Hekayələr
İsmayıl Şıxlı
İsmayıl Şıxlının zəngin yaradıcılığından yeniyetmə və gənclər üçün seçilmiş bu əsərlər toplusunda onun ən yaxşı hekayələrinə yer verilib. Müəllim ailəsində dünyaya göz açmış və özü də uzun illər müəllimliklə məşğul olmuş yazıçının əsərləri həm pedaqoqlar, həm də şagirdlər üçün dəyərli mirasdır. Hörmətli müəllimlər, əziz məktəblilər və tələbələr, İsmayıl Şıxlının bu mirasının qədrini bilin!
İsmayıl Şıxlı
Hekayələr
“Deyirlər: “Yazıçının əsərləri oxunursa, deməli, o yaşayır”. Bunun belə olub-olmadığını mən bilmirəm. Amma onu qəti bilirəm ki, İsmayıl Şıxlı əsərləri sevilən və oxunan yazıçıdır…”
– İntiqam Qasımzadə tənqidçi, tərcüməçi, “Azərbaycan” jurnalının baş redaktoru
“Çətin günlərimdə mən səni anıb,
Köməyə səslədim duyan insanı.
Ariflər içində çoxdan yaranıb,
İnsanlıq dastanı – Şıxlı dastanı.”
– Müzəffər Şükür, şair
ÖN SÖZ
Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlının (1919-1995) adı Azərbaycanda həm bir yazıçı, həm də bir ictimai-siyasi xadim kimi kifayət qədər geniş tanınır.
İsmayıl Şıxlı çox ağır, amma olduqca maraqlı bir həyat yolu keçib. O, 1919-cu il mart ayının 22-də Qazax rayonunun II Şıxlı kəndində müəllim ailəsində anadan olub.
1936-cı ildə gənc İsmayıl Qazax Pedaqoji texnikumunu bitirib Kosalar kəndində müəllimlik edir. Lakin burada çox ləngimir, ali təhsil almaq üçün 1937-ci ildə Bakıya gəlib Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji institutunun dil və ədəbiyyat fakültəsinə daxil olur.
İ.Şıxlının tələbəliyi ağır repressiya illərinə təsadüf etdi. İnstitut müəllimlərinin çoxu həbs olunmuşdu, qalanları isə amansız siyasi təqib altında idilər – elə tələbələr də. İ.Şıxlının bəy nəslindən olduğunu, tez-tez institut komsomol komitəsinə sorğu-suala çağırılmasını nəzərə alsaq, onun o dövrkü həyatını, keçirdiyi psixoloji sarsıntıları təsəvvür etmək çətin olmaz…
1941-ci ildə müharibə başlayır və 1942-ci ildə İ.Şıxlı cəbhəyə gedir.
Dəhşətli müharibə illərində gənc İsmayıl bir döyüşçü kimi uzun yol keçir: Şimali Qafqaz-Kerç-BelarusŞərqi Prussiya-Pribaltika. Odun-alovun içindən çıxmış, minlərlə ölüm görmüş bu həlim, humanist insanın o dəhşətlərin içindən sağ-salamat çıxması bir möcüzədir.
1945-ci ilin noyabrında İ.Şıxlı cəbhədən geri dönür. Müharibə bu qalib döyüşçüyə iki şey qazandırmışdı: mərmilər altında möhkəmlənmiş dözüm, mərdlik, kişilik; bir də barıt qoxulu cəbhə gündəlikləri.
İsmayıl Şıxlı Qazaxda bir il müəllimlik etdikdən sonra doğma institutuna gəlir, aspiranturaya daxil olur. Sonralar o, burada müdafiə edir, elmi dərəcə, elmi ad alır, ən əsası isə həyatını sevimli peşəsinə – müəllimliyə həsr edir. Amma o bir gün də olsun yazıçılıq arzusundan əlini üzməmişdi, qələmdən, bədii yaradıcılıqdan ayrılmamışdı – ömrünün son anına qədər də ayrılmadı.
“Ayrılan yollar”, “Dəli Kür”, “Ölən dünyam” kimi romanların müəllifi, xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlı həm də bənzərsiz hekayələrilə tanınır. İlk hekayələrini II Dünya müharibəsindən evə döndükdən sonra cəbhə təəssüratlarının təsiri altında isti-isti qələmə almışdı. Qeyd edilməlidir ki, yazıçının çox-şaxəli bədii yaradıcılığında hekayə janrı xüsusi yer tutur.
İsmayıl Şıxlının hekayələri maraqla oxunur, hadisələr uydurma deyil, gerçək həyat materiallarından götürülmüşdür. Yazıçının nə vaxtsa gördüyü, eşitdiyi, yaxud iştirakçısı olduğu əhvalatlardır. Sadəcə, janrın tələblərinə riayət etməklə bədii təxəyyülün süzgəcindən keçirilmişdir.
İri əsərləri ilə bərabər onun hekayələrində də mənəvi-əxlaqi dəyərlər öz əksini tapır. Bu hekayələr mövzu və məramına görə romanları ilə bir yolda inamla addımlayan nümunələrdir, həyat reallıqlarını, insan psixologiyasını əks etdirir. Bunlar özünün dili, üslubu, poetikası ilə seçilən dəyərli sənət nümunələridir.
İsmayıl Şıxlı yazmışdı: “Yazılarımın hamısının əsasında gerçək hadisələr, mövcud insanlar dayanır… “Mənim rəqibim”, “Qızıl ilan”, “Görüş”, “ Namus qaçağı”, ”Təyyarə geçikir“ kimi hekayələr öz həyatımla bağlıdır.
“Mənim rəqibim” hekayəsinin də əsgər şinelli gənc qəhrəmanı İsmayıl Şıxlının özüdür. Müharibədən yenicə qayıtmış bu gənc aspiranturaya imtahan verir. Məlum olur ki, onun rəqibi var və bir yerə iki nəfər iddialıdır. Həmin rəqib isə sonralar məşhur yazıçı olmuş Əzizə Cəfərzadə idi… Rəqibinə sıxıntı gətirə biləcək uğurundan könüllü şəkildə imtina edən İsmayıl Şıxlı əlbəttə ki, aspirantura olaylarından sonra uzun illər yaşayıb-yaradıb və həm həyatda, həm sənətdə möhtəşəm, şərəfli bir yol keçib. Xalq yazıçısı, ictimai xadim, böyük pedaqoq İsmayıl Şıxlı ucaldıqca-ucalıb…
İsmayıl Şıxlı yaradıcılığının əsas istiqamətlərindən biri əfsanə və rəvayətlər əsasında yazdıqlarıdır. O, xalq arasında yayılmış əfsanə və rəvayətləri mövzu kimi seçmiş, bu mövzulara yeni nəfəs vermiş, poetik, oxunaqlı bir formaya salmış, Azərbaycan dilinin, eləcə də söz sənətinin imkanları baxımından işləmişdi. İsmayıl Şıxlı burada xalqdan öyrəndiklərini xalqın özünə qaytarmaqla həm xalqın yazdıqlarını yaşatmış, həm də özünün bədii təxəyyülünü əsl yazıçı səviyyəsində təqdim etməyi bacarmışdı. Bu əfsanə və rəvayətlərin hər birinin adı arxasında dərin fəlsəfə durur. Elə bir həyat fəlsəfəsi ki, hər bir kəsin taleyinin içindən keçir.
Xalq müdrikliyindən qidalanan, elin köksündəki söz zirvələrindən qanadlanan ayrı-ayrı əhvalatlar İsmayıl Şıxlının sənətkar qələmində müasir məzmun kəsb edir, böyük fəlsəfi məna qazanır. “Ruzu” adlı əfsanəsinin qəhrəmanı – allahı axtaran kişi deyir: “Onu harada olsa, axtarıb tapacam və soruşacağam ki, niyə dünyanı başlı-başına buraxıbsan? Görmürsən ki, insaf-mürvət qalmayıb, çapovulçuluqdur, dünyanı dağıdırlar? Ona deyəcəm ki, necə rəva görürsən ki, sənin yolundan çıxmayıb, halal zəhmətlə, halal çörəklə dolananlar zillət çəksin, qarnı dolusu çörək, əyni dolusu paltar tapmasın, amma allah yolundan çıxıb şeytana qulluq edənlərin başından var-dövlət tökülsün. Yoxsa istəyirsən ki, saçımızın, saqqalımızın ağ vaxtında yolumuzu azıb, şeytana qulluq edək?”. Bu sözlərdə İsmayıl Şıxlının bütün qəhrəmanlarının amalına işıq salan, onun öz həyat yolunun yönünü, mənasını göstərən bir güc var. Yazıçı ömrü boyu həqiqət, düzgünlük adlı bir “allahın” axtarışındadır.
İ.Şıxlı vicdanla yaşamış, vicdanı həmişə uca tutmuş bir insan, bir yazıçı olub. Adını kitaba verdiyimiz “Məni itirməyin” əfsanəsini yazıçının gənc nəslə verdiyi mesaj kimi qəbul edirik. “Vicdan köksünü ötürüb üfüqlərə baxdı və titrək səslə dilləndi: – Amanın günüdür, məni itirməyin, itirsəniz, bir də tapa bilməzsiniz”.
