Məktəb şagirdlərinə tohfə
Mirzə Ələkbər Sabir
Mirzə Ələkbər Sabirin zəngin yaradıcılığından məktəblilər üçün seçilmiş bu əsərlər toplusunda onun ən yaxşı uşaq şeirləri, satiraları, məqalələri, məktubları və bir hekayəsinə yer verilib. Müasir təhsil ocağı açıb müəllimliklə məşğul olmuş, dərsliklərin hazırlanmasında yaxından iştirak etmiş şairin əsərləri həm pedaqoqlar, həm də şagirdlər üçün dəyərli mirasdır. Hörmətli müəllimlər, əziz məktəblilər və tələbələr, Mirzə Ələkbər Sabirin bu mirasının qədrini bilin!
Mirzə Ələkbər Sabir
Məktəb şagirdlərinə tohfə
SABİRİN ŞƏRƏFİNƏ
Xəyalım bu gecə varaq-varaqdır.
Dilsiz əsrləri o yaracaqdır.
Gözümə bir qara keçmiş görünür,
Bir qara keçmiş ki, bizdən uzaqdır.
O keçmiş – gecədir, buludu lay-lay,
Yaslı gəlin kimi pərişandır ay;
Orda təbiət də qara geyinmiş,
Sonalar dərdlidir, yorğun axır çay.
Orda parçalanır, didilir vətən,
Tez düşür insanın saçlarına dən…
Orda haqq bağıran qəhrəmanların
Bir qılıncla gedir başı bədəndən.
Boy atır sünbülün, gülün möhnəti,
Sönür baxışların ilk məhəbbəti.
Hər kiçik laylada “dərdim var” deyir
Elin şirin dili, şirin söhbəti.
Solğun dodaqları ah, aman gəzir,
Ölümlər qapını çox yaman gəzir…
Böyük bir şairin dalğın xəyalı
Vətən çöllərini pərişan gəzir…
Sabir, o günləri gətirmə yada.
Dünya unutmamış səni dünyada…
Sinənə çarpdıqca kinli dalğalar
Bir qoca dağ kimi durdun dəryada.
Sən ey azadlığın səhər rüzgarı,
Sınmadı qəlbinin tərlan vüqarı.
Əsrlər dolaşıq gəlib keçsə də,
Tarix, unutmayır mərd oğulları.
Uzalı getdisə dünyadan əlin,
Artıq çiçəkləndi arzun, əməlin,
İnsanın haqqını özünə verdik,
Hər duyan ürəkdə qalxdı heykəlin.
Oyanmış bu günəş, bu yer, bu insan,
Artıq nə qamçı var, nə qara zindan,
Nə matəm hıçqırır bülbülün səsi,
O da ilham alır insan ağzından.
Azaddır ellərin çiçəkli yazı,
Bu yaz danışdırır Kürü, Arazı;
Bu böyük günlərə min dastan deyir
Şairin lirası, aşiqin sazı.
Bəzəkli yurdumuz çiçək-çiçəkdir,
Hər keçən ömrümüz bir gələcəkdir,
Sənin də varlığın bir günəş kimi
Əsrlər boyunca sönməyəcəkdir!
Səməd Vurğun,
1936, 27 dekabr
AĞLAR, GÜLƏYƏN ŞAIR
“Dədə Qorqud”dan, “Xəmsə”dən, Füzuli “Divan”ından və “Təmsilat”dan sonra böyük kitabımız “Hophopnamə”dir.
Yaşar Qarayev
Əziz uşaqlar və yeniyetmələr! Əlinizdə tutduğunuz bu kitab sizləri, vətənini özündən çox sevən böyük şairimiz Mirzə Ələkbər Sabirindir. O Sabirin ki: “Mən vücudumda olan ətimi xalqımın yolunda çürütdüm. Əgər ömür vəfa etsəydi, sümüklərimi də xalqımın yolunda qoyardım. Fəqət nə çarə, ölüm aman vermir” – deyə təəssüflənirdi. O Sabir ki, vətən övladlarının öz hüquqlarını bilməsi, ədalətli və azad cəmiyyətin bərqərar olması, milli istiqlaliyyətimiz üçün qələmi ilə mücadilə və mübarizə aparırdı. Əlində güzgü tutub “Millət necə tarac olur olsun, nə işim var?”, “Yatmışları razı deyiləm, kimsə oyatsın”, “Fəhlə, özünü sən də bir insanmı sanırsan?”, “Oxutmuram, əl çəkin!” deyənlərin simalarını, eybəcərliklərini özlərinə göstərir, bu yolla onları ifşa və islah etməyə çalışırdı. Təsadüfi deyildir ki, şairin yaxın dostu, vətənpərvər şairimiz Abbas Səhhət Sabirin poeziyasının gücünü bir ordunun gücü ilə müqayisə edirdi. Abbas Səhhət bu müqayisəni edəndə Sabir şeirinin inqilabi xüsusiyyətinə, çağırış ruhuna, mübarizə əzminə əsaslanırdı. Sabirin poeziyası öz kökünü xalqın dərdindən götürürdü. Sabiri oxuyan xalq orada öz problemini, acınacaqlı durumunu görür. Sabir ağrılar içində əzilən, inildəyən məmləkətinin düşünən və başqalarını da düşünməyə vadar edən beyni idi.
Sabir xalqın şüurunda, iradəsində inqilab edən, içində, düşüncələrində oyanış yaratmağa çalışan şair idi. Sabir satirası oxucusunu mənəvi susqunluqdan, mütilikdən, gerilikdən çəkindirən poeziya idi. Bu poeziya öz oxucusunu haqqını tələb etməyə səsləyirdi.
Görmə! – Baş üstə, yumaram gözlərim,
Dinmə! – Mütiyəm, kəsərəm sözlərim,
Bir söz eşitmə! – Qulağım bağlaram,
Gülmə! – Pəkey[1 - Pəkey – çox yaxşı, baş üstə], şamü[2 - Şam – axşam], səhər ağlaram.
Qanma! – Bacarmam! Məni məzur[3 - Məzur – üzrlü] tut.
Böyləcə təklifi-mahalı unut!
Qabili-imkanmı olur qanmamaq? –
satirasında insanın hətta düşünmək ixtiyarını əlindən almağa cəhd edən məmurlar kəskin ifşa olunurdu.
***
Sabirin həyatı və fəaliyyətinin bir qismi ilə sizləri tanış etmək üçün inqilabçı satirikimizin tərcümeyi-halına qısa nəzər salaq.
Mirzə Ələkbər Sabir Tahirzadə 1862-ci il mayın 30-da qədim tarixə və gözəl təbiətə malik Şamaxı şəhərində anadan olmuşdur. İlk təhsilini 8 yaşında ikən mollaxanada almağa başlayan Sabir 12 yaşında Seyid Əzim Şirvaninin açdığı məktəbə keçmişdir. Bu böyük şairdən dərs alması onun inkişafına, püxtələşməsinə olduqca əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Sabir elə o zamandan həm şeirlər yazır, həm də fars dilindən tərcümələr edirdi. Seyid Əzim öz sevimli, istedadlı şagirdinin şeirlərini, tərcümələrini oxuyub ona dəyərli məsləhətlər verirdi. Seyid Əzimlə Sabirin arasındakı müəllim-şagird münasibətləri getdikcə dostluğa çevrilmişdir. Seyid Əzim istəkli tələbəsinə bəzən hədiyyələr də verirdi. Bu hədiyyələrin içində ən dəyərlisi Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”si idi. Ustadın şagirdinə yazdığı məktub bu dəyərli hədiyyəni bir qədər də zinətləndirmişdi: “Nuri-didəm Sabir! Qəzəlimə yazdığın məlih və şirin cavab çox xoşuma gəldi. Hazırda başqa bir şeyə gümanım olmadığından həmin kitabı sənə silə[4 - Silə – bir əsər, şeir üçün alınan mükafat, hədiyyə] göndərirəm. Yadigari-ustadanəm olmaq təriqi[5 - Təriq – yol] ilə qəbul edəsiniz və şairlikdə tərəqqi etmənizi arzu edirəm”.
