qarabağdadır
“Teymur Elçinin uşaq şeirlərinin arxitektonikası nəzəri ümumiləşdirmələr üçün maraqlı material verir. Dilçilikdə belə bir fikir mövcuddur ki, insan dilinin törəməsi ilə uşağın dil açma prosesinin müəyyən uyğunluqları var. Teymur Elçin şeirinin quruluşu ilə ilk bəşər şeirinin, məsələn, qədim türk-Azərbaycan şeirinin tərkib hissələri arasında analogiya hiss olunur”.
– Tofiq Hacıyev
akademik, Əməkdar elm xadimi
“Teymur müəllimdə yaşdan asılı olmayan bir müdriklik və ağsaqqallıq sanbalı var idi və bu, insanın sonradan, yəni yaşlaşdıqca əldə etdiyi müdriklik və ağsaqqallıq sanbalı yox, elə bil ki, gendə olan, gendən gələn bir xüsusiyyət idi”.
– Elçin
Xalq yazıçısı
Ön söz
Teymur Süleyman oğlu Əliyev (Teymur Elçin) 1925-ci il martın 28-də Azərbaycanın qədim yurd yerlərindən olan Şuşa şəhərində dünyaya gəlmişdir (müəyyən səbəblərdən bu tarix bütün çap materiallarında və internet resurslarında 1924-cü il kimi göstərilsə də, dəqiq tarix 1925-ci ildir). Atası Süleyman kişi el sənətkarlığı ilə məşğul olmuş, öz müdrikliyi, ağsaqqallığı ilə seçilmişdir. Anası Hafizə xanım çoxlu sayda şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrini bilən güclü yaddaş sahibi olmuşdur. Dövrün maarifçi ziyalılarından olan əmisi Yusif Əliyev Qori Müəllimlər Seminariyasında təhsil almış, Firidun bəy Köçərlinin yaxın məsləkdaşlarından və Azərbaycanca-rusca lüğətin müəlliflərindən biri olmuşdur. O, 1938-ci ildə repressiyaya məruz qalaraq Sibirə sürgün edilmişdir. Stalinin ölümündən sonra bəraət almış və təxminən, 1956-cı ildə Bakıya qayıtmışdır. Məşhur tarzən Məşədi Cəmil və onun oğlu, Azərbaycanın görkəmli bəstəkarı Fikrət Əmirov da T.Elçinin ana tərəfdən yaxın qohumları olmuşlar.
T.Elçinin Azərbaycan folkloruna və ədəbiyyatına maraq və sevgisi, həmçinin, xarakterindəki saflıq, dürüstlük, vicdanlılıq, qayğıkeşlik və başqa bu kimi insani keyfiyyətlər də məhz genetik olaraq valideynlərindən, böyüdüyü mühitdən və torpaqdan qaynaqlanmışdır.
1931-ci ildə ailə Bakıya köçmüş, T.Elçin orta və ali təhsilini Bakı şəhərində almışdır.
T.Elçin Azərbaycan Dövlət Universitetinin (Bakı Dövlət Universiteti) filologiya fakültəsini bitirmişdir. Gənc yaşlarından etibarən yüksək vəzifələrdə çalışmış, Azərbaycan SSR Ali Sovetinin V, VI, VII, VIII çağırışlarına deputat seçilmiş, vicdanlı və məsuliyyətli ictimai-siyasi xadim kimi fəaliyyət göstərmişdir. Bütün bunlarla yanaşı, istedadlı şair kimi maraqlı əsərlər müəllifi olan T.Elçin Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının inkişaf və zənginləşməsinə öz töhfələrini vermiş, həmçinin, dünya ədəbiyyatının bir sıra nümunələrini yüksək peşəkarlıqla Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. T.Elçin ədəbi və ictimai-siyasi xadim kimi göstərdiyi fəaliyyətinə görə bir sıra yüksək mükafatlara layiq görülmüş, orden və medallarla təltif edilmişdir.
***
T.Elçin bədii yaradıcılığa kiçik yaşlarından başlamış, ilk mətbu şeiri olan “Azərbaycan” 1938-ci ildə çap edilmişdir. Yazıb-yaratmaq istedadı doğulduğu yurd yerinin füsunkar təbiətindən, torpağından, havasından, suyundan canına-qanına hopmuş və zaman keçdikcə bədii yaradıcılıq onun həyatının ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir.
T.Elçin yaradıcılığının əsas aparıcı xətti uşaq ədəbiyyatı ilə bağlıdır. Onun bu istiqamətdə yazılmış əsərləri çeşidli janrları əhatə etməklə böyük əksəriyyətlə folklordan bəhrələnmə əsasında yaradılmışdır. Məsələn, tapmaca və yanıltmaclardan nümunələrə diqqət çəkək. Tapmacalar:
Balacayam, sarıyam,
Deməyin ki, darıyam.
Sizə çörək oluram,
Zəmilərin barıyam.
(Buğda)
***
Balaca bir quşam mən,
Budağa qonmuşam mən.
Hər tərəfə qar yağıb,
Soyuqdan donmuşam mən.
Yem gəzirəm, cik-cirik,
Görməsin məstan pişik.
(Sərçə)
Yanıltmaclar:
Gedirdi kar kosa, kor kosa,
Dolaşdı kor kosa kol-kosa,
Dalaşdı kor kosa, kar kosa.
