Читать онлайн книгу «Oğluma nəsihət» автора Низами Гянджеви

Oğluma nəsihət
Nizami Gəncəvi
Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi üç poemasında "OĞLUM MƏHƏMMƏDƏ NƏSİHƏT" deyə ümumilikdə bütün gənclərə öyüdlər yazıb. Amma böyük mütəfəkkirin öyüdləri təkcə bununla bitmir. Əsərlərinin hamısında oxucunu gəncliyin qədrini bilməyə səsləyir. Ona görə də kitabı "Oğluma nəsihət" adlandırmışıq. Bununla da onun əsərlərində yer almış , eləcə də orta məktəb dərsliklərində adları çəkilən və ya ixtisarla tədris olunan bütün ibrətamiz hekayələri, fəlsəfi düşüncələri, bədii sözü yüksək qiymətləndirən, az sözlə böyük məna ifadə edən müraciətləri, gəncliyi tərənüm edən beytləri, rübailəri, qəzəlləri, qəsidələri bir yerə toplayıb təqdim edirik. Kitab şagirdlər, tələbələr və müəllimlər üçün nəzərdə tutulub.

Nizami Gəncəvi
Oğluma nəsihət

“Şeyx Nizami böyük şairlərdən birisi olub. Onun kimi fəcih, rəvantab və şirinzəban şair dünya üzərinə az gəlibdir. Heç bir şair o ləyaqət və zəriflikdə söz deməyibdir”,

    – Firudin bəy Köçərli,
    ədəbiyyatşünas, pedaqoq, tənqidçi
“Söz gövhərinin boyunbağısını heç kim Nizami kimi düzməyib. Haqqın minlərlə rəhməti onun ruhuna ki, həqiqətən, şeir onunla xətm olunub”,

    – Saib Təbrizi, İran şairi
“Nizaminin yaradıcılığı bəşəriyyətin bədii inkişaf tarixinin qızıl səhifəsidir”,

    – Mirzə Fətəli Axundzadə, dahi Azərbaycan dramaturqu

Gəncliyin tərənnümü
Həyat aləmidir hər şeydən üstün,
Cavanlıq günüdür ən qiymətli gün.
Həyatdan yaxşı şey dünyada nədir?
Gənclikdən gözəl şey bir əfsanədir.
Nizami Gəncəvi bəşər bədii fikrinin inkişafında ən şərəfli yerlərdən birini tutan nadir sənət dahisidir. Dahi şairin çoxcəhətli zəngin irsi elə yarandığı dövrdən başlayaraq milli və coğrafi sərhədləri aşaraq Azərbaycanın hüdudlarından uzaqlarda da şöhrətlənmiş, məhəbbətlə oxunmuş, öyrənilmiş, təqdir edilərək izlənilmişdir.
Nizami şeirində əsrlərdən bəri bəşəriyyəti düşündürən nəcib arzu və humanist ideyalar tərənnüm edilmiş, ustad sənətkar bədii fikir tarixini insan səadəti, mənalı ömür, yaradıcı əmək və bunlara əsaslanan azad, ədalətli cəmiyyət və başqa bu kimi əhəmiyyətini heç vaxt itirməyən yüksək ideallarla zənginləşdirmişdir. Buna görədir ki, Nizami irsi bütün dövrlərdə müasir məna daşımış və bu gün də zəmanənin qarşıya çıxardığı məsələlərlə yaxından səsləşməkdədir.
Bu baxımdan Nizami poeziyasında özünün hərtərəfli həllini tapan gənclik problemi xüsusilə səciyyəvidir. Özünün xoşbəxt gələcəklə bağlı bəşəri arzularının həyata keçirilməsində gəncliyin mühüm rolunu dərindən dərk edən humanist şair yaradıcılığının bütün mərhələlərində xalqın varlığının, qazanılan maddi və mənəvi dəyərlərin qoruyucusu kimi yüksək qiymətləndirdiyi gəncliyin tərbiyəsi məsələsinə böyük qayğı ilə yanaşmış, istər lirik əsərləri, istərsə “Xəmsə”yə daxil poemalarında bu mövzu ilə bağlı bu gün də əhəmiyyətini itirməyən ibrətamiz mülahizələr söyləmişdir.
Nağıl və dastanlarda olduğu kimi Nizami əsərlərində də övlad probleminə geniş yer verilir. Nizami övladı ata-ananın sevinci, valideyn ömrünün mənası kimi dəyərləndirməklə yanaşı, həm də insanlığın keçdiyi enişli-yoxuşlu yolların davamçısı kimi səciyyələndirir. Şairin fikrincə, adının əbədi qalmasını, əməllərinin itməməsini arzulayan hər kəs övladına xüsusi qayğı göstərməli, onun cəmiyyətin layiqli üzvü kimi yetişməsində məsuliyyət daşımalıdır. Övlad tərbiyəsinə ictimai vəzifə kimi yanaşan Nizami poemalarında ilk növbədə valideynə üz tutur, ata-ana sevgisinin övladın taleyindəki həlledici təsirini təbiətdən aldığı tutarlı nümunələrlə təsdiqə çalışırdı.
“Xosrov və Şirin” əsərində oğlu Şiruyənin ətrafdakılarla bəd rəftarından şikayətlənən Xosrov şaha Büzürgümid öz nəsihətində belə deyir:
Yararmı olasan övladla düşman?
Ürək ayrılarmı saldığı bağdan?!
Nar öz meyvəsini başında saxlar,
Odur, təpik vurmaz ona hər murdar.
Tut öz meyvəsini yerlərə tökər,
Odur ki, təpikdən əziyyət çəkər.
Göründüyü kimi, şair müdrik bilicinin dili ilə övladı “ürək meyvəsi” adlandıraraq nar ağacına heç kəsin toxunmadığını, tut ağacına isə hər yetənin bir təpik vurduğunu söyləyir. Müdrik qoca bunun səbəbini də izah edərək nar ağacının öz meyvəsini (övladını) başı üstündə saxladığını bildirir (hərfi tərcümədə: övladını başının tacı edib). Tut isə öz meyvəsini yerlərə tökdüyü üçün, yəni qədrini bilməyib başıaşağı saxladığı üçün ona hər yetən bir təpik vurur.
Nizaminin gənclərə müraciəti çox maraqlı olub özünün çoxcəhətliliyi ilə seçilir. Şair təkcə poemalarında deyil, lirik əsərlərində də üzünü tez-tez gənclərə tutur, onları cavanlığın qədrini bilməyə, ömrün bu həvəsli, həyat eşqilə dolu, qaynar çağını boş keçirməyib onu xeyirli işlərə, oxumağa-öyrənməyə, elmə, biliklərə sərf etməyə çağırır:
Sən gəncliyin qədrini bil, bir an kimi keçib gedər,
Qərib karvan yolçusunu şəhər bir də haçan görər? –
mətləli qəzəlində Nizami gənclərə nəsihətlə həyatın qədrini bilməyi məsləhət görərək:
Nağdımız da, nisyəmiz də vur-tut bircə ömrümüzdür,
Ömrün-günün mənasından xəbərdar ol, ey bixəbər!

Bir halda ki, gedərisən, ayıq saxla könlümü sən,
Əsrik kimi, sərxoş kimi gün keçirmə əbəs, hədər!
– deyir.
Şair “Xəmsə”sinin ilk əsəri “Sirlər xəzinəsi”ndən başlayaraq bu mövzuya bir neçə hekayə həsr etmiş, cavanlıq illərinin əvəzsiz nemət olduğunu maraqlı məcaz, obrazlı ifadə və mənalı müqayisələrlə oxuculara çatdırmağa çalışmışdır:
Cavan ağac hər bağın gözəlidir, gözəli,
Qocaldımı sındırar onu bağbanın əli.
Cavanlıq od-alovdur, gözəlliyin tacıdır,
Cavanlıq çox şirindir, qocalıq çox acıdır.
Şair “Sirlər xəzinəsi”ndə bu mövzuya həsr etdiyi 15-ci məqalədə həmkarlarını istedadlı gənclərə kömək etməyə, hünəri, istedadı qiymətləndirməyə çağırır, bunun özünün böyük hünər olduğunu bildirir. Üzünü yenə gənclərə tutaraq deyir:
Çəkişməyə uymazsan, hünərinə güvənsən,
Sənət olsun şikarın, hünərinə güvən sən!
Nizami yaradıcılığının sonrakı mərhələlərində gənclik haqqında daha həssaslıqla danışır. Şairin belə mülahizələrini mütləq onun qocalıqla bağlı düşüncələri tamamlayır. Şair müqayisələr aparır, ömrün gənclik, yetkinlik və qocalıq çağlarını da belə müqayisələrlə dəyərləndirərək gəncliyin əvəzsiz, təkrarsız bir nemət olduğunu oxucuya belə anladır:
Həyat yox gəncliyi alınca xəzan,
Gənclik qalmayınca qalmasın cahan.
Gənclikdir insana gözəllik verən,
Gözəllik sönərsə, qəlb olarmı şən?
O gün ki, gəncliyin qüruru sönər,
İş görməz daha bu cəsarət, hünər.
Nizaminin gənclik haqqındakı görüşlərini şairin müdrik nəsihətləri, xeyirxah öyüdləri daha da zənginləşdirir. Gəncliyə həyatın davamı, qazanılan maddi, mənəvi nailiyyətlərin varisi kimi baxan humanist şair onu hər cəhətdən gözəl, çalışqan, təvazökar, eyni zamanda insanlıq ləyaqətini də unutmayan xeyirxah xoşniyyət olmasını istəyirdi. Bu baxımdan Nizaminin poemalarında oğlu Məhəmmədə etdiyi nəsihətləri xüsusilə əhəmiyyətlidir. Onu da qeyd edək ki, Nizami öz nəsihətlərini təkcə sevimli oğlu Məhəmmədə deyil, bütün gəncliyə ünvanlamış, gələcək nəslin təlim-tərbiyəsi ilə bağlı arzu və tövsiyələrini oğlunun simasında bütün yeniyetmələrə söyləmişdir: “Hamıya verdiyim bu öyüdə oğlum da diqqətlə qulaq assın. Mən bütün bədənə qida verdiyim zaman ciyərparəm də pay alsın”, – deyərək təkcə oğlu Məhəmmədə deyil, bütün gənclərə üzünü tutur.
Şairin gənclərə müraciətlə etdiyi öyüdlər çoxcəhətli olub, həyatın bütün sahələrini əhatə etməklə yanaşı, fəlsəfi səciyyəsi ilə də diqqəti cəlb edir. İnsanlıq şərafətini uca tutan böyük şair gənclərə ilk növbədə insan adının böyüklüyünü dərk etdirməyə çalışır, onun bütün yaranmışlardan ən uca durduğunu unutmamağı tövsiyə edir. Gəncləri boş, məqsədsiz həyatdan çəkindirməyə, fürsət var ikən çalışmağa, öyrənməyə, qurub yaratmağa dəvət edir.
Qısa söz dünyada nə sən, nə də mən,
Oyuncaq deyilik xilqətimizdən.
Nə şöhrət, nə yuxu, nə də ki yemək,
Həyatın mənası olmasın gərək.
Təbiət quranda xilqətimizi,
Başqa səhifədə yazmışdır bizi.
Anlayıb düşünək hər şeyi gərək,
Hər sirri açmaqda hünər göstərək.
Şairə görə, insanın davranışı, rəftarı, ətrafdakılara münasibəti də gözəl olmalıdır. O, danışığı, söhbəti, özünün işi, əməli, arzusu ilə də yüksək insan adını doğrultmalıdır. Gəncləri yersiz qürur, ləyaqətsiz yoldaş, xalqa etinasızlıq, biganəlik və başqa bu kimi mənəviyyata naqislik gətirən sifətlərdən çəkindirməyə çalışan Nizami nəsihətlərində onlara həm də mübarizlik ruhu aşılayır, mətin olmağa, zülmə, haqsızlığa dözməməyə çağırırdı.
Gül kimi yumşaqlıq göstərmə gerçək,
Olma ikiüzlü bənövşələrtək.
Tikan olmağın da öz məqamı var,
Yerli dəlilik də işə yarayar.
Şair “Yeddi gözəl” poemasında “Sözün tərifi və hikmət haqqında” başlıqlı bölmədə də bu məsələyə toxunaraq oxucuya müraciətlə:
Çarpış dünya ilə şiri-nər kimi,
Yoxsa udar səni o, əjdər kimi,
– deyə xəbərdarlıq edir.
Nizami poemalarında yer alan hekayələr və şairin gənclərə ünvanlanan nəsihətlərində zəhmətə inam, elmin, əməyin faydası haqqındakı didaktiki görüşlər xüsusilə seçilir. Şairin fikrincə, yaradıcı əmək, halal zəhmət, çalışqanlıq insanın özünü mənəvi cəhətdən saflaşdırdığı kimi ətrafdakılara da səadət gətirir, xoşbəxt, şən həyatın əsasını təşkil edir. Odur ki, şair gənc nəslə dədə-babaların əməksevər xasiyyətinə sadiq qalmağı, tənbəllikdən çəkinməyi, boş-bikar qalmamağı tövsiyə edir. Hələ “Xosrov və Şirin” əsərində 7 yaşlı oğlu Məhəmmədə oxumağı, öyrənməyi, elm-bilik qazanmağı təlqin edən böyük sənətkar elmə, biliklərə yiyələnməklə dünyanı almağın mümkünlüyünü söyləyir. Ona və onun həmyaşlarına Nizami “Leyli və Məcnun” əsərində də qəflətdə qalmamağı, öz hünəri, zəhməti ilə cəmiyyətin layiqli üzvü kimi hörmət qazanmağı məsləhət görürdü:
Sən aslanlar kimi keç cəbhələrdən,
Yalnız hünərinin balası ol sən.
Səadət kamalla yetişir başa,
Xalqa hörmət elə, ədəblə yaşa.
“Yeddi gözəl” əsərində oxuyuruq:
Çalış öz xalqının işinə yara,
Geysin əməlindən dünya zər-xara.
Elmin faydası, oxumağa öyrənməyə çağırış Nizaminin bütün əsərlərində özünün parlaq əksini tapmışdır. Gələcək nəsli vətəni, xalqı sevən, elmli, bilikli görməyi arzulayan vətənpərvər şair əsərlərində bu mövzuya dönə-dönə müraciət etmiş, “Oğlum Məhəmmədə nəsihət” başlıqlı ayrıca fəsillərdə və sətirlərarası söylədiyi ibrətamiz fikirləri, təsvir olunan əhvalatlardan çıxarılan fəlsəfi-əxlaqi nəticələri bütün dövrlərdə əhəmiyyətini saxlamış, bu gün də gənclərimizdə nəcib sifətlər tərbiyə etməkdədir.
Hünər ardınca qoş, xalqa hünər saç,
Qapılar bağlama, ər ol, qapı aç!
Hər kim öyrənməyi bilməyirsə ar,
Sudan dürr, daşdan da gövhər çıxarar.
Şair istedada çox da arxayın olmamağı, onu zəhmətlə, çalışmaqla parlatmağı zəruri sayır. İstedadına güvənən çox zehinli adamların öz üzərində işləmədiklərindən axırda heç bir şeyə nail ola bilmədiklərini söyləyir:
Çox iti zehinlər yatan oldular,
Axırda saxsı qab satan oldular.
Təlimə həvəskar çox korazehin,
İqlimlər qazisi olmadı? Deyin.
Nizami Gəncəvi, qeyd etdiyimiz kimi, təkcə oğlu Məhəmmədə etdiyi nəsihət bölmələrində deyil, özünün lirik haşiyələri, bədii ricətləri, hadisələrin təqdimində oxucuya ünvanladığı öyüdləri, hikmətli beytləri, ibrətamiz nəticələri ilə də gəncliyə xitab edir. Əsərlərində Məhin Banunun, Məcnunun atasının dili ilə gənclərdə yüksək əxlaqi sifətlər, təmiz mənəviyyat tərbiyələndirməyə cəhd göstərir. Şair zəhmətkeş qoca kərpickəsən kişinin, Süleyman şahla qarşılaşan yaşı ötmüş əkinçinin dili ilə zəhmətə, əməyə xor baxan gənclərə müraciət edir, Ərəstu, Büzürgümid, Əflatun, Sokrat və başqa müdrik bilicilər adından danışaraq həyat dərsi verir, əxlaqi-fəlsəfi fikirlər söyləyir, gəncləri həyatı dərk etməyə, əməyi sevməyə, oxumağa, öyrənməyə və həmişə başı uca yaşamağa dəvət edir.
Nizami əsərlərində yaratdığı müdrik qoca obrazları ilə bağlı olaraq gənclərin yaşlı nəslə münasibəti məsələsinə də toxunur.
Hələ “Xəmsə”nin ilk əsəri “Sirlər xəzinəsi”ndən başlayaraq şair nəsillərin qarşılıqlı münasibətindən söz açaraq sələflərinin təcrübəsindən geniş bəhrələnən gənclərin dədə-babalarının qazandıqları nailiyyətləri sadəcə davam etdirməklə kifayətlənməyib onları öz əlavələri ilə zənginləşdirməyin, sonrakı nəsillərə açıq alınla təhvil vermələrinin zəruriliyini bildirirdi.
Keçənlər zəhmətlə əkdiyi bağdan,
Gələnlər meyvəni dərmiş hər zaman.
Keçənlər bir çox şey əkmişlər bizə,
Biz də əkməliyik gənc nəslimizə.
Nizami yaşlı nəslə, gənclərə qayğı ilə yanaşmağı, hünərli cavanların istedadlarını təqdir etməyi, onlara kömək göstərməyi lazım bilir. Gənclər tərəfindən yol verilən səhvlərdə yaşlı adamların da günahı olduğunu xüsusi vurğulayırdı. “Xosrov və Şirin” əsərində belə bir miniatür hekayə ilə qarşılaşırıq:
Deyirlər, bir gün ağıllı bir kəs,
“Mən dəliyəm” deyə elə yayır səs.
Bir uşaq onunla girsə savaşa,
Dərhal böyükləri basarmış daşa.
Soruşurlar: “Uşaq səni vurarkan
Neçin öc alırsan sən qocalardan?”
Gülümsəyib deyir: “Gülməsə qoca,
Uşaq pis iş tutmaz ömrü boyunca”.
“İskəndərnamə” əsərində oxuyuruq:
Gənclik hər kişini coşduran zaman,
Qocanın susması deyilmi nöqsan.
Şair gələcək nəslin tərbiyəsində yaşlı nəslin məsuliyyətini təkrar-təkrar xatırlatmaqla yanaşı, gənclərə də sələflərinə layiq olmağı, əvəz edəcəyi nəslin nəcib xüsusiyyətlərini yaradıcılıqla mənimsəməyi, öz müvəffəqiyyətlərini köhnənin həyat təcrübəsi üzərində qurmağı öyrədirdi. Ataların həyat yolu ən gərəkli məktəbdir. Gənc nəsil bu məktəbdən məhəbbətlə öyrənməli, qabaqcıl ənənələri rəğbətlə yaşatmalı, mədəni mirası qoruyub zənginləşdirməlidir. Gəncliyin qazandığı yeni-yeni nailiyyətlərdə yaşlı nəslin xidmətini danmaq, böyük zəhmətlər bahasına əldə edilən zəngin, faydalı təcrübələrə etinasızlıq göstərmək, nankorluq və ağılsızlıqdır. Bu baxımdan “İskəndərnamə” əsərində maraqlı əhvalatlar diqqəti cəlb edir. Dahi şair ömrünün ən yetkin çağlarında qələmə aldığı bu əsərində təcrübəli qocaların cəmiyyətdəki yerini daha düzgün müəyyənləşdirərək:
Bilənlər padşahı olsa da yenə,
Bu gənclər möhtacdır qoca fikrinə.
Gənc budaqlarıyla oynarsa qabaq,
Başını ucaldar bir köhnə budaq.
Bilikdə birinci olsa cavanlar,
Qocalar fikrinə ehtiyacı var, –
deyir.
Göründüyü kimi, şair həyatın davamı, gələcəyin rəhni kimi sevdiyi gəncliyə həmişə həssaslıqla yanaşmış, bu problemi vacib həyati ideallar səviyyəsinə yüksəldərək nəsillərin mətin, ağıllı və nəcib yetişməsi üçün lazım bildiyi bütün məsələləri əhatə etməyə çalışmışdır. Mövzunun ətraflı şərhi gəncliyə məhəbbət, gənc nəslə inam kimi ənənəvi cizgilər Nizami əsərlərinə yeni bir əhvali-ruhiyyə gətirmiş, şairin poemalarındakı nikbin ruhu və həyatsevərliyi bir daha artırmışdır. Nizaminin gəncliklə bağlı əsərlərində əksini tapan belə görüşlər bu gün də müasir səslənərək gələcək nəsli ataların keçdiyi şərəfli həyat yolunu öyrənməyə, onu ləyaqətlə davam etdirməyə ruhlandırır.