Ustadının Nizami “Xəmsə”si ilə birgə verdiyi xeyir-dua onun şair həyatını uğurlandırmışdı.
Atası Sabiri təhsildən yarımçıq ayırıb, öz baqqal dükanında köməkçi kimi işlətsə də, onu oxumaq, öyrənmək, yazmaq həvəsindən uzaqlaşdıra bilməmişdi. Şərq şeirinin sirlərinə, incəliklərinə bələd olan şair “Sabir çörəksiz yaşar, Nizamisiz yox” deyirdi. Klassiklərimizi, onların yaradıcılığını çox sevən Sabir daha çox tənqidi şeirlər yazmağa meyil edirdi.
O, Şərq ölkələrinə səyahətə çıxmış, Xorasan, Xoy, Nişapur, Səmərqənd, Buxara, Aşqabad, Mərvdə olmuş, bu yerlərin əhalisinin həyat tərzi, güzəranı, məşğulluğu ilə yaxından tanış olmuşdur ki, sonralar həmin insanların tapdanan hüququnu, boğulan səsini öz əsərlərində ifadə etmişdir. Onların da problemi onu öz həmvətənlərinin durumu qədər narahat etmişdir.
Bildiyimiz kimi, 1906-cı ildən böyük ədib və dramaturq Cəlil Məmmədquluzadənin rəhbərliyi ilə “Molla Nəsrəddin” jurnalı işıq üzü görməyə başlamışdır. Xalqın oyanmasında, öz haqqını anlamasında əvəzsiz rol oynayan “Molla Nəsrəddin” o dövrün qabaqcıl ziyalılarını, şair və ədiblərini ətrafına toplamışdı. “Molla Nəsrəddin” jurnalı bu vaxta qədər “Şərqi-Rus”, “Həyat” qəzetlərində öz şeirləri ilə çıxış edən Sabir üçün öz fikirlərini, ideyalarını ifadə etdiyi yeni tribunaya çevrildi. Xalqı cəhalətdə, ətalətdə saxlamaq istəyən, onun haqqını mənimsəyənlər burada da Sabir şeirinin ifşa obyekti idilər. Şair mətbu orqanlarda “Hophop”, “Ağlar güləyən”, “Çayda çapan”, “Güləyən”, “Qabaqda gedən zəncirli”, “Yetim qızcıq”, “Məczub”, “Nizədar” kimi gizli imzalarla çıxış edirdi. Sizdə sual yarana bilər: niyə Sabir imzalarını belə tez-tez dəyişirdi? Bunun səbəblərindən biri o idi ki, Sabirin portretini məharətlə cızdığı tiplər – elmə, biliyə, xalqın hüququnu öyrənməsinə qarşı çıxanlar özlərini asanlıqla ta-nıyırdılar. Şair özünü onların təqib və hədələrindən, hücumlarından qorumaq üçün müxtəlif imzalarla yazmağa məcbur olmuşdur. Amma ən çox işlətdiyi imza “Hophop” idi.
Mirzə Ələkbər Sabir Abbas Səhhətlə də yaxından dostluq edirdi. Onların arasında maraqlı poeziya söhbətləri, ədəbi müzakirələr olurdu ki, bu da hər ikisinin poetik fikirlərinin formalaşmasına təsir göstərirdi.
Sabirin xalqı maarifləndirmək sahəsində gördüyü iş təkcə satiralar yazmaqla bitmirdi. O, məktəblər üçün proqram və dərsliklərin yazılmasına çalışır, “Dəbistan” və “Rəhbər” kimi uşaq jurnallarında onlar üçün şeirlər çap etdirirdi. Balacalar üçün “Milli nəğmələr” məcmuəsində “Məktəbə tərğib”, “Birinci il” dərsliyində “Uşaq və buz”, “Yaz günləri”, “İkinci il” və “Yeni məktəb” dərsliklərində “Cütçü”, “Qarğa və tülkü”, “Ağacların bəhsi” şeirlərini çap etdirmişdir. Bununla yanaşı, 1908-ci ilin yayında Şamaxıdakı karvansaraların birində iki otaqdan ibarət “Ümid” məktəbini açır. Bu məktəbdə 60-a qədər şagird müasir formada təhsil almışdır. Amma təəssüf ki, uşaqların həvəslə gəldiyi, dərs aldığı bu məktəb cəmi bir ildən sonra bağlanır. Bundan ruhi sarsıntı keçirən şair iş üçün Bakıya gəlir.
Yaşamaq, millətin işıqlı sabahı, arzularının həyata keçməsi üçün özündən çox-çox “güclülərlə” mübarizə aparan şair 1911-ci ildə uzun sürən xəstəlikdən sonra dünyasını dəyişir və Şamaxıda “Yeddi günbəz” qəbiristanlığında dəfn olunur.
Sabirin əsərləri rus, ukrayna, gürcü, tatar, fars, ingilis və s. dillərə tərcümə olunmuş, onun şeirlərinə Azərbaycanla yanaşı Türkiyədə, İranda, Misirdə, Orta Asiyada nəzirələr yazılmışdır. Ukrayna şairlərinə həsr olunmuş bir ədəbi gecədə Sabirin ukraynaca şeirini oxuyan ukraynalı yazıçı: “İcazə verin, sizə bir dənə “satirik”, daha doğrusu, “sabirik” şeir oxuyum”, – deyərkən tədbirdə iştirak edən böyük şairimiz Səməd Vurğun yerindən həyəcanla: “Gözəl termindir!” – söyləmişdir”.
Böyük şairimiz Səməd Vurğun “Sabirin şərəfinə” şeirində ustad şairin yaradıcılığına, şəxsiyyətinə olan məhəbbətini, onun cəsarətinə, vüqarına olan ehtiramını belə əks etdirirdi:
Sinənə çarpdıqca kinli dalğalar,
Bir qoca dağ kimi durdun dəryada.
Sən ey azadlığın səhər rüzgarı,
Sınmadı qəlbinin tərlan vüqarı.
Əsrlər dolaşıb gəlib keçsə də,
Tarix unutmayır mərd oğulları.
Bu təkcə Səməd Vurğunun yox, bütün Sabirsevərlərin, ürək sözləridir.
Əziz uşaqlar, Sabirin şeirlərindəki bəzi sözlər və ifadələr sizin üçün anlaşıqlı olmaya bilər, onu başa düşməkdə çətinlik çəkə bilərsiniz. Amma Sabiri oxumaqdan əsla vaz keçməyin. Bilmədiyiniz sözlərin mənasını axtarıb tapmağa çalışın. Çünki Sabir Azərbaycan ədəbiyyatının bir əsrlik yolunu müəyyənləşdirən, onun dərdlərinə güzgü tutan böyük və əvəzolunmaz şairimizdir.