Yazıçının əsl ədəbi örnəklərimizə bağlı olan yolu ümid və nikbinlik doğuran bir yoldur. Xalqa görə də, o özü də xalqın gözündə həmişə ucadır. Elin böyük mənəviyyatı kimi aydın və həmişəbahadır.
Elçin Şıxlı
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin sədri, əməkdar jurnalist
Hekayələr
Qara at
Arabanın arxa tərəfində cağdan yapışaraq oturmuşdum. Gözümü təkərlərin əyri-üyrü izlərindən çəkmirdim. Neçə gün idi ki, çiskinli payız havası başlanmışdı. Kövşənliklər, otu çalınmış biçənəklər, saralmış yamaclar, torpaq yol islanmışdı. Adamın burnuna nəm çöllərin yovşan qoxulu, rütubətli havası dolurdu. Ayaqlarımı sallamışdım. Təkərlərin izi getdikcə enlənir və dərinləşirdi. Yolun kənarındakı kövşənliklər xışıldayırdı. Dərz tayalarının yeri cücərmişdi. Qalın sirkanların içində, orağın ağzından salamat qalmış sünbüllər nəmlənib əyilmişdi. Onların üstü ilə qıvrım qabığından yarıya qədər çıxan qara, qoşabuynuzlu ilbizlər sürünürdü.
Arabanın içinə tara qədər ot döşəmişdilər. Kəndimizin ağsaqqalları oturub, ayaqlarını uzatmışdılar. Şəhərə gedirdilər. Hərənin bir işi, özünə görə dərdi-azarı vardı. Mən də dərsə tələsirdim. Texnikumda oxuyurdum.
Söhbət dünənki seçkidən gedirdi. Keçən axşam kəndimizdə böyük iclas olmuşdu. Rayondan da adamlar gəlmişdilər. Onların fikri köhnə sədri saxlamaq idi. İclasdan əvvəl ağsaqqalları dilə tutub deyirdilər ki: “Katib özü də dəyişikliyin tərəfində deyil. Təzə adam seçib nə qazanacaqsınız?”
İclas gecəyarıyacan davam etdi. Çox danışdılar. Ancaq camaat sözündən dönmədi. İşgüzar briqadirlərdən birini, Aydınoğlunu sədr seçdilər.
Arabadakıların içində Mədəd kişi də vardı. O, ayaqlarını rahatca uzadıb qəlyanını tüstülədirdi. Danışılanlara qulaq asdıqdan sonra yeni sədri tərifləməyə başladı:
– Adam gərək özününkünün qədrini bilsin. Elindən, obasından irəli çıxana arxa dursun, ona kömək eləsin. Amma biz bir-birimizin ayağından çəkirik, istəyirik ki, qabağa gedənimiz tez yıxılsın. Adamlar yaman korlanıblar. Üzdə bir söz danışırlar, dalda başqa. Bilmirsən, dostun kimdir, düşmənin kim. Yadlara yaltaqlanırıq, özümüzünkülərə isə meydan oxuyuruq. Ona görə də başımızdan basırlar. İndi gərək biz elliklə Aydınoğluna arxa duraq, işinə kömək eləyək. Belə olsa, kolxozumuz qabağa gedər, kəndimizin adı dillərə düşər. Aydınoğlu qoçaqdır. Diribaşdır. Mən onu lap uşaqlıqdan tanıyıram. Rəhmətlik atası da diribaş idi. Biz qardaş kimi idik. Onu öz balam kimi istəyirəm. Elə sizə də deyirəm, gərək əl-ələ verək, qoymayaq, onun başından bir tük əskik olsun.
Mən diqqətlə ona qulaq asırdım. Ürəyimdə deyirdim ki, Aydınoğlunun bəxti gətirib. Onu bu qədər sevən adam var. Mədəd kişi kimilər, deyəsən, ona dayaq olacaqlar. Görəsən, kəndimizdə Aydın-oğlunu Mədəd kişi qədər istəyən varmı?
Araba torpaq yoldan çıxdı. Şəhərin yaxınlığında daş yola düşdü. Təkərlər qıcırdadı. Biz titrətməli kimi silkələndik. Şəhərin girəcəyindəki körpüyə yaxınlaşdıq. Birdən Mədəd kişi arabanın içində dikəldi. Yolun kənarı ilə piyada gedən təzə sədri səslədi:
– A bala, niyə piyada gedirsən, qara atı niyə minmirsən?
Aydınoğlu dinmədi. Çiyinlərini çəkib uzaqlaşdı. Mədəd kişi qəlyanını sümürüb yerini rahatladı:
– Çox həyalı cavandır, gördünüzmü, pul kimi qızardı. Amma atı nahaq minmir.
Mən o atı görmüşdüm. Qara at hündür, ayaqları səkil bir atdı. Tövlədə ayrıca saxlayırdılar. Teli ipək kimi yumşaq idi, əl dəyməmiş tökülərdi. Onu tövlədən çıxaranda camaat tamaşasına durardı. Yüyənini iki adam güclə saxlayardı. Oktyabr, ya da May bayramında kəndin dəliqanlıları cıdıra çıxanda qara atı ötən olmazdı. Əvvəllər bu atı əsl sahibi Əmirxan kişi minərdi. O da atı kimi hündür, zəhmli bir kişi idi. Sonra atı kolxoza verdilər…
Axşam dərsdən evə qayıdarkən mənim bəxtim yenə gətirdi. Səkkiz kilometr yolu piyada gedəsi olmadım. Torpaq yola çıxan kimi arabaya rast gəldim. Səhərki təki arxada, cağdan yapışıb oturdum. Ayaqlarımı salladım. Hava qaralmışdı. Göyün üzündəki tutqunluq daha da güclənmiş, çiskin çoxalmışdı. Qarşıdakı kənd evlərində təkəmseyrək işıq yanırdı. Arabadakılar, deyəsən, yorulmuşdular. Dinmirdilər. Təkcə Mədəd kişinin qəlyanı közərirdi.
Arxadan səs eşidildi. Azacıq sonra çiskin içərisindən çıxan qara at yanımızdan güllə kimi ötdü. Dırnaqlarından qopan palçıq ətrafa səpələndi, bir-ikisi arabaya düşdü, deyəsən, Mədəd kişinin üzünə yapışdı. O, sancılanmış kimi qıvrılıb dikəldi. Yəhərdə çəpəki oturmuş Aydınoğlunun kürəyinə, qara atın düyünlənmiş quyruğuna baxdı. Qəlyanını ağzından çıxarıb, əlini hirslə dizinə çırpdı.
– Sən dünyanın işinə bax, gör nə tezcə havalandı!
Qonaq
1
Yan-yörəsi əzilmiş köhnə bir avtobus asfalt yolun kənarında, rayon mərkəzi olan balaca bir qəsəbənin kiçik evləri qarşısında sürətini azaldıb dayandı. Rezin təkərin dilikləri istidən əriyib muma dönmüş yolu zolaq-zolaq etdi. Maşının arxa tərəfindən qarsımış tüstülü hava qalxdı. Arıq, qarayanız, uzun bir oğlan maşından düşdü. Onun ağ, nimdaş köynəyinin yaxası açıq idi. Qollarını dirsəyinə qədər çırmamışdı. Qoltuğunda iri bir qovluq vardı.
Maşın dayandığı kimi də gurultu və tırıltı ilə çıxıb getdi. Oğlan yolun kənarında tək qaldı. Maşının arxasınca xeyli baxdıqdan sonra dəsmal çıxardıb tərini sildi. Qıvrılıb alnına düşmüş saçını geri elədi. Dərindən nəfəs alıb özünü yellədi. Ətraf bomboz idi. Otları çoxdan yanıb saralmış təpələrin döşünə səpələnmiş evlərin həyətlərində təkəmseyrək ağaclar gözə dəyirdi. Qalan yerlər: evləri bir-birinə bitişdirən cığırların torpağı, qəsəbəni yarımdairə şəklində əhatə edən təpələr, bir az o yandakı düzənliklər yanıb kül olmuşdu.
Qəsəbənin ortasında, asfalt yolun o üzündə artezian quyusu var idi. Yerin altından hövllə çıxan su köpüklənir, iri borudan sürətlə axıb iki-üç metr qabaqdakı sement hovuza tökülürdü. Su dəyən yerlər yamyaşıl idi. Bu yaşıllıq qəsəbəni ortadan iki yerə bölən dərənin dibi ilə, quyudan çıxan suyun axarı boyunca, zeh kimi uzanıb gedirdi. Uşaqlar özlərini suyun altına salıb hay-harayla çimirdilər.
Oğlan qaysaqlanmış dodaqlarını nə qədər yaladısa da, islada bilmədi. Boğazında quruluq hiss etdi. İti addımlarla yolu keçib quyunun yanında dayandı. Rayona nə üçün gəldiyini, qəribliyini, camaatın onun hərəkətinə necə baxacağını unudaraq paltarını soyundu, uşaqların təəccüblü baxışlarına əhəmiyyət vermədən özünü suyun altına saldı. İstidən təntimiş camış kimi fınxıra-fınxıra çimməyə başladı.