    Nüşabə Araslı
    filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü

LİRİKA

QƏZƏLLƏR

Sən gəncliyin qədrini bil
Sən gəncliyin qədrini bil, bir an kimi keçib gedər.
Qərib karvan yolçusunu şəhər bir də haçan görər?
Dünya görmüş qocaların beli neçin əyilmişdir?
Bəlkə, itmiş gəncliyini yerdə arar axşam-səhər?
Nağdımız da, nisyəmiz də vur-tut bircə ömrümüzdür,
Ömrün-günün mənasından xəbərdar ol, ey bixəbər!
Bir halda ki, gedərisən, ayıq saxla könlünü sən!
Əsrik kimi, sərxoş kimi gün keçirmə əbəs, hədər.
Heyif, bada vermədəsən öz nazənin ömrünü sən.
Bir ömür ki, sən istəsən, əbədiyyət ola bilər!
Qızıl verib almamısan, nə biləsən can qədrini?
Oğru çalıb-çapdığının qiymətini bilər məgər?
Şad keçirsən ömrünü sən, nə itirər ələm, kədər?
Dərd əlində ölüb getsən, şadlıq evi nə itirər?
Əgər səndə ürək varsa, Nizami, eşqə ver ömrü,
Bir ərğənun səsi dinlə, götür bir ərğəvan sağər.

Cavanlıq var ikən əldə
Cavanlıq var ikən əldə, gərək qədrin bilə insan,
Əmin olma, gələr bir də bu mülkü tərk edən karvan.
Bükülmüş qəddinə bir bax qocalmış şəxsin, həsrətlə
Cavanlıq günlərin, daim gəzər torpaqda sərgərdan.
Nə dövlət varsa dünyadə, sənə ancaq ömürdür, bil,
Onun mənasını dərk et, çalış boş keçməsin bir an!
Geri dönməz keçən bir gün, ayıq ol daima sən də,
Rəva olmaz ki, məstlər tək keçə qəflətdə bu dövran.
Neçün sən hərzə işlərdə verirsən ömrünü bada,
Xeyirli işlərə sərf et, həyatı eylə cavidan!
Pul ilə almadın canı, biləsən qiymətin, qədrin
Ki, oğru da qədir bilməz, oğurlarsa malı asan.
Əgər sən şadiman olsan, qəmə heç bir zərər gəlməz,
Və ya qəmdən ölüb getsən, toxunmaz şadlığa nöqsan.
Nizami, səndə ruh varsa, danış eşqü-məhəbbətdən,
Gözəl bir musiqi dinlə, şərab versin sənə canan.

Sən hələ bax növcavansan
Sən hələ bax növcavansan, mən dəyişdim çox yaman,
Sən gözəlləşdin, mənimsə gəncliyimdən yox nişan.
Sən kimi bir novbaharla sanma təğyir eyləməz,
Bağü bağçam, hər nə var soldurdu bir badi-xəzan.
Sən Xəlilsən, mən odam, qarşında neçin sönməyim?
Mən ölüm, sən arzuntək ömr elə hər bir zaman.
Sən şikəst sandın məni, düzdür, şikəstəm, bəndəyəm,
Sən bilən qəlbdir bu qəlb, sən gördüyün candır bu can.
Sən bizi fərmanla yox, insafla dindir, sevgilim,
Lütfünə, insafına yalnız özünsən hökmran.
Qulluğunda qul kimi durmuş Nizami, rəhm elə,
Hər iki dünyadə könlüm səndən olsun kamiran[1 - Kamiran (kamran) – kam alan, arzusuna çatan, xoşbəxt].

Gəncliyimi sənə verdim
Gəncliyimi sənə verdim, bu möhlətdən şirinsənmiş.
Nə cür ölüm qarşında mən, bu fürsətdən şirinsənmiş.
Gözlərimdə yaş olsan da, işıq alır ürək səndən,
Can möhnətim, bunu bil ki, sən işrətdən şirinsənmiş.
Hardan tapım incə sözü, nə cür verim qiymətini?
Sən daddığım, dadmadığım hər nemətdən şirinsənmiş.
Savaşın da, barışın da yağ-bal dadır damağımda,
Mehrin qədər qəhrin də xoş… hər cəhətdən şirinsənmiş.
Nizaminin həyat dürrü sənin bir vəslinə qurban,
Hər nə versəm, ucuz olar, hər qiymətdən şirinsənmiş.

QƏSIDƏLƏR

Əyildi bel bu çəməndə qocalıqdan
Əyildi bel bu çəməndə qocalıqdan nə təhər,
Bu gün həyat budağından deyin, görüm nə bəhər?
Nə kölgə var ağacımda, nə turş bir meyvə,
Tökübdü meyvəsini yelləriylə hadisələr.
Bu əyri qədli fələklər qazır məzar mənə,
Bəyazı saçlarımın eylər əcəl haqda xəbər.
Həmişə nafə[2 - Nafə – ahunun göbəyi. “Müşk” deyilən qara maddə ahunun göbəyində – dəri kisəcikdə yerləşir.] verər müşki-tər amma nə əcəb,
Doğuldu nafə mənim müşki-tərimdən bu səfər.
Ağızda düz iki sap inci, gövhərim vardı,
Zəmanə zülmü dağıtdı, töküldü o gövhər.
Dağıtdı mücrüdəki gövhərimi ulduztək
Gələndə qəm şərqindən yeni ulduzlu səhər.
Yetişdi ömr sona, istəyirəm bayquştək
Fənaya doğru bu virandan edim mən də səfər.
Əyildi qədd, başım torpağa mail oldu,
Mənəm ismət bağının tingi ki, xoş meyvə verər.
Əyildim, eyləməyim üstümü qan ilə ləkə,
Gözümlə qan saçıram qanə boyandıqca cigər.
Ağardı saç, başıma sanki qalın qar yağdı,
Vücud çardağı uçmaqla görrəm indi xətər.
Başında bir qalanın qar olarsa, su tökülər,
Odur ki, yaş axıdır bax bu nigaran gözlər.
Zəiflik öylə edibdir, sürüyüb kölgə kimi
Çəkərsə kimsə əgər yerlə, məndə görməz əsər.
Cahanda kimsə məni ondan ötrü yad etmir,
Bu halla söylə, zəif bir vücud nə yadə düşər?
Əyildi qədd kamantək cahanda gör nə sayaq,
Çəkindi tiri-əcəldən, önündə tutdu sipər.
Səmayə doğru necə ruhum eyləsin pərvaz?
Bu qəmli, alçaq olan yerdə sındı balü[3 - Bal – qanad] pər.
Ümid meyvəsini tökdü cahan bağında,
Dağıtdı hər tərəfə hər dəm o daşlar, yellər.
Tökəndə meyvəsini dik dayanar daim ağac,
Əyildi qamətimin tingi ta ki, tökdü səmər.
Yox oldu baş iki çiynim içində biryolluq,
O, əcəl xəncərinin qorxusundan etdi həzər.
O dostlar eşqi ilə hey bu zəif gözlərdən
Süzüldü çöhrəmə yaş, çünki gəldi vəqti-səfər.
Zəiflik aldı məni, hüzn evində yurd saldım,
Dedim ki, astanadan keçmə çətinlik törədər.
Mənəm bu səhfədə son kəlmənin axır hərfi,
Nə məna məlumum oldu, nə də ki bəlli cər.
Bəyazı fərq eləmir gözlərim qaradan heç,
Yanağım Ay ilə Güntək əgərçi şölə çəkər.
Keçibdir ömür, həyatım günahə sərf olmuş,
Odur ki, gördü xəcalətli məni bu ellər.
Düşübdür əllərimə əsməcəli titrətmə,
Sevinc badəsini burda nuş edim nə təhər?
Qonaqdır indi yanımda əcəl, nə çarə edim?
Həyatdan özgə şeyi məndən istəmirsə əgər?
Şirinlik almadı ağzım həyatda bir ləhzə,
Südümlə şəkkərim ağzımda daddı təkcə zəhər.
Həyat mənzilinə indi vida eyləyirəm,
Əyildi qədd, məni ağuşa çəkmək istər.
O qədər düşmüşəm əldən ki, hər an qorxuludur,
Bədəndə üzvlərim parçalanıb özgələşər.
Mühasib əlləritək mən yıxıla-qalxa daha,
Təəccüb eylə ki, illər sayıram şamü-səhər.
Bu bağın istəmirəm abü-həvasıyla olam,
Yetişdi Xızr suyu, İsa dəmindən də zərər.
Gözümdən axdı buludtək sular həsrətdən,
Cavanlıq ötdü yaman tez, dalınca qaldı nəzər.
Cavanlıq itdi əlimdən, yox oldu yollarda,
Bu əyri qəddim ilə göz onu yerlərdə gəzər.
Etimad eyləməsəm kölgə kimi divarə,
Bu halda durmağa hardan tapılar məndə təpər?
Ətirlə, rəng ilə aldatdı məni tifil kimi,
Zəmanə aldı mənim gəncliyimi burda hədər.
Sevinc mülkü verir müjdə eyş-işrətdən,
Qulaqda ağ tüküm amma yetirdi özgə xəbər.
Cahanda hey yıxıla-qalxa ruzi axtarıram,
Ağıl deyir ki, qarışqa necə gör danə çəkər?
Zəmanə hadisələr daşını yağdırdı yaman,
Nə qədər qoydu qala çərx məndə, nə gövhər.
Hünərlə fəzlimi hər eyib gəzənlər dandı,
Betərdir onlara hər eyibdən indi bu hünər.
Mənim ki qəlb evimi nurə qərq edib ürfan,
Bu əyri qəddimi etmiş özünə halə qəmər.
Həmişə düşdü düyün işlərimə minlərlə,
Bu yolda hansı cəhətdən üzümə bəxt gülər?
Bu dövr gülşəni içrə məni bax yıxmaq üçün
Ayağım üstünə göylər həmişə balta çəkər.
Cahanda yox xəbərim surət ilə mənadan,
Könüldə, gözdə görünmür bunlardan əsla əsər.
O qədər var günahım, hətta cəhənnəm əhli
Yanında görsə məni, tez durub kənar gəzər.
Günah bağçasının əyri qədli tingi mənəm,
Zəmanə hey qurudur, yandıra məhşərdə məgər.
Həmişə səhv, xəta hərfi, kəlməsi ancaq
Qələmlə yazdı qəza səhfə-səhfə hökm, qədər.
Bu hərfi silsə, silər gözdən axan tövbə yaşı,
Qəzayə tabe deyildir nə fayda burda qədər.
Bu yerdə hökm qəzanındır, əlimdən nə gəlir?
Keçirsə hər nə xəyaldan, mənəm ondan da betər.
Günahla ömrü keçirdim məni kim öldürsə,
Ağıl müftisi eylər qanımı burda hədər.
Odumla cuşə gələr çərxi-fələk ümmanı
Zəbanə çəksə əgər köksüm altda atəşlər…

Ağlın gözü işıqlanmış qəlb evinin çırağından
Ağlın gözü işıqlanmış qəlb evinin çırağından,
Yaxşı olar bu nurilə gizli xəznə axtarasan.
Xəznə tapmaq istəyirsən, sındır canın sütununu
Ki, xəznələr asanlıqla ələ gəlməz, anla bunu!
Əgər xəznə ilanısan, halqa olma qapıda sən,
Viranlıqdır xəznələrin şahmarına əsil məskən.
Səhv elədim, ilan olma, lap cənnətin ilanı da,
Ki, haqqında pis söz yazıb, verməsinlər səni bada.
Əgər cənnət istəyirsən, özün parla gövhər kimi,
Gecələri işıqlandır öz nurunla qəmər kimi.
Gecə Aytək oyaq ol ki, sirlər əyan olsun sənə,
Əgər aləm görən Aysan, ya da şahsan bu aləmə.
Ancaq gecə mövcud olar səfalı üz, ayıq ürək,
Zülmət içrə həyat suyu və al yaqut tapılan tək.
Yaxşı olar ki, qarının öz xoruzu ayıq ikən,
Səltənətin ov qırğısı yatmış ola səhər erkən.
Mərdsən əgər süfrəndə sən qida elə öz qanını,
Çünki əzəl ana qanı bəsləmişdir bu canını.
İstəyirsən əgər balıq, quşla dolsun sənin süfrən,
Yolçu olma, ibrət götür Süleymanın zənbilindən.
Bu divlərin cövrünü sən çəkəcəksən, de nə qədər,
Zəngilərtək yaşa daim, Zənganlıya salma nəzər!
Özünə ad qoyanda da toxucu qoy, dəmirçi yox,
Dəmir yonsan, heç olmasa açar düzəlt, nəinki ox.
Bu açarla zindanı aç, zəncirləri qır yerə at!
Bu açarla zindanları qıfıllayıb şadlıq yarat!
Elm oxuyla ovla, əgər istəyirsən təmiz şikar,
Elm ilə ov şikar elə, ov itilə nə işin var?
Göydə fələk tərəzisin bir arpa da çəkə bilməz,
Yerdə əyar varındırsa, o tərəzi kara gəlməz.
Məşəl yandır, əlinə al, gecə yola çıxan zaman
Ki, məşəlsiz, qaranlıqda yeriməyə yoxdur imkan.
Güman etmə dənizlərdə gəminə bir ziyan dəyər,
Tufanlardan qorxu olmaz “Allah kərim” desən əgər…
Dənizdə bir qorxu görsən, kişi kimi hümmətli ol,
Tələsərək ləngər salma, hər vuruşda cürətli ol!
Muradına müxalif bir külək əssə, düşmə ruhdan,
Bu küləyə qarşı durub, qələbə çal ona hər an…

Qocalıq
Bu vadidə qocalıqdan bükülmüşdü belim, inan.
İndən belə nə gözləyim əbədiyyət ağacından?
Barsızlaşan bir ağacam, nə kölgəm var, nə də meyvəm,
Qasırğalar, sərt küləklər döymüş məni zaman-zaman.
Qamətimin külüngüylə mənə qəbir qazır fələk,
Ağ saçlarım xəbər verir ağ kafurun[4 - Kafur – ölünü yumaq üçün işlədilən kəskin qoxulu ağ, kristal maddə] qoxusundan.
Qara mişk ağ nafədəndir… bu özgəlik bəs nədəndir –
Nə cür çıxdı bu ağ nafəm saçlarımın qarasından?!
Ağzım inci qutusuydu, iki sıra gövhər dolu.
İnciləri qırdı bir-bir hansı rüzgar, hansı tufan?
Dan ülkərim yandı, söndü ümidsizlik üfüqündə,
Ulduz-ulduz gövhərimi kim apardı sandıqçamdan?
Günüm batdı, qaş qaraldı, bayquş kimi ötürəm ki,
Axirətə uçum gedim bu pərişan xarabadan.
Mən bəhrəli bir ağacdım paklıq, ismət gülşənində,
Bel büküldü, dağ başımı yerə doğru əydi zaman.
Mən ikiqat olmuşam ki, ətək qana bulaşmasın,
Ciyərim qan, gözüm giryan, gör nə günə qaldım, aman!
Saçlarımın qarı qalın… qaş ağappaq, baş ağappaq. Vücüdumun damı çökür… mən qorxuram bu qovğadan.
Bilirəm ki, dağ başında qar ərisə, sel su gələr,
Ah, mənimsə qan-yaş gəlir gözlərimin bulağından.
Zəiflikdən üzülmüşəm, sürünsəm də kölgə kimi,
Bu torpaqda məndən heç kəs görə bilməz bircə nişan.
Kimsə məni salmaz yada, çünki elə haldayam ki,
Day keçmirəm heç bir kəsin ürəyindən, yaddaşından.
Kaman kimi əyilmişəm, qaldırmışam qalxanımı,
Sığınmışam öz-özümə ox əcəlin qorxusundan.
Nə cür çıxım bu quyudan, nə cür qalxım son zirvəyə?
Qol-qanadım sındırılıb, gedib bədən, üzülüb can.
Dünya bağı ələk-vələk, daş yağdırdı zalım fələk
Bar-bəhrəmi kal-kal tökdü hər tərəfə budağımdan.
Meyvəsini tökən zaman bir qaydadır ağac qalxar.
Bəs nə üçün mən əyildim, vurdu məni hansı xəzan?
İki çiynim arasında başım batmış, bəxtim yatmış.
Sorun, nədən qorxuram mən? Qəfil ölüm qılıncından.
Son səfərə yollanıram, dostlarıma məhəbbətim
Zəifləmiş gözlərimdən axıb gəlir mərcan-mərcan.
Gücsüzlükdən sığınmışam dərd evinin bucağına,
Taqətsizəm, nə cür keçim bu qapının kandarından?
Bu kitabda oxunmayan bir kəlmənin son hərfiyəm,
Nə torpaqdan xəbərim var, nə ulduzlar dünyasından.
Göz önündə alışsa da günün tacı, Ayın bədri,
Daha gözüm seçə bilmir bəzən ağı heç qaradan.
Ömür keçdi, nə qazandım min günahdan, suçdan savay?
Xəlq önündə xəcil oldum, xəlq tələbkar, mən natəvan[5 - Natəvan – zəif, gücsüz, taqətsiz].
Mən zamanə məclisində nə cür içim şadlıq meyi,
Qədəh tutan əlim əsir, qədəhim qan, əlim əlvan.
Əcəl mənə qonaq gəlib, həyatımdan savay heç nə,
Heç nə qəbul etmir zalım sərvətimdən, var-yoxumdan.
Daddım həyat süfrəsindən, bir şirinlik görmədim mən,
Damağıma zəhər sıxdı şəkər, süd də lap binadan.
Qəddim neçin əyilmişdir? Çünki əcəl qucur məni,
Həyat mənlə vidalaşır, mən köçürəm bu dünyadan.
Elə gücdən düşmüşəm ki, mən qorxuram əzalarım
Bir-birindən ayrılsa da, ata məni dağ başından.
Hesabdarın barmağıtək gah enirəm, gah qalxıram.
Ayı, günü saymadayam, bu yollarda gözüm giryan.
Bu gülşənin ab-havası, inan mənə, düşmür daha,
Xızrın suyuyla İsanın nəfəsi də vurur ziyan.[6 - Əfsanəyə görə, zülmətdə dirilik suyu tapmış və bu sudan içməklə ölməzliyə qovuşmuş Xızır peyğəmbər və nəfəsi ilə ölüləri diriltməyə qadir Həzrət İsa nəzərdə tutulur.]
İldırımmış cavanlığım, bircə anda çaxdı, keçdi.
Buludlanan gözlərimdən yaş axıdır həsrət, hicran.
Nağd gəncliyim bu yollarda qızıl kimi düşdü, itdi,
Ayağımın altına mən hey baxıram, belim kaman.
Kölgə kimi köməksizəm, dayağımdır yalnız divar,
Varmı yerdən qalxmağıma başqa çarə, başqa dərman?[7 - Kölgə yalnız divara düşdükdə aydın görünür, başqa hallarda sürünür. Hədsiz zəifləmiş qocaların divardan tuta-tuta getməsinə işarə olunur.]
Fələk məni cəzb elədi rayihəsi, rəngi ilə,
Uşaq kimi aldadaraq gəncliyimi aldı əlan.
Gəlir şadlıq, şənlik səsi, … heyhat mənim ağ saçlarım
Qulağıma pambıq taxıb, kar eyləyib məni dövran.
Hey yıxılıb qalxa-qalxa yol gedirəm ruzu üçün,
Dən daşıyan qarışqayam, əqlin gözü ilə baxsan.
Yüz işdəklə min daş atdı, gövhərimi qırdı fələk,
Nə gözləyim zər yerinə daş işlədən bu sərrafdan?
Gözləri eyb axtaranlar gizlətdilər hünərimi,
Ləyaqətim pis görünür hər eyibdən, hər qüsurdan.
Mərifətin şöləsilə işıqlanmış bir Ayam mən.
Ay haləsi əskik olmaz həlqələnmiş vücudumdan.
Min düyünlü bir kələfəm, azca qalan həyatımdan
Hansı düyün açılacaq, şəfa verər hansı loğman?
Mənim ömür çinarımı yıxmaq üçün enir fələk,
Ayağıma balta vurur, qulpunacan baltası qan.
Nə mənadan xəbərim var, nə surətdən məlumatım.
Mənalar da, surətlər də itdi gözdən, çıxdı yaddan.
Elə ağır günahkaram, cəhənnəmə vasil olsam,
Cəhənnəmin sakinləri qaçar mənim dörd yanımdan.
Mən bu üsyan bağçasının əyilmiş bir ağacıyam,
Cəhənnəmdə yandırmaqçün qurutmaqda məni Yəzdan[8 - Yəzdan – qədim zərdüştilərdə xeyir allahı].
Qələminin ucu ilə qəza mənim səhifəmə
Xəta kəlməsindən savay söz yazmadı bu vaxtacan.
Peşmanlığın göz yaşıyla mən silimmi bu kəlməni?
Nə fayda ki, taleyimə tabe deyil qəza-filan.
Haqq qəzanın tərəfində… mənsə məğmun, qolubağlı.
Xəyalına nə gətirsən, inan, pisəm hamısından.
Zay etdiyim həyatımın qisasını alan olsa,
Ona mənim qanım halal… müfti ağıl, haqdı fitvan.
Sinəm yatmış bir cəhənnəm… bir gün qalxıb alovlansa
Atəşindən, bəlkə, qaynar bu “çərx” adlı mavi ümman.