Aygün Bağırlı
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
UŞAQLARA HƏDİYYƏ
MƏKTƏB ŞƏRQİSİ
Məktəb, məktəb, nə dilgüşasən[6 - Dilgüşa – könül açan],
Cənnət, cənnət desəm, səzasən[7 - Səza – layiq, yaraşan].
Şadəm, şadəm təfərrücündən[8 - Təfərrüc – gəzib fərəhlənmə, şadlıqla seyrə çıxma],
Əlhəq[9 - Əlhəq – həqiqətdə, doğrusu], əlhəq, gözəl binasən!
Ətrin, ətrin güli-cinandır[10 - Cinan – cənnət, behişt],
Feyzin[11 - Feyz – yaxşılıq; nemət, bərəkət], feyzin həyati-candır,
Qünçən, qünçən səfayi-vicdan,
Nurun, nurun ziyafəşandır[12 - Ziyafəşan – işıqlı, işıq saçan, nur saçan]!
Tahir[13 - Tahir – pak, təmiz], zahir[14 - Zahir – açıq, aydın] hünərlərin var,
Bahir[15 - Bahir – parlaq, gözəl; hər kəsə məlum], zahir səmərlərin[16 - Səmər – meyvə, məhsul, fayda] var,
Dərya-dərya təməvvücündə[17 - Təməvvüc – dalğalanma, ləpələnmə]
Parlaq-parlaq gühərlərin[18 - Gühər – gövhər, mirvari] var!
Dəftər-dəftər xəbərlərin var,
Rəhbər-rəhbər əsərlərin var,
Mişgin-mişgin qələmlərində
Ahu-ahu nəzərlərin var!
Himmət[19 - Himmət – qeyrət, səy], himmət səninlə ali,
Xaki[20 - Xak – torpaq; mülk, dövlət]-vətən səninlə hali,
Sənsən, sənsən ümum nasın[21 - Nas – xalq, el]
Nitqi, fikri, dili, məqali[22 - Məqal – söz, söyləmə, nitq, danışıq]!
Gülşən-gülşən lətafətin var,
Rövşən-rövşən[23 - Rövşən – işıq, işıqlı, aydın] səadətin var,
Vazeh-vazeh[24 - Vazeh – aydın, açıq, aşkar; şübhəsiz] bəyanlarında
Şirin-şirin hekayətin var!
Olsun, olsun səninlə xoşhal,
Yetsin, yetsin kəmalə ətfal[25 - Ətfal – uşaqlar],
Görsün, görsün pəsərlərində[26 - Pəsər – oğul]
Sabir-Sabir pədərlər[27 - Pədər – ata] iqbal[28 - İqbal – taleyin gülməsi, bəxtin açılması; yaxşı bəxt]!
MƏKTƏBƏ TƏRĞİB[29 - Tərğib – rəğbətləndirmə, həvəsləndirmə]
Mənim bağım, baharım!
Fikri ziyalı oğlum!
Məktəb zamanı gəldi,
Dur, ey vəfalı oğlum!
Ey gözüm, ey canım!
Get məktəbə, cavanım!
Gün çıxdı, sübh açıldı,
Qaranlıqlar qaçıldı,
Pəncərədən gün düşdü,
Otaqlara saçıldı.
Ey gözüm, ey canım!
Get məktəbə, cavanım!
Oğul, oğul, amandır,
Çox yuxlamaq yamandır.
Çox yuxlamaq – şeytandan,
Tez durmaq – Allahdandır.
Ey gözüm, ey canım!
Get məktəbə, cavanım!
Nəsihət al, nəsihət,
Qıl kəsbi[30 - Kəsb – qazanma, əldə etmə]-elmə qeyrət!
Elmsizlik bəlası
Müşkül olur, həqiqət.
Ey gözüm, ey canım!
Get məktəbə, cavanım!
Məktəbdə var şərafət,
Dəftərdə var lətafət.
Cari olur qələmdən
Şirin-şirin hekayət.
Ey gözüm, ey canım!
Get məktəbə, cavanım!
Allah olsun sədiqin[31 - Sədiq – dost, doğru və həqiqi dost],
Məktəb sənin şəfiqin[32 - Şəfiq – şəfqətli];
Dur məktəbə get, oğlum,
Dəftər sənin rəfiqin.
Ey gözüm, ey canım!
Get məktəbə, cavanım!
Müəllimin kəlamın
Al, saxla ehtiramın;
Həqdən edər təmənna
Məktəbinin dəvamın.
Ey gözüm, ey canım!
Get məktəbə, cavanım!
Elm öyrən, imtəhan ver,
Öz fəzlini[33 - Fəzl – kamal, mərifət] nişan ver;
Qədrin bil elmü fəzlin,
Elmin yolunda can ver.
Ey gözüm, ey canım!
Get məktəbə, cavanım!
ELMƏ TƏRĞİB
Elmin izzəti[34 - İzzət – əzizlik; qiymət, qüdrət, hörmət] payidar olur,
Cəhlin[35 - Cəhl – nadanlıq, bilməzlik] nikbəti[36 - Nikbət (nəkbət) – bədbəxtlik, iqbalsızlıq, fəlakət] canşikar[37 - Canşikar – can ovlayan, can alan] olur;
Hər kəs elm oxur, bəxtiyar olur,
Millət elm ilə bərqərar olur.
Oxuyun, əzizlər, oxumaq zəmanıdır!
Oxumaq hər adəmin ədəbi nişanıdır!
Elm ilə sərfəraz[38 - Sərfəraz – başı uca, yüksək] olmasaq biz,
Cümlədən biniyaz[39 - Biniyaz – ricasız, duasız, itaətsiz] olmasaq biz, –
Bizdə fəxrü mübahat[40 - Mübahat – iftixar, fəxr, öyünmə] olurmu?
Qeyrilərlə müsavat[41 - Müsavat – bərabərlik] olurmu?
Hər bir taifə bir səyaq ilə
Çatdı izzətə ittifaq ilə,
Düşdük zillətə biz nifaq ilə,
Məktəb açmalı iştiyaq[42 - İştiyaq – həvəs] ilə.
Oxuyun, əzizlər, oxumaq zəmanıdır!
Oxumaq hər adəmin ədəbi nişanıdır!
Sidq[43 - Sidq – doğru, düzgün, həqiqət] ilə əl-ələ çatmasaq biz,
Qəfləti bir tərəf atmasaq biz, –
Bizdə hərgiz[44 - Hərgiz – heç vaxt] səadət olurmu?
Səbqət[45 - Səbqət – keçmə, ötmə, o biriləri geri qoyaraq qabaqda getmə] etməkdə qüdrət olurmu?
İslamiyyətə iftixarımız –
Sünni-şiəlik oldu karımız,
Getdi şənimiz[46 - Şən – şöhrət, hörmət], etibarımız,
Varmı rütbəmiz, iqtidarımız?
Oxuyun, əzizlər, oxumaq zəmanıdır!
Oxumaq hər adəmin ədəbi nişanıdır!