Birdən səs-küy azaldı. Çılpaq uşaqlar ley görmüş sərçə kimi dağılıb ətrafa səpələndilər. Oğlan suyun altından çıxıb islaq saçını gözünün üstündən geri edəndə quyunun başında şəstlə dayanmış eşməbığ milis nəfərini gördü.
‒ Ay yoldaş, nəçənnik[1 - Rus dilindəki “начальник” sözünün təhrif olunmuş forması. Bir idarəyə, müəssisəyə rəhbərlik edən vəzifəli şəxs, müdir, rəis.] səni çağırır.
“Yaman yerdə axşamladıq”, ‒ xəyalından keçirən oğlan sakitcə paltarını geyindi. Onlar divarlarının palçıq suvağı tökülən uzun bir binaya yaxınlaşdılar. İçəri keçdilər. Yarımqaranlıq və istidən nəfəs darıxan otaqda ikibir, üçbir oturub çörək yeyənlər iri, qalın stəkanlarını şaqqıldadıb içirdilər. Oğlan divarların ləkələrinə, tavandan sallanan və üstü milçək ölüsü ilə dolu olan yapışqanlı sarı kağızlara baxa-baxa stolların arasından keçdi və yeməkxananın o başında ayaq saxlayan milis nəfərinin işarəsi ilə örtülü qapını açıb içəri girdi. Pəncərənin qabağında yanpörtü oturmuş milis mayoru çevrilmədən, məzəmmət və sərtlik dolu səslə dilləndi:
‒ Ay yoldaş, çimməyə yer tapmadın?
Oğlan dinmədi. Mayor onun susduğunu hiss edib geri çevrildi. Təəccüblə müsahibinin üzünə baxdı. Bir anlığa ikisi də susdu. Mayor sıçrayıb irəli yeridi:
‒ Cəfər?
‒ Xoş gördük.
Qucaqlaşdılar. Mayor dartıb onu yanında oturtdu. Qabaq-qabağa əyləşib dinməzcə bir-birlərini süzdülər. Mayorun saçı artıq seyrəlmişdi. Gicgahlarında ağ tüklər əmələ gəlmişdi. Müharibədən əvvəlki çevikliyi azalmış, ətə dolub ağırlaşmışdı. Elə Cəfər də dəyişmişdi. Onlar son dəfə görüşəndə, düz altı il bundan əvvəl, Cəfəri cəbhəyə yola salanda onun üzünə ülgüc dəyməmişdi. İndi isə bığlı-saqqallı kişi olmuşdu.
‒ Sən hara, bura hara, söylə görək, nə əcəb səndən?
Cəfər köhnə dostuna belə yerdə rast gələcəyini gözləmədiyindən özünü itirmişdi. O həm sevinir, həm tutduğu işdən xəcalət çəkirdi.
‒ Mühazirə oxuyacağam.
‒ Bu istidə? Yox, əvvəlcə yaxşıca yeməlisən. Yoldan gəlibsən, yəqin ki, acsan. Sonra da – mayor iri, qalın stəkanı doldurdu, ‒ bunu içməlisən! Yadında saxla ki, bizim rayon qızdırma məkanıdır. İçməsən, səni titrətmə tutar, mühazirələrin də yarımçıq qalar.
Cəfərin etirazına baxmayaraq, mayor yarıciddi, yarızarafat onu içirtdi. Yeməkləri qabağına töküb körpəyə qulluq edən kimi xidmətində durdu.
‒ Yaxşı oldu, rastlaşdıq. Uşaqları yaylağa göndərmişəm. Evdə tək darıxıram. Bizdə qalarsan. Bir neçə gün dincələrsən. Sonra da işə baxarıq, hə, indi dur gedək evə.
Onlar yeməkxanadan çıxanda boz düzənliklər-dən əsən isti külək üzlərinə vurdu. Cəfərin nəfəsi daha da darıxdı…
2
Qonşu çarpayı boş idi. İçəridən səs gəlirdi. Mayor kiminləsə danışırdı. Cəfər miçətkənin[2 - Ağcaqanad, milçək və s. qanadlı həşəratlardan qorunmaq üçün cunadan (tənzifdən) tikilən yataq örtüyü] altından çıxıb onlara yaxınlaşdı. Mayor ayaq səsinə geri çevrildi.
‒ Sən niyə durdun?
‒ Hara gedirsiniz?
Mayor duruxdu. Sonra yoldaşının qolundan tutub eyvana tərəf gəldi. Cəfər ay işığında sifəti aydın görünən kapitanın irəli uzatdığı əlini sıxdı.
‒ Bilirsən nə var, Cəfər? Sən yat, dincəl. Biz bəzi məsələləri aydınlaşdırmaq üçün kəndə getməliyik.
‒ Mən də gedirəm.
‒ Bəlkə, dincələsən?
‒ İstəmirəm.
Azacıq tərəddüddən sonra mayor yumşaldı.
Onlar “Villis” markalı maşına mindilər. Mayorla kapitan arxada əyləşdi. Cəfəri isə qonaq kimi qabaqda, şoferin yanında oturtdular. Maşın qəsəbənin kələ-kötür yollarından çıxıb asfalta düşdü. Azacıq sonra isə torpaq yola döndü. Hava sərin idi. Düzənliklərdən əsən külək öz ilıqlığı ilə adamı sərinlədib xumarlandırırdı. Tünd-mavi rəngə çalan göy qübbəsində iynə ulduzu boyda işıqlar görünürdü. Bu işıqlar o qədər çox idi ki, maviliyə səpələnmiş ulduzları saymaqla qurtarmaq olmurdu. Gecə böcəkləri səs-səsə vermişdilər. Arabir haradasa it hürürdü.
Bu yerlərin hər cığırına və döngəsinə bələd olan şofer sakitcə sükanı hərləyib maşını sağa-sola döndərirdi. Təkərlər kələ-kötür yerlərə düşdükcə hürküdülmüş quşlar pırıldayıb havaya qalxırdı. Şofer nədənsə işığı yandırmamışdı. Mayorla kapitan arxada oturub xısınlaşırdılar.
Boz çöllər qurtardı. Cəfər ağarışmağa başlayan üfüqdə bağlı-bağatlı kəndlərin uca çinar ağaclarını gördü. Maşın yenicə çiçəkləyən pambıq tarlalarının arasına düşdü.
‒ Saxla!
Şofer əyləci basdı. Maşın silkələnib dayandı. Mayorla kapitan tarlanın ortasında ağaran talvara doğru addımladılar. Cəfər darıxdığından papiros yandırmaq istədi. Şofer onun qoluna toxunub başa saldı ki, bir az gözləmək lazımdır. Cəfər dinmədi. Bu müəmmalı və sirli səfərin mənasının nə olduğunu şoferdən soruşmaq istədi. Ancaq oğlanın duruşundan və bütün yolboyu bir kəlmə danışmamasından başa düşdü ki, ondan söz almaq mümkün deyil. Pambıq kollarının arasından şaqqıltı gəldi. Şofer qapıları açdı. Mayorla kapitan öz yerində oturdu.
‒ Dəhnəyə[3 - Ana xətdən ayrılan arxın, şırımın və s.-nin başlanğıcı] sür.
Şofer maşını hərlədi. Torpaq yolu tozlaya-tozlaya tarlaların kənarı ilə xeyli getdi. Cəfər su şırıltısı və qamış xışıltısı eşitdi. Şofer bu dəfə əmr gözləmədən maşını arxın kənarında saxladı. Mayorla kapitan düşdülər. Nəyi isə yoxladılar, kiminləsə danışdılar. On beş dəqiqədən sonra geri qayıdıb, öz yerlərində arxayınca əyləşdilər. Şofer əvvəlcədən hər şeyi bilirmiş kimi maşını kələ-kötür yerlərdən çıxarıb geniş kənd yoluna saldı. Cəfər, nəhayət, papiros yandırdı, bu qaradinməz oyundan yorulduğunu büruzə verdi.
‒ Sirr deyilsə, nə axtarırdınız, yoldaş rəislər?
‒ Su oğrularını, yoldaş mühazirəçi, ‒ deyə mayor yarızarafat, yarıciddi cavab verdi. ‒ Bu saat pambıq sulanır. Su da görürsən ki, qəhətə çıxıb. Artezian sularını arxlara axıdıb birtəhər pambığı yanmaqdan qoruyuruq. Bir yandan da camaat bizi əldən salıb. Gözümüzdən yayınan kimi, arxın ağzını qanırıb[4 - Burmaq, əymək, qatlamaq, bükmək, qarmaq, çevirmək] qapılarını sulayırlar.
‒ Bəs sulamasınlar?
‒ Bu saat pambıq vacibdir. Qapılar sulanmasa da, olar.
‒ Bəs kolxozçulara yazığınız gəlmir, istəyirsiniz ki, onların zəhmətləri yanıb kül olsun?