RÜBAILƏR

Ədalət yer üzündə zəfərlərin tacıdır
Ədalət yer üzündə zəfərlərin tacıdır,
Zülm – dərd ağacıdır, yalnız şərin tacıdır.
Səxavət… pərdəsilə hər cür eybi gizlədir,
Xoş tale, bəxtəvərlik – hünərlərin tacıdır.

Dünyada ədalətlə zəfər tapmışlar
Dünyada ədalətlə zəfər tapmışlar,
Zülm ilə bu dünyada zərər tapmışlar.
Hər yerdə paxıllıq hünəri danmışdır,
Mərdlər eyb örtüb də, hünər tapmışlar.

Gəncliyinə güvənmə, yel əsər, solub gedər
Gəncliyinə güvənmə, yel əsər, solub gedər,
Ömrün bircə gecədə payimal olub gedər.
Zülm eləmə, anla ki, bircə qarğış fəryadı
Səni dünya bağından alaqtək yolub gedər.

Etmirsə vəfa, ömrə amansız rüzgar
Etmirsə vəfa, ömrə amansız rüzgar,
Sən yaxşılıq ək, ta nə qədər ömrün var.
Bir halda ki, heç kimsəyə qalmır dünya,
Barı qoruyun, inciməsinlər dostlar.

XƏMSƏ

SIRLƏR XƏZINƏSI

Söz qoşmağın fəziləti haqqında
İlk dəfə tərpənəndə sözdən güc aldı qələm,
Sözdən doğuldu ilk hərf… şahiddir bütün aləm.[9 - Nizami cahanın Tanrı tərəfindən “Kun – Ol!” əmrilə yaradılmasına işarə edir. Onun əzəli qələmi “Lövhi-məhfuz”da kainatın taleyini sözlə yazıb, deməli, hər şeydən öncə sözü yaratmışdır.]
Xəlvət pərdəsini ki qaldırdılar, atdılar,
Öncə söz cüvələndi. Sözdən can yaratdılar.
Sözdən bir səs, bir nəfəs gəlməmiş… inan mənə:
Can girmədi palçıqdan xəlq olunmuş bədənə.
O gündən ki, qələmlə kağız çatdı şərəfə,
Cahan açdı gözünü, sözü gördü ilk dəfə.
Söz olmasa… yerində dünya donardı, sözsüz,
Nə qədər söz dedilər, yenə əskilmədi söz.

Söz – canımızdır. Eşqin lüğətinə baxsana!
Biz sözük, gövdəmizsə yalnız xarabaxana![10 - Yaradıcı şəxsiyyətin canı – bu aləmə yadigar qoyub getdiyi sözündədir, bədəni, cismi, gövdəsi gəldi-gedərdir, tələl (skelet) hökmündədir.]
Yalnız qələm gücünə düşüncələr saxlanır,
Misra söz quşlarının qanadına bağlanır.
Bu sonsuz aləmdə ki, həm təzədir, həm köhnə,
Tükü qırx yerdən bölən sözdən kəskin nə var, nə?
Düşüncənin əvvəli, rəqəmin, sayın sonu,
Təkcə sözdür, təkcə söz, yadında saxla bunu.[11 - Kainatın yaradılışında məqsəd sözdür, onun sonu da sözdən ibarətdir. Əbədi qalan yalnız sözdür.]
Tacidarlar özü də tac söyləmişlər sözə,
Vasiflər vəsf eyləmiş, durub sözlə göz-gözə.
Gah sözün bayrağını çəkərlər eldən-elə,
Gah qələmin yazdığı saçar dünyaya şölə.
Bayrağını ən uzaq ellərə sancan da söz,
Qələmilə ən yeni iqlimlər açan da söz.
Bomboş fikrə, xəyala təslim olan kəslərə,
İlham üz göstəribmi məgər barı bir kərə?[12 - Yalnız həqiqəti axtaranlar və tapanlar böyük söz yaratmağa və bu sözün sayəsində yaşamağa qadirdirlər. Sözü gerçəkliyi pərdələmək vasitəsinə çevirənlərə, bomboş xəyal uydurmaçılarına söz heç vaxt üz göstərmir, yalançıları, saxtakarları yaxına buraxmır.]
Biz ki gözlərimizi sözə dikmişik artıq,
Ölsək, sözlə ölərik, qalsaq, sözlə qalarıq.[13 - Yaradıcı insanın taleyi yaratdığı sözün dəyərindən asılıdır.]
Damarları donanlar sözdə tapar atəş, köz,
Bağrı yananlar[14 - Damarları donanlar, bağrı yananlar – bədii və elmi söz yaradıcıları, şairlər və alimlər] üçün dirilik suyudur söz.
Sözdür bərbad aləmin abad qalan guşəsi,
Bu fələk süfrəsinin ən dadlı azuqəsi!
Hər boyadan an söz, ömür-günsən, ömür-gün,
Dillə vəsfini vermək, bəlkə də, qeyri-mümkün.
Söz bayraq taxan yerdə hərf ilə dil müzəffər,
Dilin, nitqin qüdrəti olur sözlə müyəssər.
Söz tapa bilməsəydi candakı şah damarı,
Can kələfin ucunu – aləmi tapardımı?[15 - Söz – Tanrının “Kun – Ol!” əmri. Candakı şah damar – ruh. Kələfin ucu – maddi aləm. Beytin mənası: Tanrı neməti söz kəşf edilməsəydi, ruhu və bu maddi aləmi tapmaq olardımı? Yox!]
Sözlə kəşf eləyiblər hər qaydanı, hər yönü,
Həm təbiət mülkünü, həm şəriət möhrünü.[16 - Təbiətin və şəriətin bütün qanunları yalnız bədii və elmi sözün sayəsində kəşf olunub və möhürlənib, təsdiq olunub.]
Mədən söz və qızılı təklif edib sərrafa,
Sərraf tərəzisində söz qızıldan çox baha!
Təzə söz, köhnə altun… hansı hakim kəsilir?
Söz hara, qızıl hara? Bunu sözdoğan bilir!
Öz qüvvəsilə gedər söz qasidi[17 - Söz qasidi – qələm və dil]… tövşüməz,
Söz qaldıran dağları qaldıra bilməz heç kəs.
Söz gümüşü yanında qara torpaqdı dirhəm,
Qızıl hansı itdir ki, onu sözə tay biləm?
Heç kəs əyləşə bilməz sözdən yuxarı qatda,
Dövlətimiz, mülkümüz yalnız sözdür həyatda.
Sözdən xəbərsiz qalır könüldən xəbərsizlər,
Sözün yozumu sözdən daha şux, daha dilbər.
Nə qədər ki cahan var, sözün coşsun qoy səsi,
Qoy sözlə tazələnsin Nizaminin nəfəsi.

Ölçülü sözün ölçüsüz sözdən üstünlüyü
Ölçülüb biçilməmiş dağınıq sözlər belə
Sözsə… zərgər yanında bənzər gövhərə, lələ.
Ölçülüb-biçilərsə incə fikir, incə söz,
Nə qədər gözəlləşər, olar ürəyincə söz.
Kim ki sözə söz qoşub tapar haqqın səsini,
Sözlə iki aləmin açar xəzinəsini.
Bu xəzinəni yalnız açar tapanlar açar,
Yalnız söz ərlərinin dilləridir bu açar.[18 - Poemanın ilk beytindəki hədisin məzmunu yenidən yada salınır: “Ya Cəbrayıl, bu nə qəsddir?”, “Ya Məhəmməd, bu ərşin altındakı Tanrı xəzinəsidir, onun açarı isə şairlərin nitqidir”.]
Sözün tərəzisini quran ulu hökmdar,
Sözün aşiqlərini[19 - Sözün tərəzisini quran ulu hökmdar – Tanrı. Sözün aşiqləri – peyğəmbərlər] sözlə etdi bəxtiyar.
Ərşin bülbülləridir[20 - Ərşin bülbülləri – şairlər] cahanda söz qoşanlar,
Məgər özgələrinə tay tutularmı onlar?
Düşüncə atəşilə pərişan olan zaman,
Mələklərlə gəzərlər, mənzilləri asiman.[21 - İlham məqamında şairlər mələk səviyyəsinə ucalırlar.]
Sözdoğanlar – nur saçan peyğəmbərin kölgəsi,
Ərzin işıq pərdəsi, haqqın yanar nəfəsi.
Mətanət meydanında kimlər tutdu gör səfi,
Əvvəlcə peyğəmbərlər, sonra şairlər səfi!
Şair ilə peyğəmbər – bir nigarın məhrəmi,
Peyğəmbərlə şair haqq, qalanlar haqq görkəmi.
Şairin süfrəsində şirin xurmalar ki var,
Xurma deyil, bəlkə də, ürək parçasıdırlar.
Ürəyin dişlərilə qoparılmış söz, fikir
Torpağın dimdiyilə cilalanmış incidir.
Hikmət qaynağı şeiri hər gün alçaldıb bir az,
Sudan da ucuz etdi beş-on nəfər şeirbaz.[22 - Şairlik əvəzinə saray məddahlığı edən, eybəcəri gözəl kimi qələmə verən şeirbazların həyasızlığı, sərvət, şöhrət düşkünlüyü ucbatından poeziyanın ləyaqəti ayaqlar altına salınmışdır.]
Kimin söz pərdəsində ahəngi var, sehri var,
Özü yerdə olsa da, ruhu göylərdə yaşar.[23 - Söz pərdəsində ahəng yaratmağı bacaranlar, yəni yaradıcı qüdrətə malik olan şairlər yoxsul həyat keçirsələr də, mənən zəngindirlər, onların özü yerdə, ruhu göydə yaşar.]
Dizi üstə söz yazıb, ölkələri tutan kəs
Dünyada heç bir kəsin qapısında baş əyməz![24 - Qələm, kağız götürüb dizi üstündə şeir yazan şairlər şahlardan fərqli olaraq, qılınca və orduya ehtiyac hiss etmədən ürəkləri, ölkələri tutmağa qadirdirlər. Buna görə onlar məğrur və əzəmətlidirlər, heç bir şahın dərgahında baş əyməzlər!]
Dizinə dirsəklənib fikrə dalan sənətkar,
Sözlə iki cahanın dövlətini qazanar.[25 - Yaradıcı qüdrət hər iki cahanın hökmdarıdır. Onun ömürdən başqa mənəvi ömrü, dünyadan başqa mənəvi dünyası var.]
Əyilən məğrur başı ayağını salamlar,
Dirsəklənər dizinə, kamanlaşar sənətkar.[26 - Dizinə dirsəklənib başını aşağı dikən sənətkar bu vəziyyəti ilə gərilmiş kamana bənzər. Kamandan çıxan ox şairin dilindən saçılan bədii sözdür ki, mənəvi şikarı ələ gətirir.]
Öz kaman halqasını qırmaq istəyən şair,
Bükülüb açılınca, təb üstündə dikəlir![27 - Yaradıcılıq məqamında böyük əzablar çəkən şair istədiyi sözü tapanda düşdüyü əzabdan qurtulur, öz kaman həlqəsini qırır, dikəlir.]
Bükülmüş qamətilə sanki həlqə olanlar,
Fələyin qulağına bəzən min həlqə taxar.[28 - Fələyin qulağına həlqə taxmaq onu özünə qul etmək deməkdir. Yalnız yaradıcı qüdrət sahibləri bu işi görməyi bacarır, zamanı özünə təslim edir, fələyi qulağı həlqəli qula çevirə bilirlər.]
Bu hoqqabaz fələyin qarşısına sənətkar,
Bircə hoqqa yerinə neçə daş-qaş çıxardar.[29 - Hoqqabaz fələk hoqqa, oyun çıxardığı halda, yaradıcı qüdrət sahibi onun qarşısına misilsiz söz inciləri çıxarır və buna görə fələyin belini sındırır, ona qalib gəlir.]
Söz köhləni qızarkən… sənətkarın ürəyi,
Dodağını öpməkçün yırtar köksü, köynəyi.[30 - Yaradıcı ilham məqamında sənətkarın ürəyi köks qəfəsini dağıdır, uçur, qanadlanır və sənətkarın dodağından öpmək istəyir. Niyə? Çünki indicə dodaqlarından dürrə, mərcana bənzər sözlər saçılmışdır.]
Şairin ləl dodağı o zaman ki, açılar,
Yeddi göyün, Günəşin yaxasını parçalar.
Şairin ilham adlı cəsur bir atası var,
Dünyaya oğul kimi ər misralar bağışlar.
Şair qozbel fələyi qul eyləyər özünə,
Qulluqdan azad olar, özü köçsə sözünə.
Şairin xoş nəfəsi cana məhrəm, qəlbə yar,
Dilsizlərə dil verər, susmazları susdurar.
Hər gözələ can verən incə söz memarıdır,
Sən şairə vurul ki, o, söz bəstəkarıdır.
Müştəri ulduzumu söz ovsununda şair?
Ya Harutun sehrini qırıb pozan Zöhrədir?
Yəğmaladı bu kəndi qaçaq-quldur atlılar,
Şer adlanan bu dağı alçaqlar alçaltdılar.
Ağıl başımdan çıxır. Görün, sözbaz nə qədər…
Sözü abırdan salır şeir, söz çeynəyənlər.
Mən qanım bahasına yetirdim can meyvəsi,
Neçin su qiymətinə satılsın könül səsi?
Dad əlindən, ey fələk, söylə, haçaq, bəs haçaq,
Beli kəmərli mərdlər[31 - Beli kəmərli mərdlər – şairlər] zülmündən qurtulacaq?
Başda gəzdirilməli sənət düşdü ayağa,
Aç ayaqdan qandalı, döndər sözü bayrağa!
Qızıl üçün, zər üçün sinov gedən həriflər
Sənətin sikkəsini, görün nəyə veriblər?![32 - Məddah saray şairləri, qarınqulular, ucuz şöhrət və sərvət düşkünləri sözü satmaqla görün nə dərəcədə alçalır, sənətin sikkəsini hörmətdən salırlar.]
Qızıl sözü qızıla dəyişənlər alçalır,
Zülmətə işıq salan ləli[33 - Zülmətə işıq salan ləl – günəş, yaxud poeziya] verir, daş alır.
Sənətini bilənlər ən uca dağdan uca…
Bu işıqlı zirvəni kimlər alçaltdı bunca?
Sultanın qızılından zərli əba geyənlər,
Bir gün çörək yerinə dəmir çeynər, daş yeyər.[34 - Burada saray şairlərinin aqibətinə işarə olunur. Sultanın qızılı hesabına zərli əba geyən şeirbazlar axırda sultanın qəzəbinə düçar olur, bəzən dəmir çeynəmək, qılınc zərbəsi dadmaq dərəcəsinə gəlib çatırlar. Burada saray şairlərinin boğazına əridilmiş qızıl tökmək dəbinə də işarə var.]
Fəqət, saf civə kimi zər qəmi çəkməyən kəs,
Diri qalar, sultanın qılıncını gəmirməz.[35 - Nizaminin fikrincə, sultan qəzəbindən qorunmağa yeganə təminat şairin öz nəfsini cilovlamağı bacarmasıdır, o, civə kimi saf, təmiz qalmağı bacarmalıdır. Qədim kimyagərlərin fikrincə, qızıl civəyə doğru can atdığı halda, civə qızıla doğru can atmır. O, müstəqildir, pakdır.]
Madam ki, baldır sözün, ucuz satma onu sən,
Rəvamı söz şəhdini çibinlərə verəsən?
Sənə vəfalı yoxsa, umma hətta vəfanı,
Sormasalar, söyləmə hətta xoş bir duanı.[36 - Özləri verməyincə hökmdarlardan pul, mükafat, imtiyaz umma!]
Şəriət elmi səni adlı-sanlı bilməsə,
Girişmə şairliyə, uyma yırtıcı nəfsə.
Şəriət elmindədir şairin şair gücü,
Söz de ki, kəmərindən nur alsın Cövza bürcü.
Şerin qaldırar səni, Sidrdə əyləşdirər,
Sənə ən uca qatda şahlıq, sultanlıq verər.[37 - Sənətkarın hörmətini, nüfuzunu ucaldan yalnız öz poeziyasıdır. Yalnız böyük poeziyası sayəsində o, göyün 7-ci qatında yerləşən əfsanəvi Sidr ağacı mövqeyinə yüksələ bilər, cəmiyyətin ən uca qatında mövqe tutan sultanlardan, şahlardan belə yüksək və əzəmətli görünər.]
Hökmdarlıq şərəfi qazandırar söz sana,
“Söz hakimi” demişlər söz yaradan ozana.[38 - Beyt “Şairlər – söz hökmdarıdır” ərəb məsəli üstündə qurulmuşdur.]
Fələklərə ucalan bir söz yaratmayınca,
Fələk kimi süst olub oturma bikar, bica.[39 - Sən əsrlərin, fələklərin başı üstündən keçib gedə biləcək böyük, qadir, ülvi söz yaratmağa borclusan. Nəfsini cilovla, özünü gəldi-gedər şahlar, sultanlar önündə alçaltma!]
İsmətli ol əriyib baş əyən şamlar sayaq,
Gündüz təvazö əhli, gecələr ayıq-sayıq.[40 - Burada gündüzdən daha çox gecələr çalışan şairlər şama bənzədilir. Gündüzlər sakit dayanan şamlar yalnız gecələr yaşayır, əriyə-əriyə işıq saçmaqla ayıq-sayıq ömür keçirirlər.]
O zaman ki, ilhamın aşıb-daşar, qızışar,
Çərxin köhlən atını ram edərsən… yumşalar.
Hər şeri bəyənmə sən, yarat elə bir əfsun,
Dünyanın şah əsəri sənin qismətin olsun.
Lovğalanma, görsən də gövhəri əllərində,
Ondan da əlasını ara öz içərində.
Qızışma, sözü bir az ehtiyatla bəyən sən,
Sən ki uca rütbəli söz yarada bilənsən.
Söz yolunun başına bayrağını dikənlər,
At çapar, Günəşi – top, Ayı – çövkən eləyər.[41 - Yalnız bədii sözün ləyaqətini uca tutan şairlər Ay kimi işıqlı, Günəş kimi qüdrətli poeziya yarada bilərlər.]
Sənətkar duymasa da nəfəsində od, şölə,
Azaltmaz sürətini hətta bir nəfəs belə.
Təfəkkür meydanında oddur şair ürəyi.
Yazığı gəlsə belə, dalda qoyar fələyi.
Cəbrayıl qanadını at edib çapar şair,
İsrafilin telindən yelpazə yapar şair.
Yol vermə ki, tarlanı tapdalasın hər yetən,
İnci düzdüyün sapın ucunu göstərmə sən.[42 - Düzəliş üçün şeirlərini başqa şairlərin ixtiyarına vermə, onlar sənin min bir əziyyətlə becərdiyin tarlanı tapdaya, inci düzdüyün sapı qıra bilərlər.]
Əncirin qol-budağı bomboş qalardı yayda,
Ənciryeyən olsaydı bütün quşlar dünyada.
Bu şivənin, bu dilin mahir ovçusuyam mən,
Dəyər məni görməyə, şairlər xasıyam mən.
Hər hücrəyə köçürdüm şeri, şeriyyəti mən,
Çıxartdım meyxanədən, ucaltdım sənəti mən.[43 - Nizami öz poeziyasının inqilabi mahiyyətini işıqlandırır: Mən şeiri ümumxalq malı etdim, meyxanədən və saraya xidmət vəzifəsindən qurtardım, sənəti uca bir mövqeyə qaldırdım.]
Birdəfəlik tullayıb zünnar ilə xirqəni,
Zahidlər, rahiblər də gəlib tapdılar məni.[44 - Nizami Gəncəvi öz poeziyasının beynəlmiləl mahiyyətinə işarə vurur. Bu poeziya yalnız xirqə (qıldan toxunma, yamaqlı, cındır əba) geyən sufilər, dərvişlər və zahidlər üçün deyil, belinə zünnar (qıldan toxunmuş kəmər) bağlayan xaçpərəstlər, məsihilər üçün də gərəklidir. Nizami poeziyası olan yerdə nə xirqəyə ehtiyac qalır, nə zünnara. Bütün bəşəriyyətə məxsus Nizami sənəti dini atributların hamısından yüksək dayanır.]
İndi mən al-qırmızı bir qönçəyə bənzərəm,
Quzey rüzgarlarını durub burda gözlərəm.
Aşkarlasam, car çəksəm bakirə sözlərimi,
Səs salaram cahana qiyamət suru kimi.
Mən söz cadugəriyəm, tazə, köhnə hər nə var,
Mənim məftunum olar, mənim heyranım olar!
Bütün sehrbazları mat qoyur sehrim mənim!
Mələkləri aldadan əfsundu şerim mənim.
Gəncəm – Babilim mənim Harutu[45 - Harut və Marut – Tanrı tərəfindən göndərilmiş iki mələyin adıdır. Hər ikisi Zöhrə xanıma vurulub, onu yoldan çıxarmaq istəyirlər. Tanrının buyruğu ilə Zöhrə planetə çevrilir. Harut ilə Marut isə Babilistanda cəzaya məhkum olunur, dərin bir quyudan başıaşağı asılırlar. Poeziyada Harut, Marut, Babil sehr, əfsun rəmzi kimi işlədilirlər. Nizami ana yurdu Gəncəni Babilistana, öz poeziyasını isə cadugərlərin tilsimini qıran qüdrətə, habelə dan ulduzu Zöhrəyə bənzədir.] yandırmada,
Ən uzaq ulduzu da Zöhrəm nurlandırmada.
Zöhrəm söz dəyərini Mizan bürcündə ölçür,
Dilim – ruh aləminin lisanıdır, gözüdür.[46 - Bu məntəqənin (Gəncənin) Zöhrəsi (musiqiçi və müğənnilərin hamisi), mənim Zöhrəm tərəziçidir, sözümün dəyərini tərəzidə çəkir. Mizan bürcündə ölçür və görür ki, mənim şeir-sənət dilim ruh aləminin dilidir, ləyaqət və gözəllik meyarıdır.]
Duz-çörəyim bilirəm öz cadugər şerimi,
Halal sehrim sındırır Harutun hər sehrini.[47 - Harutun sehr və tilsimləri yalana, adam aldatmaya əsaslandığı üçün haramdır, mənim sənət cadularım isə həqiqətə, ilhama güvəndiyi üçün zəhmətimlə qazandığım gündəlik duzum, çörəyim qədər halaldır. Mənim halalım hər cür haramı sındırır, batil edir.]
Ürəyinin şəklidir Nizaminin sözləri,
Mənim halal sehrimlə daim canlı, dipdiri!