***
Alabaşın başı ala,
qaşı qara,
Qarabaşın qaşı ala,
başı qara.
***
Qarğa qırdı qarğını,
Qırğı gördü qarğanı.
Qırğı tutdu qarğıdan,
Qarğa qaçdı qırğıdan.
Qovdu qırğı,
Sındı qarğı.
Uçdu qarğa,
Qarr, qarrr.
Folklordan gəlmə standart qəliblər əsasında yaradılmış bu örnəklər struktur və məna-mahiyyət baxımından şifahi xalq ədəbiyyatının sözügedən janrlarına müvafiq şəkildə qurularaq, eyni məqsəd-mərama – tapmacalarda uşaqların düşünmək qabiliyyətlərinin və dünyagörüşlərinin formalaşmasına, yanıltmaclarda isə, başlıca olaraq, eyni, yaxud oxşar səs və söz oyunları vasitəsilə düzgün tələffüz vərdişlərinin yaranmasına və nitq inkişaflarına, həmçinin, yaddaşın möhkəmlənməsinə hesablanmışdır.
T.Elçin səs və söz oyunundan təkcə yanıltmaclarda deyil, digər şeirlərində də istifadə etmişdir. Burada isə məqsəd uşaqların diqqətini omonim sözlərin məna müxtəlifliyinə yönəltməkdir. Məsələn:
– Budağı tut,
Budağı tut!..
Budaq qaçdı,
Töküldü tut.
***
Elşən girdi palçığa,
Üst-başını buladı.
Toplan görüb utandı,
Quyruğunu buladı.
Sadə və axıcı dillə, uşaqların yaş xüsusiyyətlərini, psixologiyasını, maraq dairəsini nəzərə almaqla yaradılmış belə örnəklər qarşıya qoyulan məqsədə nail olmaq üçün daha effektiv təsirə malikdir.
T.Elçinin şeirlərinə bəstələnmiş “Can nənəm”, “Sərçə”, “Mən kiməm”, “Gözəl vətən”, “Gəl, bahar”, “Bip-bipin nəğməsi”, “Bizim həyət” və başqa bu kimi nəğmələr balacaların ən sevimli nəğmələri sırasındadır. Müxtəlif mövzuları əhatələyən bu nəğmələr uşaqların əyləncəsini təşkil etməklə yanaşı, estetik zövqlərinin formalaşmasına müsbət təsir göstərir, onlara gözəl mənəvi keyfiyyətlər təlqin edir:
Qucağında, nənə, sən
Layla dedin mənə sən.
Mənim mehriban nənəm,
Əziz nənəm, can nənəm!
Böyümüşəm, nənə, mən,
Qoy tutum əllərindən.
Mənim mehriban nənəm,
Əziz nənəm, can nənəm!
Ümumiyyətlə, T.Elçinin yaradıcılığında valideyn-övlad, nənə-nəvə, baba-nəvə münasibətləri qabarıq şəkildə müşahidə edilir. “Anamın laylası”, “Can nənəm”, “Nənəm səməni qoydu”, “Çayın o tayına keçirdi nənə”, “Qocalıbdır Bahar nənə”, “Bir tikə çörək”, “Gül anası”, “Tuk-tuk, tak-tak!”, “Dağ” və s. örnəklər ibrətamiz-tərbiyəvi xarakter daşıyaraq uşaqlara böyüklərə hörmət, ata-anaya, nənə-babaya sevgi hissləri aşılayır.
T.Elçinin bir sıra şeirləri uşaqları məktəbə, təhsilə, kitabları sevməyə yönləndirir:
Yay gəlibdir. Nə vaxtdandır
Məktəb kəsib dərsləri.
Sinifləri tərk edibdir
Uşaqların səsləri.
– Kimdir orda zəngi çalır,
Hər gün çaşır, karıxır?
Yox, yox! Məktəb haray çəkir,
Uşaqlarsız darıxır.
Şairin ana dilimizi sevməyə, onu yad ünsürlərdən qorumağa səsləyən, maarifçilik nöqteyi-nəzərindən yazdığı “Qarğanın məktəbində” şeiri mövzu, ideya, məna-mahiyyət baxımından Süleyman Sani Axundovun “Tutuquşu” hekayəsini xatırladır və bu kontekstdə onunla eyni müstəvidə birləşir.
Onun bu qəbildən olan şeirlərinin bir qismi də balaca oxuculara riyazi əməliyyatların asan yolla öyrədilmə-sinə yönəldilmişdir. Uşaqların maraqlarına uyğun şəkildə qurulan bu tip şeirlər həm onların əylənməsinə, həm də riyazi biliklərinin formalaşmasına xidmət edir. “Hesabla, tap”, “Üstəgəl”, “Çıxıcı”, “Vurucu”, “Bölücü” kimi örnəklər məhz bu məqsədlə yazılmışdır. Məsələn:
1+3=4
Bir sərçə qondu
Səhər eyvana.
Yaşar gətirib
Dən tökdü ona.
Üçü də gəldi,
Elədi cik-cik:
– Bizə də dən ver,
Biz də gəlmişik.
Tapın, uşaqlar,
Neçə sərçəyə
Dən verdi Yaşar?
