Məktəbə dəvət
Rəşid bəy Əfəndizadə
Rəşid bəy Əfəndizadənin "Məktəbə dəvət" kitabında maarifçi ədibin şeirləri, təmsilləri, hekayələri və pyesləri toplanıb. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda təhsilə yenilik gətirmiş və Qərb maarifpərvərlərinin əsərlərindən bəhrələnərək yeni tədris üsulunun əsasını qoymuş pedaqoq bütün ömrünü savadlı nəslin yetişdirilməsinə, cəhalət və savadsızlıqla mübarizəyə həsr edib. R.Əfəndizadə Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə təhsil sahəsində islahatlar keçirilməsində yaxından iştirak etmişdi. Sonradan, sovet işğalından sonra o, doğulduğu Şəki şəhərinə qayıdaraq yenə də pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub, ömrünün sonuna qədər əhalinin maariflənməsinə, uşaqların təhsil almasına xidmət göstərib. Onun bütün şeirlərində, pyeslərində cahillik ifşa olunur, elmin əhəmiyyəti təbliğ edilir. Öz əsərlərində zəhmətkeşliyə, bilik dalınca getməyə, Vətənə xidmətə səsləyən ədibin ən böyük arzusu dini təhsilin dünyəvi təhsillə əvəz olunması, mollaxanaların əvəzinə bəşər elmini tədris edən, dünya ilə ayaqlaşaqn kütləvi məktəblərin fəaliyyət göstərməsi idi.
Rəşid bəy Əfəndizadə
Məktəbə dəvət
“Rəşid bəy Əfəndizadə Azərbaycan mədəniyyətinin tarixində görkəmli maarifçi kimi tanınır. Qori Müəllimlər Seminariyasının ilk məzunlarından olan R.Əfəndizadə Azərbaycan təhsilinin inkişafı tarixində əhəmiyyətli işlər görmüşdür. O, Rusiyada Uşinskinin yeni tipli milli xalq məktəbləri yaratmaq sahəsindəki təcrübəsini Azərbaycan məktəb təcrübəsinə gətirmişdir. Məhz onun tərtib etdiyi “Bəsirətül-ətfal” və “Uşaq bağçası” kitabları yeni tipli dərsliklərimizin bünövrəsi oldu.
R.Əfəndizadə həm gözəl komediyalar ustası, həm də uşaqlar üçün şeir və nəsr əsərləri yaradan maarifpərvər yazıçı olmuşdur.”
– Zahid Xəlil,
filologiya elmləri doktoru, professor
ÖN SÖZ
XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan xalqının ədəbi-ictimai fikir tarixinin inkişafında yazıçı, dramaturq, maarif xadimi, pedaqoq və etnoqraf kimi R.Əfəndizadənin xüsusi xidmətləri olmuşdur. Maarifçi-realist ədəbiyyatın tanınmış simalarından olan R.Əfəndizadə yaradıcılığında onun elmi-pedaqoji fəaliyyəti ilə ədəbi-bədii əsərləri sintez halındadır.
Rəşid bəy İsmayıl oğlu Əfəndizadə (Əfəndiyev) 1863-cü ildə Şəkidə ruhani ailəsində anadan olmuşdur. İlk təhsilini atasından alan Rəşid bəy yeddi yaşında ikən məhəllə məktəbinə getmiş, sonra təhsilini Şəkidəki qəza və şəhər məktəblərində davam etdirmiş, bir çox elmlərə yiyələnmiş, rus və Avropa yazıçılarının yaradıcılığı ilə yaxından tanış olmuşdur. 1879-cu ildə Rəşid bəy Tiflisdə Qori Müəllimlər Seminariyasının nəzdindəki Azərbaycan (tatar) şöbəsində təhsil almış, Seminariyanın ilk məzunların-dan biri olmuşdur. Təhsilini başa vurduqdan sonra müəllim kimi fəaliyyətə başlayan ədib Qəbələ və Xaçmaz kənd məktəblərində çalışmışdır. R.Əfəndizadə pedaqoji fəaliyyəti dövründə Azərbaycan dilində dərsliklərin yazılmasına böyük ehtiyac hiss etmiş, dərslik yazmaq, uşaqların mütaliəsini gücləndirmək məqsədilə “Uşaq bağçası”, “Bəsirətül-ətval” kitablarını yazmış və uzun müddət bu kitablar Azərbaycan məktəblərində əsas dərslik kimi istifadə olunmuşdur.
Rəşid bəy Əfəndizadə 1892-ci ildə Tiflis şəhərinə köçərək orada Aleksandrovski Müəllimlər İnstitutunda təhsilini davam etdirmişdir. 1900-1916-cı illərdə Qori Müəllimlər Seminariyasında ana dili və şəriət müəllimi kimi fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarananda, 1918-ci ildə Bakıya gələrək xalq maarifi sahəsində aparıcı islahatların həyata keçirilməsində yaxından iştirak etmişdir. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Rəşid bəy doğulduğu şəhərə – Şəkiyə köçmüş, pedaqoji fəaliyyətini və bədii yaradıcılığını davam etdirmişdir. Ədib 1942-ci ildə Şəkidə vəfat etmişdir.
Rəşid bəy Əfəndizadə uşaqlar üçün yazdığı əxlaqi-didaktik şeirlər, təmsillər, hekayələr, dram əsərləri, dərslik və müntəxəbatlar müəllifi kimi tanınır. Onun yaradıcılığının böyük bir qismini şeirlər təşkil edir. Ədibin maarifçi dünyagörüşündən irəli gələrək uşaq psixologiyasına uyğun yazılmış bu mənzumələrdə əxlaqi-tərbiyəvi fikirlər, vətənə məhəbbət, mənəvi gözəllik, valideyn-övlad münasibətləri, ülvi hiss və duyğular ifadə olunur. Bununla yanaşı, Rəşid bəyin şeirlərində mövzu və tematikadan asılı olmayaraq elmi biliklərə yiyələnmək, zəhmətkeş olmaq, maarifə rəğbət hissi, məktəbə, təhsilə çağırış hisləri aparıcı yer tutur. Bu mənzumələrdə uşaqlarda elm, ürfan sahibi olmaq, cahil qalmamaq, əziyyət və məhrumiyyətlərə qatlaşmaq, əməksevərlik kimi gözəl əxlaqi sifətlər təbliğ edilir. Müəllifin “Elmin şərafəti”, “Məktəbə dəvət”, “Nəsihət”, “Tənbəl”, “Ziyalan” və s. şeirləri bu cəhətdən seçilən nümunələrdəndir.
Rəşid bəy Əfəndizadə şeirlərində Vətən məhəbbəti, sevgisi, mənəvi borc vətəndaşlıq mövqeyi ilə çulğalaşır və insana məsuliyyət hissi, doğulduğu torpağa, məkana bağlı olması fikrini aşılayır, uşaqlara vətəni sevdirmək, məhəbbət hissləri aşılamaq, vətənpərvərlik ruhu oyatmaq məqsədinə istiqamətlənir.
Vücudu harda doğsa, adəm oğlu gəlsə dünyaya,
O yerdən başqa yer, cənnət də olsa, dari-qürbətdir[1 - Dari-qürbət – qürbət diyar].
Ağac bir yerdə kök saldısa, qalxar, şax budaq atar,
Köçürsən öz yerindən, gör onun halı nə zillətdir…
Bütün əcdadımız mədfən[2 - Mədfən – dəfn olunan yer, qəbir, məzar, qəbiristan]Vətən torpağı altında,
Bizə vacib bu qəbristanı hər dəmdə ziyarətdir.
Nə bədbəxt kimdirsə o kəs, vətən mülkünü tərk eylər.
Gedər qürbət yerə, gəlməz, bunun halı səfalətdir.
Diyari-qürbəti seyr eyləmək lazımdır, əlbəttə,
Bəsirət[3 - Bəsirət – bir şeyi dərindən və tez anlama qabiliyyəti, gələcəyi görmə qabiliyyəti; göz]kəsb edib niyyət Vətən mülkünə himmətdir[4 - Himmət – məqsəd, cəhd, yüksək düşüncələr].
Ədibin şeirlərinin böyük bir qismi təbiət mövzusundadır. Topluda yer alan bu şeirlərin əsas qayəsini əxlaqi-tərbiyəvi fikirlər təşkil edir, uşaqları təbiət gözəllikləri, hadisələri, predmetləri, ilin fəsilləri, güllər, çiçəklər, quşlar haqqında məlumatlandırmaq, təsəvvür yaratmaqla təbiət və onun gözəlliklərinə maraq, sevgi və diqqət hissi oyadılır. Bu xüsusiyyət ədibin “Bostan bitkiləri”, “Bahar”, “Baharın tərifi”, “Bahariyyat”, “Gül”, “Qırqovul”, “Bənövşə”, “Durna”, “Fəsillər”, “Yağış” və s. şeirlərinin əsas xəttini təşkil edir. Uşaq psixologiyasına, qavrama səviyyəsinə uyğun canlandırılan bu lövhələr yalnız təsvirlə məhdudlaşmır, uşaq bu şeirlərdə seyrçi mövqedə dayanmır, bəzən kiçik qəhrəmanın hissləri, təəssüratları da hadisələrlə birlikdə canlandırılır. Bəzən isə müəyyən təsvir uşağı düşündürür, məntiqi təfəkkürünün inkişafına təkan verir. “Fəsillər” şeiri bu cəhətdən maraqlı nümunələr sırasındadır. Ədib fəsillər haqqında uşaqlarda təsəvvür yaratmaq məqsədilə fəsillərin adlarını çəkmədən onlara məxsus detalları seçir, hər fəslin səciyyəvi xüsusiyyətlərini qabardır. “Göydən rəhmət saçılar” (yaz), “Quşlar bala balalar”, “Sünbül çıxar, dən olar” (yay), “Meyvə dəyib dərilər”, “Xırman-taxıl döyülər” (payız), “Hər evdə ocaq yanar” (qış). Tapmaca şəklində qurulan bu şeirdə müəllif fəslin əlamətlərini sadalayır, uşağı həmin təsvirlər əsasında düşündürür.
Lirik üslubda yazılmış bu şeirləri ədib klassik şeirin ikilik, dördlük, beşlik, altılıq şeir şəkillərində, qitə, nəğmə, nəsihət janrlarında yazmışdır. Xalq ədəbiyyatı, əruz və heca vəznində yazılan bu mənzumələr yığcamlığı, sadəliyi, ritmikliyi ilə seçilir, bəzən eyni səslərin təkrarlanması musiqi ahəngi yaradır.
Yeni realist ruhlu uşaq hekayələrinin yaranması və inkişafında R.Əfəndizadənin rolunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Şeirlərində olduğu kimi nəsr əsərlərində də vətənpərvərlik, yurda bağlılıq, məktəbə, təhsilə çağırış, böyüklərə hörmət, öz halal zəhməti ilə yaşamaq kimi gözəl əxlaqi sifətlər təlqin olunur. Ədibin hekayələrində vətənə, yurda məhəbbət (“Doğma yurd”), zəhmətsevərlik (“Yüz yaşında bağban”, “Uşaqların meşədəki əhvalı”, “Bəxt”), təhsilə çağırış (“Çeşmək”, “Fəqir Cəfərin alim olmağı”, “Elm tükənməz xəzinədir”), təbiətə qayğı (“Donuz və palıd ağacı”), böyüklərə hörmət (“Qoca baba və nəvəsi”) təsvir olunur, lovğalıq, təkəbbürlülük (“Bayquş və dovşan”, “Keçilər”) kimi mənfi sifətlər pislənilir. Onun hekayələri həcmcə yığcamlığı, lakonikliyi, dil sadəliyi baxımından seçilir. Bu hekayələrdə folklor, xalq ədəbiyyatı ənənələri, məsəl və ifadələrə, Şərq ədəbiyyatı və klassik Azərbaycan ədəbiyyatının didaktik maarifçi ənənələrindən bəhrələnmə daha qabarıq nəzərə çarpır.