‒ Bura bax, Cəfər, deyəsən, əvvəlki xasiyyətindən əl çəkməmisən, bilirsənmi, ictimai təsərrüfat olan yerdə fərdiyyətçilik məhdudlaşır. Bu saat qapıya su axıtmaqdan böyük cinayət yoxdur.
Artıq işıqlaşırdı. Torağaylar pırıltı ilə havaya qalxır, beş-on addım uçub yenidən yolun ortasına qonurdular. Ala-toranda qaralan ağaclar elə bil kəndlərin dövrəsində dayanıb keşik çəkirdilər. Hiss olunurdu ki, toyuqlar tardan düşüb həyətlərdə dolaşır, gecikən xoruzlar son dəfə qanad çalıb banlayırdılar.
Cəfər səhər havasının sərinliyindən üşürgələndi[5 - Dialekt söz, “Üşümək”, “titrəmək”, “şübhələnmək”, “qorxuya düşmək” mənasında]. Papirosunu sümürüb üfüqdə qaralan təpələrin zirvəsinə çəkilmiş nazik, qızılı xəttə baxdı. Çəhrayı rəngə çalan bu dalğavarı zeh şəffaflaşdıqca üfüq ağarır, gözə dəyən təkəmseyrək ulduzlar solğunlaşırdı.
Maşın yolu burulub kəndin kənarındakı bir evin doqqazında[6 - Adətən kənd yerlərində evin, həyətin, bağın və s.-nin hasarında bir-birinə keçirilən ağaclardan ibarət sadə qapı] dayandı. Evin ətrafına qaratikandan hündür çəpər çəkilmişdi. Şiş payaların ucu ağarırdı. Darvazanın qapıları tünd-mavi boya ilə rənglənmişdi. Alaqapının çərçivəsinin üstünə taxtadan qayırılmış qırmızı rəngli iki xoruz yapışdırılmışdı. Qarşı-qarşıya dayanıb qanad çalan bu xoruzlar elə bil bu saat vuruşacaqdılar.
Şofer üç dəfə kəsik-kəsik siqnal verdi. Dərhal həyətdən səs eşidildi. Zəncir cingildədi. Nə isə elə bil dəmirə sürtünə-sürtünə sürüşdü. Darvazanın qabağında gurultu eşidildi, taxta cırmaqlandı, zəhmli və hövllü bir it yoğun səslə hürdü. İtə acıqlandılar. Azacıq sonra darvaza açıldı. Orta yaşlı, kök bir kişi doqqazda göründü.
‒ Xoş gəlmisən, nəçənnik, sabah ertə qapımızda nə yaxşı gün doğdu?
‒ Xoş günün olsun, ay ispolkom[7 - Rus dilindəki “исполнительный комитет” söz birləşməsinin ixtisarı. İcraiyyə komitəsi (canlı dildə bəzən həmin komitənin sədri mənasında)].
Maşın içəri girən kimi, ev sahibi darvazanı arxadan bağladı. Mayorun və kapitanın əlini sıxıb görüşdü. Cəfərə ötəri əl verib mayorun qolundan yapışdı:
‒ Keçin içəri.
Darvazadan eyvana qədər həyətə kərpic döşənmişdi. Kərpic yolun ətrafına tənək basdırılmışdı. Bu tənəklər keçid kimi düzəldilmiş dəmir dirəklərə, məftillərə dırmaşıb əməlli-başlı kölgəlik düzəltmişdi. Yarpaqların arasından hələ yetişməmiş üzüm salxımları sallanırdı.
Mayor ayaq saxladı. Cəfərin qolundan yapışıb hörmət və ehtiramla yol verdi. Ev sahibi duruxdu. Onun qalın qaşları altında daha tünd görünən girdə gözləri gah mayora, gah da Cəfərə baxdı. Yumru yanağı pörtdü. Sifətinin qırmızılığı daha da tündləşdi. Üzündə şaxələnmiş xırda damarlar aydınlaşdı. Cəfərə elə gəldi ki, sovet sədrinin sərt və tükləri biz-biz duran bığı bir az da codlaşdı. İri dodaqları aralandı. Kişi nə isə soruşmaq istədi, qızıl dişləri parıldadı. O, gözünü hərləyib bir də mayora baxdı. Nə hiss etdisə, sifətinin ifadəsi mülayimləşdi. Cəfərin qolundan yapışdı:
‒ Ay kişi, sən də xoş gəlibsən! Nəçənniyin əzizi bizim də əzizimizdir.
Onun əynində göy şevyotdan[8 - Yüngül, yumşaq, incə xovlu yun və ya yarıyun parça növü] cibli köynək var idi. Enli əsgər qayışını nə qədər tarım çəksə də, göbəyi irəli sürüşmüşdü.
Eyvana çıxdılar. Cəfər ayaq saxladı, şüşəbəndin dibi boyu qatarlanmış qələmələrə, səhərin ilk şəfəqində alışıb yanan nar kollarına baxdı. Ağacların arasına və sonu görünməyən bağa yonca səpilmişdi. Arxın suyu şırıltı ilə axıb yoncalığa gedirdi.
‒ Ayağınızı soyunmayın, zəhmət olar.
Otağın döşəməsi qırmızı boya ilə yenicə rənglənmişdi. Yay olmasına baxmayaraq, ayaq altına naxışlı gəbə döşənmişdi. Divarlara da gəbə vurmuşdular. Ortada iri qabaq stolu var idi. Stolun üstünə düzülmüş qədəhləri, içkiləri və meyvələri tənziflə örtmüşdülər. Stulların üstünə ala-bəzək parçadan tikilmiş dəyirmi döşəkçələr atmışdılar. Tül pərdələr, nikel çarpayıların örtükləri, stolun üstündəki hazırlıq sübut edirdi ki, ev sahibi qonaqpərvər və səliqəli adamdır. Ancaq gəlin otağı kimi bəzədilmiş bu evdə bir soyuqluq da hiss olunurdu.
Mayor yuxarı başa Cəfəri keçirdi. Döşəkçənin yaxşısını ona verdi. Ev sahibi milis rəisinin hərəkətlərini gördükdən sonra armudu stəkandakı çayı əvvəlcə Cəfərə verdi, yeri rahat olsun deyə altına ikinci döşəkçəni zorla atdı. Qoyun və hind toyuğunun kababı ortalığa gələndə sədr yağlı tikələri seçib Cəfərə verdi, ona yaxşıca qulluq etdi. Hərəkətlərində, sual dolu hürkək baxışlarında narahatlıq olsa da, mayordan bir söz soruşmağa cəsarət etmirdi. Hərdən gözünü ona zilləyib dayanır, mayorun mənalı sükutundan daha da vahiməyə düşür, bu qonağın, bəlkə də, lap böyük olduğunu, elə naçalnikləri yoxlamağa gəldiyini xəyalından keçirib Cəfərə mehribanlıq göstərir, əziz tikələri ona yedizdirirdi. Şübhəsiz, bir az dincəlmək üçün bu evdə yatası ol-saydılar, qatı açılmamış yorğan-döşəyi də Cəfərə verəcəkdilər…
3
Üç gündən sonra axşamüstü rayon milis şöbəsinin maşını kənd soveti idarəsinin qabağında dayandı. Sədr tırıltı eşidən kimi, yola yüyürdü. “Villis”in qapısını açıb gülümsündü. Belini azacıq əyib “xoş gəlmisiniz” demək istədi. Cəfərin maşından təkcə düşdüyünü gördükdə təbəssümü sifətində dondu:
‒ Bəs nəçənniklər hanı?
‒ Onlar gəlməyəcəklər.
Dinməz-söyləməz idarəyə getdilər. Sədr keçib öz yerində əyləşdi. Üzü tüklü bir kişi gözaltı qonağı süzdükdən sonra sayğacın düymələrini şaqqıldadıb nəyi isə hesablamağa başladı. Heç biri dinmədi. Sayğacın şaqqıltısı divardakı zəncirli saatın çıqqıltısına qarışdı. Sədr nə edəcəyini bilmədiyindən gah gülümsünüb Cəfəri mehribanlıqla dindirmək istəyir, gah da ciddiləşib tutulurdu.
Cəfər papiros yandırdı. Göyümtül tüstü axşamın alatoranlığında laylanıb his çəkmiş tavana qədər qalxdı, sonra burulub qapıdan bayıra çıxdı. Cəfər su çilənmiş torpaq döşəməyə, küncdə əli qoynunda büzüşüb oturan qoca süpürgəçiyə baxdıqdan sonra sədri intizardan qurtarmağı qərara aldı.
‒ Mən mühazirəçiyəm. Bu axşam sizin kənddə mühazirə oxumalıyam.