***
Qarabağ hadisələri başlayan ilk vaxtlardan etibarən T.Elçin dəfələrlə Qarabağa, ata-baba yurdu Şuşaya getmiş, Vasif Adıgözəlov və başqa ziyalılarla birgə orada bir sıra görüşlər keçirmişdir. Elə həmin vaxtlarda – 1988-ci ildə T.Elçin və V.Adıgözəlov birlikdə “Qarabağ şikəstəsi” adlı oratoriya hazırlamaq qərarına gəlir və bunu həyata keçirirlər (Kitabda həmin oratoriyadan uşaq ədəbiyyatı üçün də keçərli olan müvafiq seçmələr – “Qarabağ”, “Qarabağdadır”, “Şuşam”, “Gözəllərin gözəli”, “Olsun”, “Tut ağacı” – təqdim edilmişdir). Onu da qeyd edək ki, şairin Cıdır düzünün şəklini çəkdiyi bir əlyazmasını araşdırarkən məlum olur ki, bu ideya onu hələ 1947-ci ildə düşündürmüş, hətta bu məqsədlə Qarabağ haqqında bir sıra bayatılar və digər şeir nümunələri də yazmışdır. Haqqında danışdığımız “Qarabağ şikəstəsi” oratoriyasına yazdığı şeirləri isə şairin başqa bir əlyazmasından əldə etmişik[1 - Əlyazmanın əldə olunmasında göstərdiyi köməyə görə Teymur Elçinin qızı Qumru xanıma təşəkkürümüzü bildiririk.]:
İgid, mərd övladların
Şahin gözü – Qarabağ!
Yel qanadlı atların
Cıdır düzü – Qarabağ!
Yaxud:
Babaların qeyrəti,
Musiqimin şöhrəti,
Yer üzünün cənnəti –
Qarabağdadır, –
deyə doğma yurdu vəsf edən şair, eyni zamanda, “Xəyanətin pəncəsi // Dibindən kəsilməsə, // Kim rahat yata bilər?!” misralarında düşmənə nifrətini ifadə etməklə xalqı vətən torpağı uğrunda mübarizəyə səsləyir. Onun “Şuşam” şeiri sadə və axıcı dili, obrazlı-poetik ifadə tərzi və sentimental ovqatı ilə oxucuya ruhi-emosional təsir göstərir:
Şuşa – dağlar qızı,
dağlar gözəli!
Sənə körpəlikdən
vurulmuşam mən.
Odlar diyarının
bahar gözəli,
Başına dolanan
qaranquşam mən.
Sənin torpağına,
daşına qurban,
Hərdən o çatılan
qaşına qurban,
Qara gözlərinin
yaşına qurban,
Xəyanət əlindən
yaralı Şuşam!
Ürəyin genişdir
Cıdır düzüntək,
Qonaqların olsun
gərək özüntək.
Sözün nəğmən kimi,
nəğmən sözüntək,
Dayan bədnəzərdən
aralı, Şuşam!
Nəfəsim tutulsa,
mənə nəfəs ver,
Ümidim qırılsa,
ümid, həvəs ver.
Şikəstəm susmasın,
səsimə səs ver,
Uca dağlarımın
maralı Şuşam!
Şuşa burada bir obraz şəklində təqdim olunmuşdur. Şeirdə Şuşanın tərənnümü, şairin yurd sevgisi, onun bugünkü taleyindən narahatlığı, ayrılıq nisgili… öz bədii əksini tapmışdır.
T.Elçinin Qarabağ mövzusunda yazdığı ağı-bayatıları təsirsiz oxumaq mümkün deyil. O, folklor janrı əsasında qələmə aldığı bu örnəklərdə dörd misraya bir elin dərdini, ağrı-acısını, nisgilini yerləşdirə bilmişdir:
Qarabağda el qalar,
El dərdinə el qalar.
Yanaram, külə dönnəm,
Ocağımı el qalar.
***
Ucadır başın, dağlar,
Bilinməz yaşın, dağlar.
Sinənə dağ çəkdilər,
Mənəm sirdaşın, dağlar.
***
T.Elçinin cizgi filmi üçün yazdığı “Qara leylək” adlı ssenari müvafiq janrın xüsusiyyətlərini əks etdirməsi və bir sıra cəhətləri ilə maraq doğurur. Uçub gedən dəstədən ayrı düşən qanadı qırılmış Qara leyləyi balaca çoban tapıb sağaldır. Qara leylək balaca çoban və onun sədaqətli dostları olan quzu, çəpiş və Cavarla dostlaşır, onlarla bir yerdə qalır. Lakin vaxt gəlib çatır və həmin leylək dəstəsi geri dönəndə Qara leylək də uçub onlara qoşulur. Bu, ilk baxışdan Qara leyləyin dostluğa sədaqətsizliyi kimi anlaşılsa da, əslində, əsas məna başqadır. Qara leylək balaca çoban və dostlarının yanında nə qədər qayğı görsə də, nə qədər rahat və sakit həyat sürsə də, o özündən olanlardan ayrıdır, təkdir. Leylək dəstəsinin geri döndüyünü görəndə isə onun həsrətinə son qoyulur. Deməli, hər bir yaradılmış varlıq öz ortamında xoşbəxtdir, onun üçün öz yeri-yurdu əzizdir. Müəllif bu hissləri maraqlı və təsirli bir şəkildə qələmə almışdır: “Birdən Qara leylək duruxdu. Leyləklərin səsini eşitmişdi. Göydən onun qarşısına bir lələk düşdü. Leylək özünü itirdi, çırpındı, uçub gedən quşların səsinə səs verdi.