Ədibin təmsilləri də yüksək tərbiyəvi əhəmiyyətə malikdir.
Bədii fəaliyyətə şeirlə başlayan Rəşid bəy Əfəndizadə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində M.F.Axundzadə realist ənənələrinin davamçısı kimi tanınır. Milli uşaq dramaturgiyasının inkişafında xüsusi xidmətləri olan Rəşid bəyin səhnə əsərlərində cahillik, feodal münasibətlərinin qalıqları, cəmiyyətdəki mədəni gerilik tənqid olunur, tipik mənfi obrazlar yaratmaq, onları ifşa etməklə yeni mühit formalaşdırmaq, uşaqları tərbiyələndirmək məqsəd seçilir. Ədib Qori Müəllimlər Seminariyasında oxuduğu illərdə ilk pyesini, “Qan ocağı”nı yazmış və əsəri məktəb səhnəsində tamaşaya qoymuşdur. “Qan ocağı” pyesindən sonra “Tiflis səfərləri”, “Qonşu qonşu olsa, kor qız ərə gedər”, “Saqqalın kəraməti”, “Pul dəlisi”, “Bir saç telinin qiyməti”, “Diş ağrısı” pyeslərini yazmışdır. Dramaturqun “Qan ocağı” pyesində cəhalətin yaratdığı eybəcərliklər gülüş hədəfidir. “Bir saç telinin qiyməti”ndə isə kasıb ailənin məhrumiyyətləri, namuslu Şəfiqənin cəmiyyətin eybəcərliklərinə qarşı qoyulması komik deyil, dramatikdir. “Saqqalın kəraməti”, “Tiflis səfərləri” isə vodevil janrında yazılmışdır.
“Məktəbə dəvət” kitabında dramaturqun dövrün reallıqlarını, ictimai həyatın eybəcərliklərini göstərən, xalqı inkişafdan, tərəqqidən geridə qoyan köhnə adət-ənənələrdən ayırmaq istəyinin əksi olan “Qan ocağı”, “Saqqalın kəraməti”, “Bir saç telinin qiyməti”, “Tiflis səfərləri” pyesləri yer almışdır.
XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində uşaqlar üçün yazılan, onlarda mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlər aşılayan, dünyagörüşlərinin, estetik zövqlərinin formalaşmasına təsir göstərən, gənc nəslə vətənpərvərlik, doğruluq, düzgünlük kimi gözəl insani sifətlər təlqin edən, ictimai həyatın eybəcərliklərini, insan psixologiyasını səciyyələndirməklə uşaqların düzgün tərbiyə olunmasına təsir göstərmək baxımından Rəşid bəy Əfəndizadə irsi bu gün də öz aktuallığını itirmir və əhəmiyyətli, dəyərli əsərlər olaraq yaşayır.
Günay Qarayeva
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Şeirlər
MƏKTƏBƏ DƏVƏT
Məktəbin vaxtıdır, əzizim, dur ayağa, ey oğul!
Gün çıxıb pəncərədən düşdü otağa, ey oğul!
Çox zamandır ki, xoruzlar oyadıbdır xalqı,
Paltarını əyninə gey, çəkməni ayağa, ey oğul!
Quş ola, heyvan ola, insan ola, zərərdir,
Kəsbdən qeyri qədəm qoysa qırağa, ey oğul!
Yük çəkir hər cücü öz rizqini[5 - Rizq – yemək], hər arı özün
Vuracaq baldan ötrü daşa, budağa, ey oğul!
Kəsbidir, gərçi tutur torçu balıq dəryadan,
Kəndçinin meyli olur bostana-bağa, ey oğul!
Fikir eylə indi, oğul, elm sənin kəsbindir.
Sən də get məktəbə, elmə, dur ayağa, ey oğul!
ELMİN ŞƏRAFƏTİ
Ey yaşı kiçik uşaqlar!
Ey elmə tərəf rəvan uşaqlar!
Elmin səməri[6 - Səmər – xeyir, mənfəət, nəticə, hasil] şirindir, oğlum,
Öyrənməyin şərti səydir, oğlum.
Cahillər üçün çətindir, oğlum,
Cəhlin[7 - Cəhl – avamlıq] quyusu dərindir, oğlum.
Qaçın o quyudan, aman, uşaqlar!
Halınız olar çox yaman, uşaqlar!
Get elm dalınca, eylə təhsil,
Durma, nöqsanını eylə təkmil,
Döz zəhməti-elmə bir neçə il,
Kəsbi[8 - Kəsb – qazanc əldə etmək]-şərəf eylə, qədrini bil.
Olun elmə mehriban, uşaqlar!
Gül ilə can nisar[9 - Nisar – səpmə, tökmə, şabaş saçan, qurban], uşaqlar!
Ölsə də alim, hər an diridir,
Cahil sağ olsa da, daim ölüdür,
Bu hikmətə eylə yaxşı diqqət,
Sən, oğlum, eylə həyata qeyrət.
Qeyrət dəmidir, aman, uşaqlar!
Hər zəhmətə döz, dayan, uşaqlar!
Çalış hər üluma[10 - Ülum – elmlər] ol xəbərdar,
Dur, hikmət əhlini get axtar,
Dünyada qəribə gör nələr var,
İnsanı ülum yaxşı saxlar.
Qalmaqdan avam utan, uşaqlar!
Elmin şərəfini qan, uşaqlar!
MƏKTƏB NƏĞMƏSİ
Məktəb sənə nicat[11 - Nicat – qurtulma, xilas olma, salamat qalma] yolun göstərər,
Həyat yolun, məmat[12 - Məmat – ölüm] yolun göstərər.
Məktəb sənə qanmadığını qandırar,
Cəhalətin cəbhəsini yandırar.
Hürriyyətə[13 - Hürriyyət – azadlıq] fürsət yolun göstərər,
İstibdada[14 - İstibdad – zülm] lənət yolun göstərər,
Bu dünyanın cənnət yolun göstərər,
Elm nuru qəlbin işıqlandırar.
Xəyal eylə, yaxşı yanaş məktəbə,
Bu yol səni tez çatdırar mətləbə.
Məktəb sənin gözün işıqlandırar,
Şərri pozub, xeyrin hökmünü yazar.
Həvəs və inamla getsən məktəbə,
Yetişərsən elmə və mərifətə.
Məktəb xalqa irşad[15 - İrşad – rəhbər, istiqamət] yolun göstərər,
İnsan tək yaşamaq yolun göstərər.
Qanad verər uçub da ucalmağa,
Məcbur edər zalımları qaçmağa.
Cəhalətin firqəsini at, gözüm,
Çalış ali dərəcəyə çat, gözüm!
Elm, ürfan[16 - Ürfan – bilik, kamal, maarif] tanıdacaq özünü,
Qandıracaq sənə hər bir sözünü.
Məktəb açar bəsirətin gözünü
Təbiətin hikmət yolun göstərər.
Qarşıda açdırar səadətin yolun,
Çəkiclə zindana qüvvətli qolun
İşlətməyin üsulunu göstərər.
Şaki[17 - Şaki – şikayətçi] verib maarifə fikrini,
Sair şeyə sərf eyləməz zikrini,
Əhli-vicdan edər bunun şükrünü,
Avamlara nicat yolun göstərər.
VƏTƏN MƏHƏBBƏTİ
Məhəbbət eyləmək hər yurd üçün bir sirri-hikmətdir,
Vətən viranə olsa da, məsəldir, məhz cənnətdir.
Havası can verir cana, suyu taqət verir cismə,
Vətən qüvvət verir qəlbə, Vətən cürət verir şəxsə,
Vətən zinət verir ruha, Vətən bir başqa hikmətdir.
Vətən bir şamdır, pərvanəsi onun mənəm, sənsən,
O şamın nuru da hər kəsdəki elm ilə sənətdir.
Vücudu harda doğsa, adəm oğlu gəlsə dünyaya,
O yerdən başqa yer, cənnət də olsa, dari-qürbətdir.
Ağac bir yerdə kök saldısa, qalxar, şax budaq atar,
Köçürsən öz yerindən, gör onun halı nə zillətdir.
Qoparsan laləni şaxından, üzsən ya gülü güldən,
Solar, bərbad olar, qalmaz nə tab və nə təravətdir.
Tutub qatilləri divan, Vətəndən eyləyir sürgün,
Bu zülmü bu sitəm bu kəslərə eyni ədalətdir.
Bütün əcdadımız mədfən Vətən torpağı altında,
Bizə vacib bu qəbristanı hər dəmdə ziyarətdir.
Nə bədbəxt kimdirsə o kəs, Vətən mülkünü tərk eylər,
Gedər qürbət yerə, gəlməz, bunun halı səfalətdir.
Diyari-qürbəti seyr eyləmək lazımdır, əlbəttə,
Bəsirət kəsb edib niyyət Vətən mülkünə hümmətdir.
ANANIN LAYLA SƏDASI
Balama çalsa layla, bülbüllər,
Balamı bəsləsə qızılgüllər,
Balama söyləsə şirin dillər:
– Qoy, anan da yazıqdı, yatsın, gəl
Yat, balam, yat, quzum, bir az dincəl.
Ciyərim parəsi, gözüm nuru,
Dərdimin sən əlacı-məşhuru.
Qulluğunda anan pərəstardır[18 - Pərəstar – xidmət etmə, qulluqçu],
Söyləyir hamı: – Ey gözəl nuru,
Qoy, anan da yazıqdı, yatsın, gəl
Yat, balam, yat, quzum, bir az dincəl.
Yaşa, boylan, sağ ol, cavan canım,
İgid ol, ərsəyə gəl, oğlanım!
Oxu, ol millətin pərəstarı,
İndi yat yuxula, dərdə dərmanım!
Qoy, anan da yazıqdı, yatsın, gəl
Yat, balam, yat, quzum, bir az dincəl.
Aqil ol, çat kamala, ey oğlum!
Alim ol elmi-halə, ey oğlum!
Mərifət məktəbində xoşbəxt ol!
Uğrama heç zəvalə[19 - Zəval – tələf, məhv, zaval], ey oğlum!
Qoy, anan da yazıqdı, yatsın, gəl
Yat, balam, yat, quzum, bir az dincəl.
ANA KİMDİR
Əzizim, kim sizi doğub böyüdür,
Qul kimi qabağınızca gedir,
Kim sizə güclü mehribanlıq edir?
O gözəl, nazlı, mehriban ananız,
O sizi bağrına basan ananız!
Kim sizi yaxşı doydurub içirir,
Kim sizə dadlı rizqilər bişirir,
Kim sizə, hər nə lazım isə, verir?
Balanın qeydinə qalan ananız,
O sizin odlara yanan ananız!
Kim çəkir sizlərə keşik gecələr,
Kim yerində oturur dik gecələr,
Gah qurur nənni, gah beşik gecələr?
Sizi candan əziz tutan ananız,
Göz önündə sizə baxan ananız!
Kim sizi hifz edir bəlalardan,
Əl çəkib qohum və əqrəbalardan,
Qaçmayıb cövrdən[20 - Cövr – zülm], cəfalardan?
O zəhmətkeş yazıq, cavan ananız,
Canı candan sizə yanan ananız!
Kim pərəstar olur sizə axşam,
Kim yuxunu özünə edir haram,
Kim çalışmaqdadır bilaaram[21 - Bilaaram – aramsız, ara vermədən]?
O yazıq, binəva çoban ananız,
Canını odlara yaxan ananız!