Ümidsiz padşahın bağışlanması dastanı
Adil şah yuxusunda zalım bir soltan gördü,
Soruşdu: – Sənə Tanrı hansı cəzanı verdi?
Gündüzlər qan tökmüsən, ev yıxıb, zülm etmisən,
Gecə hansı əzabı çəkdin əvəzində sən?
Zalım cavab verdi ki: – Ömrüm çatarkən sona,
Göz gəzdirdim cahana, pənah gətirdim ona.
Görüm düşkün çağımda yol göstərən kimim var?
Tanrı mərhəmətinə kim məni ulaşdırar?
Baxıb gördüm heç kəsin mənə bir şəfqəti yox,
Hiddəti, nifrəti çox, lütfü, mərhəməti yox.
Söyüd kimi titrədim, dözmədim bu rüzgara,
Ürək yara, üz qara, indi gedim mən hara?
Axar suya tulladım dörd ucunu kilimin,
Təkcə Tanrı lütfünə bağladım öz könlümü.
Dedim: “Ey ulu Tanrım, biz acizik, sən qadir,
Bu miskin, aciz qulun səndən xəcalətlidir.
Suçlarından peşiman zavallıya rəhm elə,
Nifrinlər qazanmışam yolundan çıxmaq ilə.

Ya tulla cəhənnəmə – ən sərt cəza ver mənə,
Ya da pisliklərimin əksini göstər mənə”.
Gördü üzümdə tər var – xəcalət nişanəsi,
Üz döndərmədi məndən, kimsəsizlər kimsəsi.
Feyzilə qəbul etdi mənim yalvarışımı,
Çiynimdən dağ götürdü, sığalladı başımı.
Peşmanlıq, tövbə dolu bir nəfəs getməz hədər,
Qiyamətdə Tanrının qəzəbini söndürər.
Ey boşboğaz, aldığın hər boş nəfəs, fikir ver:
Bir əzab tərəzisi, bir ziyan ölçüsüdür.
Boş keçmiş hər gününü bir ziyan meyarı say,
Neçə il öldürmüsən, neçə fəsil, neçə ay.
Ömrünün tərəzisi incisizdir, ey sərxoş!
Həyat qədəhin dolur, həyat sandıqçansa boş.
Tərəziyə yerdəki daşları doldurma sən,
Bu fani muncuqları[48 - Fani muncuqlar – qızıl, mülk, varidat yığmaq aludəliyi] qolbağına vurma sən.
Nə qədər yığmısansa, bircə dirhəmə dəyməz,
Ömrü verdiyin sövda bir nəfəsmiş, boş nəfəs.
Hər nə almısansa, ver, cəm etməyə can atma!
Əlindən gələn qədər payla, bölüş, uzatma!
Belin məzlum əlindən, boynun kölə haqqından,
Qurtulsa, qiyamətdə, bəlkə, taparsan aman.
Onda sənin ətəyin yetimlərə tor olmaz,
Dullar tutub yaxandan, səndən tələbkar olmaz.
Köhnə, cındır döşəkli bu dünyadan sən əl çək,
Kirli ətəyini yu, nəfsin gözünə mil çək.
Ya sən qəriblər kimi ruzu yığ yol getməyə,
Ya çəkil Nizamitək dünyadan bir guşəyə.

Adil Nuşirəvan ilə vəzirin hekayəti
Ayrılıb rəiyyətdən, səltənətdən, saraydan,
Bir gün ov həvəsilə atlandı Nuşirəvan.
Bu səfərdə munisi, dostu yalnız vəzirdi,
Özgəsini xoşlamır, tək onunla gəzirdi.
Ovlaq həndəvərində baxdı, birdən nə gördü:
Düşmənin qəlbi kimi boş bir viranə gördü.
Gördü ki, bir cüt bayquş civildəşir, uçurlar,
Şahın hövsələsitək araları xeyli dar.
Vəzirdən soruşdu şah: – Nə qonuşur bu quşlar?
Nədir bu həyəcanlı qışqırışlar, təlaşlar?
Vəzir cavab verdi ki: – Ey dövrün tacidarı!
Öyüd xoşlamış olsan, anladaram əsrarı.
Bir toyun sövdasıdır bu dartışma, bu söhbət,
Bir kəbin üstündədir bu bazarlıq, məşvərət.
Bu quş verib qızını, başlıq umur o quşdan,
Gəlin başlığı istər bir az öncə, bu başdan.
Deyir: “Bu viran kəndi cehiz verirsən mənə,
Bir neçə xərabə də qoymalısan üstünə”.

O biri quş deyir ki: “Əbəs alver etməyək,
Şahın zülmlərini görüb, qüssədən əl çək.
Şah bu şahsa, gərdiş də bu cür gedərsə yenə,
Yüz min belə xərabə cehiz verərəm sənə”.
Yatmışdı, silkələdi bu cavab padşahı,
Ciyərini yandırdı onun fəryadı, ahı.
Baş-gözünə döydü şah, axıtdı göz yaşları,
Göz yaşlarından savay nə olar zülmün barı?
Barmağını dişlədi heyrət ilə, mükəddər[49 - Mükəddər – kədərlənmiş, qəmlənmiş]:
“Zülmün gücünə bax ki, quşlar da tutmuş xəbər.
Zülmü hansı zirvəyə çatdırıb ki, gör bəşər,
Toyuqların bağrını çalağanlar didirlər.
Ey dünyanın düşgünü; qafil mən, bixəbər mən!
Başıma döyməliyəm hələ, gör nə qədər mən!
Nə vaxtacan soydurub soyacağam elləri?
Yaddanmı çıxarmışam qiyaməti, məhşəri?
Nə vaxtacan edim mən bunca əliuzunluq?
Öz başıma açdığım oyun qorxuludur çox!
Bu mülkü verib mənə, bəxş eləyib ki, Tanrı,
Qovum yaramazlığı, qoruyum yadigarı.
Üstüm bəzək, içimsə təzək kimidir, heyhat,
Üstüm qızıl, içim mis. Misəm, ey dadi-bidad!
Gərək sənin könlündə kərəm olaydı, inan,
Utanaydın özündən, ya da ulu Tanrıdan!
Bu dünyada zülm oldu zövqüm, əyləncəm mənim,
O dünyada başıma kül tökməzmi qəm mənim?
Barsız, miskin ömrümün mükafatı – cəhənnəm,
Mənim sümüyümü də yandıracaq bu sitəm.
Nə vaxtacan töküm mən – yoxsa ömrün uzunu,
Həm xalqımın qanını, həm üzümün suyunu?!
Qiyamət – məhşər günü yapışaraq yaxandan,
Cavab istəyəcəklər, ey soyğunçu, bunu qan!
Peşimanlıq həyası boğsun məni, yanmasam,
Qoy bağrım daşa dönsün, bu qüssəni qanmasam.
Bu peşmanlıq, bu həya, bu iztirab, bu kədər,
Yol yoldaşım olacaq məhşər gününə qədər!
Çiynimdəki yük[50 - Çiynimdəki yük – zülmün yükü] qədər deyin, kimin yükü var?
Dünyada kim mənimtək bunca zavallı olar?

Bu qədər cəvahirdən, bu qədər cah-calaldan,
Nə apara bildi Cam, nə götürdü Nəriman?
Sonsuz vilayətimdə hər şey itaətimdə,
Nə istəyirəm daha mən öz aqibətimdən?”
O qədər dəyişdi ki, şahın halı, əhvalı,
Naləsindən yumşaldı atının polad nalı.
Ordugaha dönüncə təzələdi işləri,
Vilayəti bürüdü həssas nəvazişləri.
Əli qələmli, adil bir şah gördülər onu,
Fərman verib ürəklə, kəsdi zülmün yolunu.
Boğdu cövrü, cəfanı, car çəkdi ədaləti,
Axır nəfəsinədək qorudu səadəti.
Zəmanədə nə qədər devrim – inqilab oldu,
Nuşirəvan ölsə də, onun haqq səsi qaldı.
Onun adı yazılmış sikkənin üzərində,
“Adil” sözü gördülər xoş günlərin birində.
Bəli, ondan dünyada parlaq xatirə qaldı,
Ədalətin zəngini kim ki çaldı, ucaldı.
Könül yıxma, könül tik, can qoy xalqın uğrunda,
Səndən mehrini onda əsirgəməz Tanrı da.
Tap, sənə yar olsunlar Günəşə at çapanlar[51 - Günəşə at çapanlar – Tanrıya can atanlar],
Dostun səfası üçün cəfa çəkən – bəxtiyar.
Sən ucalmaq istəsən, dərdi al, dərmanı ver,
Onda hamı deyəcək: – Qulunam, fərmanı ver!
Məhəbbətində qızğın, nifrətində soyuq ol,
Günəş kimi, Ay kimi payla nurunu bol-bol.
Hər kəs yaxşılıq etsə, yatmış bəxti ayıldar,
Bir gün həmən yaxşılıq öz üstünə qayıdar.
Sən çərxin gərdişinə qiyas gözüylə baxsan,
Yaxşı-yaman gündə də haqşünas olacaqsan!
Bu hərlənən günbəzin dal seyrinə bir müddət,
Hər şeydən üstün nədir? Tanrımıza itaət!
Üz döndər suçlarından, yaxşılıq et, haqqı tap,
Təki peşman oluban çəkməyəsən dərd, əzab.
Üzrə, hiyləgərliyə əl atma, bəyənilməz,
Gözəl işlər gözləyir dünyada səndən hər kəs.
Sözlə başa gəlsəydi bu dünyanın nizamı,
Fələklərin çiynində yer tutardı Nizami.

Süleyman peyğəmbərlə qoca əkinçinin hekayəti
Günlərin bir günündə qanad açdı diləyi,
Bir çırağa yetişdi Süleymanın küləyi.
Təntənəylə, calalla yön aldı çöl səmtinə,
Qaldırdı öz təxtini göyün mina təxtinə.
Çöldə bir cütçü gördü, təzələndi nəfəsi,
Onda sevinc oyatdı əkinçinin həvəsi.
Evindən gətirdiyi ovuc-ovuc məhsulu,
Səxavət mədəninə saçmışdı zəhmət oğlu.
Dən səpilən guşələr göyərmiş xırda-xırda,
Əgər danədən bir neçə sünbül boy atmış orda.
Danələrin sirrini əkinçi bir-bir açdı,
Süleyman dilə gəldi, sanki quşlar danışdı:
– Bir az mərdanə davran, gözü tox ol, ey qoca!
Əkdiyini biçib ye, bəsdir, tər tökmə bunca.
Quş deyilsən ki… dəni boş yerə çölə saçma,
Gəl, mənimlə bu yerdə quş dililə danışma[52 - Quş dili ilə danışmaq – mənasız, boş danışmaq].

Hanı əlində belin? Az cırmaqla səhranı,
Nə suyun var, nə arxın. Zay eləmə arpanı.
Düşün: sulu torpağa biz səpdik nə qədər dən,
Zəhmətindən savayı nə gördük bu əkindən?
Dəni külə döndərən bu təşnə çöllərdə sən,
Yandırsan da canını, nə qazana bilərsən?
Cavab verdi ixtiyar: – Gəl incimə sözümdən,
Heç nə gözləmirəm mən yerin, suyun feyzindən.
Mən bilmirəm, heç suyu varmı, yoxmu tarlanın?
Əkmək mənim işimdir, yetişdirmək Tanrının.
Bax, budur suyum mənim – alnımdan süzülən tər,
Lingim, belim, külüngüm – bu dırnaqlar, bu əllər.
Sənin təki səltənət, mülk dərdi çəkmirəm ki,
Bütün ömrüm boyunca yetər mənə bu əkin.
Məni muştuluqlayıb, xoş müjdələr verənim:
Yeddi yüz dən olacaq bu torpaqda hər dənim.
Bu taxılı şeytanla şərik əkməmişəm mən,
Yəqin, birə yeddi yüz verəcək bu halal dən.
Mənə hər şeydən öncə sağlam bir toxum gərək,
Sünbüllərin düyünü qoy açılsın qönçətək.
Götür-qoy etsələr də bu dünyada nə qədər,
Hər bədənə yaraşan münasib don biçərlər.
Hər eşşək çəkə bilməz İsa yükünü, qardaş!
Dövlətin işlərini qavraya bilməz hər baş.
Kərgədan fil boynunu parçalar, düşsə eşqə,
Ölü bir çəyirtkəni zorla çəkər qarışqa.[53 - Hər kəs gücü çatan işdən yapışmalıdır.]
Yüz nəhri nuş etsə də, səs çıxarmaz ümmanlar,
Arx isə bircə seldən coşar, hay-haray salar.
Heç kəs gizlənə bilməz, bu göy qübbə altında,
Hər kəs öz mərdliyilə çatır şöhrətə, ada.
Dövlətliyə yaraşır qeyrət, zəhmət, məşəqqət,
Mərdanələr hər dərddən qılar məgər şikayət?
Hər kəs Tanrı sirrini saxlamağa qadirmi?
Ya naz çəkə bilirmi çınlayan bir saz kimi?[54 - Yalnız nadir qəhrəmanlar xalqın qayğısını çəkməyə qadirdirlər. Sirri hər kişi saxlaya bilməz.]
Naz etməkdən söz açma, yalnız xublar nazlanar,
Nizaminin işidir naz çəkmək, ey tacidar!

Qarı ilə Sultan Səncərin hekayəti
Bəla çəkmiş bir qadın bağrı qan, gözü yaşlı,
Bir gün Sultan Səncərin ətəyindən yapışdı.
Dedi: – Ey sultan, səndən görməmişəm yaxşılıq,
Fəqət neçə zülümə şahid olmuşam artıq.
Kefli bir darğa gəlib alt-üst etdi yerimi,
Şillə çəkdi üzümə, yoldu birçəklərimi.
Suçum varmı ki, məni öz evimdən çıxartdı?
Saçlarımdan yapışdı, sürüyüb çölə atdı.
Onun zülümlərindən nəfəs çəkə bilmirəm,
Dağlar basıb köksümə bu vəhşilik, bu sitəm.
Yaxamdan yapışır ki, de qatilin adını?
Filan gecə kim vurdu kənddə filan adamı?
Qapımı sındırır ki, söylə, hardadır cani?
Belə də zülm olarmı, ey bu yurdun sultanı?
Sərxoş, qatil özüykən, qırır qol-qanadımı,
Neçin döyüb, incidir ağbirçək bir qadını?
O yanda təbil çalıb, xərac yığırlar onlar,
Bir yanda bir qadının üstünə şər atanlar.
Əl uzadır bu darğa, bir fikirləş, gör, kimə,
Sənin ədalətinə, mənim də ismətimə.
Mənim yaralı köksüm yanır dağdan, düyündən,
Bezmişəm, əl çəkmişəm, inan, ömürdən, gündən.
Şəhriyar! Yerdə qoysan bu zülmü, bu əzabı,
Səndən sorulacaqdır qiyamətdə hesabı.
Adillik eşqindəsən, bəs hanı ədalətin?
Haçan sona yetəcək sitəmin, qəbahətin?
Qaydadır ki, sultandan xalqa güc, qüvvət gələr,
Bəs niyə səndən bizə daim həqarət gələr?
Yetim malını yemək ədalətmidir məgər?
Hələ də lənətlənir Abxazda qarətçilər[55 - Abxaz qarəti – 1139-cu ilin sentyabrında Gəncədə baş vermiş fəlakətli zəlzələdən sonra şəhəri dağılmış və viran görən Gürcüstan çarı Gəncəyə hücum edərək yağmalamış, dinc əhalini qarət və əsir etmişdir.].
Dulların əmlakını soyma, çapma, talama!
Utan ağ saçlarımdan, dəymə olub-qalana.
Sən qul olduğun halda şahlıq sövdasındasan,
Canidən şah olarmı, ey haqqı dardan asan?
Şah ölkədə hər işi sahmana salsın gərək,
Xalqın səadətinə keşikçi olsun gərək.
Adil olsa şah əgər, hamı ona baş əyər,
Bəslər məhəbbətini bütün canlar, könüllər.
Nə hünər göstərmisən taxt başına gələli?
Alt-üst etdin, taladın, viran qoydun bu eli.
Dağ kimi ucalmışdı bir zaman Türk dövləti,
Sarmışdı məmləkəti ədaləti, şəfqəti.
Sən yıxdın o şöhrəti, batıb getdi o ad-san,
Demək, sən türk deyilsən, yağmaçı bir hindusan.
Əllərinlə dağıldı şəhərlərin əsası,
Biçinçinin xırmanı, əkinçinin tarlası.
Yığ başına ağlını əcəl gəlib yetməmiş,
Bir ədalət qəsri tik, əlindən gəlirsə iş.
Ədlin çilçıraq kimi işıqlatsın gecəni,
Bu gün, sabah, həmişə bəxtiyar etsin səni.
Yadda saxla, nə söylər sənə ağbirçək qarı:
Qanadlandır, şadlandır yetimləri, dulları.
Qapazını geri çək yoxsulların başından,
Yoxsa oxlanacaqsan məzlumlar qarğışından.
Sən ki ox yağdırırsan hər guşəyə bu qədər,
Girəcəyin guşədən bixəbərsən, bixəbər.
Cahan qalalarını açan bir açardı şah,
Qapılar bağlamağa gəlməmisən, ol agah!
Səni şah dikdilər ki, azaldasan cəfanı,
Bir könül yaralansa, sən olasan dərmanı.
Zəiflərin adəti – nazla sığınmaq sənə,
Sənin borcun – onların sığal çəkmək telinə.
Qulağını geniş aç, bu möhtac, bu yalavac,
Bu ac zavallıların komasına işıq saç.
Xorasan ölkəsinin hökmdarı Səncərə,
Kar etmədi bu sözlər, düşdü başı cəncələ.
Bu dövrdə ədalət ərşə çəkilmiş, inan,
Asılmışdır o yalnız Simurqun qanadından.[56 - Xeyirxahlığın və ağ günün timsalı olan Simurq quşu. Əfsanəyə görə, Elbrus dağının əlçatmaz zirvəsində yaşadığına görə Nizami ədalətin cəmiyyətdə yoxa çıxdığını və qalxıb yalnız Simurq qanadı altına sığındığını bildirir.]
Daha bu torpaq üstə nəşədən bir əsər yox,
Bu göy qübbə altında həyadan bir xəbər yox.
Qalx, ey dərdli Nizami, bu dünyanı qucaqla,
Ürəklər qana döndü, elə sən də qan ağla.