Qara leylək ağlayırdı…
Bir neçə gün sonra isə səhər tezdən balaca çoban qəribə bir mənzərə gördü. Qara leylək çadırın qabağında rəqs edirdi, fırlana-fırlana qanadlarını çırpır, arabir qaqqıldayırdı. Balaca çoban, quzu, çəpiş və küçük leyləyin tamaşasına durmuşdular.
Birdən leylək bərk-bərk qanadlarını çırpıb havaya qalxdı, üç dəfə dostlarının başı üstündə dövrə vurdu, get-gedə yüksəldi, kiçilib gözdən itdi.
Cavar hürə-hürə balaca çobanın üzünə baxdı. Çəpiş də, quzu da mələməyə başladı. Balaca çobanın gözləri yaşarmışdı, o, göylərə baxa-baxa dedi:
– Eh, Qara leylək, neylədin, nə tez unutdun bizi?!”
Bu kiçik ssenaridə təsirli səhnələrdən biri də ana kəkliklə bağlıdır: “Günlərin birində Qara leylək qayalığa tərəf getdi. Nə balaca çoban, nə quzu, nə də çəpiş ondan xəbər tutdu. Cavar da görünmürdü.
Leylək qaya dibində tülkünü gördü. Gördükləri yazıq quşu dəhşətə gətirmişdi. Tülkü ana kəkliyi tutub didirdi. Leylək qışqırdı, səsi qayalara düşdü. Balaca dostları özlərini ona yetirdilər. İlk köməyə gələn Cavar oldu. Özünü tülkünün üstünə atdı. Boğuşdular. Tülkü qaçdı, balaca çobanı görmüşdü. Uşaq leyləyi salamat görüb sevindi:
– Qorxutdun məni, Qara leylək. Elə bildim ki, tülkünün pəncəsinə keçmisən.
Uşaq kəkliyin yerə dağılmış tüklərini görüb kövrəldi:
– Bir kəklik də azaldı dağlarda. Tülküyə borc olsun. Gedək, burada qalmayın. Cavar, yadında saxla bu tülkünü!”
Qeyd etdiyimiz kimi, T.Elçinin yaradıcılığında şifahi xalq ədəbiyyatından bəhrələnməyə xüsusi diqqət yetirilmişdir. O, atalar sözləri və məsəllərdən istifadə edərək janrın tələblərinə müvafiq şəkildə kiçik həcmli ibrətamiz nümunələr yaratmış, həmçinin, uşaq ədəbiyyatımızda mövcud olan ənənə əsasında xalq nağıllarını nəzmə çəkməklə bir sıra əsərlər yazmışdır. Bu əsərlərdə o, uşaqları yalana və hiyləyə uymamağa, acgöz və tənbəl olmamağa, dürüst, xeyirxah, qoçaq və qorxmaz olmağa səsləyir.
T.Elçinin folklora müraciət etməklə yaratdığı ən maraqlı əsərlərdən biri onun “Oğul Buğac” poemasıdır. Poema milli-mənəvi varlığımızın əsas göstəricilərindən olan “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunun “Dirsə xan oğlu Buğac xan boyu” əsasında qələmə alınmışdır.
Uşaqların milli ruhda böyüməsi və düzgün istiqamətdə tərbiyələnməsi üçün “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarının uşaqların müxtəlif yaş dərəcələrinə, psixologiyasına, qavram səviyyəsinə uyğun şəkildə işlənilməsi və onların ekran variantının yaradılması məsələsinin vacibliyini dəfələrlə qeyd etmişik. Bu baxımdan T.Elçinin sözügedən istiqamətdə ərsəyə gətirdiyi “Oğul Buğac” poeması təqdirəlayiqdir. O, eposun “Dirsə xan oğlu Buğac xan boyu”nu sadə və aydın bir şəkildə nəzmə çəkmişdir. Poemada müəllifin mətnə həssas yanaşması, ümumilikdə, “Kitabi-Dədə Qorqud” oğuznamələrinə məxsus folklor ruhunu, dastan ovqatını, dil, üslub özəlliklərini saxlaması maraqlı məqam kimi diqqəti çəkir. T.Elçin “Dünən də, bu gün də sabaha məxsusdur” deyib milli-tarixi keçmişimizə – bu qüdrətli keçmişi-mizi, “Uzaq, dilsiz əsrləri // Danışdıran, // Elimizin, dilimizin // Gur çeşməsi. // Məşəl tutub // Zülmətləri alışdıran // Nur qaynağı, nur çeşməsi” olan Dədə Qorqudun söylədiyi “Kitabi-Dədə Qorqud”a üz tutur. Bu, adi bir dastan deyil, oğuz-türk tarixini özündə əks etdirən, milli kimliyimizin göstəricilərindən olan ana kitabımızdır! Oğuz türkləri olan bizlər bu kitabı var etməklə qədim tariximizi bu günümüzə daşıyan ozanlar piri Dədə Qorquda borcluyuq:
Bağladığın kitab mənim!
Çaldığın o rübab mənim!