Doğru bir ittihad[47 - İttihad – birlik, ittifaq] etməsək biz,
Birliyə etiqad etməsək biz, –
Bizdə şərti-üxüvvət[48 - Üxüvvət – qardaşlıq, dostluq, səmimiyyət] olurmu?
Dini-islamə xidmət olurmu?
UŞAQ VƏ BUZ
Dərsə gedən bir uşaq
Çıxdı buz üstə qoçaq;
Sürüşdü birdən-birə,
Durdu uşaq, neylədi?
Buza belə söylədi:
Düşdü üz üstə yerə.
“Sən nə yamansan, a buz!
Adam yıxansan, a buz!
Az qalıb ömrün sənin,
Yaz gələr, artar qəmin:
Əriyib suya dönərsən,
Axıb çaya gedərsən!”
YAZ GÜNLƏRI
Gəl, gəl, a yaz günləri!
İlin əziz günləri!
Dağda ərit qarları,
Çaylar daşıb sel olsun,
Taxıllar tel-tel olsun.
Bağda ərit qarları:
Ağaclar açsın çiçək,
Yarpağı ləçək-ləçək.
AĞACLARIN BƏHSİ
Alma, palıd, şam ağacı hal ilə
Eylədilər bəhs bu minval ilə:
Başladı tərifə palıd qamətin,
Öydü özün, zorbalığın, halətin:
“Yetməz olur, – söylədi, – dağlar mənə,
Layiq olur fəxr edə bağlar mənə;
Az qala başım yetişir göylərə,
Şax budağım kölgə salıb hər yerə;
Əssə külək, qopsa da tufan, yenə
Əyməyə əsla gücü çatmaz mənə;
Canlıcadır, zorbacadır baldırım,
Sındıra bilməz məni heç ildırım!”
Alma ağacı ona verdi cəvab:
“Eyləmə tərif özünü, ey cənab!
Zorbadı hərçənd ki, qəddin sənin,
Yox mənə tay olmağa həddin sənin;
Səndə bitər bir neçə vecsiz qoza,
Ancaq o da qismət olur donquza.
Məndə, vəli[49 - Vəli – amma, lakin], yaxşı, gözəl alma var,
Rəngini hər kim görə heyran qalar!
Dadlı, lətafətli, məlahətlidir,
Saplağı incə, özü ləzzətlidir!”
Şam ağacı bildi bu keyfiyyəti,
Söylədi: “Bəsdir, buraxın söhbəti!
Boş danışıqdan nə çıxar, ay balam?
Qış günü siz çılpaq olursuz tamam;
Leyk[50 - Leyk – lakin, amma] mənim qışda dəxi yaz kimi,
Yaşıl olur paltarım atlas kimi;
Laziməm ev tikdirən insanlara,
Həm dirəyəm, həm qapı eyvanlara;
Qış sobada xəlq məni yandırar,
Mənfəətim xəlqə mənim çox dəyər”.
CÜTÇÜ
Çıxdı günəş, doldu cəhan nur ilə,
Cütçü sürür tarlada cüt şur[51 - Şur – qovğa, mərəkə, gurultu-patıltı] ilə.
Atlar, öküzlər kotana güc verir,
Gah yürüyür, gah yıxılır, gah durur.
Cütçü batıb qan-tərə, yer şumlayır,
Şumladığı tarlasını tumlayır.
Olsa da artıq nə qədər zəhməti –
İşləməyə var o qədər qeyrəti.
Çünki bilir rahət əziyyətdədir,
Şad yaşamaq səydə[52 - Səy – çalışmaq, cəhd etmək], qeyrətdədir.
İndi əgərçi ona zəhmət olar,
Qışda əyali[53 - Əyal – ailə, külfət], özü rahət bular:
Cəm edəcək tarlasının hasilin,
Bəsləyəcək ailəsin, həm elin.
QARĞA VƏ TÜLKÜ
Pendir ağzında bir qara qarğa
Uçaraq qondu bir uca budağa.
Tülkü görcək yavaş-yavaş gəldi,
Endirib baş ədəblə, çömbəldi.
Bir zaman həsrət ilə qarğa sarı
Altdan-altdan marıtdı baş yuxarı;
Dedi: “Əhsən sənə, a qarğa ağa!
Nə nəzakətlə qonmusan budağa!
Bəzədin sən bu gün bizim çəməni,
Şad qıldın bu gəlməyinlə məni.
Nə gözəlsən, nə xoşliqasən[54 - Xoşliqa – gözəl sifətli, üzlü] sən.
Yeri var söyləsəm – hümasən[55 - Hüma(y) – cənnət quşu, dövlət quşu] sən.
Tüklərindir ipək kimi parlaq,
Bədnəzərdən vücudun olsun iraq!
Bu yəqindir ki, var sevimli səsin,
Oxu, versin mənə səfa nəfəsin!”
Böylə sözdən fərəhlənib qarğa
Ağzını açdı ta ki, etsin – ğa,
“Ğa” edərkən hənuz[56 - Hənuz – hələ, hələlik] bircə kərə
Pendiri dimdiyindən endi yerə.
Tülkü fövrən[57 - Fövrən – dərhal, o saat] havada qapdı, yedi,
Qarğaya tənə ilə böylə dedi:
“Olmasaydı cəhanda sarsaqlar,
Ac qalardı, yəqin ki, yaltaqlar”.
MƏKTƏB UŞAQLARINA TÖHFƏ
Doğar insan ata ocağında,
Bəslənər validə[58 - Validə – ana] qucağında.
Ata hər gün gedər işə, çalışar,
Nə qədər zəhmət olsa da, alışar.
Sevəməz kəndi[59 - Kəndi – özü] istirahətini,
Arar övladının səadətini.
İşləyər, cismi qan-tərə boyanar,
Hər nasıl olsa da, çörək qazanar.
Ana övlada vəqf[60 - Vəqf (eləmək) – qurban etmək, bağışlamaq] edər özünü –
Yumamaz, yummasa uşaq gözünü;
Sübhətək binəva[61 - Binəva – yazıq] çəkər zəhmət,
Kəndi övladına verər rahət;
“Layla-layla” deyə çəkər keşiyin,
Min məhəbbətlə yelləyər beşiyin.
Ah, bizlər çocuq ikən nə qədər
Vermişik valideynə rəncü[62 - Rənc – əziyyət, zəhmət] kədər.
Şimdi biz onları əvəz edəlim,
Onların xahişincə yol gedəlim.
Soralım hər zaman rizalərini,
Alalım xeyirli dualərini.
“Payi altındadır behişt ananın” –
Bu hədisi-şərifdir, inanın!
Bizə lazımsa həqqə qul olalım,
Valideynə müti[63 - Müti – itaət edən, tabe olan] oğul olalım.
Ataya hörmət etməyən çocuğun,
Anaya xidmət etməyən çocuğun
Nə olur kəndi nəfsinə xeyri,
Nə də ondan vəfa görər qeyri!
Şübhəsiz, xüsrdən[64 - Xüsr – ziyan] kənar olamaz,
İki dünyadə bəxtiyar olamaz.
MƏKTƏB ŞAGİRDLƏRİNƏ TÖHFƏ
Ey uşaqlar, uşaqlıq əyyami[65 - Əyyam – günlər, zaman], –
Gələn əyyamın ondadır kami[66 - Kam – arzu, məqsəd].