Kim sizə xəstə halınızda baxar,
Yeməyin, içməyin bütün buraxar,
Sübhədək yuxusu gözündən axar?
Ciyəri od tutub yanan ananız,
Baladan ötrü can qoyan ananız!
Kim sizin paltarı yuyub yamayar,
Kim sizin üçün xeyir-dua oxuyar,
Kim sizə mərifət, nə isə deyər?
Tifil ikən tərbiyə alan ananız,
Mərifət ləzzətin dadan ananız!
Şaki, kimdi yazır bu əhvalı,
Eləyir sizi elmdən halı,
Söyləyir sizə bu günü və iqbalı[22 - İqbal – gələcək]?
Tərbiyə rəmzin[23 - Rəmz – sirr] qanan ananız,
Kamilə, alimə olan ananız!
ZİYALAN
Cahana dərd sənsən, cahil olsan,
Xeyirsizsən, zərərsən, cahil olsan,
Sərasər, məhz şərsən, cahil olsan,
İşıqsız bir fənarsan[24 - Fənar – fənər], cahil olsan,
Fənarın şamını tax da, ziyalan!
Fərqi yoxdur kişi ol, ya qadın ol,
Bərabərdir, səy et, ayıq ol,
Durma, çalış, cəhalətdən xilas ol,
Yetiş ürfana, yüksəlişə əsas ol,
Yorulma bircə an əsla, ziyalan!
Gecikmişsən, qulaq vermə bu hala,
Demə: “Ömrüm keçib getmiş zavala”,
Ulaş, çat məktəbə, dərsə, cəlala,
Elmi-arın çək ağuşi[25 - Ağuş – qucaq]-vüsala,
Alış, yan, yanğı sal, gurla, ziyalan!
Mitil tək yuxlama[26 - Yuxlama – yuxulama, yatma], yatma bucaqda,
Uzanma xəstələr tək sən yataqda,
Cəhalət içrə kor qalma qıraqda,
Bu tənbəllik canındaydı bayaq da,
Göyə fışqır sən fişəng tək, ziyalan!
Bu dünyanın səfası elmdir, elm!
Dərdlərin dəvası elmdir, elm!
Qaranlıqlar ziyası elmdir, elm!
Həyatın məcrası elmdir, elm!
Əzəli, tamamı elmdir, elm!
Bunu sən də anla, bil, ziyalan!
TƏNBƏL
Oyan qəflət yuxusundan,
Gəl əl götür yaman gündən,
Yapış get bir iş ucundan,
Dava tap dərdinə, tənbəl!
Çıx o rahat otağından,
Düş əvvəlki damağından,
Yapış kəsbin qulağından,
Qulaq ver bir mənə, tənbəl!
Bu tənbəllik pis adətdir,
Çək əl bundan, xəcalətdir,
Çalışqanlıq nə dövlətdir,
Ayıl, ey binəva[27 - Binəva – yazıq] tənbəl!
Yönəl, get məktəbə sarı,
Öyrən bütün ən yaxşı asarı[28 - Asar – əsərlər],
Oxu, elm əhli ol, barı
Dedirtmə adına tənbəl.
Oxu elmi, işıqlan bir,
Yaxıl elm oduna, yan bir,
Avam qalmaqdan utan bir,
Bax öz əhvalına, tənbəl!
Olar hər yuxlayan qafil,
Qalar hər kəsbdən cahil,
Bunu çox pis, yaman iş bil,
Cəfa bas canına tənbəl!
NƏSİHƏT
Oğul, canım-ciyərim,
Dur, məktəbə aparım.
Oxu, çəkim xərcini,
Mənim səbri-qərarım.
Aman, aman, övladım,
Gözlə, batmasın adım.
Oğul, gəl get məktəbə,
Fikir ver hər mətləbə.
Əqlin-kamalın olsun,
Qoşulma biədəbə.
Aman, aman, övladım,
Gözlə, batmasın adım.
Gecə-gündüz çalış get,
Şagirdlərə qarış get.
Ciddi-cəhdlə sən oxu,
Dərsə, elmə alış get.
Aman, aman, övladım,
Gözlə, batmasın adım.
Məktəbini əziz bil,
Davam et bir neçə il.
Öyrən, balam, ol alim,
Qalma avam, cahil.
Aman, aman, övladım,
Gözlə, batmasın adım.
QƏLƏM
Qələm söylər ki: “Mən şahi-cəhanam,
Qələm əhlin kamala çatdıraram”.
Qələm söylər cahanda hər dil ilə,
Müsahibdir ədib kamil ilə.
Qələm alətdir əldə xeyli kəskin,
Qılıncdan itidir, topdan ötgün.
Qələm bir anda Şərqin halın anlar,
Diyari-Qərbin əhvalın anlar.
Əgər kəssən başın, etməz şikayət,
Həmişə eylər əmrinə itaət.
Qələm şakidir o kəsdən ki, bilməz
Onun qədrin, atar hər yana, silməz.
QADIN KİMDİR
Cahan bir cisimdir, canı qadındır,
Yaradan cümlə insanı qadındır.
Yaşar aləm, alar feyz qadından,
Ruhumun mənbəyi, məkanı qadındır.
Tədavi[29 - Tədavi – müalicə], həm təkamül, həm tərəqqi
Verən insana, bil, onu qadındır.
Qadın yüksəlməsə, yüksəlməz aləm,
Yəqin, yüksəldən insanı qadındır.
Hüzuru məclisə böyük şərəfdir,
Şərafət hökmünün canı qadındır.
QADIN ŞƏRQİSİ
Bu gülşəni-dəhrin[30 - Gülşəni-dəhr – güllü-çiçəkli aləm, dünya] gülü, xəndanı[31 - Xəndan – gülən] qadındır,
İzzü şərəfi[32 - İzzü şərəf – namus, ad-san], şövkəti, həm şanı qadındır.
Gün tək verir afaqa ziya mərifətilə,
Ərkəklər alan ol işığın kanı[33 - Kan – mədən] qadındır.
Ağuşu onun məktəbidir öz övladına,
Elmi-ədəbin əqil dəbistanı[34 - Dəbistan – məktəb] qadındır.
Qaimdir[35 - Qaim – düz dayanan] onunla bəşəriyyət, gələcəkdə
Nəslə yetirən elmli cavanı qadındır.
Ərkəklə qadından mütəşəkkil bəşəriyyət,
Lakin onun ədəb-mərifət şəni qadındır.
Qadın anamızdır, yüksəlməlidir o, hər an,
Təqdirə layiq o ülvi bəşər qadındır.
BİR QIZIN SUALI
Sordu bir ismi molladan bir qız:
“Nə üçün oğlan elm alır yalqız?
Nə olar, biz də elmi öyrənsək,
Oxuyub əmri-şərimiz bilsək?
Elm insan üçün şərafətdir,
Alim olmaq bir özgə nemətdir!”
Dedi molla ki: “Ey həya kanı,
Oxu yalnız savadi-Quranı.
Yazı yazmaq haramdır arvadə,
Yazsa, namusunu verər badə.
Arvadın elminə lüzum yoxdur,
Yazı bilməzsə, heç sözüm yoxdur”.
Bu sözü çün eşitdi qız ondan, dedi:
“Çıxma, a molla, imandan.
Sormuram mən sənin təsəvvürünü,
Mənə şərh etmə öz təfəkkürünü”.
Bunu molla eşitcək ol qızdan,
Dönmədi şərh qıldığı sözdən.
Dedi: “Mən sahibşəriətinəm,
Alimi-kaşifi-həqiqətinəm.
Arvadın əqli, dini naqisdir,
Yazı yazmaq onun üçün pisdir”.
Qız baxıb mollanın quru sözünə,
Söylədi eybini onun gözünə:
“Əmri-nahiyə[36 - Əmri-nahi – qayda və qadağalar] hamı mükəlləfdir[37 - Mükəlləf – məsul, cavabdeh],
Hansı işdə kişilər əşrəfdir[38 - Əşrəf – ən şərəfli, daha şərəfli]?
Kişi, arvad təfavütü[39 - Təfavüt – fərq] yoxdur,
Hər birinin fəziləti çoxdur.
Ata ər isə, arvadı anadır,
Nəsil üçün arvadın adı anadır.
Ey kişi, sən də olmusan anadan,
Razı olma anan qala nadan.
Hər biri qoy azad həyat görsün,
Məgər insan deyildir arvadlar?
Mərifətdən neçin kənar tutular?
Nə üçün elmi sən haram eylədin,
Biz ünas[40 - Ünas – qadınlar, qızlar] əhlini avam eylədin?
Əl götür biəsas fitvadan,
Qorx, aman, molla, qəhri-mövladan[41 - Qəhri-mövla – qüdrət sahibi, yəni Allah]”.
BACILARA XİTAB
Ey günü qara, işi ah ilə əfğan bacılar,
Halı heyvana münasib, adı insan bacılar,
Ey gözü kor analar, xanəsi viran bacılar,
Tökməyin göz yaşı yaslarda kənar adəm üçün,
Hər kəs öz halına olmalıdı giryan[42 - Giryan – ağlar], bacılar.
Mərifətli ananın tərbiyəsi övlada
Başqa təsir verər, hikmətini qan, bacılar.
Cır ağac olmasa peyvənd[43 - Peyvənd – calaq], verər meyvə acı,
Abidar[44 - Abidar – bol sulu] olmağa yox meyvədə imkan, bacılar.
Elmsiz bir anadan başqa cür övlad olmaz,
Hər təbiət çəkəcək əslinə, mütləq, bacılar.
Necə ki, söylədi şeirində Füzuli atamız:
“Ləl olarmı qara daş, eyləsən al-qan”, bacılar.
Əgər əbnayi-vətən[45 - Əbnayi-vətən – vətən oğulları] qalsa cəhalətdə, səbəb
Ən qabaqca anadır qalmaqda nadan, bacılar.
Atasilə anası olsa avam, övladın,
Qalır övlad da avam, bisəmər heyvan, bacılar.
Ata övladına zülm olmağı layiq görməz,
Qoymaz övladını heç vəqt də giryan, bacılar.
Atalar qızlarına şəfqət edib, rəhm etsə,
Oxudar məktəb açıb elmlə ürfan, bacılar.
Olsa hər ailəmiz bir mədəniyyət ocağı,
Mərifət mərkəzi bir mənbəi-ürfan, bacılar.
AĞLAĞAN UŞAQ
Ey balam! Sən neçin yatmayırsan?
Hər zaman ah edib ağlayırsan?
Yuxlamış, gün batıb, rahat olmuş,
Hər kəsə bu yuxu bir adət olmuş.
O zaman gördülər, gün batıbdır,
Quşlar öz mənzilində yatıbdır.
Həm toyuq, həm cücə, həm xoruzlar,
Həm böyük, həm kiçik indi yuxular.
Sən də yat, ey quzum, rahat olgil,
Yuxlamaq adama nəfdir[46 - Nəf – qazanc, mənfəət], bil!
Yum gözün, ağlama, etmə şıltaq,
Kəs səsin, dincin al, Allaha bax!
ÇOBAN
Davud ismində bir nəfər aşpaz,
Olmuş idi xəyanət əhli bir az.
Ağası qovlamışdı qulluqdan,
Gedib olmuşdu sərkərə[47 - Sərkər – qoyunçu] çoban.
O güdürdü öz qoyun sürüsün,
Hər gün əskildirdi bir-ikisin.
Söyləyirdi camaata Davud:
“Dadanıbdır qoyunlara bir qurd,
Sürüyə gəlmiş Allahın qəzəbi,
Öldürən yoxdur belə biədəbi”.
Eşidən hirslənirdi öz-özünə,
İnanıb Davudun şirin sözünə.