Səni məndən soruşsunlar!
Hər suala cavab mənim
Qorqud babam!
“Oğul Buğac” poeması eposa uyğun olaraq “Müqəddimə” – girişlə başlayır. Oğuz elinin ağsaqqalı, bilicisi, məsləhətçisi, ozanlar ozanı Dədə Qorqud vəsf olunur, onu xarakterizə edən əsas keyfiyyətlər diqqət önünə çəkilir. Daha sonra isə eposun ilk boyu olan “Dirsə xan oğlu Buğac xan boyu” nəzmlə təsvir obyektinə çevrilir.
Oğuz bəylərindən Dirsə xanın oğlu olur. O, el adətincə bu xoş xəbəri gətirənə muştuluq verir, məclis qurub şadlıq keçirir. Oğlan 15 yaşına çatdıqda meydanda buğanı yenir. Dədə Qorqud oğlana Buğac adı verir. Buğaca paxıllıq edən “qırx igid” gizlicə hiylə işlədib ona böhtan atır. Bu böhtana inanan Dirsə xan ovda oğlunu oxla vurur. Anası göz yaşları içində qırx qızla oğlunu axtarmağa gedir və onu yaralı halda tapır.
Müəllif süjetin uyğun məqamında məşhur ağı-bayatını ananın dilindən ustalıqla mətnə yerləşdirmişdir:
Dağlar dağımdır mənim,
Qəm oylağımdır mənim.
Ürəyim qan ağlayır,
Yaman çağımdır mənim.
Buğac anasına deyir ki, bu yaradan ona ölüm yoxdur. “Dərin yuxuda” olarkən Dədə Qorqud ona ana südü ilə dağ çiçəyini məlhəm buyurub.
Məlhəmi hazırlayıb onun yarasını sarıyırlar. Bu arada Buğacın öldüyünü düşünən qırx namərd Dirsə xanı tutub düşmən elinə aparır. Zübeydə xatun: “Atan sənə qıysa da, // Sən ona qıyma, oğul”, – deyib Buğacı atasını xilas etməyə göndərir. Buğac qırx namərdi məhv edib atasını xilas edir. Üç gün sonra məclis qurulur, Dədəm Qorqud gəlib şadlıq çalır, Oğuz igidinin başına gələnləri söyləyir, alqış-dualar deyir.
Poemada xilaskar-hami missiyası Boz atlı Xızırdan Dədə Qorquda transformasiya edilmişdir.
“Kitabi-Dədə Qorqud”da – “At ayağı külük, ozan dili çevik olur” deyimi poemada – “At ayağı, ozan dili // Çapıb gedər, // Dalda qoyar ayı, ili” şəklində ifadə olunmuşdur. Burada “Həccə gedənlər qayıtdı, // Ova gedənlər gəlmədi” kimi maraqlı deyim də diqqəti cəlb edir.
T.Elçin bir çox hallarda sözügedən epos təhkiyəsindəki ifadələri poema mətninə gətirir: “qaftan”, “ov ovlamaq”, “toy toylamaq”, “uçar”, “ağ-boz at”, “qaplan”, “bitərlik”, “qarğışlamaq”, “qol-bud etmək”, “qara donlu düşmən”, “başım baxtı, evim taxtı”, “qarşı yatan Ala dağ” və s. Bu kontekstdə diqqəti çəkən məqamlardan biri də boyda nəzmlə ifadə olunmuş bəzi nümunələrin, o cümlədən alqış-dualar və qarğışların poemada dastanın dil baxımından “müasir mətn” variantı ilə təxminən, eyni, yaxud uyğun şəkildə verilməsidir: “Yıxılmasın başı uca dağlarınız, // Qırılmasın qol-budaqlı bağlarınız. // Çaylarınız qurumasın, // Axar olsun, // Namərdləri yolunuzdan yıxar olsun. // Büdrəməsin çapdığınız ağ-boz atlar… // Çarpışanda kütəlməsin qılıncınız…” Yaxud:
– Dirsə xan!..
Səhər durdun,
Çıxdın ova.
Atlarını qova-qova
Köksü gözəl dağa tərəf
İki getdin,
Bir gəlirsən?!
Oğlum hanı?..
Qarşı yatan Ala dağdan
Uçurtdunsa,
Axıb gedən yüyrək suda
Axıtdınsa,
Aslanlara, qaplanlara
Yedirtdinsə,
Söylə mənə!…
Yaxud:
– Qara qıyma gözlərini
Yuxu almış.
Aç bir, oğul!..
Bədənində canın varsa,
Bildir mənə.
Qara başım qurban olsun,
Oğul, sənə…
Məzmuna xələl gətirmədən qələmə alınan poemada sözügedən boyun əsas məna-mahiyyəti, aşıladığı ideya da eynilə öz əksini tapmışdır: mərdlik, igidlik, qorxmazlıq, vətənpərvərlik, sahib olduqlarını qorumaq, ata-anaya sevgi, yalana, hiyləyə uymamaq və s.