Kim ki, qeyrətlə zəhmətə alışar,
Kəsbi-irfanə[67 - İrfan – bilik, mərifət] ruzi-şəb[68 - Ruzi-şəb – gecə-gündüz] çalışar, –
Zəhməti mayeyi-səadət olar,
Yaşadıqca həmişə rahət olar.
Kim ki, tənbəlliyə məhəbbət edər,
Daim əyləncələrlə ülfət edər,
Keçirir vəqtini cəhalət ilə,
Bütün ömrü keçər səfalət ilə.
İştə, övlad, siz bu halı görün,
Bu iki vazeh ehtimalı görün;
Vəqtdən daim istifadə edin,
Elm təhsilini iradə edin;
Çalışın, biniyaz olun, çalışın!
Elm ilə sərfəraz olun, çalışın!
Gələcək günlərin səadətini –
Qazanın fəzlü fəxrü izzətini.
Sizdədir millətin ümid gözü, –
Hal ilə söyləyir sizə bu sözü.
Dinləyin yanğılı sədalərini!..
Eşidin atəşin nəvalərini[69 - Nəva – avaz, səs]!..
Oxuyun, millətin nicatı[70 - Nicat – qurtulma, xilas olma, salamat qalma] olun!
Ta əbəd baisi-həyatı olun!
TƏBİB İLƏ XƏSTƏ
Bir təbibə gedib də bir bimar[71 - Bimar – xəstə]
Dedi: “Mədəmdə ağrı bir şey var;
Bir dəva ver, mana əlac eylə,
Ölürəm, çareyi-mizac[72 - Çareyi-mizac – sağalmaq, yaxşı olmaq çarəsi] eylə”.
Tutdu nəbzin təbib onun dərhal:
“Nə yemişsən?” – deyə edincə sual,
Dedi: “Yanmış çörək yedim, doktur[73 - Doktur – “doktor” sözünün təhrif olunmuş forması],
Yediyim bir əlavə şey yoxdur”.
Baxa qaldı təbib onun sözünə,
İstədi bir dəva tökə gözünə.
Xəstə: “Mədəmdir ağrıyan, a gözüm,
Yoxsa məfhumunuz deyilmi sözüm?”
Dedi doktor ona ki: “Ey əhməq,
Eybli olmasa gözün mütləq,
Yanmış əkmək yeməz idin əsla,
Bu səbəblə yarar tökülsə dəva”.
QOCA BAĞBAN
Bir taqım[74 - Taqım – qrup, dəstə] gənc yol kənarından
Keçərək bir bağın civarından[75 - Civar – qonşu, yaxın yer],
Gördülər yüz yaşında bir bağban
İşləyir bağda səy ilə hər an;
Titrəyə-titrəyə əli, bir də
Alma çərdəkləri əkər yerdə.
Gülərək etdilər sual: “A qoca,
Yüz yaşında nədir bu hal, a qoca?”
Dedi: “Yer şumlayıb cəfa çəkərəm,
Torpağa alma çərdəyi əkərəm”.
Dedilər: “Bunda bir səlahın[76 - Səlah – yaxşılıq, sülh, salamatlıq] yox,
Sən bu gün var isən, səbahın yox.
İndi əkdiklərin nə vəqt çıxar?
Bu çıxınca səni zəmanə yıxar…
Rahət ol, çəkmə boş yerə zəhmət,
Olamaz meyvəsi sənə qismət!”
Dedi: “Əkmişlər, almışız, yemişiz,
Xeyrlə yad edib dua demişiz;
Əkəriz biz daha yeyənlər üçün,
Əhli-xeyrə dua deyənlər üçün”.
QARINCA
Gördülər bir qarınca bir mələxi[77 - Mələx – çəyirtkə]
Daşıyır qarşısında sürət ilə;
Dedilər: “Murə[78 - Mur – qarışqa] bax ki, bunca yükü
Qaldırır bir zəif qüvvət ilə”.
Dedi: “Sus, qüvvəti-bədənlə deyil,
Çəkərəm qüvvəti-həmiyyət[79 - Həmiyyət – qeyrət, şərəf və namusu mühafizə və müdafiə etməkdə cəhd göstərmə] ilə”.
Ey oğul, murdən götür ibrət,
Get ağır işdə işlə qeyrət ilə!
Ufacıq[80 - Ufaq – kiçik, balaca] işləri hünər sanma,
Böylə işlər keçər sühulət[81 - Sühulət – asanlıq] ilə.
Hünər oldur ki, bir böyük əməli
Edəsən həll min süubət[82 - Süubət – çətinlik] ilə.
Kişilər himməti dağı qoparır,
Kişi ol, dağ qopar həmiyyət ilə!
Xassə, icrayi-əmri-millətdə
Pişkam[83 - Pişkam – qabaqcıl, təşəbbüskar] ol kəmali-cürət ilə!
Vətən uğrunda, millət eşqində
Bəzli-can[84 - Bəzli-can – can vermə, canını əsirgəməmə] et xülusi-niyyət[85 - Xülusi-niyyət – saf, təmiz niyyət] ilə!
İş apar, baş gedərsə, qoy getsin…
Ad qalır, bəs deyilmi, millət ilə?!
MOLLA NƏSRƏDDİNİN YORĞANI
Gecə yatmaq zamanı çatmış idi,
Molla Nəsrəddin evdə yatmış idi.
Nagəhan[86 - Nagəhan – qəflətən, birdən-birə] küçədən ucaldı səda,
Vurharay düşdü, qopdu bir qovğa.
Molla, çiynində yorğanı, dərhal
Küçəyə çıxdı müztərib-əhval[87 - Müztərib-əhval – qəm-kədər içində, halı pərişan].
Gördü bir yanda bir ağır dəstə,
Sanki minmiş adamlar üst-üstə.
İstədi dəstəyə tərəf getsin,
“Bu yığıncaq nədir”, – sual etsin.
İşbu əsnadə[88 - Əsna – vaxt] bir nəfər tərrar[89 - Tərrar – oğru, cibgir]
Yorğanı qapdı nagəh, etdi fərar[90 - Fərar – qaçma, gizli qoyub qaçma].
Molla bu qissədən pərişanhal
Evinə döncək övrət etdi sual:
“De görüm, küçədə nə var, a kişi?
Bu nə dəvadır[91 - Dəva – hüquq müdafiəsi üçün məhkəmə işi; müharibə, vuruşma, dava], anladınmı işi?”
Dedi: “Yorğan üçün imiş bu təlaş,
Aldılar yorğanı, kəsildi səvaş”.
UŞAQ VƏ PUL
Küçədən bir çocuq yüyürdü evə,
Bir bumajnik bulub dedi bu nevə:
“Ana, gəl, gəl ki, dövlətə çatdıq,
Pullu olduq, səadətə çatdıq!”
Dedi xatun ki: “Söylə, ey fərzənd[92 - Fərzənd – uşaq, övlad, oğul],
Noldu kim, olduq indi dövlətmənd[93 - Dövlətmənd – dövlətli, varlı]?
Görəyim, ver, nədir, nədir bu, oğul?”
Dedi: “Buldum bunu içi dolu pul;
Yol gedən bir qoca kişi nagah
Düşürüb keçdi, olmadı agah.
Görmədən kimsə mən qoşub aldım,
Tez qaçıb kəndimi evə saldım”.