Kərpickəsən qocanın hekayəti
Şam şəhəri tərəfdə qoca bir kişi vardı,
Uzaqlaşıb bəşərdən, mələk kimi yaşardı.
Toxuyardı özünə otdan, əncərdən köynək,
Dolanardı minnətsiz, hər gün kərpic kəsərək.
İşdi, əldən düşsəydi əmirlərin sipəri,
Deyərdi: – Sipər edin qəbrimə kərpicləri.[57 - Əmirlər, sərkərdə və qəhrəmanlar basıldıqda (məğlub edildikdə), ölüm məqamının yaxınlaşdığını hiss edincə vəsiyyətlərində arzu edərdilər ki, məzarlarının üstü həmin qocanın kəsdiyi kərpiclər ilə götürülsün. Bu halda onlar ümid bəsləyirdilər ki, bu sipər (bu kərpiclər) onları himayə edəcək, qəbir əzabından qoruyacaqdır.]
Onun kərpiclərindən tikdirsəydi kim məzar,
Sanardı rahat yatar, olsa belə günahkar.
Bir gün yenə o qoca tərini silə-silə,
Əlləşərkən palçıqda, saman ilə, su ilə.
Çıxdı böyürdən qəfil gözəl bir dəliqanlı,
Xitab etdi qocaya, dili ahlı, amanlı:
“Bu nə işdir, görürsən?.. Bu nə düşkünlük, qoca,
Yalnız qullar, kölələr dözər zillətə bunca!

Qalx ayağa, torpağa qılınc[58 - Misrada yer səthi qalxana, torpaqqazan bel isə qılınca oxşadılıb.] vurma bu qədər,
Bir qarınlıq çörəyi səndən kim əsirgəyər?!
Bu qəlibi at oda, yandır, qoy külə dönsün,
Bambaşqa bir qəliblə gün ağla sən özünçün.
Axirət dünyasını qazanmağa çalış sən,
Salma özünü həkdən, əl çək bu daş-kəsəkdən.
Qocasan, qocalarla sən oturub-dur ancaq,
Cavanların işini cavanlar görsün, burax!”
Qoca dedi: “Ay oğul, dəliqanlılıq etmə!
Öz işinlə şuğullan, mənə ağıl öyrətmə!
Hər sənətin sahibi sənətilə yaşayar,
Qocalar kərpic kəsər, kölələr yük daşıyar[59 - Kölələr yük daşıyar – zülmə boyun əyənlər, təslimçilər və fərarilər özlərinə layiq rəzil həyata məhkumdurlar. Mən belələrinə nifrət bəsləyirəm, öz zəhmətimlə dolanıram.].
Əziyyətli olsa da, öyrəndim bu sənəti
Ki, boynumda qalmasın bir kimsənin minnəti.
Xəzinə yığmıram ki, məsxərəyə qoyulum,
Əlimin zəhmətilə dolanıram, ay oğlum!
Çörək qazanıram mən, götürmə babalımı,
Min harama dəyişməm birgünlük halalımı”.
Alovlandı gözəl gənc qocanın sözlərindən,
Gedəndə… gildir-gildir yaş axdı gözlərindən.
Yetər, dünya qapısın çox döydün, ey Nizami!
İndi din qapısın döy, çatıb daha məqamı.

Ovçu ilə itin və tülkünün hekayəti
Tez görən, uzaq görən, usta bir ovçu vardı,
Gəzib biyabanları, ov yerini tapardı.
Bəd bir iti vardı ki, çeviklikdə şir, aslan,
Günəş şüalarını ceyran belində tutan.[60 - Ovçunun elə bir cəld, yavuz sərt və çevik qaçan iti vardı ki, Günəş şüası belə ona çata bilməzdi, buna görə it işıq sürətinə nöqsan tutardı. Burada şair “ahu gereftən” mürəkkəb feilini ustalıqla oynadıb şairanə məcaz yaradır. Həmin feilin ilk mənası ahu tutmaq, digər mənası isə irad tutmaq deməkdir.]
Kərgədan tük salardı boynunun qüvvəsindən,
Çöl eşşəyi dişindən, dağ kəli zərbəsindən.
Yolçuluqda ovçunun dostu, arxadaşıydı,
Çox işinə yaramış vəfalı yoldaşıydı.
Gecə keşik çəkən it gündüz əmrə müntəzir,
Görərdin ki, onunçün qida gəzir, yem gəzir.
Bir gün aslan ovçunun yox oldu aslan iti,
Ovçunun göz yaşları ciyərlərini diddi.
Dedi: – Gör miyançısı qəza olan ovlağı!
Şir başından üstündür burda itin ayağı.
Bildi ki, dərd əlindən qanə dönsə də ürək,
Ciyərini dişində tutub tab etmək gərək!
Ovçu dözdü, səbrinin misqal boyda arpası[61 - Arpa – ən kiçik çəki vahidi],
Bəlkə, bir dirhəm[62 - Dirhəm – çəki vahidi 6 danka bərabərdir: Hər dank 2 karat, hər karat isə 4 arpa çəkisindədir.] qədər xeyir gətirdi azı.
Ovçunun qarşısına bir tülkü çıxdı lapdan,
Dedi: – Səbr etmək olmaz, sən ey səbrli insan!
Eşitdim ki, o eşsiz qüdrət, hünər yolçusu,
Dünyadan köçüb gedib… Nə qəm, başın sağ olsun!
Bir anda yaxalardı yüz cüyürü, ceyranı,
Oldu zirəkliyinin, cəldliyinin qurbanı.
Bilirəm, sənin üçün bu dərd hər şeydən betər,
Ovladığın qəm-kədər sənə iki ay yetər.
Qalx, bu ovdan kabab çək, ver könül ziyafəti,
Dərisi dərvişlərin, əti ovçu qisməti.
Bilirəm, çox yemisən dadlı, ləzzətli xörək,
Bir də yağlı tülkülər əlinə keçməyəcək.

Yağlıyıq[63 - Köhnə təbiblərin fikrincə, yağlı xörək ziyandır, səfraya gətirib çıxarır.], yavanıqmı? Düşündürmür heç səni,
Süfrəmizdən çəkmisən iştahının əlini.
Nə yaxşı ki, uzağam daha sənin torundan,
Nə yaxşı ki, azadam şikarından, darından.
Sirdaşından ayrısan, bəs bu nə cür vəfadır?
Qəm yemirsən… bəs nədən ciyərlərin yaradır?
Ovçu dedi: – Doğacaq… hamilədir bu gecə,
Qəmim bircə günlükdür, keçib gedər indicə.
Bircə bundan şadam ki, bu ölümlü dünyada,
Sevinc, kədər həmişə bir-birini qovmada.
Bu boş, fani dünyada, bu dəyişən qəlibdə,
Xidmət, sərvət, səltənət elə gedib-gəlib də.
Hər şey keçib gedəcək: həm Ay, ulduz, həm fələk,
Rahatlıq da, möhnət də bir gün sona yetəcək.
Bir azca şadlanıram dərdim, qəmim olanda,
Çünki sevinc müjdəsi gətirir qəm cahanda[64 - Beytin məzmunu Qurani-şərifin “ət-Təlaq” surəsinin 7-ci ayəsindən gəlmədir: Həyatda, insan varlığında hər bir qəmdən, kədərdən sonra fərəh və şadlıq gəlir.].
Bu qəmdən Yusif kimi mən bəlaya uğradım,
Fəqət qurd deyiləm ki, dərddən dərimi yırtım.
Ey tülkü, şad olma ki, mənə dağ çəkdi fələk,
Hələ sənintək şikar əlimə çox düşəcək.
Ovçu bunu deyərkən yollar toza büründü,
Toz pərdəsi dalından cəsur köpək göründü.
Gəldi, öncə dolandı arxasını, önünü,
Lapdan dişinə çəkdi qasığını tülkünün:
“Bir az gecikdim deyə sən məni pislədinmi?
Geciksəm də, yetirdim özümü aslan kimi!
Mənim ləkəsiz xaltam sənin dinintək təmiz…
Tülkünün peysərini, yəqin, yeyəcəksiniz”.
O kimsə ki, bəsləyir yəqinliyə sədaqət,
Onun işinin sonu səadətdir, səadət.
Yəqinlik yolunu tut daim bu kainatda,
Yəqinlikdən mübarək mənzil yoxdur həyatda.
Yəqin inam gücünə saf qızıla dönür daş,
Ayaqda əyləşənlər başa keçirlər, qardaş.
Yəqin bir inam ilə addım atsan qorxusuz,
Oddan su çıxararsan, dəniz dalğasından toz.
Yəqini təvəkkülə qarışdırıb yoğuran
Yazar kərəm əlilə: “Ruzu yalnız Tanrıdan”![65 - Beytlərdə “yəqin” anlayışı fəlsəfi termin kimi işlədilib. Mənası əqidədə möhkəmlik, sabitqədəmlik, özünə inam və qüdrət deməkdir. Nizami haqqa inamında qətiyyətli olmağa çağırır.]
Yəqin əhli nuş edər daşdan yumşaq hər nə var,
Nə quyruqda sülənər, nə çibintək qan sorar.
Tanrı yoluyla getsən, nə qəm ye, nə qüssə çək,
Evindən yavanlığın heç vaxt əskilməyəcək.
Tanrı qapısında ol, o hər kəsdən uludur,
Ruzunu ondan istə, ruzu verən də odur.
Kim içəri girdisə Tanrının qapısından,
Əliboş qayıtmadı səbəbsiz yerə, inan!
Yəqin əhli misilsiz, kamil – onlar, naşı – biz,
Biz onların ayağı, onlar bizim başımız!
Səccadənin ucunu təmiz suya salarlar,
Al-qırmızı şəraba bal dadı verər onlar.[66 - Yəqin əhli misilsiz, kamil – onlar, naşı – biz. Yəqin əhli kamil insan simvoludur. Onlar Qurani-şərifin haram elan etdiyi şərabı içdikdə belə halallığı nuş edirlər, bu nemətə bal dadı gətirirlər. Çünki müstəqil şəxsiyyətə malikdirlər və nəyin halal, nəyin haram olduğunu bizdən yaxşı bilirlər.]
Sənə bircə günlük də möhlət vermirkən ömür,
On illik azuqəni israf nədən ötrüdür?
O gün ki, xəlq olundu bizim surətlərimiz,
Dərhal ayırd edildi dürlü qismətlərimiz.
O Tanrı süfrəsindən pay göndərilmiş sənə,
Onda veriləndi ki, indi çatır süfrənə.
Gecə-gündüz çabalar dolanmaq üçün hər kəs,
Öz qismətindən artıq, inan, heç nə yeyəməz!
Əzəldə söz verdiyin din uğrunda, get, çalış,
İşləməklə nə dövlət, nə də ruzu çoxalmış.
İstəsən ki, olasan hamıdan əziz insan,
Çalışmaq səndən gərək, başarmaqsa Tanrıdan!
Çox əlləşdi Nizami, nə qazandı? Soyuq ah,
Neylədisə, yol açdı isti nəfəsli Allah!

Firidun şahın ceyran ovu hekayəti
Bir neçə həmdəmilə Firidun səhər-səhər,
Saraydan çıxdılar ki, bir az seyr eləsinlər.
Bir çəmənə gətirdi onu ovçu duyğusu,
Burda bir yavru gördü – gözəl ceyran yavrusu.
Qulaqları, gərdəni o qədər zərif, hamar…
Gözləri, qılçaları səndən mərhəmət umar.
Şah baxdı heyran-heyran, lapdan sıçradı ceyran,
Bircə göz qırpımında uzaqlaşdı ovçudan.
Ovçunu ovladı ov. Şahın ürəyi uçdu,
Bütün marağı, eşqi ovun ardınca qoşdu.
Yanan ciyəri kimi Rəxşi od-alov aldı,
Ahunun göbəyitək kaman neçin yumşaldı?[67 - Ahunun belinin dərisi sərt, qaba olduğu halda, qarnının dərisi, xüsusilə göbək ətrafı hamar, incə və yumşaq olur. Şah əlindəki kamanın kirişini o qədər dartdı və sürtdü ki, ceyranın göbəyi kimi yumşaltdı və öz atını (Rəxşini) odlanmış ciyəri kimi qızışdırdı.]
Nə at çatır tozuna, nə ox tutur ceyranı,
Şimşək sürətli Rəxşin ox sürəti bəs hanı?
Oxdan sorur: – Hanı bəs o kin dolu uçuşun?
Atdan sorur: – Hanı bəs o ildırım qaçışın?
Heç biri kara gəlmir, hər ikisi yorulmuş,
Otyeyən bir heyvanın önündə məğlub olmuş.
– Məgər elə indicə, ey şah, – dil açdı kaman, –
Qarşında deyildimi dilsiz-ağızsız heyvan?
Gəzirdi zirehinin himayəsində yazıq,
Kimin həddi var ki, de, zirehinə sanca ox?[68 - Kaman dilə gəlib deyir ki: “Bu ceyran yavrusu sənin nəzərinin himayəsində irəliləyir. Kimin cürəti çatar ki, sənin diqqətinə, zirehinə tərəf ox tuşlasın?!]
Böyüklərə xoş gəlməz, bəlkə, dəyər kefinə,
Gəlib özgə əl vursa çalğıçının dəfinə.[69 - Sən çalğıçısan, şahım, məgər razı olarsanmı ki, sənin ceyranını ovlasınlar, dərisindən dəf düzəldib özgələr çalsın?! Yaxud dümbək çalanların əlləri ilə döyəclənsin?!]
Ucalan, dağları ara, ey şahım, müdam,
Ta ki yüksək durarsan ucaların dağından.
İnsanlıq sifətidir hər yaxşılıq, duysanız,
Xidmətidir kişiyə şərəf gətirən yalnız.
İlkin yaranışdakı əhdə sadiq olmaqdan,
Ülvi nə var? Qoy desin hünərli, məğrur insan!
Əhdin kəmərinə qoy vəfa əlini hər an,
Ta ki verdiyin sözü heç vədə pozmayasan.
Keşik çəkən ilanın xəzinədə gözü yox,
Çünki başdan-ayağa xidmət kəməridir o.[70 - Mənası: Hər kim öz xalqına, bəşəriyyətə sədaqətlə və təmənnasız xidmət etməyi bacarırsa, o, xəzinə sahibi olacaqdır.]
Kainatın tacıdır xidmət edən kəhkəşan,
Hər şey xidmət kəməri bağlamışdır binadan.
Hünər riştəsi tutan dilavərlər, qoçaqlar,
Belinə öz əlilə xidmət kəməri bağlar.
İşıq qaynağıdır mum – bal şanının zinəti,
Arıya xidmətilə qazanmış bu dövləti.
Sən ki xidmət yolunda kəmərini bağladın,
Qalx, ey Nizami, yüksəl, açıqdır qol-qanadın.

Meyvəsatanla tülkünün və cibkəsənin hekayəti
Yəməndə meyvə satan bir dükançı yaşardı,
Dükanını qoruyan tülkü yavrusu vardı.
Təlim-tərbiyə görmüş gözətçiydi bu yavru,
Sahibinin malını diqqətlə qoruyurdu.
Yüz cür oyun çıxartdı, fənd işlətdi cibkəsən,
Əsərlənmədi əsla bala tülkü kələkdən.
Fikirləşdi cibkəsən, yumdu gözünü dərhal,
Çoxdan yatıbdır guya, yuxusu da şəkər, bal.
Tülkü bu qoca qurdu yatmış görüb yumşaldı,
Yerə qoydu başını, o da uyğuya daldı.
Tülkünü yatmış görüb fürsət tapdı cibkəsən,
Çaldı pul kisəsini. Getdi, itdi nəzərdən.
Keşikdə duranların qorxuludur yatmağı,
Ya başı əldən gedər, ya başından papağı.
Uyuyacaq yer deyil dünya, oyan, Nizami!
Hər şeyi etməyin çoxdan çatıb məqamı.


Tövbəsini pozan zahidin hekayəti
Məscid əhli bir sofu uydu bir gün şeytana,
Məsciddən üz çevirdi, aldı onu meyxana.
Mey dilinə dəyincə mey kimi nalə qıldı:
– Zavallı canım! – dedi, – özgə nə çarə qaldı?
Nəfs ilə həvəs quşu könlümdə axtardı dən,
Heyhat, tələ qurdular təsbeh danələrindən.
Kəbəm çıxdı əlimdən, Kəbə artıq mənə yad,
Ev-eşiyim dəyişdi, dönüb oldu xərabat.[71 - Alnımdakı yazı məni Kəbədən meyxanəyə atdı. Halalımdan əl çəkib harama qurşandım. Paklıq əlimdən çıxdı, çirkaba batdım, insanlıqdan əl çəkib nəfsə, tamaha uydum.]
Qara taleyim məni, gör kimlərə tay etdi,
Qələndərlik öyrətdi, imanımı zay etdi.
Niqab örtdü, yaşındı əqlin gözləri məndən.
Xərabatın özü də xarab oldu əlimdən.
Bu dünya darlığından qurtula bilsəydim, ah!
Ətəyimdən ləkəni bir silə bilsəydim, ah!
Qəzadan deyilmi bu? Mən hara, bu “Lat” hara?
Mübarək məscid hara, viran xərabat hara?
Bir gənc pərdə dalından dinləyərək zahidi,
Təmiz, pak nəfəsindən od saçaraq söylədi:
– De, qəzadan sənə nə? Sənintək yüz min gəda,
Qəzanın nəzərində dəyməz bir arpaya da.
Tövbə qapısına gəl, təmizlə günahını,
Başqa hədyan söyləmə, seç Tanrı dərgahını!
Üzr istəyib, tövbə qıl, keçərlər günahından,
Qolu bağlı gedərsən yoxsa ora bir zaman.
Çöldə ot otladığın, yatdığın yetər artıq,
Bir az da fələklərin yaşıl bağçasına çıx.
Ayıltmasa göy səni çəkil, hicra guşəyə,
Bir azca azuqə yığ o dünyaya köçməyə.[72 - Ulu göylər daim öz qasırğaları, ildırımları və göy gurultuları ilə yatmış insanı ayıltmağa, xəbərdar etməyə çalışır ki, ömürdən sonra da başqa bir mənəvi ömür var. Onu düşün! Öləndə yatmaq eyib deyil. Həyatda yatmaq isə eyibdir. Ayıl! O dünyaya köçmək üçün azuqə yığ, mənəvi ömrünü uzatmaq üçün çarələr tap.]
Qanlı yaşlar tökməyin axı nə mənası var?
Çoxdan gəbərib gedib sağlığında yatanlar.
Səni yuxu sərsəmi görən “Şəfəq sahibi”,
Yayınacaq gözündən, endirəcək niqabı.
Fələk köçü yüklədi, qalx, ey Nizami, oyan!
Kimdir bu gecə yarı[73 - Gecə yarı – ömür yarı] ayağını bağlayan?

İsa peyğəmbərin hekayəti
İsanın ayaqları yol açıb dünyalara,
Gəlib çıxmışdı bir gün balaca bir bazara.
Gördü bir çoban iti, canavar kimi nəhəng,
Yol üstündə uzanmış cansız, nəfəssiz köpək.
Dörd yanını bürümüş adamlar qatar-qatar,
Leş yeyən quzğun kimi başına toplaşıblar.
Biri dedi: “Çatladar beynimizi bu cəmdək,
Yanan çıraq küləkdən uzaq gərək, gen gərək!”
Biri dedi: “Rədd edin, görünməsin bu murdar,
Gözümüzü kor eylər, könlümüzü dondurar”.
Hərə bir hava çaldı: “Tfu!” – “Cəsəd!” – “Əlhəzər!”,
Zavallı, miskin leşə min bir cəfa verdilər.
Növbə çatdı İsaya, eyibdən vaz keçdi o,
İtin üstünlüyünü fikirləşdi, seçdi o.
“Naxışları, xalları, – dedi, – aləmdi, məncə,
Parlaq, saf dişlərinə nə dürr çatar, nə inci”.[74 - Antik Romada və Yunanıstanda eyvanları dürlü quş və heyvan rəsmləri ilə bəzərmişlər. Şair həmin adətə işarə vuraraq Həzrət İsa peyğəmbərin dili ilə bildirir ki, bu it vaxtilə o qədər mahir, çevik, qüdrətli şikarçı olub ki, sahibi onun şəklini eyvanına çəkdirib.]