Gördüyümüz kimi, milli ruh və folklor koloriti T.Elçin yaradıcılığının əsas keyfiyyət göstəricilərindəndir. “Onun kiçik qəhrəmanı… bütün təbiəti ilə, bütün xarakterik cizgiləri ilə azərbaycanlıdır!” (İlyas Əfəndiyev). T.Elçinin uşaqların müxtəlif yaş dövrlərinə nəzərən yazdığı örnəklər onların zehni və nitq inkişaflarına, dünyagörüşlərinin formalaşmasına yönəlməklə yanaşı, düzgün tərbiyələnməsi və milli ruhda böyüməsinə hesablanmışdır.
***
Martda dünyaya gələn T.Elçin elə eyni ayda – 1992-ci il martın 14-də haqq dünyasına qovuşmuşdur. Onun bahar təravəti, uşaq saflığı duyulan əsərləri isə hələ neçə-neçə yeni nəsillərin düzgün istiqamətdə formalaşmasına xidmət edəcək, gələcək həyatlarının müəyyənləşməsində bir bələdçi olacaqdır.
Dünya – böyük karvan yolu,
Gəlimlidir, gedimlidir!
Onun da bir son ucu var,
Ölümlüdür, itimlidir!
Könlüm Qarabağdadır
Qarabağ
Qarabağ!
Qədim baba yurdumuz!
Odumuz, ocağımız!
“Yer ver, gəlim” – deyənə
Açılan qucağımız.
Dostluğa sədaqəti,
Məhəbbəti sönməyən.
Əhdindən, ilqarından –
Aləm dönsə – dönməyən.
İgid, mərd övladların
Şahin gözü – Qarabağ!
Yel qanadlı atların
Cıdır düzü – Qarabağ!
Sənə kim bata bilər?
Xəyanətin pəncəsi
Dibindən kəsilməsə,
Kim rahat yata bilər?
Qarabağ!
Ağ birçəkli anamız,
Bayatımız, laylamız.
Şeir-sənət dünyamız,
Qarabağ!
Elimizin ən gözəl,
Yaraşıqlı xalçası.
Zəhmətə qiymət verən,
Torpağa zinət verən,
Azərbaycan xalqının
Ürəyinin parçası,
Qarabağ!
Sularından içməyən
Bilirmi şərbət nədir?
Dostu yaddan seçməyən
Bilirmi qeyrət nədir?
Şərbətimiz – Qarabağ!
Qeyrətimiz – Qarabağ!
Dağlardan aşıb gəlir,
Qarışır bulaqlara.
Qaynayır, daşıb gəlir
Gur şikəstən, Qarabağ!
Oxu zildən, Qarabağ!
Oxu pəsdən, Qarabağ!
Qoy yayılsın aləmə
Bu şikəstən, Qarabağ!
Qarabağdadır
Mənim geniş düzlərim,
Başı uca dağlarım
Qarabağdadır!
Mərd oğul, mərd qızlarım,
Ellərim, oymaqlarım
Qarabağdadır!
Babaların qeyrəti,
Musiqimin şöhrəti,
Yer üzünün cənnəti
Qarabağdadır!
Çal, oxusun bülbülüm,
Açılsın qızıl gülüm.
Yaxın gəlməsin ölüm –
Könlüm Qarabağdadır!
Şuşam
Şuşa – dağlar qızı,
dağlar gözəli!
Sənə körpəlikdən
vurulmuşam mən.
Odlar diyarının
bahar gözəli,
Başına dolanan
qaranquşam mən.
Sənin torpağına,
daşına qurban,
Hərdən o çatılan
qaşına qurban,
Qara gözlərinin
yaşına qurban,
Xəyanət əlindən
yaralı Şuşam!
Ürəyin genişdir
Cıdır düzüntək,
Qonaqların olsun
gərək özüntək.
Sözün nəğmən kimi,
nəğmən sözüntək,
Dayan bədnəzərdən
aralı, Şuşam!
Nəfəsim tutulsa,
mənə nəfəs ver,
Ümidim qırılsa,
ümid, həvəs ver.
Şikəstəm susmasın,
səsimə səs ver,
Uca dağlarımın
maralı Şuşam!
Gözəllərin gözəli
Nəğmən şirin, sözün duzlu-məzəli,
Dilindədir Füzulinin qəzəli.
Səninkidir gözəllərin gözəli,
İsti ana qucağısan, Qarabağ!
Ağ saçların qoca Kirsin qarıdır,
Var-dövlətin zəhmətinin barıdır.
Sinən üstdə Sadıxcanın tarıdır,
Sönməz sənət ocağısan, Qarabağ!
Ulduzların – Vaqif, Zakir, Natəvan,
Üzeyirin – ayrıca bir kəhkəşan.
Kim soruşsa, hanı Cabbar, hanı Xan?
De ki, Bülbül oylağısan, Qarabağ!
Olsun
Qarabağın dağlarında
qar gərək olsun,
Bağlarında heyva olsun,
nar gərək olsun.
Ürəkləri sərinlətsin
şır-şır bulaqlar,
Məclisində kaman olsun,
tar gərək olsun!
Qarabağın dağlarında
şimşəklər çaxar,
Göylərindən heyran-heyran
ulduzlar baxar.
Görüb-sevən ürəkləri
məhəbbət yaxar,
Xəyanətə, cəhalətə
ar gərək olsun!
Qarabağda ocağım var,
közüm var mənim,
Şikəstəm var, bayatım var,
sözüm var mənim.
Ömrüm boyu bir gözəldə
gözüm var mənim,
Yar deyəndə, onun kimi
yar gərək olsun!