Anası oğlunun cinayətini
Görərək zahir etdi nifrətini;
Dedi: “Oğlum, nə sərd[94 - Sərd – soyuq] imiş qanın
Ki, buna razı oldu vicdanın?
Tifli-məsum[95 - Tifli-məsum – günahsız uşaq] ikən günah etdin,
Kəndi vicdanını təbah etdin[96 - Təbah etmək – puç etmək, məhv etmək].
Niyə verdin fənayə doğruluğu,
İrtikab[97 - İrtikab – pis iş görmə, günah işləmə] eylədin bu oğruluğu?
Hiç zənn etməm, özgənin mali
Bizi zəngin qılıb, edə ali.
Yox, yox, oğlum, inan ki, xar[98 - Xar – həqir, zəlil] oluruz!
Ərzəli[99 - Ərzəl – ən rəzil, alçaq, rüsvay]-əhli-ruzigar oluruz!
Xain olsaq əgər bu dünyadə,
İrzü[100 - İrz – həya, namus, qeyrət] namusumuz gedər badə;
Gözümüz müntəhayi[101 - Müntəha – son dərəcə]-zillətdən
Baxamaz kimsəyə xəcalətdən;
Gərçi pul çox fərəhfəzadır[102 - Fərəhfəza – çox fərəhverici, çox sevindirici], oğul,
Leyk namus pək[103 - Pək – çox] bəhadır, oğul!”
İSKƏNDƏR[104 - İsgəndər (e.ə. 356-323) – qədim dünyanın məşhur sərkərdəsi və dövlət xadimi idi. E.ə. 336-cı ildən etibarən Makedoniya hökmdarı olmuşdur. 10 il davam edən işğalçı müharibələr nəticəsində Hind çayından Dunay çayına qədər geniş ərazini əhatə edən qüdrətli dövlət yaratmışdır.] VƏ FƏQİR
Gün önündə bir acizü müztər[105 - Müztər – çarəsiz, zərurətdə olan]
Yol kənarında tutmuş idi məqərr[106 - Məqərr – qərargah, məskən].
Ona bir çox milçək daraşmış idi,
Yazığın haləti qarışmış idi.
Əzəmətlə keçərkən İskəndər
Onu görcək tərəhhüm[107 - Tərəhhüm – rəhm, acıma] etdi məgər:
“Ey fəqir, ehtiyacını göstər,
İstə məndən nə xatirin istər!
Dərdini söylə ta dəva edəyim,
Nə isə hacətin[108 - Hacət – ehtiyac] rəva edəyim!”
“– Padşahim, sənə rica edərim:
Bu milçəklərdən iştika[109 - İştika – şikayət] edərim;
Hökm qıl, ta uçub da getsinlər,
Məni bir ləhzə[110 - Ləhzə – az vaxt, bir an] rahət etsinlər”.
“– Pah, adam, hacət istə də bari
Ki, ona hökmümüz ola cari.
Əbəda yox bu işdə imkanım,
Deyil onlar mütiyi-fərmanım”.
“Padşahim, bu əczin[111 - Əcz – acizlik, bacarıqsızlıq] ilə əcəb
Mənə dersən ki, hacət eylə tələb?
Halbuki çox nəhifdir[112 - Nəhif – zəif] bunlar,
Hər sinifdən zəifdir bunlar.
Yox ikən səndə bir ufaq qüdrət,
Mən nasıl səndən istəyim hacət?”
Ey oğul, hacəti xudayə dilə,
Dərdini zati-kibriyayə[113 - Kibriya – böyüklük, əzəmət, cəlal] dilə.
Cümlənin dərdinin dəvası odur,
Acizin, qadirin xudası odur.
AZARLI KƏNDÇİ
Xəstə olmuşdu bir nəfər dehqan[114 - Dehqan – kəndli],
Gecə-gündüz edirdi ahü fəğan.
Gəldi həmsayəsi[115 - Həmsayə – qonşu] əyadətinə,
Qonşuluq həqqinin rəayətinə;
Dedi: “Həmsayə, var nəyə meylin,
Nə yeyərsən, nə istəyir könlin?”
Dedi: “Əzbəs[116 - Əzbəs – o qədər ki] ki, halətim yoxdur,
Yeməyə hiç rəğbətim yoxdur”.
Dedi: “Meylin olurmu aluyə[117 - Alu – sarı gavalı],
Təmi meyxoş, qızıl gəvaluyə?”
Dedi dehqan: “Əcəb, əcəb, yeyərəm,
Sənə min dəfə “çox sağ ol” deyərəm”.
Dedi: “Qışdır, hənuz, həmsayə,
Meyvə fəsli deyil, dayan yayə”.
Dedi dehqan: “Nəinki yayə qədər,
Bəlkə, sağ qalmaram bir ayə qədər.
Məni tezdən əcəl təri bürüyər,
Yay olunca sümüklərim çürüyər”.
İşbu təmsilə məzhəriz[118 - Məzhər – bir şeyin və ya hadisənin zahir olduğu, göründüyü yer və ya adam; layiq; nail] biz də,
Xəstə dehqanə bənzəriz biz də;
Əğniya[119 - Əğniya – dövlətlilər] görcək ehtiyacımızı
Göstərir bizlərə ilacımızı;
Söyləyirlər ki, var həmiyyətimiz,
Qoymarız puç ola cəmaətimiz.
Hər kəs öz rəyini deyir məqul[120 - Məqul – ağla uyğun gələn, məntiqi],
Ta ki söhbət olur, yığılsın pul,
Dərmiyan[121 - Dərmiyan etmək – ortaya qoymaq, araya çəkmək] eylədikdə “pul” sözünü
Hər kəs işdən kənar edir özünü.
Söyləyir, vəqt yox bu təşkilə,
Bu işi saxlayaq gələn ilə…
CAMUŞÇU VƏ SEL
Bir kişi saxlayırdı bir camuş,
Su qatırdı südə, edirdi füruş[122 - Füruş – satma; satış].
Yağdı şiddətlə bir yağış nagah,
Kişinin vəzi[123 - Vəz – hal, vəziyyət]-hali oldu təbah[124 - Təbah etmək – puç etmək, məhv etmək].
Tutdu dünyanı sellərin cuşi,
Dər-zəman[125 - Dər-zaman – öz vaxtında] aldı, getdi camuşi.
Kişi ağlar göz ilə qıldı fəğan;
Söylədi oğlu: “Ağlama, baba can!
Çünki su südlərə tüfeyl oldu[126 - Tüfeyl olmaq – dalınca düşmək, qoşulmaq, birləşmək],
Qatdığın su yığıldı seyl[127 - Seyl – sel] oldu.
İndi camuşunu apardı isə,
Başına məhşəri qopardı isə,
Söyləmə kim, fələk qəzasıdır ol,
Tutduğun işlərin cəzasıdır ol”.
MOLLA NƏSRƏDDİN VƏ OĞRU
Mollanın börkünü çalıb oğru,
Yüyürüb qaçdı bir bağa doğru.
Baxmadı oğrusu gedər nərəyə, –
Özü ancaq yüyürdü məqbərəyə.
Mollanı gördülər durur orada,
Dedilər: “Durmusan neçin burada?”
Dedi: “Bir oğru börkümü çaldı,
Qaçdı getdi, başım açıq qaldı”.