Yağıdır qurd, deyirdilər, qoyuna,
Xalq məəttəldi belə bir oyuna.
Meşəni basqın etdirib, hər dəm,
Qoydular pusquda bir neçə adəm.
Alaçıqda nə tövr[48 - Tövr – surət, hal, tərz, əda] isə hər gün,
Davudun bişmişi ət idi bütün.
Gah bozbaş bişirirdi, gah kabab,
Gah dolma bişirirdi, gah qutab.
Qurdu kənd əhli burda karı görüb,
Qurda lənət yağış kimi töküb,
Aranırdı meşə, düzən, dağlar,
Molla da qurdun ağzın bağlar.
Bir əsər zahir olmadı qurddan,
Soruşan yoxdur bircə Davuddan:
“Nə üçün qurda atmısan böhtan,
Sən özün qurd imişsən, ey çoban!”
CÜTÇÜ
Qaldırır kotanın qulağın cütçü,
“Hiş!” – deyib durğuzur ulağın cütçü.
Hayqırır kəlinə: “Aslanım, yeri,
Maralım, məstanım[49 - Məstan – qəşəng], ceyranım, yeri,
Ümidim, öz arzum, öz canım, yeri”.
Dincəldir arabir ulağın cütçü,
Bol verir həm otun, alafın cütçü.
Şumunu qurtarıb çəkir malasın,
Arıtlar[50 - Arıtlamaq – təmizləmək] kötükdən, daşdan talasın
Seçib toxumunu, çəkir cəfasın.
Qızardır gül kimi yanağın cütçü,
Qalayır evində ocağın cütçü.
Traktor gəlmişdir yeri sökməyə,
Dırmıq çəkib, şuma toxum səpməyə,
Cütçülərə abadanlıq tikməyə.
Bağlamaz patava[51 - Patava – dolaq, ayağa sarılan, yundan və s.dən toxunma sarğı, yaxud parça zolağı], dolağın cütçü,
Bulamaz batdağa dolağın cütçü.
Doldurub anbarın, çardağın cütçü,
Bəsləyər əyalın, uşağın cütçü.
İgid tək bəzəyir bağı, bostanı,
Yığır, yığışdırır bağı, meyvanı,
Rahat olur qışda cütçünün canı.
Saxlayar evində bol sağın cütçü,
Yeyər-içər südlü qaymağın cütçü.
ƏKİNÇİ VƏLİYƏ MÜJDƏ
Bir cüt natəmiz quyruqlu dana
Qoşardı xışına Vəli yan-yana.
Eşərdi həftədə bir faiz yeri,
Qazırdı həm yaz, həm payız yeri.
Səpərdi toxumun, əkib talasın,
Sürərdi malasın, çəkib alasın.
Zəhmətin çəkərdi hər il əkinin,
Nəhayət, götürüb orağın, çinin
Biçərdi, bağlardı dərzini Vəli,
Salardı xırmanı, qoşardı vəli[52 - Vəl – taxıl döymək üçün alət].
Döyərdi, sovurardı… alardı ancaq,
İllik azuqəsin birə-beş çanaq.
Qazardı bu sayaq iynəylə gorun,
İndi bir siz gedin, Vəlidən sorun:
– Vəli, danış, Vəli, keyfin necədir?
İndi güzəranın, işin necədir?
Deyirlər, traktor gəlibdir sana,
Çatırmı o maşın sənin dadına?
– Alt-üstə çevirir yerin təkini,
Asana çıxarıb bütün əkini.
Hara dönsə üzü, oranı sökür,
Torpağın alt qatın üstünə tökür.
Yeri pambıq kimi eyləyir pardaq,
Göz açıb yumunca işləyir qoçaq.
Hər işin bitirib toxumun saçır,
Cütçünün hər qisim müşkülün açır.
Taxılı biçəndə belini bağlar,
Beli bağlı dərzi qırağa tullar.
Birə-yüz qat bol məhsul alınacaq,
Təsərrüfat günü-gündən artacaq.
Bu sözü söyləyib oynadı Vəli,
Belində bir əli, göydə bir əli.
MARAQ ƏHLİNƏ CAVAB
Gördü bir gün məni maraq əhli,
Dedi: “Kəşf eylə arzuyi-dili[53 - Arzuyi-dil – ürəyin arzusu],
Bu qədər ki, qələm yürütmüşsən,
Ölü məktəbləri diriltmişsən.
Ədəbiyyatda inqilabın var,
Nəşr olunmuş çoxlu kitabın var.
Sərf edibsən maarifə canın,
Olmusan güzgüsü hər insanın.
Olmusan dramnəvis[54 - Dramnəvis – dram yazarı] və şair,
Tutmusan adət qəbiyi[55 - Qəbi – ağılsız, sarsaq] həqir[56 - Həqir – alçaq, qiyməti, dəyəri olmayan].
Nədir indi sənin mükafatın,
Nədi vicdanına müracatın?
Söylə, arzuyi-təbiətin göstər,
Biz də ondan verək maraqə xəbər”.
Şaki verdi cavabını böylə:
“Sən də əhli-maraqə get söylə.
Mənim ömrüm fənayə maildir,
Qəlbim ancaq bu fikrə qaildir.
Surətən cismi tərk edərsəmsə,
Mənəvi aləmə gedərsəmsə,
El üçün sərfi-himmət eyləmişəm,
El görən cəbrə “zülm” söyləmişəm.
Dağ başı dikdirə gömülə bədənim,
Onadır arzuyi-ruhi-tənim.
Seyr edib gözlərim cahanı görər,
Bəxtəvər ömri-cavidanı[57 - Ömri-cavidan – ölümsüzlük, əbədi həyat] görər.
Bu mənim arzum, mükafatım,
Şərəfim, şöhrətim, məcazatım”.
NƏLƏR GÖRDÜM
Ayıldım baxdım ətrafa, cəhalətdən nələr gördüm,
İtirmiş izzəti-milliyyətin ali-bəşər gördüm,
Duzaği[58 - Duzaq – hiylə, tələ]-zülmə boğazın keçirmiş hər nəfər gördüm, Buraxmış fürsətin, hürriyyətin ziri-zəbər[59 - Ziri-zəbər – alt-üst olma] gördüm,
Nələr gördüm, nələr gördüm, nələr gördüm,
nələr gördüm.
Cəfacu müstəbidlər zülmü darın[60 - Dar – məkan, yer] hər tərəf qurmuş,
Güzərgahi[61 - Güzərgah – yer]-rəyasətdə kəməndi zülmilə durmuş,
Fəqir, binəva zəhmətkeşi həm soymuş,
həm soydurmuş,
Əsiri-zülm olub bu binəvalar boynunu burmuş,
Dilər imdad zalim xaliqindən pürkədər[62 - Pürkədər – kədərli] gördüm,
Nələr gördüm, nələr gördüm, nələr gördüm,
nələr gördüm.
Mühitimdə dolaşdım, məktəbin asari gördüm yox,
İbadətxanələr, meyxanələr hər yanda həddən çox,
Əqidə sadə, dini mövhumatdan başqa bir şey yox,
Dedim, va[63 - Va – vay, aman] milləta, va milləta, yazıq sənə, ox, ox!
Cəhalət zülmündən hər yerdə can verən karı
kor gördüm,
Nələr gördüm, nələr gördüm, nələr gördüm,
nələr gördüm.
Yanaşdım məktəbin təsisinə, səs gəldi: “Yox, olmaz,
Hökumət rus dilindən başqa dildə məktəb açmaz,
Şəriətdən savayı, başqa elmlərdən birin qoymaz”,
Mən də dərs kitabların yazıb, həm nəşr eylədim az-az.
Üsuli-sövti[64 - Üsuli-sövti – səs qaydaları] təlimi yaratdım, çox səmər gördüm,
Nələr gördüm, nələr gördüm, nələr gördüm, nələr gördüm.
Durub əski fikirlərlə cihada, inqilab açdım,
Müəllimlər yetirdim, təzəliklər toxumunu saçdım,
Məni təqib edən düşmən əlindən Qoriyə qaçdım,
Orada gürcü hürriyyət pərəstarı ilə rastlaşdım.
Dağıstana, İrana, Türkiyəyə etdim çox səfər, gördüm,
Nələr gördüm, nələr gördüm, nələr gördüm,
nələr gördüm.
Dəxi gördüm qadın, ümmül-bəşər[65 - Ümmül-bəşər – bəşəriyyətin anası] xak[66 - Xak – torpaq, yer] ilə yeksandır,
Cəhalətdə, əsarətdə əzilmiş misli-heyvandır,
Yaşar məhbuslar tək bağlı, ev onlara zindandır,
Günü qara, əri hakim, özü məhkumi-giryandır.
Cəhənnəm atəşi büryan edən əhli-zəbər gördüm,
Nələr gördüm, nələr gördüm, nələr gördüm,
nələr gördüm.
Diyari-Şərqin əhli-dəsti istismaridən aciz,
Yemişdir zərbələr əğyaridən, həm yaridən aciz,
Əzilmişdir təpik altında, hər qəhharidən[67 - Qəhhar – qüdrətli, güclü] aciz,
Qalıbdır elmsiz, sənətsiz, karidən[68 - Kari – dəyərli, kəsərli, təsirli] aciz.
Uçub kaşanəsi[69 - Kaşanə – ev, mənzil] avarə gördüm, dərbədər gördüm,
Nələr gördüm, nələr gördüm, nələr gördüm,
nələr gördüm.
Hərə bir növ almış yanın sağmal inəklər tək,
Çıxardar şirəsin, qoymazlar balın pətəklər tək,
İşə məcbur edər, yüklər onu haşa eşşəklər tək,
Bu məzlumun asarlar başına noxta həpəndlər[70 - Həpənd – axmaq, başıboş, gic] tək. Güruhi[71 - Güruh – camaat, izdiham]-müftəxor zəhmətkeş qanın əmər gördüm,
Nələr gördüm, nələr gördüm, nələr gördüm,
nələr gördüm.
Xəyal etdim ki, getdikcə maarif intişar[72 - İntişar – artma, yayılma] eylər,
Xəlayiq[73 - Xəlayiq (xəlaiq) – xalq, camaat] əl çəkər səmti-cəhalətdən, fərar[74 - Fərar – qaçmaq, uzaqlaşmaq] eylər,
Məktəbin rövnəqinə[75 - Rövnəq – parlaqlıq, gözəllik] pullular nəqdi-nisar[76 - Nəqdi-nisar – pul tökmək, xərc çəkmək] eylər,
Bunun əksin görən düşmən bu halə iftixar eylər.
İli ildən, ayı aydan, günü gündən betər gördüm,
Nələr gördüm, nələr gördüm, nələr gördüm,
nələr gördüm.
Yazıb qoydum neçə asar mən səhnei-tamaşaya,
Sataşdım cümlə əfradi-kübara[77 - Əfradi-kübar – kübar insanlar, dövlətlilər], ərşi-əlaya[78 - Ərşi-əla – yüksək təbəqəyə məxsus olanlar],
Ərə, arvada, əsnafa[79 - Əsnaf – sənətkar], bəyə, məmura, mollaya,
Nə gördümsə, alıb əksin, həqiqət çıxdı ortaya.
Tamaşaçıları bizövq gördüm, bixəbər gördüm,
Nələr gördüm, nələr gördüm, nələr gördüm,
nələr gördüm.
MİRZƏ FƏTƏLİ AXUNDZADƏYƏ XİTAB
Qiyam et, gözlərin aç, bax, bu əsri axtaran Mirzə!
Səni təqdir edir, təzim edir el, kamıran[80 - Kamıran (kamran) – kam alan, xoşbəxt, qüdrətli] Mirzə!