Tut ağacı
Xan bağında taxta çıxdı,
Verdi fərman tut ağacı.
Xəstələrə təbib oldu,
Dərdə dərman, tut ağacı.
Geydi qızıl köynəyini,
Açdı yaşıl örpəyini.
Gətirdi bol ipəyini,
Çəkdi karvan tut ağacı.
Budaqları çadır-çadır,
Əl vurursan, bala batır.
Kölgəsində bir el yatır,
Baxır heyran tut ağacı.
Keçir illər, ötür zaman,
Yada düşür yaxşı, yaman.
Bəzən küsür öz baxtından,
Görmür aman tut ağacı.
Sual etdi bir cavan
Sual etdi bir cavan
Dünya görmüş qocadan:
– Deyirlər, şirindir can,
Ölümdən qorxur insan.
Doğrudurmu, de, baba?
– Doğrudur, can şirindir,
İnsan doymur dünyadan.
Amma Vətən olmasa,
Kimə lazımdır o can?
Şirindir Vətən ondan!
Hər dastanı bir tarix
Oğul Buğac
Dədəm Qorqud!
Aşıq babam, ozan babam!
Mənim ölməz dastanımı
Yazan babam!
Uzaq, dilsiz əsrləri
Danışdıran.
Elimizin, dilimizin
Gur çeşməsi.
Məşəl tutub
Zülmətləri alışdıran
Nur qaynağı, nur çeşməsi!
Babaların ulusu,
Babası!
Sənə borclu
Oğuzların hər ulusu,
Obası!
Deyiləni yazan babam,
Ad verib-ad yaraşdıran.
İgidləri yarışdıran,
Küsənləri barışdıran,
Yazılanı pozan babam!
Olmayıbdır oğuzların
Qışı sənsiz, yazı sənsiz.
Keçməyibdir məclisləri,
Toyu sənsiz, yası sənsiz,
Qorqud babam!
Dar günündə el-obanın
Məsləhəti,
İti ağlı, cəsarəti
Səndən gəlib.
Cahıllar da, ahıllar da
Hər yaxşını səndən bilib.
İzin qalıb, Qorqud babam,
Sehrli, sirli aləmdə.
Şərbət kimi sözün qalıb
Bu gün mənim piyaləmdə.
Bağladığın kitab mənim!
Çaldığın o rübab mənim!
Səni məndən soruşsunlar!
Hər suala cavab mənim
Qorqud babam!
Dədəm Qorqud
Qopuz çaldı, saz götürdü.
İgidlərdən boy boyladı,
Soy söylədi…
Yuxum qaçdı…
Karvan çəkdi
Gözəlliklər dünyasına.
Oğuzların qeyrətindən,
Adətindən, şöhrətindən
Söhbət açdı.
Olmuşları, keçmişləri
Saldı yada.
Dağlar verdi əks-səda,
Oğuz eli nəğmələndi,
Gözəlləri cilvələndi.
İgidlərin özü köçdü,
Adı qaldı bu dünyada.
Nağıl-nağıl,
Nəğmə-nəğmə gəzir eli
Dədəm Qorqud.
Danışdığı
Gözlərimdə ilğım-ilğım,
Bulud-bulud…
Yığışıbdır dağ döşündə
Elim, obam.
Eşidirəm:
Çalır ozan – Qorqud babam!
Muştuluq
Səhər hələ yuxudaydı,
Çıxmamışdı dan yerinə.
Hələ Günəş gəlməmişdi
Qırmızı meydan yerinə.
Xəbər çatdı Dirsə xana:
– Nə yatmısan?
Tez dursana!
Oğlun olub!
Muştuluq ver!
Günəş doğdu,
Sevindi göy,
Sevindi yer.
Dik atıldı
Yatağından Dirsə xan.
Muştuluqçu al geyəcək,
Muştuluğu versə xan.
İşıq gəldi
Dirsə xanın gözlərinə.
“Oğul” sözü
Güc gətirdi dizlərinə.
Dünya ona verilmişdi!
İgidlərlə
Ova çıxdı, ov ovladı.
“Oğul!” – deyib
Mağar qurdu, toy toyladı.
Dünya ona verilmişdi!
Muştuluğu verdi xan:
Al qaftan, qızıl kəmər,
Sürü qoyun, üstəlik
Yeddi kəhər,
Yeddi nər.
Elat toy-bayram etdi,
Cavanlar yallı getdi.
Bir gün şərbət payladı
Əli xınalı qızlar.
Beli gümüş toqqalı,
Dili xeyir-dualı,
Başı cunalı qızlar…
Dədə Qorqud yaxşı deyib:
At ayağı, ozan dili
Çapıb gedər,
Dalda qoyar ayı, ili.
Dirsə oğlu
Tez böyüdü, tez boy atdı.
On yaşında
Xəncər taxdı, at oynatdı.
Gəzdirdiyi yaydı, oxdu.
Qoç olsa da, adı yoxdu.
Hər oğulun
Hünərini görsün gərək
El-camaat.
Qorqud baba özü gəlsin,
Tərif desin, o versin ad.
Keçdi aylar,
İllər ötdü.
Neçə bahar
Gəlib getdi.
On beş yaşa çatdı oğul.
Anasına şəkər, noğul,
Atasına igid, əsgər.