Qorxu ilə, ümidlə dənizdən dürr tapan var,
Sədəfini yandırıb tozuyla diş ağardar.
Özgəsinin eybini, öz hüsnünü görmə tək,
Öncə öz nöqsanını görə bilən göz gərək.
Demirəm ki, aynanı al əlinə, ya alma,
Öz eybini görə bil, özünə heyran olma!
Niyə gərək özünü bahar kimi bəzəmək?
Saqın! Soldurar səni zaman bahar gülütək.
Eybini örtən geyim zərif toxunduğundan,
Tanrı doqquz pərdə də göydən endirmiş əlan.[75 - Dini anlayışa görə, Tanrı 9 fələyi ona görə yaradıb ki, insanların eybinin üstünə pərdə çəksin və mələklər insanın yalnız savab işlərini görsün, günahlarını tam müşahidə etməyə macal tapmasınlar.]
Bu göy yuvarlığının içində, ey gözü dar,
Söylə, sənin boynuna həlqə[76 - Həlqə – xalta, köləlik xaltası. Şair deyir ki, bu dar, üzükvarı dünyada hər şey sənin boynuna köləlik xaltası taxmaq, səni nökər, qul görmək istəyir. Əgər özün də bunu istəyirsənsə, deməli, kişi deyilsən, qulsan.] olmayan nə var?
İtsənmi ki, taxasan Sürəyya xaltasını?
Eşşəksənmi, çəkəsən yük daşıyan İsanı?[77 - Qədim münəccimlərin dediyinə görə, Sürəyya ulduz topası Böyük Köpək bürcünün xaltası mövqeyindədir, daha doğrusu, ikinci birincidə yerləşir. İkinci misra eşşəkdən yalnız yük daşımaq üçün deyil, həm də nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə edən İsa peyğəmbəri yada salır. Şair özünün vəsf və ifşa obyekti olan qəhrəmanını – İnsanı xalta gəzdirməməyə, eşşəklik etməməyə çağırır.]
Fələk nədir? Atılmış, tərk edilmiş dul qarı,
Cahan nədir? Saralmış bağların solğun barı!
Hər köhnəni, təzəni bircə-bircə sal yada,
Bu dünyada nə varsa, dəyməz bir arpaya da.
Yemə dünya qəmini, xacə, tərk et oyunu,
Qüssə çəksən, qoy yerə Nizaminin payını.[78 - Yəni Nizaminin dərdini çəkmək sənə qalmayıb.]

Nəzər sahibi bir möbidin dastanı
Ağsaçlı qoca möbid, yeri, yurdu Hindistan,
Yol keçəndə nə gördü? Bir bostan, bir gülüstan.
Ortasında naxışlı imarətlər, qəsrlər,
Qucağında çiçəklər əsim-əsim əsərlər.
Fələk kimi qan tökən qönçələr beli bağlı,
Az ömürlü lalənin başından çıxıb ağlı.
Fəvvarədir çəmənin tər süsəni, laləsi.
İncə boylu qamışlar – qənd, şəkər piyaləsi.
Öz oxuyla yaralı güllər qalxana bənzər,
Canının qorxusundan əsir salxım söyüdlər.
Bənövşənin saçları öz boynuna bağ olmuş,
Nərgizin ətəkləri gümüş axçayla dolmuş.
Güllə qucaq-qucağa, nəfəs-nəfəsə lalə,
Biri yaqutla süslü, o biri incilərlə.
Yazıq hardan bilsin ki, bircə günlük ömrü var,
Sabahı düşünmədən bu gün olmuş bəxtiyar.
O ağsaçlı ixtiyar seyrə daldı gülzarı,
Bir aydan sonra yenə burdan düşdü güzarı.
Hanı o güldən əsər, hanı bülbüldən əsər?
Burda qarğa qarıldar, burda sağsağan gəzər.
Cəhənnəm əvəz etmiş elə bil cənnət yeri,
Yəhudi məbədinə köçmüş qəsrin qeysəri.
Yaxşılıq elə bil ki, buxarlanıb yoxalmış,
Gül qomları yerində tikan qomları qalmış.
O xəzan bağçasında qoca ayaq saxladı,
Hər şeyə güldüsə də, öz bəxtinə ağladı.
– Bu dünyada heç nəyin vəfası yoxmuş, – dedi.
– Dərdi çox, çəfası çox, səfası yoxmuş, – dedi.
Hər nə ki, baş qaldırır bu torpaqdan, bu sudan,
Axırda viran olur, köklü-köməcli viran!
Xərabat diyarından yaxşı bir yerimiz yox,
Xarab olmaqdan özgə üstün tədbirimiz yox.
Rahib haqqın yoluna çevirincə üzünü,
Həm Tanrını tanıdı, həm dərk etdi özünü.
O sirr gövhərlərinin sərrafı oldu qoca,
Gövhərşünas tərəfdə qaldı ömrü boyunca.
Sən ey məcusilikdən, müsəlmanlıqdan qafil,
Sən qurumuş bulaqsan, damcın da yox, bunu bil.
Sən o hindli qocadan geri qalma, kəm olma,
Tərk elə bu cahanı, bu heçliyə vurulma!
Daim məstsən gül kimi… bu məstlikdən əl çək sən,
Papağın, kəmərinlə çoxmu əylənəcəksən?
Qalx, gülün kəmərini burax əlindən, burax!
Güllər sənin qanınla kəmər bağlayıb ancaq.
Papağınla kəmərin bəla kəsilib sənə,
Sən onları girov ver eşqin meyxanəsinə.
Papaq ucaldar səni, xacə qılar könülə,
Kəmər səni qul eylər bu torpağa, bu gilə.
Çalış, ağalıq, qulluq qəmindən qurtulasan,
Nizamdan Nizamitək, bəlkə, azad olasan.

Çəkişən iki filosofun dastanı
Bir mülkə ortaq olan iki həkim çəkişdi,
Aradan sözmü keçdi, odmu, alovmu keçdi?
Öz nəfsini güdərək hər biri dedi aşkar:
– Bir sarayın sahibi yalnız bir sultan olar.
Əgər haqq ikiləşsə, onu dinləməz heç kəs,
Bir bədənin üstündə iki baş ola bilməz.
Bir məclisin başçısı iki Cəmşid olarmı?
İki qılınc saxlayan bir qın dünyada varmı?
Hər iki filosofun ləngər vurdu qəzəbi,
Çalışdı, özü olsun imarətin sahibi.
Nifrətə çevrilincə qızmış təəssübləri,
Qərara gəldilər ki, boşaltsınlar evləri.
Bacaları suvayıb, gecə yola düşdülər,
Evi satmaq üstündə dilləşib, didişdilər.
Bu işdən vaz keçdilər, seçdilər başqa bir fənd,
Bir-birinə verməyə şərbət düzəldək, şərbət.
Bacardıqca elmdə görək kim kimi ötür?
Kimin şərbətindəki zəhər daha güclüdür?

Kimin ağlı üstünsə, bina qalsın qoy ona,
İki bədəndəki ruh qovuşsun da bir cana.
Birinci iddiaçı düşündü yaxşı-yaxşı,
Bir ağu düzəltdi ki, dəysə yandırar daşı.
Uzatdı rəqibinə: – Zəhər deyil, şərbətdir,
Qəlbə qanadlar verən meydir, nazlı nemətdir.
Aslan ürəkli mərdin titrəmədi əlləri,
“Qənddir, baldır!” – deyərək aldı içdi zəhəri.
Qorxmadı “Nuşiqiya”[79 - “Nuşiqiya” – “novruzotu” deyilən bitkidən hazırlanmış məlhəm (“Bürhani qatı”)], çünki içmişdi öncə,
Zəhər dəyəcək yeri tiryəkləmişdi öncə.
Pərvanə kimi yandı, yenidən qanadlandı,
Gəldiyi məclis yenə onu öz şamı sandı.
Yol üstdəki bağçadan bir qızılgül qopartdı,
Dərhal əfsun oxuyub, düşməninə uzatdı.
Gülü verdi ki, onu öldürsün asan, yüngül,
Rəqibin zəhərindən daha kəsərliydi gül.
Düşmən əfsunlu gülü elə ki ələ aldı,
Qorxudan dizi əsdi, çökdü, bağrı yarıldı.
Bəli, çarə taparaq o, qurtuldu ağudan,
Busa bir gül iyləyib, dünyadan getdi əlan.
Dünya bağında hər gül, demə, güllər xasıdır,
Bir insan ürəyindən sızan qan damlasıdır.
Zəmanə bağının da baharı, başı sənsən,
Zəmanə bir qəm mülkü, onun naxışı sənsən.
Fənər kimi asılı ərzi çal öz daşına,
Külü qoy su səpilmiş ulduzların başına.
Aləmin xəyal, uyğu büsatından uzaqlaş,
Bərbadından uzaqlaş, abadından uzaqlaş.
Gözün qalmasın çərxin şəfəq, işıq payında.
Qaralt küsuf kimi sən Günəşi də, Ayı da.
Dünya çadırı göydə Ay qulyabanı kimi,
Azdırıb İbrahimi yolundan etmədimi?[80 - Beytin məzmunu Qurani-şərifin “əl-Ənam” surəsinin 77-ci ayəsindən iqtibas olunub: “O (İbrahim) çıxan Ayı görəndə dedi: “Bu, mənim Tanrımdır!” O batandan sonra isə (İbrahim) dedi: “Mənim Tanrım məni düz yola hidayət etməsə, mən yolunu azmış adamlardan olacağam.]
Gəncliyinə dağ çəkib, fələk sürüklər hara?
Nəşəli günlərini dərdli, qəmli çağlara!
İşıqlandıra bilsən, inan, könlünü bir gün,
Ağ günü, səadəti qaytarmaq yenə mümkün…[81 - Nizamiyə görə, könlü işıqlandıra bilmək – maddi dünyadan əl çəkib mənəvi dünyaya qovuşmaqdır. Ən böyük səadət heç də maddi aləmdə deyil, yalnız ruhun qüdrəti sayəsində qazandığın mənəvi aləmdədir.]
Ümid gülabı kimi təmiz göz yaşı tök ki,
Təmizləyə biləsən bu qara, ağ lövhəni.[82 - Ağ, qara lövhə – gündüz, gecə. İnsan öz ömrünün gecəsini, gündüzünü təmizə çıxardıb pak etmək üçün tövbə qılmalı, suçlarının, günahlarının bağışlanmasını sidq ürəkdən ulu Tanrıdan diləməli və tövbəsinə layiq yaşamalıdır. Bu halda göz yaşı tökmək mənən təmizlənməyin rəhnidir və bu göz yaşı ümid gülabıdır. Başqa sözlə desək, sən bağışlanacağına və bundan sonra insan kimi yaşayacağına ümid bəsləyə bilərsən.]
Ölçüb-biçsən işini bu dünyada sən əgər,
Məhşər tərəzisində qazancın artıq gələr.[83 - Nizamiyə görə, ölçü-biçi əsasında yaşamaq özünü nəfsə, tamaha, yırtıcı ehtiraslara təslim etməməyi bacarmaq deməkdir. Yalnız bu dünyada gözəl yaşamaqla, o dünyanı qazana bilərsən.]
O din ki, qüvvət verir qoluna axşam-səhər,
Sənin tərəzinin də əyarını düzəldər.
Düşüncəli, hünərli, qəlbi azad olan kəs,
Din qəmi çəkər ancaq, dünya qəmini çəkməz.
İstəsən ki, bu aləm daim məskənin olsun,
Dini Nizamiyə ver, dünya qoy sənin olsun.

Xain sofu ilə hacının dastanı
Bir Kəbə mübtəlası hazırlaşdı səfərə,
Öyrənib bələd oldu qaydalara, dəblərə.
Ehtiyacından artıq bir az qızılı vardı,
Öz halal dinarını kisəsində saxlardı.
Düşündü: filan sofu əl çəkibdir dünyadan,
Tanrı bəndəsidir o, azdır bu cür düz adam.
Ürəyimə damıb ki, dəyanət də ondadır,
Qoy verim zəri, deyim: əmanət də ondadır.
Bu niyyətlə sofuya o baş çəkdi bir gecə,
Kisəsini əmanət verdi ona gizlicə.
– Yaxşı saxla bu sirri, – tapşırdı dönə-dönə,
– Qayıdaram, kisəni yenə verərsən mənə.
Xacə səfərə çıxdı, düşdü yolun ağına,
Şeyx də sərin qızılı basdı yanan bağrına.
Titrəyirdi ürəyi neçə illərdən bəri,
Bu qızılın sapsarı şöləsindən ötəri.
– İşlərimi bununla düzəldərəm! – söylədi,
– Yolunu gözlədiyim xəzinəm əlimdədi.

Tanrının mənə bir az gec verdiyi neməti,
Gərək tez ötürüm ki, qaçırmayım fürsəti.
Kisənin boğazından ilgəyi açdı səfil,
Neçə gecə kef çəkib, şadlıqdan uçdu sofu.
Yaxasına keçirdi qızıl dolu kisəni,
– Göbəyimin üstündə görüm, – dedi, – qoy səni.
Cingildətdi pulları, bu səsdən xumar oldu,
Gözəllərin saçları boynunda zünnar oldu.
Heyhat, parçalanınca şeyxin dərviş xirqəsi,
Zövqün yerini tutdu günah, qəm düşüncəsi.
Sofu elə yedi ki, əlinə düşən ovu,
Çırağı da bir gilə yağın möhtacı oldu.[84 - Yəni əmanət pulu son qəpiyinədək xərclədi. Keçmişdə başqalarının heyvanı ilə qarışıq salmamaq üçün mal-qaranı damğalarmışlar. Bununla bağlı ideomatik ifadə yaranmışdır. “Filankəs ovunu elə yedi ki, heç damğa yeri də qalmadı”. Şeyx də əlinə keçən əmanəti ilə bu cür davranır.]
Bizim hacı elə ki, Kəbədən geri döndü,
Öz hindlisi önündə bir Türk kimi göründü.[85 - Burada “hindli” anlayışı “üzüqaralıq”, “Türk” ifadəsi isə “cəsurluq”, “tələbkarlıq”, “öz haqqını tələb edən qüdrət sahibi” ifadələrinin sinonimi kimi işlənmişdir.]
– Gətir, ey zahid! – dedi, – gətir görək bir onu.
– Zahid soruşdu: – Nəyi? Hacı dedi: – Altunu!
Sofu işarə qıldı: – Sus, lütf elə bir qədər,
Xaraba kənddən axı kim xərac ala bilər?
Sağlığına qızılı sərf elədim bazara,
Mənimtək müflis hara, dinar kisəsi hara?
Türk ki yəğma elədi, kim dayanar önündə?
Evini hindli qula ismarlar hansı bəndə?
Belimi qırdı mənim o rükni qızılların[86 - Rükni qızıl – öz xalisliyi ilə məşhur olan və hökmdar Rükn-əd-Din Deyləmi tərəfindən zərb edilmiş qızıl pul],
Dözə bilmədim, yedim, boynumdadır vəbalın.
Min bir sevinc içində sofu malı yemişdi,
Min bir göz yaşı töküb üzr istəyirdi indi.
– Kərəm eylə, lütf qıl, yaman peşman olmuşam,
Kafər idim, dönmüşəm, bir müsəlman olmuşam
Cahanın təbiəti min fəsada boyludur,
Bir fəsad da yarandı, təkcə mənimmi qüsur?
Hacıdakı mərhəmət qopartdı bir qiyamət:
“Əfv et, önündə dərviş ayaq üstə durub pərt!”
Demək, Tanrıya çatdı Tanrının verdikləri,
Zəhməti zərgər çəkər, zəri qapar müştəri.
Öyüd verdi özünə: – Azca təsəllimiz var,
Dərvişin heç nəyi yox… Heçdən nə almaq olar?[87 - Doğrudan da, dərvişin itaət və ibadətdən başqa nəyi var ki, ala biləsən?!]
Bir arpası da yox ki, tutub alam əlindən,
Çarəm nədir? Taleyə boyun əyməliyəm mən.
Sofünun boğazından keçən o maldan qalan,
Başı halqalı “Mim”lə kufi “Əlif’dir, inan.[88 - “Mal” anlayışından yalnız “MA” hecası qalıb ki, bu da ərəbcə “yox”, “heç” deməkdir. Sofunun başı halqalı “Mim”dən və kufi “Əlif”dən savayı verməli heç nəyi yoxdur.]
Əfv olunmaq istəsən, ey şeyx, qulaq as mənə:
Haramın olanları halal edimmi sənə?
Neştər batır nəfsinə, ey fələktək saxtakar,
Ac gözlü, qısa yenli, uzun əlli tamahkar!
Heç bir ürək nəfsdən, tamahdan ayrı deyil,
Vəfalı, etibarlı kişi yoxdur, bunu bil!
Din – əyarı qızıldır, vermə onu şeytana,
Fəğfurun şərəfini layiq görmə səgbana.[89 - Fəğfur (baqpur) – Tanrı oğlu. Bu söz Yaxın və Orta Şərqdə Çin imperatorlarının ləqəbi olmuşdur. Burada isə şah mənasındadır. Beytin mənası: Saf qızıl olan dini şeytanlara sofular kimi təslim etmə, ulu şahların bilərziyini it saxlayanların əlində xaltaya, midbərə döndərmə!]
Dini şeytana versən, cəzanı sən çəkərsən,
Müflisə verilən mal geri dönməz yenidən.
Dünya pislik yurdudur, axirət qazancıyıq,
Tutub din ətəyindən bir guşə tap, ey yazıq!
Bu yolların bəkçisi – yağmaçı quldurbaşı,
Burda müflis zəngindən, yoxsul varlıdan yaxşı.
Müflislərə toxunmur bu fələyin tilsimi,
Yalnız möhtəşəmlərin qırır qafiləsini.
Bu vəfasız dünyadan könlüm bir az halıdır,
Arını məhv eyləyən öz şəhdi, öz balıdır.
Tamah salan varmı heç acı aslan ətinə?
Öləndə qurd-quş belə toxunmaz cəsədinə.
Ayaq üstə duran şam xonçada, başda gəzər,
Bədirlənmək istəyən Ay incələr, əksilər.
Torpaqla qurd dostluğu[90 - Qurd dostluğu – feilən düşmənlik] eləyir daim külək,
Özü yüngül, əli boş, heç nə itirməyəcək.
Göl quşları bilir ki, balıqların bəlası,
Gümüş pullarındadır, pullar ovun aynası.
Sənin diləklərinin tərəzisi olan zər,
Beş rükət namazının fatihəsinə bənzər.[91 - Yəni namaz qılanda sən Allahı, peyğəmbəri yox, öz varidatını artırmaq yollarını düşünürsən. Bu cür namaz qılmaq, əslində, bütün namazlarının axırına çıxmağın deməkdir.]
Əgər Nizami kimi sən pak ola bilməsən,
Bu arzu yollarında çətin kama yetəsən.

Zalım padşahla düz danışan kişinin dastanı
Ürəkləri sındıran zülmkar bir şah vardı,
Dirəşməkdə, höcətdə Həccacı[92 - Həccac Yusif oğlu (661-714) – Ömərilər sülaləsinin xəlifələri adından xilafətin müəyyən vilayətlərini idarə edən görkəmli dövlət xadimi olmuşdur. Xilafət düşmənlərinə qarşı mübarizədə, güman ki, əsl rəqəmləri şişirdən salnaməçilərin dediyinə görə, 130 min adamı edama məhkum etmişdir. Həccacın vəfatı günündə isə Ömərilərin dustaq evlərində onun əmrilə azadlıqdan məhrum edilmiş 15 min kişi və 30 min qadın olmuşdur. Buna görə Yaxın Şərq ədəbiyyatında onu qəddar zülmkar saymaq dəb halına düşmüşdur. Bununla belə, güman etmək olar ki, onun surəti Ömərilərə düşmən kəsilmiş Abbasilər sülaləsinin tarixçiləri tərəfindən təhrif edilmişdir. Qədim salnamələrin birində deyilir: “Namuslu adamlara münasibətində o, yaxşı insan, üsyançılara münasibətində isə qəddar idi. Nəzərə almalıyıq ki, Həccacın hakimiyyət illəri zidd qüvvələrin toqquşduğu, həyəcanlı və mürəkkəb bir dövr olmuşdur.] mat qoyardı.
Gündüzdən gecəyədək hər pıçıltı, hər xəbər,
Onun sarayındaca cəmləşərdi hər səhər.
Aytək, güntək itigöz bir xəfiyyəsi vardı,
Bağlı qalan işləri ustalıqla açardı.[93 - Gecənin qaranlığı hər şeyi gizlətdiyi, sirri batırdığı halda Ay və dan yeri sirr açan sayılır. İşıqda hər şey görünür, gizlinlər, bilməcələr açılır.]
Sübhtək ikiüzlü, Aytək gecə gəzəndi,
Bir gün şahın onündə baş əydi, qüssələndi.