Cahan, hər yerdə tamaşgahın idi bir zaman, Mirzə!
Onun rəssamı idin, toxmi saçdın ələman, Mirzə!
Di gəl məhsulunu dər, baği-elmə, bağiban Mirzə!
Tanırmı əsri-mənhus səni, ey dahiyi-dövran,
Gözü, fikri, dili bağlı, qolu bağlı olan insan?
Təhəmmül etmədin, bar-bar bağırdın göstərib nöqsan,
Sənin yazdıqlarından istifadə etmədi insan.
Keçib indi o dövran, gəldi bambaşqa zaman, Mirzə!
Yaratdın türk üçün türkün həyatın göstərən səhnə,
Onu sadə oyuncaq məclisi sandı yetən səhnə,
Tamaşaçıları güldürdü ancaq mən görən səhnə,
Bu əsrə dərsi-qeyrət, dərsi-ibrət verən səhnə.
Vücudun güzgü tək hər kəs görür onda, inan, Mirzə!
Sənin asari-əşarın çıxıb dünyaya nəşr oldu,
Gözəl simasan, eşqin zövq ilə qəlbimizə doldu,
Vücudun heykəli el qarşısında izzətin oldu,
Təərrüz[81 - Təərrüz – hücum etmək, sataşmaq, təcavüz etmək] daşlarından söylə, ey dahi, sənə noldu?
Diz üstə çökdü istedadına əhli-cəhan, Mirzə!
Bütün Şərq aləmini çulğamışdı fikri, namusun,
Minillik yuxudan qaldırmaq idi eli məqsudun,
Səni qurşaq kimi sarmışdı cəlladınla cəsusun,
Gəlib bir öylə dövran, onlar olmuş indi kabusun.
Fəxarət eylə, ey sahibqələm, sahibzəban[82 - Sahibzəban – gözəl nitqi olan] Mirzə!
Mənim tək şaki oldun, əsri-cəhlin zülmətin gördün,
Əsarət çulğamış Şərqin halını, hikmətin gördün,
Əməkçi kütləsinin zülm içində zillətin gördün,
Yaxıldın, yandın atəş tək, sən ancaq töhmətin gördün.
Ucal indi ucaldıqca, gəl al namü nişan, Mirzə!
BAHAR
Bahar odu dağı-daşı qızardıb,
Qıpqırmızı qızılgüllər açıldı.
Çəmən yaşıllaşıb hər tərəfdə
Bənövşələr, qərənfillər açıldı.
Sarmaşıqlar sarı gülə sarmaşıb,
Boğaz çəkib çox sünbüllər açıldı.
Yaşıllaşdı çəmənliklər, çayırlar,
Dağdan-daşdan aşıb, sellər açıldı.
Dərya kimi ağacların yarpağı
Ləpələndi, güclü yellər açıldı.
Gözəl-gözəl quşlar hərə bir cürə
Cəh-cəh vurdu, şirin dillər açıldı.
BAHARIN TƏRİFİ
Qış çıxıb, Novruz olub, bir görək, ayə, nə gəlir,
Yaz olur, fəsli-bahar əyyamı meydanə gəlir.
Enir ol vəqt havaya, suya və torpağa hava,
Ot, ağac dirçələnir, hər birisi canə gəlir.
Qaynayır körpə yaşıl ot, basır hər bir tərəfi,
Göy çəmən xeyli gözəl bağ ilə bostana gəlir.
Ağacın düymələri zoğluyuban yarpaq açır,
Sonra əlvan çiçəyi gör nə zərifanə gəlir.
Toxmacarlar[83 - Toxmacar – çoxillik bitkilərin toxumlarından alınan cavan bitki şitili] açılandan sonra qurdlar dirilir,
Küm[84 - Küm – barama, baramaqurdu] tutan kümçülərin işləri tüğyanə gəlir.
Sular artır, sel axır, çay daşıb ətrafı basır,
Hər yana ağzı düşərsə, ora cövlana gəlir.
Zəmiçi öz zəmisin bağlayır, ondan sonra
Dən tutur, hər taxılın sünbülünə danə gəlir.
İsti yerlərdən uçub hər yerə quşlar yayılır,
Oxuyub nəğmələnir, hər biri əfğanə gəlir.
Al-əlvan açılır güllər, olur günə-gün
Şeh düşür türfələnir, xoş ətri hər yana gəlir.
Arabir yaxşı yağışlar sulayur dünyanı,
Hər göyərti boy atır, qüvvə tapır, canə gəlir.
Arılar bal daşıyır hər çiçəyin şəhdindən[85 - Şəhd – çiçəkdən yığılan şirə, bal]…
BAHARİYYAT
Novruz gələndə hara baxsan, nə gözəldir!
Gülüzlü çəmənlərdə çırağban nə gözəldir!
Güllər aça al-qırmızı, əlvan, nə gözəldir!
Gül şaxına bülbül qona, nalan nə gözəldir!
Bu mənzərəni seyr edə insan, nə gözəldir!
Axşam tərəfi çən basa, kəm-kəm ola çiskin,
Həm güclü yağa, həm kəsilə, həm ola çiskin,
Göy cisminə candır o ki, hərdəm ola çiskin,
İllah ki, hər axşam havası nəm ola çiskin,
Hər sübh çıxa gün belə, neysan[86 - Neysan – aprel] nə gözəldir!
Mən qılmış idim özümə bir məskəni-məva[87 - Məskəni-məva – yurd, məkan],
Yaz fəsli idi, hali-hava xeyli dilara[88 - Dilara – ürək açan],
Bir yanı şəhər, bir yan kənd, bir yanı səhra,
Bu mənzərə olmuşdu mənə canlı tamaşa,
Baxmaq belə əhvala hər erkən nə gözəldir!
Bir yanda vurur cəh-cəhini qumru və bülbül,
Bir yanda aça qönçəsini türfə[89 - Türfə – füsunkar, qeyri-adi] qızılgül,
Bir yanda atır boy, çıxarır başını sünbül,
Bir yanda uçub arı edir şəhdi tənavül[90 - Tənavül – yemək],
Hər şeydə bir əhvali-nümayan nə gözəldir!
Əlvan geyinib tazələnir düz və yoxuşlar,
Qartal kimi uçmaq diləyir dağdakı daşlar,
İndi qayıdıb isti vilayətdəki quşlar,
Hər sübh çağı nəğmələnib virdini[91 - Vird – təkrar-təkrar deyilən, dua] başlar.
Sən də ayılıb dinlə, gör heyvan nə gözəldir!
Xoş nəğmələri dinləyən insan nə gözəldir!
GÜL
Sarı gül, ağ gül, qızılgül,
Bağda-bağçada açıb gül,
Hər sabah səni dərim mən,
Ətrini dağıt, yayıl, gül.
Çəmənə zinət olan gül,
Ömrü az olub, solan gül,
Bülbülün şərqilərini
Qulaqardına vuran gül.
Gülüm, nə gözəl açıbsan,
Gözəl ətir saçıbsan.
Bürünüb kola tikana,
Hansı zalımdan qaçıbsan?
BƏDBƏXT BALALAR
Gül budağında quş yuvası durur,
Quş balası nizam ilə oturur.
Müntəzirdir, anası bir gəlsin,
Ağzına bircə-bircə yem versin.
Hifz qılsın bəladan öz balasın,
Oxusun layla, çalsın öz havasın.
Hanı bu quşların havadarı?
Bir talançı gəlir yuvaya sarı.
Balalar səslərin kəsib yatır,
Anası o zaman gəlib çatır.
Zülmə adət edən yaman bir uşaq
Dutuban[92 - Dutuban – tutaraq] eyləyər quşu dustaq.
Yuvada quşları qoyub ağlar,
Kim onların anasını bağlar.
Burax ol binəvayi-məzlumu,
Etmə bədbəxt böylə məsumu.
BƏXTƏVƏR BALALAR
İki quşdur: xoruzu, həm fərəsi,
Ayrı-ayrı cəfa çəkir hərəsi.
Sazlayırlar ağac budağında,
Ağacın handa baş budağında.
Yumuşaq, isti bir zərif yuva,
Eyləyib ona hər biri məva[93 - Məva – ev, yurd].
Fərəsi bir neçə yumurta salır,
Gecə-gündüz yumurta üstə qalır.
Sonra yarılıb hər yumurta sınır,
Cücələr başlayıb zühura çıxır.
Bu sayaq ərsəyə gəlir quşlar,
Sifəti xeyli xoş, səsi xoşlar.
Bu iki quş: xoruz, fərə indi
Quş balalarından ötrü bil kimdi.
Fərəsidir ana, xoruzudur ata,
Gecə-gündüz durub yanında yata.
Növbə ilə əmək çəkir quşlar,
Cücəsinə yemək tapır quşlar.
QIRQOVUL
Qırqovul necə gözəl quşdu,
Biri bir gün koldan uçdu,
Camalına gözüm düşdü.
İstədim, onu səsləyim:
Qaçma, gəl səni bəsləyim.
Qırqovulum – halal heyvan,
Boynu, başı, döşü əlvan,
Dağdan qaçıb düzdə uçan.
İstədim, onu səsləyim:
Qaçma, gəl səni bəsləyim.
Qırqovulum cüt-cüt gəzər,
Dağı-düzü hüsnü bəzər,
Yerdə səkər[94 - Səkmək – (burada) gəzmək], göydə süzər.
İstədim, onu səsləyim:
Qaçma, gəl səni bəsləyim.
QURAQLIQ
Çox quraqlıq göyərtini qurudur,
Çox yağınlıq da aləmi çürüdür.
Bir zaman payıza yaxın yay idi,
Yağmamışdı yağış neçə ay idi.
Çox quraqlıq çəkirdi hər bir can,
Hər cücü, hər göyərti, hər heyvan.
Qurumuş yer cadar-cadar idi,
Hava hər yerdə tozlu, tar idi.
Ağacın yarpağı saralmış idi,
Quruyub meyvəsi qaralmış idi.
Yatmış idi çəmən, çiçək, lalə,
Görən ağlar idi qan bu halə.
Quşların nitqi bağlanıb lal idi,
Tövşüyənlər qoyun idi, mal idi.
Nə gülürdü gülün üzü fələyə,
Nə də salmış idi bülbülə kölgə.
Taxılın sünbülündə dən yox idi,
Kökündən yanan taxıl da çox idi.
Nagahdan bir bulud zühur etdi,
Yayılıb hər yanı tamam örtdü.
Göy üzün qapqara bulud aldı,
Göy gurladı, ildırım çaxdı.
Saçdı göydən yerə yağış rəhmət[95 - Rəhmət – rəhm etmə],
Yer üzü döndü oldu bir cənnət.
KÜRT TOYUQ VƏ CÜCƏSİ
Fərəmi kürt basdırdım,
Yanını hər gün kəsdirdim,
Yaxşı qulaq asırdım.
Apardı quzğun cücəsin,
Handa yaxşısın, neçəsin.
Bir ay bizim fərə
Yumurtladı beş-on kərə,
Üç həftə yatdı bilmərrə.
Apardı quzğun cücəsin,
Handa yaxşısın, neçəsin.
Yumurtadan diri çıxdı,
Cücəsindən biri çıxdı,
Dalınca bir sürü çıxdı.
Apardı quzğun cücəsin,
Handa yaxşısın, neçəsin.
Dedim: “A kürt, başın batsın,
Apar cücən hində yatsın,
Ora fəryadına çatsın”.
Apardı quzğun cücəsin,
Handa yaxşısın, neçəsin.
BOSTAN SEYRİ
Yaz fəsli açılmış idi güllər,
Çıxmışdı xiyar, təzə nübar[96 - Nübar – ilk meyvə, yeni meyvə].