Ana üçün şirin yuxu,
Ata üçün yaraq, xəncər.
On beş yaşa çatdı oğul.
At belinə hər yatanda,
Yay çəkəndə, ox atanda,
Göydən yerə endirəndə
O, quşları,
Hünərinə mat qalırdı
Tay-tuşları.
Yıxılmırdı,
At üstündən
Səndələyib yıxılanda
Yaşıdları.
Qayalara qonurdu o,
Bala qartal olurdu o.
Ana görüb yalvarırdı:
– Qıyma bizə, canım oğul!
Yıxılarsan
Dərin-dərin dərələrə,
Neylərəm mən?!
Qarğalara, quzğunlara
Yem olarsan,
Neylərəm mən?!
Ata görüb öyünürdü:
– Qorxma, oğul!
Qıy vurmağı
Qartallardan
Öyrən, oğul!
Qayalarda
Qartal doğul!
Dağ döşündə
Dağ döşündə meydan qurub
oğuzlar.
Qoç igidlər burda tez-tez
güləşər.
Gah nizələr, gah qılınclar,
toppuzlar
Cavanların al qanına
bulaşar.
Kim basılsa, bu yerləri
tərk edər,
Oğuzların arasında
görünməz.
Yazılmamış bu qanunu
dərk edər:
İgid ölər, torpaqlarda
sürünməz!
Qızlar burda özlərinə
yar seçər,
Ürəyində əhd-peyman
bağlayar.
Uğursuzlar bu meydandan
yan keçər,
Öz dərdinə için-için
ağlayar…
Meydan bu gün oğuzlarla
doludur,
Ağ çadırda var-gəl edir
Dirsə xan.
Meydan tutub ad istəyən
oğludur,
Necə dözər onu qurban
versə xan?!
Qırx igidi durubdur
sağ-solunda,
Arxasında dəstəbaşı
“Pəzəvəng”.
Xan əmr etsə, baş qoyarlar
yolunda,
Ondan ötrü hər birisi
şir-pələng.
Meydanbaşı car çəkir:
– Bu gün burda qanlı toy var,
Yığışıb bütün elat.
Döyüşəcək Dirsə oğlu,
Yaddan çıxıb zarafat.
İynə atsan, yerə düşməz:
Qayalara çıxan kim,
Bardaş qurub oturan kim,
Ayaq üstdə baxan kim…
– Başlayırıq, camaat!
Buğa indi gələcək…
Carçı qaçır.
Dirsə oğlu qalır tək!
Gətirirlər
Dəmir-zəncir vurulmuş,
Üç ay qabaq burulmuş
Qara, qızmış buğanı.
Meydan qalxır,
Uğuldayır bir anda.
Qıyya qopur
Qara buğa
Zəncirini qıranda.
Buğa cumur,
Elə bil ki, dəyəcəkdir
Dağ-dağa.
Dirsə oğlu
Qabağından sovuşur.
Dayanıb baxır buğa,
Gözləri – qan çanağı.
– Bax, indicə
Buynuzuna alacaq…
– Aman Allah!..
Uşaqdır, uşaq!..
Dözə bilmir Dirsə xan,
Çıxır çadırdan.
Buğanın buynuzları
Xəncər kimi itidir.
Ağıl xəncərdən iti,
Tale ona mütidir.
Vay o günə,
Buğaların
Qabağından qaçasan.
Can qıymayıb qorxasan,
Qollarını açasan!
Vay o günə!
Qorxudan dəhşət doğur,
Qorxu aldadır, boğur.
Yalan, böhtan doğurur,
Aparır xəyanətə…
Buğa cumur,
Dizin çökür qəzəbdən.
Buynuzları
Mərmər daşı yoğurur.
Meydan qalxır,
Uğuldayıb oturur.
Oğul qoymur
Buğa qalxa yerindən.
Düz alnına
Yapışdırır yumruğu.
Heyvan canı hayında,
Yer süpürür quyruğu.
Meydan qalxır,
Nəfəs alır dərindən.
Dirsə oğlu
Sürütləyir buğanı.
Quyruğundan yapışıb,
Buğada hal qalmayıb.
Fınxırır, xırıldayır.
Kəl oğlanın əlində
Xəncəri parıldayır.
Qırxlar qırxını sayır.
Hamısının elə bil,
Kürkünə birə düşüb.
Yekəqarın Pəzəvəng
Yazıqlaşıb, büzüşüb.
– Uşaq deyil,
Nərdi bu!
– Qəribə hünərdi bu!
– Bu oğlanla
Aslanlar da bacarmaz!
– Yavaş danışın bir az!..
Çoxalır pıçıltılar.
– Dirsəyə batmaq olmaz!..
– Yox! Olar!
Hələ çarə var.
– Vaxt çatıb, yatmaq olmaz!
– Qara donlu
Əmanəti gözləyir.
Çadırdadır Dirsə xan.
Az qalır sinəsindən
Çıxıb qaça ürəyi.
Oğuldur indi oğlu,
Gözünün ağ-qarası.
Oğuzların dirəyi,
Onun bürcü, qalası!
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69136285) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Əlyazmanın əldə olunmasında göstərdiyi köməyə görə Teymur Elçinin qızı Qumru xanıma təşəkkürümüzü bildiririk.