Sədr qəddini düzəldib stulda yayxandı. Üstündən ağır yük götürülmüş kimi dərindən nəfəs aldı. Cəfər onun gözlərinin işıldadığını, qarnının bir az da irəli süzdüyünü[9 - Müəllif burada “qarnının bir az da qabağa çıxdığını” nəzərdə tutur.] və aralanmış qalın dodaqlarında istehzalı bir təbəssümün oynadığını gördü. Katib pəncərənin taxtalarını taybatay açdı. Küncdə büzüşüb oturan arvad şüşəsi sınıq çırağı yandırıb əli əsə-əsə stolun üstünə qoydu. Sədrin kölgəsi böyüyüb cürbəcür şəkil və qəzet yapışdırılmış divarda titrədi. Cəfər papirosunu söndürüb ayağa durdu. Sədr də qalxdı. Çox ciddi və soyuq tərzdə dilləndi:
‒ Yoldaş mühazirəçi, sən burada gözlə, mən kolxoz idarəsinə gedim. Görək camaatı təşkil edə bilərikmi?
Artıq gün batmışdı. Üfüqdəki qızartılar solğunlaşmışdı. Qərib bir yay axşamı çöllərin, tarlaların üstünə qanad gərirdi. Qapılarda mal-qara mələşirdi.
Cəfər pəncərəyə yaxınlaşdı. O hiss etdi ki, kolxoz idarəsi kəndin ortasındadır. İşdən qayıdan briqadirlər, manqabaşçıları evə getməzdən əvvəl adətləri üzrə sədrlə görüşüb sabaha tapşırıq almaq üçün idarəyə toplaşırlar. İstəsələr, bu saat mühazirə üçün camaatı kluba yığa bilərlər, indi, yəqin, kənd soveti sədri məsələni danışıb onun dalınca ya adam göndərəcək, ya da özü gələcəkdi.
Saat yenə çıqqıldadı, sayğacın düymələri yenə şaqqıldadı. Qaranlıq bir az da qatılaşdı. Kəndin ortasındakı hay-küy azaldı. Deyəsən, adamlar seyrəldi. Orada-burada, hətta ən ucqar doqqazlarda itlər hürüşürdü.
Katib sayğacı kənara qoydu. Üst-başını çırpıb ayağa durdu.
‒ Gedim görüm, ispolkom harada qaldı?
Katibin addım səsləri əvvəlcə bərkdən eşidildi, sonra zəifləyib özü kimi qaranlıqda yox oldu. Elə bil onun gedişindən sonra kənd sükuta qərq oldu, səs-küy tamam kəsildi. Pəncərələrdə görünən solğun işıqlar azaldı. Cənub gecələrinə məxsus qatı qaranlıq birdən-birə hər yanı çulğaladı. Yalnız gecə böcəkləri səs-səsə verib oxuyurdular. Elə bil kainatın sükutundan kədərlənib qəribsəyir, hamını öz hüznlərinə şərik etmək istəyirdilər. Qarı küncdə mürgüləyirdi. Su daşından süzülən damlalar aramla tappıldayıb küpə düşürdü.
Saatın zənciri uzanıb yerə dəydi. Çaqqıltı kəsildi. Cəfər yaxınlaşıb zənciri çəkdi, dayanmış kəfkiri hərəkətə gətirdi. Qarını oyatdı.
‒ Ay xala, dur, idarəni bağla.
Arvad diksinib oyandı. Döyükmüş halda ətrafa boylandı.
‒ Bə ispolkom gəlmədimi, dərdin alım?
‒ Yox.
Eyvana çıxdılar. Arvad boynundan asdığı açarı donunun yaxasından çıxardıb qıfılı bağladı. Mürgüləyən gecəyə, göyə səpələnmiş ulduzlara və üfüqdən baş qaldırmaqda olan aya baxdı.
‒ Onların üzü qara olsun, a bala, daha gəlməzlər, gedək bizə.
‒ Çox sağ ol, xala.
‒ Kasıblığıma baxma, oğul, yatmağa yer də tapılar, yeməyə çörək də.
Cəfər bu ixtiyar arvadın sözündən qəhərləndi:
‒ Eviniz şən olsun, xala, dalımca maşın gələcək, qayıtmalıyam.
Arvad çəkələklərini şappıldada-şappıldada idarədən uzaqlaşdı. Yola çıxmazdan əvvəl dönüb bir də geri baxdı. Sonra kənd yolunda əriyib yox oldu…
Cəfər idarənin həyətində, istidən və susuzluqdan yarpaqları vaxtsız tökülən ağacın dibindəki daşın üstündə oturdu. O, süpürgəçi arvada yalan demişdi. Bu gecə dalınca maşın gəlməyəcəkdi. Alçaqdan uçan bir yarasa az qaldı onun çiyninə toxunsun.
Cəfər papirosunu sümürüb yola çıxdı. Gözünü qaralan tarlaların o üzündə təkəmseyrək işığı parıldayan kiçik dəmiryol stansiyasına tərəf zillədi.
Qulağına parovozun kəsik fit səsi gəldi. Haradasa lap uzaqda boğuq uğultu vardı. Elə bil yer azacıq titrəyirdi. Birdən lap uzaqda bir cüt işıltı göründü. Bu işıltı azacıq sonra böyüdü, iriləşib şəffaflaşdı. Təkər taqqıltıları və parovozun tövşüməsi aydınca eşidildi. Tiflis-Bakı qatarı stansiyaya yaxınlaşırdı.
Çiskin
O, dirsəkliyi sürtülmüş kreslonu pəncərənin qabağına çəkdi. Qalın yun şalı kəmər yerinə qədər dartıb, dizlərini möhkəm bürüdü. Otağa qaranlıq çöksə də, işığı yandırmadı. Gözünü pəncərəyə zillədi. Pəncərənin nəfəsliyi açıq idi. Çisələyirdi. Arxa tərəfdəki qırmızı işıqlar yaş yollarda közərirdi. Səkilərin yaxası boyu cərgələnən ağacların yarpaqlarını narın damlalar döyəcləyirdi. Onların yeknəsəq tappıltısı qarşıdakı bağçanın xəzəl xışıltılarına qarışıb otağa dolurdu. İçərini nəm yarpaqların rütubəti bürüyürdü.
Qoca gözünü pəncərə şüşələrinə qonmuş çisəkdən çəkmirdi. O, narın su zərrələrinin birləşərək gilələndiyini və bu damlaların süzülüb şüşədə zolaq-zolaq izlər buraxdığını müşahidə etməkdən son vaxtlar doymurdu. Elə bil ki, bağçadakı ağacların yarpaqlarını yuyub təmizləyən çiskinli yağışın asta şırıltısı onu sakitləşdirirdi. Qoca belə hallarda saatlarla oturub az qala pəncərədən içəri dolan yarpaqların ucunda gilələnmiş damlalara, onun yuyub təmizlədiyi zolaqlara, qırov kimi hər yerə qonmuş ağımsov su zərrələrinə baxdıqca bədənində bir sərinlik, əsəblərində insanı mürgülədən bir sakitlik duyurdu.
O yorulmuşdu. Əlli ildən çox ali məktəblərdə mühazirə oxuyan, elmi konfranslar, müzakirələr keçirən, cild-cild əsərlərin müəllifi olan bu qoca alim axır illər guşənişin olmuşdu. Bədəninin giziltiləri artmış, ayaqları hərəkətdən qalmışdı. O hiss etmişdi ki, daha əvvəlki maraqla dərs deyə bilmir. Tez-tez dayanıb nəfəsini dərir, adəti xilafına, mühazirə zamanı stul çəkib oturmalı olur. Onun dərsi getdikcə maraqsızlaşırdı. “Hər şeyin məqamını bilmək, ölçü hissini itirməmək ən böyük qabiliyyətdir. Vaxtında səhnədən getməyi bacarmaq, xatirələrdə çağlayan şəlalə kimi yaşamaq hünər istəyir”. Bu sözləri professor dəfələrlə təkrar etmiş, sürünənlərlə barışmadığını hamıya bildirmişdi. Bəs indi? Bəs özü?
O, ərizə verdi. Təqaüdə çıxdı. İlk aylar onun yanına məsləhətə gələnlər, göstəriş alanlar çox oldu. Ancaq tədricən astanadakı ayaq səsləri, telefon zəngləri azaldı, gedib-gələnlər seyrəldi, bir ildən sonra isə tamam kəsildi. Balacalıqdan övladı kimi yanında saxladığı bacınəvəsi də onu tərk etdi. Qoca tək qaldı. İlk anlar o, buna sevindi. Tam sakitlik içində oturub kitabları qabağına tökdü, gecə-gündüz yazıb-pozdu, elə bildi ki, bu məşğələ onu usandırmayacaq, kitablar onu yormayacaq. Bir-iki ay da keçdi. Qoca dəhşətlə hiss etdi ki, bunlar hamısı təsəllidir. Yalqızlıq onu sıxır, evə, qəlbinə getdikcə ağır bir kədər qonur. Fikrini dağıtmaq üçün tez-tez həyətdəki bağçaya endi, əsasına söykənə-söykənə dəniz kənarına yollandı, bir küncdə oturub saatlarla ləpələrə tamaşa etdi. Bu da çox sürmədi. Ayaqlarının sızıltısı artdı, yeriməyi çətinləşdi, nəhayət, evdən bayıra çıxmağa ehtiyat etdi…
Evdəki əşyalar: tavana qədər ucalan kitab rəfləri, küncdəki iri yazı stolu, döşəməni başdan-başa bürüyən naxışlı qədim çilçıraq qaranlığa qarışıb əriyirdi. Arabir maşınların işığı pəncərədə parıldayır, gah divarın bir hissəsində, gah tavanda, gah da kitab rəflərində sürünüb ötürdü. Bu işıq zolaqları bəzən qocanın sifətində sarımtıl iz buraxırdı. Onun oturuşundan, alnındakı qırışların sıxlaşmasından, gözlərinin uzaq məsafə və zaman arxasında nə isə axtarırmış kimi sakit və dalğın dayanmasından hiss olunurdu ki, yorulmuşdur, səksən ildən artıq ömür sürən bu ixtiyar alim qəlbən, ruhən sakitlik və dinclik arayır.