Altı yaşım o zaman olardı,
Atam məni bostana apardı.
Yolda atam ilə ata mindim,
At minməyimə də sevindim.
Bostan çox iraqda idi kənddən,
Bostana yetişdik, endik atdan.
Bir zorba düzü salıb hasara,
Qazmışlar içini para-para.
Hər səmti tamam xiyaban idi,
Hər qisim göyərti tufan idi.
Saç-saqqalı sarı qarğıdalı,
Bəzərdi bostanı gül camalı.
Almış başını dəyirmi qalxan,
Günlə dolanırdı günəbaxan.
Əmmamə kimi hərif kələmlər,
Öz canını hər birisi bəslər.
Yandan düzülübdü xeyli ləklər,
Bostançı çəkibdi çox əməklər.
Qarpız da, yemiş də var burda,
Keşniş də, şüyüd də, hələ turp da.
Ancaq yetişib xiyar zamanı,
Göstərdi mənə atam da onu.
Gördüm xiyarı xiyabanında,
Baxdım tağına durub yanında.
Kəndir kimi zoğlu yarpaq açmış,
Yatmış yerə, torpağa bulaşmış.
Yarpaq başına töküb xiyarı,
Burnunda çiçəkdi ‒ rəngi sarı.
O gecə yatıb orada qaldıq,
Bir neçə xiyar nübar aldıq.
TAXIL BİTKİLƏRİ
Çəltik deyir:
– Taxılların başıyam,
Döyülməmiş naşıyam.
Pullunun plovuyam,
Kasıbların aşıyam.
Buğda deyir:
– Mənə “buğda” deyirlər,
Çörək yapıb yeyirlər.
Hər gün məni yeməyi
Halvatək istəyirlər.
Darı deyir:
– Darıyam xaşxaş kimi,
Buğdaya qardaş kimi.
Buğdasız təkcə məndən
Çörək bişər daş kimi.
QUŞ
Uçma, uçma, dayan, ey quş!
Gəl ol mənə həyan, ey quş!
Səni mən bağrıma basım
Səhər ertə, axşamçağı.
Sən gəl mənə inan, ey quş!
Başla, oxu, aman, ey quş!
Sevdiyin yerdə sal məskən,
Arabir uç gəl yanıma,
Mülküm sənə olsun vətən.
Qalx, qon tağ və eyvanıma,
Qorxma məndən, ürkmə məndən,
Fərəh ver qəmli canıma.
Tik özünə yuva, ey quş!
Ey bizlərə mehman olmuş!
BƏNÖVŞƏ
Qış çıxar, açar yazı bənövşəm,
Eylər bizə nazı bənövşəm,
Hər gülün sərəfrazı[97 - Sərəfraz – başını dik tutan, yüksək], bənövşəm.
Aman, ay bənövşəm, dərim səni,
Stol üstünə qoy sərim səni.
Yer ilə yeksan eyləyir özünü,
Göstərir bizə göy, ala gözünü,
Anlayan olmaz söhbətin, sözünü.
Aman, ay bənövşəm, dərim səni,
Stol üstünə qoy sərim səni.
Ətri var gözəl, sadədir özü,
Ətrinə valeh eyləyir bizi,
Üzsələr də, heç yoxdur bir sözü.
Aman, ay bənövşəm, dərim səni,
Stol üstünə qoy sərim səni.
Ey səhralarda bitən bənövşə,
Fürsətin əgər bir əlinə düşə,
Qoymaram ola məskənin meşə.
Aman, ay bənövşəm, dərim səni,
Stol üstünə qoy sərim səni.
Dəstələr bağlaram, iylərəm səni,
Aman, ay gülüm, bəslərəm səni.
TƏBİƏT VƏ TORPAQ
Dünyaya gəl eylə yaxşı diqqət,
Seyr eylə nizamına həqiqət.
Bir başqa büsat, başqa hikmət,
Bunlar hamısı anam təbiət!
Torpaq özü nemət yaradandır,
İnsan da ondan yaranandır.
Heç vaxt demə, xak zir-zibildir,
Hər bir ovucu onun qızıldır.
Axtarma sən özgə mədəniyyət.
Bir cüt öküz ilə bir xış et saz,
Ya fəsli-payız gələndə, ya yaz,
Bir parça yeri əməlli sən qaz,
Səp hər cürə toxumu yerə bir az.
Şəksiz, verəcək bizə otuz qat.
Ya bir yerə meyvədar[98 - Meyvədar – barlı, bəhrəli] ağac ək,
Qurd və quşunu təmizlə tək-tək.
Yay fəsli sula, nə qəhri var, çək,
Məhsul olacaqdır onda, bişəkk[99 - Bişəkk – şübhəsiz],
Yığ onu, apar bazarda qoy sat.
Ya bir yerə bostan ək baharda,
Ətrafını saxla bərk hasarda,
Qarpız da, yemiş də ək, xiyar da,
Məhsulu sat, apar bazarda.
Hər işinə-gücünə özün çat.
PAYIZ KÜLƏYİ
Yaz uzunu canım bişdi,
Payız girdi, qabaq qışdı,
Külək əsdi, soyuq düşdü.
Əsmə, külək, əsmə, külək,
Ümidimi kəsmə, külək!
Külək əsir gün batandan,
Bulud gəlir dörd bir yandan,
Yağış verməz zərər hər an.
Əsmə, külək, əsmə, külək,
Ümidimi kəsmə, külək!
Canım külək, gözüm külək,
Başımıza açma kələk,
Qoy barı-meyvəni dərək.
Əsmə, külək, əsmə, külək,
Ümidimi kəsmə, külək!
Külək əsir bağa sarı,
Tökəcək heyvanı, narı,
Qalacaq yarıbayarı.
Əsmə, külək, əsmə, külək,
Ümidimi kəsmə, külək!
Alma, armud, heyva, üzüm,
Ağaclarda düzüm-düzüm,
Aman, külək, eşit sözüm:
Əsmə, külək, əsmə, külək,
Ümidimi kəsmə, külək!
Dağa-daşa duman çökür,
Yarpaqları külək tökür,
Ağacları burub bükür.
Əsmə külək, əsmə külək,
Ümidimi kəsmə, külək!
BÜLBÜL
Bahar fəsli cavan bülbül,
Açıldı gülüstan, bülbül,
Gülü yada salan bülbül,
Oxu bir qədər, can bülbül!
Yazın hüsnü çəmən-güldür,
Bənövşə, lalə, sünbüldür,
Onun da hüsnü bülbüldür,
Oxu, oxu, hər an, bülbül!
Yazın divanəsi sənsən,
Gülün pərvanəsi sənsən,
Oduna onun yanan sənsən,
Gül başına dolan, bülbül!
Yaza yaşıl çəmən azdır,
Bənövşə, yasəmən azdır,
Gülün qədrin bilən azdır,
Gül qədrini bilən bülbül!
Yaz açılmaz, gül olmasa,
Gül olmaz, bülbül olmasa,
Bunlar bir, yekdil olmasa,
Çəkər ah-fəğan bülbül!
Yazın həsrətkeşi çoxdur,
Yazı yad etməyən yoxdur,
Həvəs bülbüldə nə çoxdur,
Həmən yazdır, həmən bülbül.
Bahar əyyamı hər ildə,
Çox halət var qızılgüldə,
Qanıb bu əhvalı bülbül də,
Açır dil lal olan bülbül.
FƏSİLLƏR
Qar gedər, yer açılar,
Göydən rəhmət saçılar,
Çəmən, çiçək açılar,
Bil, bu, hansı fəsildir.
Quşlar bala balalar,
Maldar ot-ələf çalar,
Sünbül çıxar, dən olar,
Bil, bu, hansı fəsildir.
Meyvə dəyib dərilər,
Xırman-taxıl döyülər,
Aləm behiştə dönər,
Bil, bu, hansı fəsildir.
Qar aləmi ağardar,
Xalq malı dama salar,
Hər evdə ocaq yanar,
Bil, bu, hansı fəsildir.
Üçü bizə yağıdır,
Üçü cənnət bağıdır,
Üçü yığıb gətirir,
Üçü vurub dağıdır.
YAĞIŞ
Yağış gəlir yağa-yağa,
Yarəb, yağa bizim bağa,
Çəmən, gülə, dağa, düzə,
Yeri doyunca içirə.
Ey aləmin canı yağış!
Yağ, islat dünyanı, yağış!
Hava hərdəm gözəlləşə,
Aça çiçək çəmən, meşə.
Yağmur yağıb, günəş doğa,
Çıxa əkinçilər işə.
Ey aləmin canı yağış!
Yağ, islat dünyanı, yağış!
Bostançılar, əkinçilər
Yaz olanda yağış dilər.
Yerə, yurda toxum əkər,
Ağacların dibin qazar.
Ey aləmin canı yağış!
Yağ, islat dünyanı, yağış!
Əkin elin süfrəsidir,
Taxıl qeybi[100 - Qeybi – gizli] xəznəsidir.
Öküz, kotan, mala, toxum.
Xalqa ruzi təknəsidir.
Ey aləmin canı yağış!
Yağ, islat dünyanı, yağış!
SÖHBƏT
Yaz olanda yağar yağış,
Otlar uzanar bir qarış,
Qaranquş eylər sifariş:
– Mən sizə qonaq gələcəm,
Olsun ki, sabah gələcəm.
Yaz olanda açar güllər,
Baş çıxardar qərənfillər,
Xəbər göndərər bülbüllər:
– Mən sizə qonaq gələcəm,
Olsun ki, sabah gələcəm.
Yaz olanda çölün düzü,
Heyvanlara verər ruzu,
Bunu qanıb deyər quzu:
– Mən sizə qonaq gələcəm,
Olsun ki, sabah gələcəm.
Yaz olanda çəmən, çiçək
Çox gözəl olur, çox göyçək,
Sabah açılsın bir görək.
Mən sizə qonaq gələcəm,
Olsun ki, sabah gələcəm.
Meylin var isə ədəbə,
Yaşayacaqsan şərəflə,
Dur get hər gündə məktəbə.
Mən sizə qonaq gələcəm,
Olsun ki, sabah gələcəm.
KEÇİ
Başda uzun buynuzları,
Yekəsaqqal, tükü sarı
Keçim gedir dağ yuxarı.
Aman, a keçim, a keçim,
Dayan, a keçim, a keçim!
Keçim, qurda rast olmayasan,
Qabağında müc[101 - Müc – çarəsiz, əli-qolu bağlı] qalmayasan,
Bizi əngələ salmayasan.
Aman, a keçim, a keçim,
Dayan, a keçim, a keçim!
Sənsən sürünün seyizi[102 - Seyiz – qoyun sürüsünün qabağında gedən təkə],
Gəzir sürü sənsiz düzü,
Cana gətirdin sən bizi,
Aman, a keçim, a keçim,
Dayan, a keçim, a keçim!
Keçim gedir nə hal ilən,
Zorba, şələ saqqal ilən,
Dalda bir sürü mal ilən.
Aman, a keçim, a keçim,
Dayan, a keçim, a keçim!
Keçim dırmaşar qayayə,
Gəzər otun yeyə-yeyə,
Bir kəs yoxdur ona deyə:
Aman, a keçim, a keçim,
Dayan, a keçim, a keçim!
Keçim, adın Qurban ağa,
Yavaş-yavaş en aşağa,
Gözəl xanım səni sağa.
Aman, a keçim, a keçim,
Dayan, a keçim, a keçim!
DURNA
Ey havada uçan durna,
Bizi qoyub qaçan durna.
Get, xoş gəldin, səfa gəldin,
Gələcəksən haçan, durna?
Göy çəməndə gəzən durna,
Su üstündə süzən durna.