Dedi: – Gizli bir yerdə çox deyindi dalınca,
Səni zalım, qaniçən adlandıran bir qoca.
Casusun dediyindən öfkələndi hökmdar,
Qocanı məhv etməyə fikrində verdi qərar.
Qum tökdürüb üstünə palaz sərdirdi çölə,
Divanə tacidardan qaçardı divlər belə.
Yel sürətli bir cavan çapdı, qocanı tapdı:
– Xain bilir şah səni, oyan! – dedi, – amandı.
O şeytan huylu zalım çağırmamış, özün get,
Yola gətir, inandır, öz dərdinə əlac et!
Dəstəmaz aldı qoca, kəfən geydi əyninə,
Salam verdi ədəblə, gəlib şahın önünə.
Qızmış, qara niyyətli şah yumruğunu sıxdı,
Arxasında dayanmış qocaya kinlə baxdı.
– Eşitmişəm, – söylədi, – danışmısan dalımca,
– Məni qəddar, yelbeyin adlandırmısan, qoca!
Mən Süleyman mülkünün sahibiyəm, bilirsən,
Hansı cürətlə mənə “zalım”, ya “div” deyirsən?
Cavab verdi ixtiyar: – Mən ki ayığam, nə qəm,
Sənin dediklərindən beş qat artıq demişəm.
Qocalar da, gənclər də qan ağlayır əlindən,
Kənd, şəhər – bütün ölkə dad çəkir əməlindən!
Mən ki eyiblərini bircə-bircə sayanam,
Yamanını, yaxşını göstərən bir aynayam.
Düz, dəqiq göstərirsə ayna səni özünə,
Özünü qır, aynanı qırmaq yaraşmır sənə.
Sözlərimi araşdır, dinlə ağıl deyəni,
Düz demirəmsə, əmr et, dara çəksinlər məni.
Qoca ki öz fikrini mərdanə, şax söylədi,
Düz sözü məğrur şaha bir az əsər eylədi.
Yumşaltdı hökmdarı işin qarası, ağı,
Özünün haqsızlığı, qocanın haqq olmağı.
– Kəfənini çıxarın, xələt geydirin ona, –
Hökm elədi hökmdar: – Ətir səpin başına.
İstibdaddan, zülmdən o gündən əl çəkdi şah,
Əziz tutdu xalqını, dərdindən oldu agah.
Şahın dürüst işini heç kəs etmədi inkar,
Doğruluğu danmağa axı kimin şövqü var?
Düzlüklə qurtularsan hər acıdan, ağrıdan,
Qoy düzlük səndən olsun, zəfərlərin Tanrıdan.
Haqq söz halva da olsa, haqsız üçün acıdır,
Haqq – acı, fəqət hamı həqiqət möhtacıdır.
Sözü yerli-yerində, mətləbi düz söyləsin,
Həqiqətin hamisi Tanrı tutar əlindən.
Nizaminin ki düzdür xilqəti də, qəlbi də,
Başa çatar, inşallah, hər işi, mətləbi də.

Gənc şahzadə və onun qoca düşmənlərinin hekayəti
Mən bir dastan eşitdim: uzaq Şərq ölkəsində
Yaşarmış bir şahzadə, sərvlərtək azadə.
Varlıların zülmündən iztirab çəkən diyar,
Rüzgar kimi üsyankar, həyəcanlı, biqərar.
Təzə şah təzə ruhlu, köhnələr ehkam güdən,
Şah özü də qorxarmış oyanan fitnələrdən.
Uyumuşdu bir gecə səksəkəli, nigaran,
Röyasında bir qoca ona dedi: – Ey cavan!
Sən ey tazə doğmuş Ay, köhnə bürcü dağıt, qır,
Ey yeni açılan gül, köhnə budağı sındır.
Köhnəni məhv elə ki, yeni əlində qalsın,
Həyatın da özüntək işıqlı, gözəl olsun.
Şahzadə oyanınca verdi bir yeni fərman,
İki-üç müxalifi çıxartdırdı aradan.
Qanad verdi yeniyə, qələm çəkdi köhnəyə,
Təzə şah təzə bir ruh bəxş elədi ölkəyə.
Bəli, fəsad əhlinin gərək kəsilsin başı,
Andı pozan ordunu ləğv etmək daha yaxşı.
Qartımış kötüklərin sən vurmasan boynunu,
Sərvlər bəzəyərmi gülşənlərin qoynunu?
Bağlamasan kökünə tazə bulağı, arxı,
Tufanla güləşərmi çinarın qol-budağı?[94 - Köhnəlmiş, sozalmış, qurumuş arxın lili, üfunəti təzə fidanın köklərini yandırıb çürüdə bilər, sən onun kökünə can verəcək yeni arx, yeni bulaq çək ki, qalxıb qanadlansın, qasırğalarla güləşə biləcək əzəmətli çinara çevrilsin!]
Arıtmasan, açmasan gözlərini bulağın,
Gözü gülə bilərmi bağrı yanan torpağın?!
Özünü dərk edənin öz könül vaizi var,
Ən gözəl öyüdləri qulağına pıçıldar.[95 - Nizami Gəncəvi burada “özünü dərk edən” hökmdar deyərkən Bəhram şah Ərzincanlını, “ən gözəl öyüdləri” onun qulağına pıçıldamağa qadir “könül vaizi” dedikdə isə özünü nəzərdə tutur.]
Ağlını – qılıncını çıxar qınından bir an,
Nə vaxtacan onu sən qında saxlayacaqsan?[96 - Bəhram şah Ərzincanlıya üz tutan Nizami özünü zəka qılıncına bənzədir və şahdan tələb edir ki, bu qılınc qında qalmasın. Zira bu sənət qılıncı köhnə mücrüdən çıxarılmayıb, Tanrı tərəfindən göndərilmiş ülvi bir töhfədir. Pak nəfəsli ilham, istedad sahiblərindən hökmdarlar gərək heç nəyini əsirgəməsin.]
Gənclik zəka qılıncı, pak, ülvi bir həmnəfəs,
Köhnə mücrüdən deyil, o qında qala bilməz.
Var-yoxunu bəxş elə, sovqat yolla, pay göndər,
Ta ki sənə səxavət, kərəm əhli desinlər.
Vardan murad götürmüş varlılar, dövlətlilər
Yalnız səxa gücünə var-dövlətə yetdilər.
Yalnız səxa toxumu verir bəhrə, bərəkət,
Qiyamətdə ruzudur kərəm, qüdrət, səxavət.
Öz ehsan xəzinəndən, ya rəb, pay göndər mənə,
Nizami ki qulundur, fərəc ver işlərinə.

Yaralı çocuğun dastanı
Hər şeydən azad olan, şən, qayğısız bir bala,
Oynayırdı küçədə iki-üç yaşıdıyla.
Ayağını atarkən yazıq bala sürüşdü,
Yürüdüyü yoldaca üzüüstə yerə düşdü.
Addımlaya bilmədi, özünü şikəst sandı,
Sanki təkcə dizi yox, qəlbi də yaralandı.
Təngnəfəs yürüdü çocuğun yoldaşları,
Əsərlənib, pərt olub, çatılmışdı qaşları.
Onu sevən bir dostu sözünü uda-uda,
Pıçıldadı astaca: – Ataq, qalsın quyuda.
Sirr aşkara çıxmasın Günəş yayılan sayaq,
Atasının yanında xəcalətli qalmayaq.
Bu yerdə uzaqgörən, sərt bir yavru da vardı,
Yaralanmış çocuğa düşmənitək baxardı.
Ciddiləşib, üz tutdu öz arxadaşlarına,
– Örtmək olmaz bu işi! – dedi yoldaşlarına.
Məndən görərlər. Məni düşmən bilirlər ona,
Büdrəyənin suçunu yükləyərlər boynuma.

– Qoy gəlib çarə qılsın! – Yürüdü zirək oğlan,
Uşağın atasına xəbər apardı əlan.
Kimin ki xilqətində hikmət cövhəri vardır,
Hər şeyə çarə tapır, həmişə üz ağardır.
Göylər vuran düyünü, soruş, yerdə kim açar?
Ayağını göylərə cəsarətlə basanlar.
Mən çərxin artığından, əskiyindən çəkdim əl,
Bununçün Nizamiyə fələk olmadı əngəl.

Sirr saxlayan ilə Cəmşidin dastanı
Cəmşidin çox güvənli, yaxın həmdəmi vardı,
Gündən nur alan Aytək şahdan işıq alardı.
Oğlan şaha mehriban, şah oğlanın məftunu,
Bütün saray əhlindən üstün tuturdu onu.
Öz xəlvət işlərini ona açardı bircə,
Etibarda hamıdan sağlam olan o gəncə.
Şaha çox yaxınsa, bir gün o dözməyərək,
Uzaqlaşmaq istədi yayından çıxan oxtək.
Dəliqanlı cavanın könlündə sirr qatbaqat,
Bunları heç bir kəsə aça bilmirdi, heyhat.
Gəldi, bir gün nə gördü qonşu, ağbirçək qarı:
Sönən lalə yanaqlar onunkundan da sarı.
Dedi: – Ey sərvim, sənə əl atdı hansı xəzan?
Sən ki şah irmağından su içmiş bir fidansan.
Sənin ki qismətindir, sarayda zövqü səfa,
Hardandır bu sıxıntı, bu solğunluq, əcəba!
Qocaların kədəri yaraşarmı cavana?
Yanağının laləsi neçin dönüb reyhana?
Sənsən cahan şahının gözdə olan gözdəsi,
Gərək sənin üz-gözün şah təki şölə versin.
Şahı görməklə gülər, şadlıq edər adamlar,
Şaha məhrəm olanlar hamıdan şad, bəxtiyar.
Dəliqanlı söylədi: – Xəbərin yox, ay nənə,
Nələr yatır sinəmdə – sirlə dolu xəzinə.
Od tutdum, külə döndüm səbrimin ucbatından!
Səbrim saraltdı məni, səbrim yandırdı, inan!
Cəlalıtək böyükdür şahın könül aləmi,
Əmanət vermiş mənə sirrini göhvər kimi.
Saxladığım sirlərdən alışıb yanır sinəm,
Heç birini heç kəsə açıb deyə bilmərəm.
Sirri açıb deməsəm, partlayacaq ürəyim,
Dilimi dişlərimlə doğrayımmı, neyləyim?
Bircə gülüşümü də sizdən qızırqanıram,
Sirrin quşu ağzımdan uçub gedər, sanıram.
Xilas ola bilməsəm bu sirlər caynağından,
Qəlbim qana dönəcək, ömrüm zindana, inan!
Hiss edirəm, dözməsəm, atsam sirrin daşını,
Tale elə həmin gün yeyəcəkdir başımı.
– Saqın! Heç kəsə açma, – dedi qarı, – bunları,
Öz sirrinin sirdaşı tək özünsən, bil barı.
Heç bir kəsə güvənmə, açıq deyim qoy sənə:
Hətta öz kölgəni də yaxın bilmə özünə.
Rəvamı qılınc ilə al-qırmızı olasan?
Ondansa qızıl kimi kaş saralıb solasan.
Eşitmişəm, hər gecə dilə çox yalvarır baş:
– Saqın! Açma! Amandır, açma sirrimi, qardaş.
Baş saxlamaq istəsən, boşboğazlıq eləmə,
Sirrini gündüz kimi tökmə bütün aləmə.
Dilini saxlayanlar nə dolaşır, nə çaşır,
Hürmək yalnız qudurğan köpəklərə yaraşır.
Tez kəsilər uzun dil, unutma bircə an da,
Dil ağızda gözəldir, qılınc isə qınında.
Rahatlığın rəhnidir bu öyüdün mənası,
Dilin ucundan gəlir canın-başın bəlası.
İstəsən, ah çəkməsin qanlı ləyəndə başın,
Dilini dişinlə kəs, sirri açmaqdan daşın!
Dilin şəkər də saçsa, dodaqlarını açma,
Bil ki, divar dalında dinləyən var, danışma!
Çölə bənövşə kimi yaymasan rayihəni,
Kimsə başını kəsməz, yerdən qoparmaz səni.
Eyibləri görürkən sən gərək lal olasan.
Bir az ağır eşitmək, susmaq vaxtıdır, inan!
Yazarkən qələmini qıs, cilovla bir qədər,
Bil ki, hər kəlmən üçün hesab istəyəcəklər.
Axar su kimi pak ol, nə eşitsən, yuyub keç.
Gördüyünü aynatək göstərsən də, dinmə heç.
Uzaqgörən kişilər heç vaxt həddini aşmaz,
Gecə gördüklərini gündüz kimsəyə açmaz.
Bu ulduzlu qübbənin heyranıyam, düzü, mən:
Xəbərçilik edibmi heç gündüzə gecədən?
Sən də bir az pərdəli qalmaq istəsən əgər,
Gecə gördüklərini açıb demə gündüzlər.
Gecənin ürəyində neçə xəzinələr var,
Min-min işıqlı dürrü qaranlığında saxlar.
İldırım kimi odlu ürəklə yaşayanlar,
Gördüyünün yanından saymazyana sovuşar.
Başını doqquz göydən dışarı çıxaranlar,
Dəruni aləminin meydanında at çapar.[97 - Kainatın mənəvi hökmdarları yalnız və yalnız öz nəfsinə qalib gəlməyi bacaranlar, hər cür acgöz və yırtıcı ehtirasları boğub ram edə bilənlərdir ki, göylərin 9-cu qatından yuxarı qalxırdı ərşə, Tanrı mərtəbəsinə yüksəlir və özlərinin ruh aləmində köhlən səyirdirlər.]
Yaxınsa da dillə göz, uzaq biləsən gərək,
Necə ki, saç uzaqdır bədəndən çərək-çərək.
Eşqin gizli qalması bir möcüzə sayılır,
Elə ki üzə çıxdı, xərabatda bayılır.[98 - Eşq yalnız o zaman möcüzə səviyyəli gözəlliyə, ülviyyətə çevrilir ki, ürəkdə bəslənir, faş edilmir. Elə ki aşiq və məşuq bu sirri açdı, dilə-dişə saldı, bir gün onları xərabatda bayılmış görürlər. Yəni böyük məhəbbət əvəzinə yataq həyatı, cismani yaxınlıq müşahidə edilir.]
Sirr düyünü vurarkən din ipliyi seçdilər,
Həllacın da ipini bu pambıqdan eşdilər.[99 - Həllac – pambıqdarayan və X əsrin məşhur filosof-sufi şairi Mənsurun ləqəbi. Beytin mənası: Məhəbbətin sirr kisəsinin ağzı dinin sapı ilə bağlanıb. Onu bağlı saxlamağı bacarmalısan. Əks halda səni Mənsur Həllacın aqibəti bəklər. Sirri açdığına, “Mən – həqqəm!” deyə haray çəkdiyinə görə boğazına sabunlu ip, kəndir keçirildi.]
Nə qədər ki bağlıdır qönçə rahat, salamat,
Dönür qan çanağına açılan kimi, heyhat.[100 - Nə qədər ki səba və Günəşlə vüsal sirrini saxlaya bilir, qönçə salamatdır. Elə ki bu sirri açıb gülə çevrilir, dərhal qanını töküb onu dərir, aparırlar. Nəticə: sirri qorumalısan!]
Susmaq səadətinə ağız yetərsə əgər,
Başından keçənləri qəlbin dililə söylər.
Könlünün kasasından yesən, xoşdu bu nemət,
Dilinə dəyən kimi atəş kəsilir fəqət.
Ən gözəl natiqliyin adı sükutdur bu gün,
Sükut ilə yürümək – sənin zəfər yürüşün.
İşıq dolu könüllər sükut etməyi xoşlar,
Ağız açmaz, bu haqqı özgəsinə bağışlar.
Könüllər dünyasında könül lüğəti gizli,
Bu lüğəti şərh edər yalnız ürəyin dili.
Ey Nizami, layiqdir qənaət mülkü sənə,
Çünki dilin xəsisdir, qəlbin – sonsuz xəzinə.

Harun ər-Rəşid ilə dəlləyin dastanı
Xəlifəlik təxtini alırkən ələ Harun,
Ucalmışdı bayrağı Abbas[101 - Abbas – Məhəmməd peyğəmbərin əmisi. Abbasilər xilafəti (750-1256) onun xələfləri və din tərəfdarları tərəfindən təşkil edilmişdir.] oğullarının.
Öz yataq otağından çıxdı bir gecəyarı,
Bir az dincəlsin deyə gəldi hamama sarı.
Saçını taraş edən saray bərbəri – usta,
Çox dadlı bir xəyala qapılmışdı iş üstə.
Dedi: – Ustadlığımdan agahsan, ey xəlifə!
Qoy sənə damad olum, xoşbəxt olum bir dəfə.
Toy-düyün xəbərini çəkək bu aləmə car,
Qızını bu quluna nişanlasan, nə olar?!
Bu təklifdən xəlifə öfkələndi bir qədər,
Cilovladı qeyzini, susub, dözdü birtəhər.
Dedi: “Bəlkə, çaşdırıb onu zəhmim, heybətim,
Bəlkə, vurub başına hamamın hərarəti.
Ağlını itirib ki, sayıqlayır gəvəzə,
Yoxsa dayana bilməz o mənimlə göz-gözə.

Ertəsi gün bərbəri yenə bir az əylədi,
O qəlp pul üstündəki damğa gördü eynidi.
Bir də, bir də xəlifə o bərbəri sınadı,
Gördü bədbəxt ustanın qırılmayıb inadı.
– Vaxtdır, – dedi, – bu işi ayırd eləmək gərək,
Vəzirilə qonuşdu: – Bir məsləhət ver görək.
Adicə bir dəlləyin göz qoyun təlaşına,
Nə cür alın yazısı yazmaq istər başıma.
Mənə damad olmağı heç ona yaraşarmı?
Görün, nə deyir mənə, üzündə həya varmı?
Yəqin, bəla gətirir başıma qəza-qədər,
Gövhərimə atılan daş deyilmi bu məgər?
Öz ülgücü əlində, söz ülgücü ağzında,

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69136261) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

notes

1
Kamiran (kamran) – kam alan, arzusuna çatan, xoşbəxt

2
Nafə – ahunun göbəyi. “Müşk” deyilən qara maddə ahunun göbəyində – dəri kisəcikdə yerləşir.

3
Bal – qanad

4
Kafur – ölünü yumaq üçün işlədilən kəskin qoxulu ağ, kristal maddə

5
Natəvan – zəif, gücsüz, taqətsiz

6
Əfsanəyə görə, zülmətdə dirilik suyu tapmış və bu sudan içməklə ölməzliyə qovuşmuş Xızır peyğəmbər və nəfəsi ilə ölüləri diriltməyə qadir Həzrət İsa nəzərdə tutulur.

7
Kölgə yalnız divara düşdükdə aydın görünür, başqa hallarda sürünür. Hədsiz zəifləmiş qocaların divardan tuta-tuta getməsinə işarə olunur.

8
Yəzdan – qədim zərdüştilərdə xeyir allahı

9
Nizami cahanın Tanrı tərəfindən “Kun – Ol!” əmrilə yaradılmasına işarə edir. Onun əzəli qələmi “Lövhi-məhfuz”da kainatın taleyini sözlə yazıb, deməli, hər şeydən öncə sözü yaratmışdır.

10
Yaradıcı şəxsiyyətin canı – bu aləmə yadigar qoyub getdiyi sözündədir, bədəni, cismi, gövdəsi gəldi-gedərdir, tələl (skelet) hökmündədir.

11
Kainatın yaradılışında məqsəd sözdür, onun sonu da sözdən ibarətdir. Əbədi qalan yalnız sözdür.

12
Yalnız həqiqəti axtaranlar və tapanlar böyük söz yaratmağa və bu sözün sayəsində yaşamağa qadirdirlər. Sözü gerçəkliyi pərdələmək vasitəsinə çevirənlərə, bomboş xəyal uydurmaçılarına söz heç vaxt üz göstərmir, yalançıları, saxtakarları yaxına buraxmır.

13
Yaradıcı insanın taleyi yaratdığı sözün dəyərindən asılıdır.

14
Damarları donanlar, bağrı yananlar – bədii və elmi söz yaradıcıları, şairlər və alimlər

15
Söz – Tanrının “Kun – Ol!” əmri. Candakı şah damar – ruh. Kələfin ucu – maddi aləm. Beytin mənası: Tanrı neməti söz kəşf edilməsəydi, ruhu və bu maddi aləmi tapmaq olardımı? Yox!

16
Təbiətin və şəriətin bütün qanunları yalnız bədii və elmi sözün sayəsində kəşf olunub və möhürlənib, təsdiq olunub.

17
Söz qasidi – qələm və dil

18
Poemanın ilk beytindəki hədisin məzmunu yenidən yada salınır: “Ya Cəbrayıl, bu nə qəsddir?”, “Ya Məhəmməd, bu ərşin altındakı Tanrı xəzinəsidir, onun açarı isə şairlərin nitqidir”.

19
Sözün tərəzisini quran ulu hökmdar – Tanrı. Sözün aşiqləri – peyğəmbərlər

20
Ərşin bülbülləri – şairlər

21
İlham məqamında şairlər mələk səviyyəsinə ucalırlar.

22
Şairlik əvəzinə saray məddahlığı edən, eybəcəri gözəl kimi qələmə verən şeirbazların həyasızlığı, sərvət, şöhrət düşkünlüyü ucbatından poeziyanın ləyaqəti ayaqlar altına salınmışdır.

23
Söz pərdəsində ahəng yaratmağı bacaranlar, yəni yaradıcı qüdrətə malik olan şairlər yoxsul həyat keçirsələr də, mənən zəngindirlər, onların özü yerdə, ruhu göydə yaşar.

24
Qələm, kağız götürüb dizi üstündə şeir yazan şairlər şahlardan fərqli olaraq, qılınca və orduya ehtiyac hiss etmədən ürəkləri, ölkələri tutmağa qadirdirlər. Buna görə onlar məğrur və əzəmətlidirlər, heç bir şahın dərgahında baş əyməzlər!