Dedilər: “Oğru qaçdı, getdi bağa,
Burada boş oturma, dur ayağa,
Bağa doğru get, eyləmə ehmal[128 - Ehmal eyləmək – etinasızlıq, əhəmiyyət verməmək],
Oğrunu tap o yerdə, börkünü al”.
“Nəmə lazım, – dedi ki, – bağ haradır,
Oğrunun aqibət yeri buradır”.
HÖRÜMÇƏK VƏ İPƏKQURDU
Bir hörümçək özün öyüb durdu,
Dedi fəxr ilə: “Ey ipəkqurdu,
Nə kəsalətlə[129 - Kəsalət – yorğunluq, süstlük; burada: asta-asta] iş görürsən sən?
Niyə bunca ağır hörürsən sən?
Gəl mənim sənətimdə sürətimi
Görüb, iqrar qıl[130 - İqrar qılmaq – qəbul etmək, təsdiq etmək] məharətimi…
İşə gircək tamamını hörürəm,
Az zamanda necə çox iş görürəm”.
Baxdı, güldü ona ipəkqurdu,
Sərzəniş[131 - Sərzəniş – qınama, tənə] etdi, tənələr vurdu;
Dedi: “Bərfərz[132 - Bərfərz – tutaq ki] olsa hər yerdə,
Toxuyursan böyük, kiçik pərdə.
De görək, onların nədir səməri?
Bəlkə də, hər kəsə çatır zərəri!..
Leyk məndə yox isə də sürət,
Yapdığım işdə var ağır qiymət.
Aləmə faidə verir karım,
Hər kəs istər ola xəridarım[133 - Xəridar – satın alan, alıcı, müştəri]!”
ARTIQ ALIB, ƏSKİK SATAN TACİR
Bir nəfər tacir öz dükanında
Oğlunu saxlayırdı yanında.
Eləyirdi qəribə dadü sitad[134 - Dadü sitəd (sitad) – alver]:
Satdığında – kəm[135 - Kəm – az, cüzi], aldığında – ziyad[136 - Ziyad – artıq].
Məkrü təzvir[137 - Təzvir – hiylə] idi onun hər işi,
Düz deyildi bütün alış-verişi.
Atanın şüğlünə[138 - Şüğl – sənət, peşə, iş] olub adi,
Gördüyün öyrənirdi övladi.
Bir gün öz dərdinin ilacı üçün,
Getdi tacir bir ehtiyacı üçün.
Oğlu gördü ki, vəqti-fürsətdir:
“Dəxli soysam, – dedi, – qənimətdir”.
Əli dəxl[139 - Dəxl – girmə, girişmə, qarışma, müdaxilə etmə] içrə, gözləri nigəran,
Atası bir tərəfdən oldu əyan.
Daralıb büsbütün cəhan gözünə,
Vurdu bir silli oğlunun üzünə.
Gördü bir pir, xeyli təcrübəkar,
Dedi: “Etmə əbəs buna azar.
Əkdiyin danənin budur səməri,
Səndən əxz eyləyib[140 - Əxz etmək – almaq, əldə etmək, mənimsəmək] həmin hünəri.
Lövhi-safında[141 - Lövhi-saf – təmiz beyin, saf qəlb] tifli-məsumun,
Münəkisdirsə[142 - Münəkis – əks olunmuş] batini-şumun[143 - Batini-şum – pis ürək];
Çəkdiyin nəqşdir bu nəqşi-xəta[144 - Nəqşi-xəta – yanlış hərəkət],
Vermə isnadın oğluna əbəda.
Tərbiyət müstəhəqqdir[145 - Müstəhəqq – həqiqi, layiq], övlad
Pədərindən nə görsə, eylər yad.
Xah əmri-qəbih[146 - Qəbih – pis, yaramaz], xah cəmil, –
Edər övlad cümləsin təhsil.
Saleh ol, saleh olsun övladın!
Taleh ol, taleh olsun övladın!”
YALANÇI ÇOBAN
Bir çoban bir gün etdi dağda haray:
“Canavar var, – dedi, – gəlin, ey vay!”
Əhli-qəryə[147 - Qəryə – böyük kənd, kiçik şəhər] yüyürdü dağ tərəfə,
Getməsin ta qoyun, quzu tələfə.
Bunları müztərib görüncə çoban
Gülməyə başlayıb dedi: “Yalan,
Siz bunu sanmayın həqiqətdir,
Damağım gəldi, bir zərafətdir!”
Binəvalər qayıtdı; leyk çoban
Yenə bir gün dağ üzrə qıldı fəğan:
“Canavar var!” – deyə bağırdı yenə,
Qəryə əhlin kömək çağırdı yenə.
Kəndçilər etdilər dübarə[148 - Dübarə – ikinci dəfə, yenidən] hücum,
Yenə oldu yalanlığı məlum.
Doğrudan bir zaman bəəzmi-şikar[149 - Bəəzzmi-şikar – ovlamaq qəsdi ilə]
Qoyuna gəldi bir neçə canavar.
Hərçi dad eylədi çoban, yahu[150 - Yahu – ay Allah!]!
Eşidənlər dedi: yalandır bu!
Bu səbəbdən hərayə getmədilər,
Ona heç etina da etmədilər.
Canavarlar yedi bütün qoyunu,
İştə, oğlum, yalançılıq oyunu!
Bax, yalançı tanındı çünki çoban,
Doğru derkən sözü göründü yalan.
Hərgiz, oğlum, yalan demə ki, xuda
Dust tutmaz yalançını əbəda!
Həm də xəlq içrə hörmətin olmaz,
İzzətin, qədrü qiymətin olmaz.
“Evi yandı yalançının, – derlər, –
Ona bir kimsə etmədi bavər[151 - Bavər etmək – inanmaq, etibar etmək, güman etmək]”.
SÖZ
Ey söz, nola dersəm sənə xurşidi[152 - Xurşid – Günəş]-səmavat,
Səndən alıyor nurü ziyayi həmə zərrat[153 - Zərrat – zərrələr].