Gəl bir, gözüm görsün səni,
Al-yaşıla bəzən, durna!
Getmə, getmə, gözüm durna,
Sənə var bir sözüm, durna.
Sən gedəndə necə sənin
Həsrətinə dözüm, durna!
DURNA ŞƏRQİSİ
Yaşılbaşlı durna quşum,
Sənsən dərdimin çarəsi.
Götür məni, ərşə uçum,
Təbiətin mahparəsi[103 - Mahparə – Ay parçası]!
Dağı-daşı aşıb keçək,
Yetir məni muradıma.
Yaylaların suyun içək,
Durnam, gəl çat imdadıma.
Səhralarda gəzəcəksən,
Mən yazığam, aman durna.
Dəryalarda üzəcəksən,
Sən gəl mənə inan, durna.
Aman, durna, canım-gözüm,
canım-gözüm,
Sənə budur axır sözüm, axır sözüm.
Uçur məni, uçur məni, uçur məni,
Dəryalardan keçir məni, keçir məni.
GÜL NƏĞMƏSİ
Bir tazə cavan seyrə çıxıb, gəzdiyi bağda
Gördü açılıb gülləri hər yanda, baharda.
Reyhan, qərənfil gülü, əlvan çiçəklər
Yaşıl çəmənə ətir saçıb, cənnətə bənzər.
Gül şaxına qonmuş, oxuyur bülbüli-nalan,
O bağa saçır atəşi-eşqin dili-suzan.
Bu hüsni-behişti bu təbiətdə görüb o
Əl atdı gülün bir xəzəlinə yahu.
Batdı əlinə şax gülün xar[104 - Xar – alçaq, həqir] tikanı,
Səthi-çəmənə axdı onun qırmızı qanı.
– Qan tökmə, – dedi, – mərhəmət et,
qaçma, üzül gəl,
Ünsiyyətin olsun, burax o xarı, qızılgül!
Təmsillər
XƏYAL
Gedirdi bir kişi çiynində bir tüfəng yolda,
Bir az kənarda yatmışdı tülkü bir kolda.
Tüfəngi çəkdi görən tək kişi, təsəvvür edib
Dedi öz-özünə, bir qədər təkfir[105 - Təkfir – təqsirləndirmək] edib:
– Bunu atıb sataram, xeyli pul olar ondan,
Qoyun alıb o pula, bəslərəm bəqədrimkan[106 - Bəqədrimkan – imkan daxilində].
O da hər il doğub artar, yataq olar, şəksiz,
Yeyib göy otlağı yaylaqda, çağ olar, şəksiz.
Onun mədaxilinə ev tikib, həm evlənərəm,
Neçə uşağım olar: Əhməd, Qədir və Kərəm.
Cavanlaşar yetişən hər biri uşaqların,
Mənim kimi kişinin axırı görər karın.
Biri gedər əkinə, o biri gedər qoyuna,
Belə kamallı uşaqlarımın dönüm boyuna.
Bu tövr nərə vurub tülkünü qaçırdı kişi,
Xəyala tövr verib, qışqırıb bitirdi işi.
FƏQİR BÜLBÜL VƏ QƏNİ[107 - Qəni – dövlətli, varlı] QARIŞQA
Bir çəməngah içində hər yan gül,
Aşiyan[108 - Aşiyan – yuva] eyləmişdi bir Bülbül.
Hər zaman yaz günü sabah-axşam
Peşəsi biqərar, biaram
Oxumaq idi fəxr edib səsinə,
Cəh-cəhin dalbadal gəlməsinə.
O çəməngahda torpağa bataraq
Gəzir idi qarışqalar çaparaq.
Hər biri min əzabü zəhmətlə,
Min əziyyətlə, min üqubətlə[109 - Üqubət – əziyyət, əzab]
Sürüdürdü yer üzrə öz yükünü,
Görür idi qışın tədarükünü.
Danə həm toxm[110 - Toxm – toxum] cəm edirdi bütün,
Yer üzünə xüruc[111 - Xüruc – çıxmaq] edib hər gün.
Bülbül ancaq uyub hava-həvəsə
Vermiş idi gücün sədavü səsə.
Eylə ki, yay gəlib mürur[112 - Mürur – keçib getmə] etdi,
Payızın sırsırı zühur etdi.
Qaldı Bülbül həm ac, həm çılpaq,
Dedi dərdin Qarışqaya axmaq:
– Bir neçə danəyə olub möhtac,
Altı ay qış qabaqda var, mən ac.
Azacıq öz tədarükündən sən
Ver, məni saxla barı ölməkdən.
Söylədi Bülbülə Qarışqa: – Gözüm,
Bilirəm hər işin sənin mən özüm.
Mən ki, yüz rənc, yüz məşəqqət ilə
Çalışırdım çəməndə zəhmət ilə.
Baxır idim sənin kamalına mən,
Yazığım çox gəlib bu halına mən.
Sən gülün şaxına qonub hər vəqt
Eyləyirdin təranə, ey bədbəxt.
Verməzəm heç mən sənə danə,
Deyirəm doğru, mərd-mərdanə.
Fikr elə, mən neçin toxam, sən ac,
Bax bəsirət gözü ilə, ey möhtac!
NAXA[113 - Naxa – naqqa balığı] VƏ PİŞİK
Naxanın düşdü fikrinə getsin,
Pişiyin sənətini işlətsin.
Pişiyə söylədi: – Bir fikrim var,
Kəsəyən[114 - Kəsəyən – çölsiçanı] tutmağa məni də apar.
Zirzəmi içrə ovlayaq siçanı,
Nə hesabı bilinsin, həm nə sanı.
Dedi Məstan: – Aman! Aman!
A Naxa, çox çətin peşədir şikar sana.
Naxa başladı: – Doğrusun deyirəm,
Mən həmişə şəma[115 - Şəma – kiçik balıq] tutub yeyirəm.
Mahirəm, ov işində ustadam,
Gecə-gündüz şikara mötadam[116 - Mötad – adət].
– Eybi yox, gəl gedək, – dedi Məstan,
– Hazıram mən, bu sən, bu da meydan.
Getdilər, hər yeri pişik gəzdi,
Harda gördüsə ov, başın əzdi.
Sonra gəldi yoluxmağa Naxanı,
Gördü çıxmağa az qalıbdı canı.
Ağzı açıq yatır Naxa bitab,
Mışovul quyruğun yeyibdir lap.
Su tərəf gəlməyə aman yoxdur,
Canı çıxmayıbsa da, hal yoxdur.
Çox güc ilə pişik sürütdü onu,
Suya saldı əqilsiz heyvanı.
Dedi: – Get, qismətin nə isə elə,
Özgə kəsbin gətirmə heç dilə.
Getmə sən görmədiyin özgə işə,
Kəsəyən tutmağı heç etmə peşə.
ASLANIN TƏQSİMİ[117 - Təqsim – bölmə, hissələrə ayırma]
İt ilə Tülkü, Qurd ilə Aslan
Oldular dost, dörd heyvan.
Şərt edib verdi əhd bir-birinə,
Düşə ov hər kəsin əgər girinə[118 - Gir – güc, qüvvət],
Gətirib meydana onu qoysun,
Dörd yana o ovu gərək bölsün.
İttifaqən bu hiyləbaz Tülkü
Bir maral tutdu xeyli saz Tülkü.
Dostların yığdı o ovun başına
Ki, verə hissə cümlə yoldaşına.
Tülkünün bu ovu gözəl şey idi,
Kimsə verməz, əlinə düşsə idi.
Gəldi məcmui, gəldi Aslan da,
Çəkilib həm oturdu bir yanda.
Çəngəlü cırmağın yumub-açaraq,
Yoldaşı təftiş[119 - Təftiş – yoxlama] eyləyib baxaraq,
Başladı ovu etməyə təslim.
Dedi: – Ey dost, aşinayi-əzizim,
Dörd nəfər yoldaşıq, onunçün mən
Bölmüşəm ovu dörd yana qəsdən.
Rəsədimlə[120 - Rəsəd – görmək yeri] bu bir pay manadır,
O biri pay da mən aslanadır.
Sahibəm bu üçüncü paya, yəqin,
Zorluyam sizdən, onu siz də bilin.
Dördüncü paya əgər bir kəs,
Nəfsini güdməyib edərsə həvəs,
Bir qapaz başına salıb onun,
O saətdə çıxardaram canın.
NAXOŞ ASLAN VƏ EHTİYATLI TÜLKÜ
Naxoş olmuşdu bir günü Aslan,
Elan etmişdi böylə bir fərman:
“Cümlə heyvan gəlib məni görsün,
Halını padşahının sorsun.
Kəsb qılsın rizasın Aslanın,
Çəkməsin heç bəlasın Aslanın”.
Axışırdı, gəlirdi heyvanlar,
Şaha qurban olurdu canlar.
Tülkü ancaq gözə görükməz idi,
Səmti-Aslana heç getməz idi.
Tülküdən sordular bunun sirrin:
“Niyə gizlənmisən, nədir fikrin?!
Dedi Tülkü: “Mənə bu əl verməz,
Aslanın yanına gedən gəlməz.
Yuvası aslanın cəhənnəmdir,
Nandan[121 - Nan – çörək] ehtiyat əlzəmdir[122 - Əlzəm – ən lazımlı].
Ehtiyat üzrə olmayan şaki,
Heç bir işdə olmaz idraki”.
KİRPİ VƏ DOVŞAN
Bir günü Kirpiyə dedi Dovşan:
– Bədənin hər yerin basıbdı tikan.
Sən məgər üstə-başa baxmırsan,
Tikan içrə məyər darıxmırsan?
Gey mənim eşməyim[123 - Eşmək – yumşaq tüklü dəridən paltar] kimi kürkü,
Yumuşaq, yaxşı, yox pası-çirki.
Verdi Kirpi cavab Dovşana,
Dedi eybini qanmaz heyvana:
– Yaxşı eşmək mənim nə hacətimə,
Batmasın canavar dişi ətimə.
UŞAQ VƏ GÜL
Bir uşaq yazda istədi, getsin,
Bağı başdan-ayağa seyr etsin.
Bağa girmişdi, gördü gül açılıb,
Hər tərəfə güldən ətir saçılıb.
İstədi gül budağını əysin,
İyləsin, bir neçə gülün dərsin.
Əlinə batdı yerbəyer tikanı,
Uşağın bir qədər sıxıldı canı.
– Nə tikandır, – dedi, – basıb səni, gül,
Qonmasın üstünə yazıq bülbül?
At yerə hər nə var tikan səndə,
Qan tökən olma, bir usan sən də!
HƏR PARILDAYAN QIZIL OLMAZ
Qızlarquşu ilə sarı bülbül
Etmişdi qəfəs içində mənzil.
Eyvana asılmış idi quşlar,
Siması xoş, həm sədası xoşlar.
Bir gün oxuyurdu sarı bülbül,
Cəh-cəhləri söyləyirdi min dil.
Asdı qulaq o evin uşağı,
Oldu atasına bəndi bazı:
– Göstər, ağa, quşları düşür, al,
Kimdir oxuyan görüm o minval?
Atası qəfəsləri düşürdü,
Oğlunun qabağına götürdü.
Dedi: – De görüm, oğul, bu quşdan
Hansı sənin əqlin aldı başdan?
Quşlara uşaq baxırdı yaxşı,
Hansı, görəsən, oxurdu yaxşı?
Qızlarquşunu görən kimi o
Dedi: – Oxuyan, ağa, budur, bu.
UŞAQ VƏ AYNA
Var idi xırda bir oğlan uşağı,
İki-üç yaşına dolmuş o çağı.
Tazə dil, tazə ayaq açmış idi,
Anası yaxşı qulaq asmış idi.