25
Yaradıcı qüdrət hər iki cahanın hökmdarıdır. Onun ömürdən başqa mənəvi ömrü, dünyadan başqa mənəvi dünyası var.

26
Dizinə dirsəklənib başını aşağı dikən sənətkar bu vəziyyəti ilə gərilmiş kamana bənzər. Kamandan çıxan ox şairin dilindən saçılan bədii sözdür ki, mənəvi şikarı ələ gətirir.

27
Yaradıcılıq məqamında böyük əzablar çəkən şair istədiyi sözü tapanda düşdüyü əzabdan qurtulur, öz kaman həlqəsini qırır, dikəlir.

28
Fələyin qulağına həlqə taxmaq onu özünə qul etmək deməkdir. Yalnız yaradıcı qüdrət sahibləri bu işi görməyi bacarır, zamanı özünə təslim edir, fələyi qulağı həlqəli qula çevirə bilirlər.

29
Hoqqabaz fələk hoqqa, oyun çıxardığı halda, yaradıcı qüdrət sahibi onun qarşısına misilsiz söz inciləri çıxarır və buna görə fələyin belini sındırır, ona qalib gəlir.

30
Yaradıcı ilham məqamında sənətkarın ürəyi köks qəfəsini dağıdır, uçur, qanadlanır və sənətkarın dodağından öpmək istəyir. Niyə? Çünki indicə dodaqlarından dürrə, mərcana bənzər sözlər saçılmışdır.

31
Beli kəmərli mərdlər – şairlər

32
Məddah saray şairləri, qarınqulular, ucuz şöhrət və sərvət düşkünləri sözü satmaqla görün nə dərəcədə alçalır, sənətin sikkəsini hörmətdən salırlar.

33
Zülmətə işıq salan ləl – günəş, yaxud poeziya

34
Burada saray şairlərinin aqibətinə işarə olunur. Sultanın qızılı hesabına zərli əba geyən şeirbazlar axırda sultanın qəzəbinə düçar olur, bəzən dəmir çeynəmək, qılınc zərbəsi dadmaq dərəcəsinə gəlib çatırlar. Burada saray şairlərinin boğazına əridilmiş qızıl tökmək dəbinə də işarə var.

35
Nizaminin fikrincə, sultan qəzəbindən qorunmağa yeganə təminat şairin öz nəfsini cilovlamağı bacarmasıdır, o, civə kimi saf, təmiz qalmağı bacarmalıdır. Qədim kimyagərlərin fikrincə, qızıl civəyə doğru can atdığı halda, civə qızıla doğru can atmır. O, müstəqildir, pakdır.

36
Özləri verməyincə hökmdarlardan pul, mükafat, imtiyaz umma!

37
Sənətkarın hörmətini, nüfuzunu ucaldan yalnız öz poeziyasıdır. Yalnız böyük poeziyası sayəsində o, göyün 7-ci qatında yerləşən əfsanəvi Sidr ağacı mövqeyinə yüksələ bilər, cəmiyyətin ən uca qatında mövqe tutan sultanlardan, şahlardan belə yüksək və əzəmətli görünər.

38
Beyt “Şairlər – söz hökmdarıdır” ərəb məsəli üstündə qurulmuşdur.

39
Sən əsrlərin, fələklərin başı üstündən keçib gedə biləcək böyük, qadir, ülvi söz yaratmağa borclusan. Nəfsini cilovla, özünü gəldi-gedər şahlar, sultanlar önündə alçaltma!

40
Burada gündüzdən daha çox gecələr çalışan şairlər şama bənzədilir. Gündüzlər sakit dayanan şamlar yalnız gecələr yaşayır, əriyə-əriyə işıq saçmaqla ayıq-sayıq ömür keçirirlər.

41
Yalnız bədii sözün ləyaqətini uca tutan şairlər Ay kimi işıqlı, Günəş kimi qüdrətli poeziya yarada bilərlər.

42
Düzəliş üçün şeirlərini başqa şairlərin ixtiyarına vermə, onlar sənin min bir əziyyətlə becərdiyin tarlanı tapdaya, inci düzdüyün sapı qıra bilərlər.

43
Nizami öz poeziyasının inqilabi mahiyyətini işıqlandırır: Mən şeiri ümumxalq malı etdim, meyxanədən və saraya xidmət vəzifəsindən qurtardım, sənəti uca bir mövqeyə qaldırdım.

44
Nizami Gəncəvi öz poeziyasının beynəlmiləl mahiyyətinə işarə vurur. Bu poeziya yalnız xirqə (qıldan toxunma, yamaqlı, cındır əba) geyən sufilər, dərvişlər və zahidlər üçün deyil, belinə zünnar (qıldan toxunmuş kəmər) bağlayan xaçpərəstlər, məsihilər üçün də gərəklidir. Nizami poeziyası olan yerdə nə xirqəyə ehtiyac qalır, nə zünnara. Bütün bəşəriyyətə məxsus Nizami sənəti dini atributların hamısından yüksək dayanır.

45
Harut və Marut – Tanrı tərəfindən göndərilmiş iki mələyin adıdır. Hər ikisi Zöhrə xanıma vurulub, onu yoldan çıxarmaq istəyirlər. Tanrının buyruğu ilə Zöhrə planetə çevrilir. Harut ilə Marut isə Babilistanda cəzaya məhkum olunur, dərin bir quyudan başıaşağı asılırlar. Poeziyada Harut, Marut, Babil sehr, əfsun rəmzi kimi işlədilirlər. Nizami ana yurdu Gəncəni Babilistana, öz poeziyasını isə cadugərlərin tilsimini qıran qüdrətə, habelə dan ulduzu Zöhrəyə bənzədir.

46
Bu məntəqənin (Gəncənin) Zöhrəsi (musiqiçi və müğənnilərin hamisi), mənim Zöhrəm tərəziçidir, sözümün dəyərini tərəzidə çəkir. Mizan bürcündə ölçür və görür ki, mənim şeir-sənət dilim ruh aləminin dilidir, ləyaqət və gözəllik meyarıdır.

47
Harutun sehr və tilsimləri yalana, adam aldatmaya əsaslandığı üçün haramdır, mənim sənət cadularım isə həqiqətə, ilhama güvəndiyi üçün zəhmətimlə qazandığım gündəlik duzum, çörəyim qədər halaldır. Mənim halalım hər cür haramı sındırır, batil edir.

48
Fani muncuqlar – qızıl, mülk, varidat yığmaq aludəliyi

49
Mükəddər – kədərlənmiş, qəmlənmiş

50
Çiynimdəki yük – zülmün yükü

51
Günəşə at çapanlar – Tanrıya can atanlar

52
Quş dili ilə danışmaq – mənasız, boş danışmaq

53
Hər kəs gücü çatan işdən yapışmalıdır.

54
Yalnız nadir qəhrəmanlar xalqın qayğısını çəkməyə qadirdirlər. Sirri hər kişi saxlaya bilməz.

55
Abxaz qarəti – 1139-cu ilin sentyabrında Gəncədə baş vermiş fəlakətli zəlzələdən sonra şəhəri dağılmış və viran görən Gürcüstan çarı Gəncəyə hücum edərək yağmalamış, dinc əhalini qarət və əsir etmişdir.

56
Xeyirxahlığın və ağ günün timsalı olan Simurq quşu. Əfsanəyə görə, Elbrus dağının əlçatmaz zirvəsində yaşadığına görə Nizami ədalətin cəmiyyətdə yoxa çıxdığını və qalxıb yalnız Simurq qanadı altına sığındığını bildirir.

57
Əmirlər, sərkərdə və qəhrəmanlar basıldıqda (məğlub edildikdə), ölüm məqamının yaxınlaşdığını hiss edincə vəsiyyətlərində arzu edərdilər ki, məzarlarının üstü həmin qocanın kəsdiyi kərpiclər ilə götürülsün. Bu halda onlar ümid bəsləyirdilər ki, bu sipər (bu kərpiclər) onları himayə edəcək, qəbir əzabından qoruyacaqdır.

58
Misrada yer səthi qalxana, torpaqqazan bel isə qılınca oxşadılıb.

59
Kölələr yük daşıyar – zülmə boyun əyənlər, təslimçilər və fərarilər özlərinə layiq rəzil həyata məhkumdurlar. Mən belələrinə nifrət bəsləyirəm, öz zəhmətimlə dolanıram.

60
Ovçunun elə bir cəld, yavuz sərt və çevik qaçan iti vardı ki, Günəş şüası belə ona çata bilməzdi, buna görə it işıq sürətinə nöqsan tutardı. Burada şair “ahu gereftən” mürəkkəb feilini ustalıqla oynadıb şairanə məcaz yaradır. Həmin feilin ilk mənası ahu tutmaq, digər mənası isə irad tutmaq deməkdir.

61
Arpa – ən kiçik çəki vahidi

62
Dirhəm – çəki vahidi 6 danka bərabərdir: Hər dank 2 karat, hər karat isə 4 arpa çəkisindədir.

63
Köhnə təbiblərin fikrincə, yağlı xörək ziyandır, səfraya gətirib çıxarır.

64
Beytin məzmunu Qurani-şərifin “ət-Təlaq” surəsinin 7-ci ayəsindən gəlmədir: Həyatda, insan varlığında hər bir qəmdən, kədərdən sonra fərəh və şadlıq gəlir.

65
Beytlərdə “yəqin” anlayışı fəlsəfi termin kimi işlədilib. Mənası əqidədə möhkəmlik, sabitqədəmlik, özünə inam və qüdrət deməkdir. Nizami haqqa inamında qətiyyətli olmağa çağırır.

66
Yəqin əhli misilsiz, kamil – onlar, naşı – biz. Yəqin əhli kamil insan simvoludur. Onlar Qurani-şərifin haram elan etdiyi şərabı içdikdə belə halallığı nuş edirlər, bu nemətə bal dadı gətirirlər. Çünki müstəqil şəxsiyyətə malikdirlər və nəyin halal, nəyin haram olduğunu bizdən yaxşı bilirlər.

67
Ahunun belinin dərisi sərt, qaba olduğu halda, qarnının dərisi, xüsusilə göbək ətrafı hamar, incə və yumşaq olur. Şah əlindəki kamanın kirişini o qədər dartdı və sürtdü ki, ceyranın göbəyi kimi yumşaltdı və öz atını (Rəxşini) odlanmış ciyəri kimi qızışdırdı.

68
Kaman dilə gəlib deyir ki: “Bu ceyran yavrusu sənin nəzərinin himayəsində irəliləyir. Kimin cürəti çatar ki, sənin diqqətinə, zirehinə tərəf ox tuşlasın?!

69
Sən çalğıçısan, şahım, məgər razı olarsanmı ki, sənin ceyranını ovlasınlar, dərisindən dəf düzəldib özgələr çalsın?! Yaxud dümbək çalanların əlləri ilə döyəclənsin?!

70
Mənası: Hər kim öz xalqına, bəşəriyyətə sədaqətlə və təmənnasız xidmət etməyi bacarırsa, o, xəzinə sahibi olacaqdır.

71
Alnımdakı yazı məni Kəbədən meyxanəyə atdı. Halalımdan əl çəkib harama qurşandım. Paklıq əlimdən çıxdı, çirkaba batdım, insanlıqdan əl çəkib nəfsə, tamaha uydum.

72
Ulu göylər daim öz qasırğaları, ildırımları və göy gurultuları ilə yatmış insanı ayıltmağa, xəbərdar etməyə çalışır ki, ömürdən sonra da başqa bir mənəvi ömür var. Onu düşün! Öləndə yatmaq eyib deyil. Həyatda yatmaq isə eyibdir. Ayıl! O dünyaya köçmək üçün azuqə yığ, mənəvi ömrünü uzatmaq üçün çarələr tap.

73
Gecə yarı – ömür yarı

74
Antik Romada və Yunanıstanda eyvanları dürlü quş və heyvan rəsmləri ilə bəzərmişlər. Şair həmin adətə işarə vuraraq Həzrət İsa peyğəmbərin dili ilə bildirir ki, bu it vaxtilə o qədər mahir, çevik, qüdrətli şikarçı olub ki, sahibi onun şəklini eyvanına çəkdirib.

75
Dini anlayışa görə, Tanrı 9 fələyi ona görə yaradıb ki, insanların eybinin üstünə pərdə çəksin və mələklər insanın yalnız savab işlərini görsün, günahlarını tam müşahidə etməyə macal tapmasınlar.

76
Həlqə – xalta, köləlik xaltası. Şair deyir ki, bu dar, üzükvarı dünyada hər şey sənin boynuna köləlik xaltası taxmaq, səni nökər, qul görmək istəyir. Əgər özün də bunu istəyirsənsə, deməli, kişi deyilsən, qulsan.

77
Qədim münəccimlərin dediyinə görə, Sürəyya ulduz topası Böyük Köpək bürcünün xaltası mövqeyindədir, daha doğrusu, ikinci birincidə yerləşir. İkinci misra eşşəkdən yalnız yük daşımaq üçün deyil, həm də nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə edən İsa peyğəmbəri yada salır. Şair özünün vəsf və ifşa obyekti olan qəhrəmanını – İnsanı xalta gəzdirməməyə, eşşəklik etməməyə çağırır.

78
Yəni Nizaminin dərdini çəkmək sənə qalmayıb.

79
“Nuşiqiya” – “novruzotu” deyilən bitkidən hazırlanmış məlhəm (“Bürhani qatı”)

80
Beytin məzmunu Qurani-şərifin “əl-Ənam” surəsinin 77-ci ayəsindən iqtibas olunub: “O (İbrahim) çıxan Ayı görəndə dedi: “Bu, mənim Tanrımdır!” O batandan sonra isə (İbrahim) dedi: “Mənim Tanrım məni düz yola hidayət etməsə, mən yolunu azmış adamlardan olacağam.

81
Nizamiyə görə, könlü işıqlandıra bilmək – maddi dünyadan əl çəkib mənəvi dünyaya qovuşmaqdır. Ən böyük səadət heç də maddi aləmdə deyil, yalnız ruhun qüdrəti sayəsində qazandığın mənəvi aləmdədir.

82
Ağ, qara lövhə – gündüz, gecə. İnsan öz ömrünün gecəsini, gündüzünü təmizə çıxardıb pak etmək üçün tövbə qılmalı, suçlarının, günahlarının bağışlanmasını sidq ürəkdən ulu Tanrıdan diləməli və tövbəsinə layiq yaşamalıdır. Bu halda göz yaşı tökmək mənən təmizlənməyin rəhnidir və bu göz yaşı ümid gülabıdır. Başqa sözlə desək, sən bağışlanacağına və bundan sonra insan kimi yaşayacağına ümid bəsləyə bilərsən.

83
Nizamiyə görə, ölçü-biçi əsasında yaşamaq özünü nəfsə, tamaha, yırtıcı ehtiraslara təslim etməməyi bacarmaq deməkdir. Yalnız bu dünyada gözəl yaşamaqla, o dünyanı qazana bilərsən.

84
Yəni əmanət pulu son qəpiyinədək xərclədi. Keçmişdə başqalarının heyvanı ilə qarışıq salmamaq üçün mal-qaranı damğalarmışlar. Bununla bağlı ideomatik ifadə yaranmışdır. “Filankəs ovunu elə yedi ki, heç damğa yeri də qalmadı”. Şeyx də əlinə keçən əmanəti ilə bu cür davranır.

85
Burada “hindli” anlayışı “üzüqaralıq”, “Türk” ifadəsi isə “cəsurluq”, “tələbkarlıq”, “öz haqqını tələb edən qüdrət sahibi” ifadələrinin sinonimi kimi işlənmişdir.

86
Rükni qızıl – öz xalisliyi ilə məşhur olan və hökmdar Rükn-əd-Din Deyləmi tərəfindən zərb edilmiş qızıl pul

87
Doğrudan da, dərvişin itaət və ibadətdən başqa nəyi var ki, ala biləsən?!

88
“Mal” anlayışından yalnız “MA” hecası qalıb ki, bu da ərəbcə “yox”, “heç” deməkdir. Sofunun başı halqalı “Mim”dən və kufi “Əlif”dən savayı verməli heç nəyi yoxdur.

89
Fəğfur (baqpur) – Tanrı oğlu. Bu söz Yaxın və Orta Şərqdə Çin imperatorlarının ləqəbi olmuşdur. Burada isə şah mənasındadır. Beytin mənası: Saf qızıl olan dini şeytanlara sofular kimi təslim etmə, ulu şahların bilərziyini it saxlayanların əlində xaltaya, midbərə döndərmə!

90
Qurd dostluğu – feilən düşmənlik

91
Yəni namaz qılanda sən Allahı, peyğəmbəri yox, öz varidatını artırmaq yollarını düşünürsən. Bu cür namaz qılmaq, əslində, bütün namazlarının axırına çıxmağın deməkdir.

92
Həccac Yusif oğlu (661-714) – Ömərilər sülaləsinin xəlifələri adından xilafətin müəyyən vilayətlərini idarə edən görkəmli dövlət xadimi olmuşdur. Xilafət düşmənlərinə qarşı mübarizədə, güman ki, əsl rəqəmləri şişirdən salnaməçilərin dediyinə görə, 130 min adamı edama məhkum etmişdir. Həccacın vəfatı günündə isə Ömərilərin dustaq evlərində onun əmrilə azadlıqdan məhrum edilmiş 15 min kişi və 30 min qadın olmuşdur. Buna görə Yaxın Şərq ədəbiyyatında onu qəddar zülmkar saymaq dəb halına düşmüşdur. Bununla belə, güman etmək olar ki, onun surəti Ömərilərə düşmən kəsilmiş Abbasilər sülaləsinin tarixçiləri tərəfindən təhrif edilmişdir. Qədim salnamələrin birində deyilir: “Namuslu adamlara münasibətində o, yaxşı insan, üsyançılara münasibətində isə qəddar idi. Nəzərə almalıyıq ki, Həccacın hakimiyyət illəri zidd qüvvələrin toqquşduğu, həyəcanlı və mürəkkəb bir dövr olmuşdur.

93
Gecənin qaranlığı hər şeyi gizlətdiyi, sirri batırdığı halda Ay və dan yeri sirr açan sayılır. İşıqda hər şey görünür, gizlinlər, bilməcələr açılır.

94
Köhnəlmiş, sozalmış, qurumuş arxın lili, üfunəti təzə fidanın köklərini yandırıb çürüdə bilər, sən onun kökünə can verəcək yeni arx, yeni bulaq çək ki, qalxıb qanadlansın, qasırğalarla güləşə biləcək əzəmətli çinara çevrilsin!

95
Nizami Gəncəvi burada “özünü dərk edən” hökmdar deyərkən Bəhram şah Ərzincanlını, “ən gözəl öyüdləri” onun qulağına pıçıldamağa qadir “könül vaizi” dedikdə isə özünü nəzərdə tutur.

96
Bəhram şah Ərzincanlıya üz tutan Nizami özünü zəka qılıncına bənzədir və şahdan tələb edir ki, bu qılınc qında qalmasın. Zira bu sənət qılıncı köhnə mücrüdən çıxarılmayıb, Tanrı tərəfindən göndərilmiş ülvi bir töhfədir. Pak nəfəsli ilham, istedad sahiblərindən hökmdarlar gərək heç nəyini əsirgəməsin.

97
Kainatın mənəvi hökmdarları yalnız və yalnız öz nəfsinə qalib gəlməyi bacaranlar, hər cür acgöz və yırtıcı ehtirasları boğub ram edə bilənlərdir ki, göylərin 9-cu qatından yuxarı qalxırdı ərşə, Tanrı mərtəbəsinə yüksəlir və özlərinin ruh aləmində köhlən səyirdirlər.

98
Eşq yalnız o zaman möcüzə səviyyəli gözəlliyə, ülviyyətə çevrilir ki, ürəkdə bəslənir, faş edilmir. Elə ki aşiq və məşuq bu sirri açdı, dilə-dişə saldı, bir gün onları xərabatda bayılmış görürlər. Yəni böyük məhəbbət əvəzinə yataq həyatı, cismani yaxınlıq müşahidə edilir.

99
Həllac – pambıqdarayan və X əsrin məşhur filosof-sufi şairi Mənsurun ləqəbi. Beytin mənası: Məhəbbətin sirr kisəsinin ağzı dinin sapı ilə bağlanıb. Onu bağlı saxlamağı bacarmalısan. Əks halda səni Mənsur Həllacın aqibəti bəklər. Sirri açdığına, “Mən – həqqəm!” deyə haray çəkdiyinə görə boğazına sabunlu ip, kəndir keçirildi.

100
Nə qədər ki səba və Günəşlə vüsal sirrini saxlaya bilir, qönçə salamatdır. Elə ki bu sirri açıb gülə çevrilir, dərhal qanını töküb onu dərir, aparırlar. Nəticə: sirri qorumalısan!

101
Abbas – Məhəmməd peyğəmbərin əmisi. Abbasilər xilafəti (750-1256) onun xələfləri və din tərəfdarları tərəfindən təşkil edilmişdir.