Qoca azacıq tərpəndi. Əlini uzadıb yanındakı yemək stolunun üstündən qatıq qabını götürdü. İndi yadına düşdü ki, nahar eləməyib. Əslinə baxsan, son zamanlar qatıqdan başqa, bir şey yemirdi. Həkimlərin məsləhəti belə idi: səhər qatıq, günorta qatıq, yatmazdan əvvəl yenə qatıq.
Kreslonu geri çəkdi. Titrək əllərini stolun üstündə gəzdirdi. Nə isə xışıltı ilə yerə səpələndi. Qoca kreslodan qalxdı. Əlini dizinə söykəyib azacıq əyildi. Gəbənin üstünə dağılmış kağızları yığışdırdı və birdən xatırladı ki, onun əlindəkilər puldur. Qat-qat, qalaq-qalaq pullar yerə səpələnmişdi. Qolları yanına düşdü. Taqətsiz halda kresloya çökdü. Xışmaladığı pulları stolun üstünə atdı. Onun dodaqlarında qürur qarışıq acı və istehzalı bir təbəssüm oynadı. Sifətini təəssüf xatırladan, lakin peşmançılıqdan çox dünyanın qəribə işlərinə meydan oxuyan bir ifadə bürüdü.
Düz bir saat əvvəl, qaranlıq qarışmazdan xeyli qabaq, ona pul gətirmişdilər. Külli miqdarda, gözləmədiyi halda. Ona demişdilər ki, sizin haradasa, haçansa kitabınız çap olunub. Böyük tirajla. Əsərin adını da dedilər, özünü də göstərdilər. Professor kitabı götürüb laqeydcəsinə baxdı. Pullara toxunmadı. O, bu əsəri çoxdan yazmışdı, lap çoxdan. Az qala müəllifliyini belə unutmuşdu.
Yağış yenə çisələyirdi. Təkərlər şırıldayırdı.
Qapı tərəfdəki iki kəfkirli böyük saat danqıldadı. Dalğa-dalğa otağa yayılan bu səs qocanı diksindirdi. O, nə isə xatırlayıb cəld kreslodan durdu. Pəncərəyə yaxınlaşıb ön taxtaya dirsəkləndi. Boynunu irəli uzadıb bağçaya boylandı. Düz bir həftə idi ki, bir cüt gənc, qaranlıq qarışan kimi, qocanın pəncərəsi önündəki bağçaya gələr, divara tərəf çəkilib, ağacların kölgəsindəki balaca skamyada oturar, baş-başa verib gecədən xeyli keçənə qədər astadan pıçıldaşardılar. Qocanın gecə vaxtı alaqaranlıq kölgəliklərə çəkilib qucaqlaşan gənclərdən xoşu gəlməzdi. Onların gah xısıltılı gülüşləri, gah da həyasız səslərini eşidəndə pəncərəni örtüb otağın dərinliklərinə çəkilərdi. Ancaq bu uşaqlardan xoşu gəlirdi. Onlar sakitcə gələr, sakitcə oturar, gecədən xeyli keçəndən sonra sakitcə də durub gedərdilər. Onların ayaqlarının altındakı yarpaqların xışıltısı eşidilməz olduqdan sonra qoca rahatca yerinə uzanardı. Ancaq bu gün narahat idi. Yağışdan, çisəkdən qorxurdu. Aradan 60 il keçməsinə baxmayaraq yağış, çiskin onu yaman qorxudurdu…
O, Kazan Universitetində oxuyurdu. Fəlsəfə ilə maraqlanırdı, hərdənbir şeir də yazırdı. Eşitmişdi ki, qədim yunan yazıçılarından biri öz əsərlərini yazanda ucqar bir mağaraya çəkilərmiş. Roma natiqləri çıxış etməzdən əvvəl dəniz kənarına gələr, bütün gecə səhərə qədər, üzünü sulara tutub öz-özünə danışar, sonsuz dənizi insan dəryası, hirsli ləpələri isə natiqin sehri ilə çalxalanan izdiham sanarmış. Onlara oxşamağa çalışırdı. Dərsdən sonra, ya da imtahanqabağı yoldaşlarından ayrılır, təkliyə, xəlvətə çəkilirdi. Volqanın sahilinə qaçıb, gözdən uzaq bir yer tapırdı. Oxuyurdu, danışırdı, uca bir yerə çıxıb sinəsini qabardır, üzünü axar sulara tutub şeir oxuyur, qədim natiqlərin nitqlərindən latınca parçalar söyləyirdi. O, hamını sehrləmək, boğuq-boğuq fit verən gəmilərin səsini batırmaq, çarxlarını dayandırmaq, göyərtədəki adamların diqqətini cəlb etmək, onlara öz nitqini söyləmək istəyirdi. O istəyirdi ki, hamı – sahildəki izdiham da, çay kənarına görüşə gələnlər də, uzaq səfərə hazırlaşanlar da, sahilə yan alan gəmiləri körpüdə qarşılayanlar da onu dinləsinlər, ona qulaq assınlar. Bəzən göyərtədən sahilə əl edirdilər, şlyapalar havada yellənirdi. Ona elə gəlirdi ki, səsi gəmidəkilərə çatıb, dinləyicilər onu alqışlayırlar. Daha da coşurdu, əl-qol atırdı. Ancaq bir dəfə…
Qız boynunu büküb altdan yuxarı ona baxırdı. Sarı saçını ortadan ayırıb iri hörük hörmüşdü. Əynində uzun boynunu və qollarını örtən, yaxası işləməli gimnaziya paltarı vardı. Müşəmbəli ağ önlüyünün qatı sınmamışdı. Uzunboğaz, dikdaban çəkmələrinin qaytanı çarpazlarda səliqə ilə çarpazlanmışdı. Qız kitablarını sinəsinə sıxmışdı. Oğlan özünü itirdi. Əli havada qaldı, gözü qızda. Bilmədi, sözünü bitirsin, yoxsa yarıda kəssin. Qız gülümsündü. Əlindəki çiçəyi qayanın üstündə heykəl kimi dayanan oğlana atdı. Qaça-qaça uzaqlaşdı. Haradasa, qayanın o tərəfində qızlar gülüşdü…
Bir həftə görünmədi. Utandığından o tərəflərə hərlənmədi. Ancaq yarı canı Volqanın sahilində qaldı. Gecələr gözünə yuxu getmədi. Yataqxana yoldaşları sakitləşəndən sonra yerində çöyrükdü, gözünü tavana zillədi, pəncərədən boylandı. Hara baxdısa, sarışın qız gözünün önündə dayandı, boynunu əyib altdan yuxarı ona baxdı, gülümsündü, əlindəki çiçəyi yuxarı, qayanın üstünə atdı. Görəsən, doğrudanmı qızın onun şeir oxumasından xoşu gəlmişdi? Yoxsa öz gözəl nitqi ilə dünyanı əsir etmək istəyən gənci elə ilk addımdan adi bir qız ələ salırdı? Bəlkə, bu bir həqiqət idi? Bəlkə, qız, doğrudan da, onun nitqinə aşiq olmuşdu? Bəlkə, bunların hamısı boş xəyal, qəlbində yeni hisslər yaranan bir gəncin təxəyyülündə baş qaldıran arzular, istəklər uydurması idi? Bəlkə, bəlkə…
O dözmədi. Cəsarətini topladı, hürkə-hürkə, ehtiyatla, ətrafına boylana-boylana sahilə getdi. Dikdirə çıxanda gözlərinə inanmadı. Qız dizlərini qucaqlayıb oturmuşdu. Baxışlarını axar sulara zilləmişdi.
Heç nə soruşmadılar. Qız onun qızarmış qulaqlarına baxdı, o da qızın bədənini kip tutan donunun titrəyən sinəsinə. Gülümsədilər. Köhnə tanışlar kimi əl verdilər. Adlarını dedilər:
– Ləbibə.
– Daniyal.