Anası xeyli ədəbli kəs idi,
Oğlunun tərbiyəsiyçün bəs idi.
Nə ciyər guşəsini döyməz idi,
Nə acıqlanmaz idi, söyməz idi.
Öyrədərdi ədəbi, mərifəti,
Göstərərdi nə isə məsləhətin.
Görməmişdi hələ aynanı özü,
Bilməyirdi, necə şeydir güzgü.
Kamilə aynanı sildi, aldı,
Asmadı, söykədi zalda, qaldı.
Uşaq oynarkən o zalda tənha
Görübən güzgünü oldu şeyda.
Göz göyə sarı yönəldi, baxdı,
Özünü gördü, ürəyi axdı.
Bu, ona baxdı, o da baxdı buna,
O da güldü bu gülən vaxt ona.
Bu, geri keçdi, o da getdi geri,
Bu yanaşdı, o da gəldi irəli.
Qalxızarkən bu əlin bir azacıq
Elə bildi ki, o çəkdi yumruq.
Hirslənib bu gedib aldı maşanı,
İstədi, vursun acıqlandıranı.
Anası gizli baxırmış, gəldi,
Tələsik tutdu, buna qandırdı:
– Əlini saxla! – dedi, – vurma, gözüm,
Qulaq as, var sənə bir neçə sözüm.
Sən acıqlanma, balam, bax yumuşaq,
Sən uşaqsan, o da çox yaxşı uşaq.
Gər gülər üz ona sən göstərsən,
Özünə ram, həlim eylərsən sən.
Oğul, ayna kimidir bu dünya,
Hər nə etsən, o olar çöhrənüma[124 - Çöhrənüma – aydınlaşan, üzə çıxan, aşkar].
QARĞA VƏ TÜLKÜ
Qarğa ağzında bir qırıq pendir
Qonubən sərvə, eylədi tədbir.
Ki, yesin onu… bir qədər duruxub,
Pendir ağzında fikr edirdi baxıb.
Tülkü yügrək[125 - Yügrək – yüyürək, cəld] keçirdi o yerdən,
Burnuna dəydi iy o pendirdən.
Tülkü dərhal dayandı, bir baxdı
Pendirə, ağzının suyu axdı.
Dırnaq üstə yanaşdı sərvə sarı,
Bulayıb quyruğun baxıb yuxarı,
Dedi nazü nəzakət ilə yavaş
Qarğaya: – Qarğa, ey əziz qardaş!
Nə gözəlsən, sürahigərdənsən,
Qaragöz varsa, bir gözəl sənsən.
Pəh! Qanad, quyruğu, nə dimdiyi var,
Çox gözəl bunda sövt[126 - Sövt – səs] olar, səs olar.
Heç utanma, oxu, amma qardaş,
Yoxdur gözəllikdə kimsə səndən baş.
Bu camal ilə, bəlkə, vallahı
Olasan cümlə quşların şahı…
Mədhü tərifə aldanıb qarğa,
Fərəhindən də dillənib qarğa,
Bir qağırtı çıxart gənzikdən,
Pendirin saldı qarğa dimdikdən.
ALQANAD VƏ GÖYƏRÇİN
Çətməyə[127 - Çətmə – quş və ya siçan tutmaq üçün tələ] düşdü alqanad quşu,
Çətmə o saat elədi bənd quşu.
Başladı quş çətmədə çırpınmağa,
Hər yana sıxcınmağa, dartınmağa.
Körpə göyərçin görüb əhvalını,
Yoxlamayıb öz işinin dalını,
Etdi məzəmmət o sitəmdidəyə,
Eylədi çox töhmət o qəmdidəyə:
– Sən necə əqilsiz, necə divanəsən!
Mərifətin yox, mənə biganəsən.
Kimsə məni aldadamaz dam ilə,
Hiyləgərin hiyləsi var xam ilə.
Çətməni görsəm, onu dərk eylərəm,
Çətmə məqamın dəxi tərk eylərəm.
Bu sözü ağzında deyərkən, sonra
Qəflət olub düşdü göyərçin tora.
Şübhəsi yox, hər kəs edər rişxənd
Başqa bəlaya olacaq payi-bənd[128 - Payi-bənd – adətdən kənara çıxmama].
XORUZ VƏ QUQQU
– Banlayırsan gözəl, Xoruz qardaş!
Yoxdu xanəndəlikdə səndən baş.
– Quqqu qardaş, sənin səsin xoşdur,
Nəğməsi başqa quşların boşdur.
Eşidəndə sənin təranəni mən
Deyirəm qəlbən sənə əhsən!
– Ey Xoruz, afərin sənin səsinə,
Valehəm, aşiqəm cahanda sənə.
Banlayırsan, verir mənə ləzzət,
Yetirir qəlbimə səsin behcət[129 - Behcət – sevinc].
– Quqqu qardaş, sənin kimi gözəli,
Həm sədası zərif, səsi məzəli,
Başqa bir quş yaratmayıb Allah.
Bülbülə tən edir sənin, billah!
Xırda boylu, səsin əcəb sazdır,
Belə nadir vücud çox azdır.
Öz canımdan səni əziz tuturam,
Səni xalqa nişan verib ötərəm.
Sərçə bu göftüguyə[130 - Göftügu – söhbət, danışıq] verdi qulaq,
Onlara tənə daşın atdı bayaq.
Dedi: – Mədh eyləməklə yoldaşı
Usta qılmaz olan kəsi naşı.
Sizdə heç hüsn, mərifət yoxdur,
Musiqi elminə bələd yoxdur.
Xoruzu Quqqu mədh edir nə əcəb,
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69136279) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Dari-qürbət – qürbət diyar
2
Mədfən – dəfn olunan yer, qəbir, məzar, qəbiristan
3
Bəsirət – bir şeyi dərindən və tez anlama qabiliyyəti, gələcəyi görmə qabiliyyəti; göz
4
Himmət – məqsəd, cəhd, yüksək düşüncələr
5
Rizq – yemək
6
Səmər – xeyir, mənfəət, nəticə, hasil
7
Cəhl – avamlıq
8
Kəsb – qazanc əldə etmək
9
Nisar – səpmə, tökmə, şabaş saçan, qurban
10
Ülum – elmlər
11
Nicat – qurtulma, xilas olma, salamat qalma
12
Məmat – ölüm
13
Hürriyyət – azadlıq
14
İstibdad – zülm
15
İrşad – rəhbər, istiqamət
16
Ürfan – bilik, kamal, maarif
17
Şaki – şikayətçi
18
Pərəstar – xidmət etmə, qulluqçu
19
Zəval – tələf, məhv, zaval
20
Cövr – zülm
21
Bilaaram – aramsız, ara vermədən
22
İqbal – gələcək
23
Rəmz – sirr
24
Fənar – fənər
25
Ağuş – qucaq
26
Yuxlama – yuxulama, yatma
27
Binəva – yazıq
28
Asar – əsərlər
29
Tədavi – müalicə
30
Gülşəni-dəhr – güllü-çiçəkli aləm, dünya
31
Xəndan – gülən
32
İzzü şərəf – namus, ad-san
33
Kan – mədən
34
Dəbistan – məktəb
35
Qaim – düz dayanan
36
Əmri-nahi – qayda və qadağalar
37
Mükəlləf – məsul, cavabdeh
38
Əşrəf – ən şərəfli, daha şərəfli
39
Təfavüt – fərq
40
Ünas – qadınlar, qızlar
41
Qəhri-mövla – qüdrət sahibi, yəni Allah
42
Giryan – ağlar
43
Peyvənd – calaq
44
Abidar – bol sulu
45
Əbnayi-vətən – vətən oğulları
46
Nəf – qazanc, mənfəət
47
Sərkər – qoyunçu
48
Tövr – surət, hal, tərz, əda
49
Məstan – qəşəng
50
Arıtlamaq – təmizləmək
51
Patava – dolaq, ayağa sarılan, yundan və s.dən toxunma sarğı, yaxud parça zolağı
52
Vəl – taxıl döymək üçün alət
53
Arzuyi-dil – ürəyin arzusu
54
Dramnəvis – dram yazarı
55
Qəbi – ağılsız, sarsaq
56
Həqir – alçaq, qiyməti, dəyəri olmayan
57
Ömri-cavidan – ölümsüzlük, əbədi həyat
58
Duzaq – hiylə, tələ
59
Ziri-zəbər – alt-üst olma
60
Dar – məkan, yer
61
Güzərgah – yer
62
Pürkədər – kədərli
63
Va – vay, aman
64
Üsuli-sövti – səs qaydaları
65
Ümmül-bəşər – bəşəriyyətin anası
66
Xak – torpaq, yer
67
Qəhhar – qüdrətli, güclü
68
Kari – dəyərli, kəsərli, təsirli
69
Kaşanə – ev, mənzil
70
Həpənd – axmaq, başıboş, gic
71
Güruh – camaat, izdiham
72
İntişar – artma, yayılma
73
Xəlayiq (xəlaiq) – xalq, camaat
74
Fərar – qaçmaq, uzaqlaşmaq
75
Rövnəq – parlaqlıq, gözəllik
76
Nəqdi-nisar – pul tökmək, xərc çəkmək
77
Əfradi-kübar – kübar insanlar, dövlətlilər
78
Ərşi-əla – yüksək təbəqəyə məxsus olanlar
79
Əsnaf – sənətkar
80
Kamıran (kamran) – kam alan, xoşbəxt, qüdrətli
81
Təərrüz – hücum etmək, sataşmaq, təcavüz etmək
82
Sahibzəban – gözəl nitqi olan
83
Toxmacar – çoxillik bitkilərin toxumlarından alınan cavan bitki şitili
84
Küm – barama, baramaqurdu
85
Şəhd – çiçəkdən yığılan şirə, bal
86
Neysan – aprel
87
Məskəni-məva – yurd, məkan
88
Dilara – ürək açan
89
Türfə – füsunkar, qeyri-adi
90
Tənavül – yemək
91
Vird – təkrar-təkrar deyilən, dua
92
Dutuban – tutaraq
93
Məva – ev, yurd
94
Səkmək – (burada) gəzmək
95
Rəhmət – rəhm etmə
96
Nübar – ilk meyvə, yeni meyvə
97
Sərəfraz – başını dik tutan, yüksək
98
Meyvədar – barlı, bəhrəli
99
Bişəkk – şübhəsiz
100
Qeybi – gizli
101
Müc – çarəsiz, əli-qolu bağlı
102
Seyiz – qoyun sürüsünün qabağında gedən təkə
103
Mahparə – Ay parçası
104
Xar – alçaq, həqir
105
Təkfir – təqsirləndirmək
106
Bəqədrimkan – imkan daxilində
107
Qəni – dövlətli, varlı
108
Aşiyan – yuva
109
Üqubət – əziyyət, əzab
110
Toxm – toxum
111
Xüruc – çıxmaq
112
Mürur – keçib getmə
113
Naxa – naqqa balığı
114
Kəsəyən – çölsiçanı
115
Şəma – kiçik balıq
116
Mötad – adət
117
Təqsim – bölmə, hissələrə ayırma
118
Gir – güc, qüvvət
119
Təftiş – yoxlama
120
Rəsəd – görmək yeri
121
Nan – çörək
122
Əlzəm – ən lazımlı
123
Eşmək – yumşaq tüklü dəridən paltar
124
Çöhrənüma – aydınlaşan, üzə çıxan, aşkar
125
Yügrək – yüyürək, cəld
126
Sövt – səs
127
Çətmə – quş və ya siçan tutmaq üçün tələ
128
Payi-bənd – adətdən kənara çıxmama
129
Behcət – sevinc
130
Göftügu – söhbət, danışıq