Bir nuri-həqiqətsən, edib həq səni nazil
Kim, bəxş edəsən gülşəni-nasutə[154 - Nasut – insanlıq, insanlar aləmi] füyuzat[155 - Füyuzat – feyzlər, bərəkətlər, mənəvi zövqlər]
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69136258) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Pəkey – çox yaxşı, baş üstə
2
Şam – axşam
3
Məzur – üzrlü
4
Silə – bir əsər, şeir üçün alınan mükafat, hədiyyə
5
Təriq – yol
6
Dilgüşa – könül açan
7
Səza – layiq, yaraşan
8
Təfərrüc – gəzib fərəhlənmə, şadlıqla seyrə çıxma
9
Əlhəq – həqiqətdə, doğrusu
10
Cinan – cənnət, behişt
11
Feyz – yaxşılıq; nemət, bərəkət
12
Ziyafəşan – işıqlı, işıq saçan, nur saçan
13
Tahir – pak, təmiz
14
Zahir – açıq, aydın
15
Bahir – parlaq, gözəl; hər kəsə məlum
16
Səmər – meyvə, məhsul, fayda
17
Təməvvüc – dalğalanma, ləpələnmə
18
Gühər – gövhər, mirvari
19
Himmət – qeyrət, səy
20
Xak – torpaq; mülk, dövlət
21
Nas – xalq, el
22
Məqal – söz, söyləmə, nitq, danışıq
23
Rövşən – işıq, işıqlı, aydın
24
Vazeh – aydın, açıq, aşkar; şübhəsiz
25
Ətfal – uşaqlar
26
Pəsər – oğul
27
Pədər – ata
28
İqbal – taleyin gülməsi, bəxtin açılması; yaxşı bəxt
29
Tərğib – rəğbətləndirmə, həvəsləndirmə
30
Kəsb – qazanma, əldə etmə
31
Sədiq – dost, doğru və həqiqi dost
32
Şəfiq – şəfqətli
33
Fəzl – kamal, mərifət
34
İzzət – əzizlik; qiymət, qüdrət, hörmət
35
Cəhl – nadanlıq, bilməzlik
36
Nikbət (nəkbət) – bədbəxtlik, iqbalsızlıq, fəlakət
37
Canşikar – can ovlayan, can alan
38
Sərfəraz – başı uca, yüksək
39
Biniyaz – ricasız, duasız, itaətsiz
40
Mübahat – iftixar, fəxr, öyünmə
41
Müsavat – bərabərlik
42
İştiyaq – həvəs
43
Sidq – doğru, düzgün, həqiqət
44
Hərgiz – heç vaxt
45
Səbqət – keçmə, ötmə, o biriləri geri qoyaraq qabaqda getmə
46
Şən – şöhrət, hörmət
47
İttihad – birlik, ittifaq
48
Üxüvvət – qardaşlıq, dostluq, səmimiyyət
49
Vəli – amma, lakin
50
Leyk – lakin, amma
51
Şur – qovğa, mərəkə, gurultu-patıltı
52
Səy – çalışmaq, cəhd etmək
53
Əyal – ailə, külfət
54
Xoşliqa – gözəl sifətli, üzlü
55
Hüma(y) – cənnət quşu, dövlət quşu
56
Hənuz – hələ, hələlik
57
Fövrən – dərhal, o saat
58
Validə – ana
59
Kəndi – özü
60
Vəqf (eləmək) – qurban etmək, bağışlamaq
61
Binəva – yazıq
62
Rənc – əziyyət, zəhmət
63
Müti – itaət edən, tabe olan
64
Xüsr – ziyan
65
Əyyam – günlər, zaman
66
Kam – arzu, məqsəd
67
İrfan – bilik, mərifət
68
Ruzi-şəb – gecə-gündüz
69
Nəva – avaz, səs
70
Nicat – qurtulma, xilas olma, salamat qalma
71
Bimar – xəstə
72
Çareyi-mizac – sağalmaq, yaxşı olmaq çarəsi
73
Doktur – “doktor” sözünün təhrif olunmuş forması
74
Taqım – qrup, dəstə
75
Civar – qonşu, yaxın yer
76
Səlah – yaxşılıq, sülh, salamatlıq
77
Mələx – çəyirtkə
78
Mur – qarışqa
79
Həmiyyət – qeyrət, şərəf və namusu mühafizə və müdafiə etməkdə cəhd göstərmə
80
Ufaq – kiçik, balaca
81
Sühulət – asanlıq
82
Süubət – çətinlik
83
Pişkam – qabaqcıl, təşəbbüskar
84
Bəzli-can – can vermə, canını əsirgəməmə
85
Xülusi-niyyət – saf, təmiz niyyət
86
Nagəhan – qəflətən, birdən-birə
87
Müztərib-əhval – qəm-kədər içində, halı pərişan
88
Əsna – vaxt
89
Tərrar – oğru, cibgir
90
Fərar – qaçma, gizli qoyub qaçma
91
Dəva – hüquq müdafiəsi üçün məhkəmə işi; müharibə, vuruşma, dava
92
Fərzənd – uşaq, övlad, oğul
93
Dövlətmənd – dövlətli, varlı
94
Sərd – soyuq
95
Tifli-məsum – günahsız uşaq
96
Təbah etmək – puç etmək, məhv etmək
97
İrtikab – pis iş görmə, günah işləmə
98
Xar – həqir, zəlil
99
Ərzəl – ən rəzil, alçaq, rüsvay
100
İrz – həya, namus, qeyrət
101
Müntəha – son dərəcə
102
Fərəhfəza – çox fərəhverici, çox sevindirici
103
Pək – çox
104
İsgəndər (e.ə. 356-323) – qədim dünyanın məşhur sərkərdəsi və dövlət xadimi idi. E.ə. 336-cı ildən etibarən Makedoniya hökmdarı olmuşdur. 10 il davam edən işğalçı müharibələr nəticəsində Hind çayından Dunay çayına qədər geniş ərazini əhatə edən qüdrətli dövlət yaratmışdır.
105
Müztər – çarəsiz, zərurətdə olan
106
Məqərr – qərargah, məskən
107
Tərəhhüm – rəhm, acıma
108
Hacət – ehtiyac
109
İştika – şikayət
110
Ləhzə – az vaxt, bir an
111
Əcz – acizlik, bacarıqsızlıq
112
Nəhif – zəif
113
Kibriya – böyüklük, əzəmət, cəlal
114
Dehqan – kəndli
115
Həmsayə – qonşu
116
Əzbəs – o qədər ki
117
Alu – sarı gavalı
118
Məzhər – bir şeyin və ya hadisənin zahir olduğu, göründüyü yer və ya adam; layiq; nail
119
Əğniya – dövlətlilər
120
Məqul – ağla uyğun gələn, məntiqi
121
Dərmiyan etmək – ortaya qoymaq, araya çəkmək
122
Füruş – satma; satış
123
Vəz – hal, vəziyyət
124
Təbah etmək – puç etmək, məhv etmək
125
Dər-zaman – öz vaxtında
126
Tüfeyl olmaq – dalınca düşmək, qoşulmaq, birləşmək
127
Seyl – sel
128
Ehmal eyləmək – etinasızlıq, əhəmiyyət verməmək
129
Kəsalət – yorğunluq, süstlük; burada: asta-asta
130
İqrar qılmaq – qəbul etmək, təsdiq etmək
131
Sərzəniş – qınama, tənə
132
Bərfərz – tutaq ki
133
Xəridar – satın alan, alıcı, müştəri
134
Dadü sitəd (sitad) – alver
135
Kəm – az, cüzi
136
Ziyad – artıq
137
Təzvir – hiylə
138
Şüğl – sənət, peşə, iş
139
Dəxl – girmə, girişmə, qarışma, müdaxilə etmə
140
Əxz etmək – almaq, əldə etmək, mənimsəmək
141
Lövhi-saf – təmiz beyin, saf qəlb
142
Münəkis – əks olunmuş
143
Batini-şum – pis ürək
144
Nəqşi-xəta – yanlış hərəkət
145
Müstəhəqq – həqiqi, layiq
146
Qəbih – pis, yaramaz
147
Qəryə – böyük kənd, kiçik şəhər
148
Dübarə – ikinci dəfə, yenidən
149
Bəəzzmi-şikar – ovlamaq qəsdi ilə
150
Yahu – ay Allah!
151
Bavər etmək – inanmaq, etibar etmək, güman etmək
152
Xurşid – Günəş
153
Zərrat – zərrələr
154
Nasut – insanlıq, insanlar aləmi
155
Füyuzat – feyzlər, bərəkətlər, mənəvi zövqlər