Əl-ələ tutub üzüaşağı, sahilə qədər qaçdılar. Oğlana elə gəldi ki, bu saat hər yeri ayaqyalın keçə bilər, qızı qolları üstünə alıb, geniş Volqanın ləpələri ilə addımlayar, istəsə, lap səmada qapaqlanmış ağ bulud laylarının qoynuna qalxıb sonsuzluqlara qədər baş alıb gedər. O istəyirdi ki, çayyuxarı üzən gəmilər dayansın, lap sahilə yan alıb onların önündə dursun, onları göyərtəyə, sonra da bərli-bəzəkli kayuta dəvət etsinlər. Birlikdə aylarla Volqaboyu yol getsinlər, gecələr göyərtənin arxa tərəfində məhəccərə söykənib qoşa dayansınlar, pərlərin köpükləndirdiyi sulara, ləpələrin qoynunda yırğalanan aya, suların sinəsində uzanan işıq zolaqlarının gümüşü pullarına tamaşa etsinlər. Sahildə mürgüləyən meşələrə, kəndlərə, yaşıl çəmənlərə baxmaqdan doymasınlar. Deyəsən, qız da eyni halı keçirirdi. Balaca, zərif əllərini oğlanın əlindən çəkmirdi…
Qoca pəncərədən bir az geri çəkildi, görünmə-sindən ehtiyat etdi. Qız gəlmişdi. Ağacın kölgəsində dayanaraq, narahatlıqla ətrafa boylanırdı. Tez-tez qolundakı saatına baxırdı. Həyəcanlanmışdı. Narın damlalar yenə də yeknəsəqliklə şırıldayırdı. Oğlan gecikirdi. Qız gah ağacların kölgəsində daldalanır, gah da aşkara çıxıb yollara boylanırdı. Bəlkə, getmək istəyirdi? Qoca az qala pəncərədən əyilib qızın qolundan yapışmaq, onu oğlan gələnə qədər saxlamaq: “Getmə, gözlə, bəlkə, səbəbi var? Sevən adam görüşə səbəbsiz gecikməz, bunu bilirsinizmi, ay qızlar?” ‒ deyə pıçıldamaq istədi. Axı o da 60 il bundan qabaq belə bir çiskinli havada görüşə gecikmişdi!..
Onun pulu yox idi. Sevdiyi qızı bir yana aparmaq, ona bir hədiyyə almaq, nəyəsə qonaq etmək bir yana dursun, görüş yerinə getmək üçün konkaya minməyə belə pulu yox idi, beş-on qəpiyin əlində əsir qalmışdı. Çox vurnuxmuş, ümidi gələn yoldaşlarından borc istəmiş, verən olmamışdı. Bəlkə, onların da pulu yox idi? Tələbələrin cibinin boş anları azmı olur?! O, piyada getmək, qaça-qaça özünü qıza yetirmək, küçələri kəsəsinə addımlayıb konkalardan, faytonlardan sürətlə gedib Ləbibənin yanında olmağı arzulasa da, başa düşmüşdü ki, gecikib.
Yağış çisələyirdi. Daş döşəməli küçələr islanmışdı. Novçalardan axan sular şırıldayırdı. Daniyal darıxdı, ağzı üstə çarpayıya yıxılıb yastığı didişdirdi…
Birdən otaqda ayaq səsləri eşidildi. Addımlar yaxınlaşdı və onun çiyninə toxundular. Çevrilib başı üstündə dayanan tələbə yoldaşına baxdı. Bu onların sinfində oxuyan ən sakit, ən kasıb və ən qaradinməz tələbə idi. O, eynəyinin altından sakitcə baxırdı. Bu baxışlar o qədər qayğıkeş, ürəkaçıqlığı və canıyananlıqla dolu idi ki, Daniyal susa bilmədi. Ondan kömək almaq üçün yox, yüngülləşmək, ürəyini boşaltmaq üçün dərdini açdı. Eynəkli oğlan gülümsündü, əlini cibinə salıb üç manat çıxardı. Sakitcə yoldaşına uzatdı. Daniyal əvvəlcə tərpənmədi, mat-mat yoldaşına baxdı və birdən pulu qapıb bayıra cumdu, pillələri üç-üç, beş-beş atılıb küçəyə çıxdı. Dayanacaqdan uzaqlaşan konkanın arxasınca özünü yetirib ayaqlığa atıldı. Arxada dayanmadı, məsafəni qısaldacaqmış kimi adamları yara-yara qabağa keçdi, konkanın dayanacağa çatmasını gözləyə bilmədi, dözümsüzlük edib yerə atıldı, qaça-qaça özünü görüş yerinə yetirdi.
Ləbibə getməmişdi. Yağışın altında gözləmişdi. Daniyal sevindi, əlini uzadıb görüşmək istədi. Qızın soyuq baxışı onu tərpənməyə qoymadı. Dayandılar. Dinmədilər. Birdən Ləbibə dabanı üstə fırlanıb geri döndü. Daniyalın çağırışını eşitmədi, onun dediklərinə qulaq asmadı. Çiskinli havada, köhnə şəhərin dar küçələrində, döngələrdən birində görünməz oldu, əbədi yoxa çıxdı…
Qız bir də saata baxdı. Qoca onun getməsini görmək, gecikmiş oğlanın həyəcanlarının şahidi olmamaq üçün pəncərədən geri çəkildi. Qatıq qabını götürüb qaşıqladı. Ancaq səbri çatmadı. Əyilib oğruncasına pəncərədən boylandı. Birdən onun sifəti işıqlandı. Oğlan gəlmişdi. Həmişəki kimi divar tərəfdə, pəncərənin altındakı balaca skamyada, ağacların alaqaranlıq kölgəsində durmuşdular. Çisələyirdi. Damlalar irilənib yarpaqlardan süzülürdü. Onlar yağışdan qorunmaq üçün sıx yarpaqların altına çəkilmək istədilər. Quru yer tapmadılar. Ayaqlarının altındakı yarpaqlar xışıldadı. İri damlalar xəzəldə tappıldadı, ancaq onlar getmədilər. Küncə qısılıb plaşı başlarına saldılar. Damlalar plaşı döyəclədi.
Qoca bədəninin giziltisini unudaraq pəncərəni azacıq araladı. Çiskinli havada, islaq yarpaqların arasından uzaq ulduzlar kimi tutqun görünən işıqlara baxdı. Sakitcə nəfəs alıb kresloda oturdu, şalı dizlərinə çəkdi…
Maşınların təkərləri yaş yollarda şırıldayırdı. Çiskinli yağışın narın səpələntisi ağacların yarpaqlarında yeknəsəqliklə səslənirdi. Pəncərənin nəfəsliyindən içəri nəmli hava dolurdu. Bayırda xəzan yarpaqları, içəridə isə stolun üstünə və döşəməyə səpələnmiş pullar xışıldayırdı.
İclasçı
Bəhlul ağ brezent ayaqqabısını diş tozu ilə silib daha da ağartdı. Yaxası və qollarının ağzı işləməli ağ köynəyini geyindi. Nazik kəmərini üstdən bağlayıb köynəyin qırçınlarını yanlara sığadı. Yuxarıdakı düyməni bağlamadı. Yaxası açıq qaldı. Evdən çıxmazdan əvvəl güzgü qabağında dayanıb gur, qara saçını geri daradı. Teli qıvrılıb aralandı və qaşının üstə düşdü. Həmişəki kimi, bu gün də təzə qəzet almaq üçün asta addımlarla qəsəbənin mərkəzindəki meydançaya doğru yollandı.
İkimərtəbəli, başabaş uzun eyvanlı mehmanxananın qarşısındakı qəzet köşkünün yanına yenə də adamlar toplaşmışdılar. Onlar adətləri üzrə bir saat əvvəl buraya yığılır, faytonla vağzala, qatarı qarşılayıb qəzet gətirməyə gedən poçt işçisini gözləyirdilər. Fayton küçənin başında görünən kimi, növbəyə dayanırdılar. Qəzetsatan isə qəsdən köşkün qapısını yarım saat da gec açır, adamların növbəyə dayanmasından ləzzət alırdı.
Fayton hələ görünmürdü. Adamlar bikarçılıqdan darıxır, vaxtilə hansı bəyinsə evi olan mehmanxananın göy dirəkli, göy məhəccərli eyvanında oturan qonaqlara altdan-yuxarı gözaltı baxır, öz aralarında nəsə pıçıldaşıb gülüşür, qəribə, məzəli zarafatlar edirdilər. Görünür, bu istidə xeyli gözləməli olacaqdılar.
Bəhlul kənara çəkildi. İri cökə ağacının gövdəsinə söykənərək cibindən balaca bir şeir kitabı çıxardı. Yenicə oxumağa başlamışdı ki, onun qarşısında dayandılar.
‒ Bağışlayın, bu saat işiniz yoxdur ki?
‒ Yox. Necə bəyəm?
‒ Sizi hakim çağırır.
‒ Kim?
‒ Sudya[10 - Hakim].
‒ Mənim sudya ilə nə işim var?
‒ Bilmirəm, gedək, özündən soruşarsınız.
Bəhlul kitabı örtdü. Bir anın içində on doqquz illik həyatının bütün cığırlarını dolaşdı, ötən illərə gedib, geri qayıtdı və məhkəməlik bir işə rast gəlmədi.
Kiçik qapıdan içəri keçdilər. Bəhlul dəsmal çıxarıb tərini sildi və içəri sərin olsun deyə pəncərəsinin taxtaları örtülmüş alaqaranlıq otağın küncünə doğru baxdı. Stolun arxasında oturan adam Bəhlulun heç nə görmədiyini başa düşdü və taxtaları araladı. Dərhal üstü qırmızı örtüklü stol, iri mürəkkəbqabı, bir az bəridəki çaydan, stəkan-nəlbəki və söhbət edən iki adam günün zolağında yerdən çıxmış kimi peyda oldu. Bəhlul oturanın birini tanıdı. Yaxın məktəblərdən birində ədəbiyyat müəllimi idi. O birisini isə ilk dəfə görürdü.
Hakim ayağa durdu. Bəhlula əl verdi və çəkib yanında oturtdu. Çaydandan armudu stəkana çay süzdü.
‒ Əvvəlcə bir stəkan çay iç, susuzluğun kəssin, sonra sənə zəhmət verəcəyəm.
Bəhlul sakitləşdi və stəkanı qabağına çəkdi.
‒ Yəqin ki, yay tətilinə gəlibsiniz?
‒ Bəli.
‒ Lap yaxşı. Demək, boş vaxtınız var.
‒ Var. Necə bəyəm?
‒ Bilirsinizmi, ‒ hakim səsinə bir az da mehribanlıq verdi, ‒ bu gün bir cinayət işinə baxmalıyıq. Ancaq iclasçımızın biri xəstələnib. Mən də məhkəmənin işini təxirə salmaq istəmirəm. Xahiş edirəm, iclasçı olun.
Bəhlul stəkanı nəlbəkiyə qoyub mat-mat hakimin üzünə baxdı.
‒ İclasçı nə deməkdir?
Hakimdən qabaq Yunis müəllim dilləndi:
‒ İştirak edərsən, görərsən. Bir də, bilirsən, nə var, gərək həyatı öyrənəsən. Eşitmişəm, yazı-pozun da var. Demək, belə işlər sənə daha çox lazımdır. Maraqlı bir prosesin şahidi olacaqsan. Gedək, yoldaş hakim, bunu tanıyıram, yaxşı oğlandır, sözümdən çıxmaz.
Yunis müəllim Bəhlulun əvəzindən razılıq verdi və onu dillənməyə qoymadı.
Bəhlul ayağa durdu, qabağa düşüb qapını açmaq istədi. Hakim onu saxladı və başa saldı ki, gözləmək lazımdır. Bayaq onu çağıran oğlan irəli keçdi. Yunis müəllimin üst-başını düzəltdiyini görüb, Bəhlul da özünü səliqəyə saldı, köynəyinin yaxasını düymələdi. Oğlanın ötkəm səsi eşidildi:
‒ Qalxın, məhkəmə gəlir!
Bəhlul açıq qapıdan boylandı. Hamının, müəlliminin ayağına qalxan[11 - Yəni “müəllimi görəndə ayağa qalxan”] şagirdlər kimi, yerindən durduğunu gördü. Hakim qabaqca, iclasçılar dalca səhnəyə oxşar yerə çıxdılar. Sədr ortada oturdu, iclasçılar sağ və sol yanda. Camaat da əyləşdi.
Bəhlul birinci dəfə belə yerə düşdüyündən döyükür, iclas salonunda oturanları bir-bir gözdən keçirirdi. O ayırd edə bilmirdi ki, müqəssir kimdir, şahid kim? Vəkil harada oturur, ittihamçı harada? Ona elə gəlirdi ki, sinif otağındadır, oturanlar tələbələrdir, özləri də imtahan götürməyə hazırlaşan komissiya.
Hakim qovluğu açdı, üzünü yan tərəfə, milis işçisindən bir az bəridə oturanlardan birinə tutdu.
‒ Müttəhim, siz məhkəmə heyətinə etiraz etmirsiniz ki?
‒ Yox.
Tanış səs Bəhlulu diksindirdi. Təəccüblə gah hakimin üzünə baxdı, gah da müqəssirin. Nəsə demək istədi. Hakim bunu sezmədi və ikinci müqəssiri qaldırdı:
‒ Siz necə?
‒ Razıyam.
Beləliklə, sorğu-suallar başlandı.
Bəhlul çaşıb qalmışdı. Oğurluqda ittiham edilənlər onun keçmiş məktəb yoldaşları idi. Pedaqoji texnikumu bir yerdə bitirmişdilər. Teymur ozaman riyaziyyatı gözəl bilməsi ilə hamını heyran qoymuşdu. Hələ birinci kursdan riyaziyyatçı kimi məşhurlaşmışdı. Onun sorağı şəhər onillik məktəbinə və başqa texnikumlara da gedib çıxmışdı. Ən çətin məsələləri həll etmək üçün ona gətirirdilər. Tənəffüslərdə məktəbin tələbələri gizlicə ona baxar: “Cəbrin allahıdır”, ‒ deyə pıçıldaşar, sir-sifətdən yöndəmsiz olan bu oğlanı barmaqla göstərərdilər. Elə Mirzənin özü, heç onun kimi ədəbiyyatçı vardımı?! Bayramlarda, ya da ədəbi gecələrdə səhnəyə çıxıb şeir oxuyanda milçək uçsaydı, vızıltısı eşidilərdi. Heç kəs, lap ən yaxşı ədəbiyyat müəllimləri belə İblisin monoloqunu onun kimi deyə bilmirdilər. Rayon teatr truppası neçə dəfə onu Aydını oynamağa çağırmışdı. O, Elxan rolunda səhnəyə çıxıb: “Bu əllər, bu ayaqlar, bu kəllələr, bu sümüklər, bunlar, bunlar da deyir “la ilahə illəllah”! Yalnız mən… yüz iyirmi dörd min vicdan bayquşunun yaratdığı süni, yapma, əski qullar dünyasına qarşı üz-üzə durub ucadan deyirəm: yoxdur Allah, mənəm Allah!” ‒ deyəndə elə bil tamaşaçılar nəfəs almaqdan da qorxurdular. Bəhlul inana bilmirdi ki, yalana, hiyləyə, vicdansızlıq və əyriliyə qarşı üsyan edib, böyük arzularla yaşayanlar belə bir cinayət çirkabına yuvarlansınlar. Mirzə gör necə də qızarmışdı, necə də puçur-puçur tər tökürdü. Teymur xəcalətindən başını qaldırıb adamların üzünə baxa bilmirdi. Bəhlul inana bilmirdi ki, bunlar bir otaqda kirayə qaldıqları üçüncü müəllim yoldaşlarının velosipedini və gəbəsini oğurlasınlar. Yox, burada nəsə bir dolaşıqlıq var. Bəlkə, bu işi təşkil ediblər? Bəlkə, bunların hamısı küncdə büzüşüb oturan, özünü fağır göstərən çarıqlı yurist[12 - Burada “hiyləgər, kələkbaz” anlamındadır.] ev sahibinin qurğusudur?
İclas gedir, zahiri görkəmindən sadəlövh görünən hakim birdən elə incə, elə gözlənilməz suallar verirdi ki, şahid dolaşır, müqəssir çaşıb qalır, ya da ağıla gəlməyən hadisələri dəqiqliyi ilə danışmalı olurdu. Bəhlula bəzən elə gəlirdi ki, Teymur da, Mirzə də bu saat hər şeyi boynuna alacaq: “Müqəssir bizik!” ‒ deyəcəkdilər. Ancaq sual-cavab hər dəfə gözlənilməz istiqamət alırdı. İstintaqın, məhkəmə prosesinin nə qəribə, nə incə və maraqlı gedişi varmış!.. Arada hərdənbir iclasçı Yunis müəllim də işə qarışırdı, müqəssirlərə köntöy suallar verir, onları dolaşdırmağa çalışırdı. Ancaq hakim nəzakət qaydalarını pozmadan, onun yersiz və istintaqi[13 - Bu söz müəllifin işlətdiyi özünəməxsus sözlərdəndir.] cəhətdən savadsız suallarını rədd edir və iclası yenidən öz istiqamətinə yönəldirdi.
Bəhlul Yunisi yaxşı tanıyırdı. Bir zəngin əvvəlində sinfə gəlib tapşırıq verən, bir də dərsin sonunda görünüb: “Ədəbi qiraət dərsi ədəblə oturub oxumaqdır”, ‒ deyən bu müəllim indi əjdahaya dönmüşdü. Az qalırdı, camaatı sualların altında itirsin. Hakim isə təmkinini pozmadan düyünləri açırdı.
İclas qurtardı. Məhkəmə hökm çıxarmağa getdi.
Hakim otağa keçən kimi, dərindən nəfəs alıb tərini sildi. Katib yenicə dəmlənmiş çaydan stolun üstünə qoydu. Hakim armudu stəkanda hərəyə bir stəkan çay verdi. Yunis dərhal çayını içdi. Bəhlul isə gözünü üzü qaysaqlanmış çaya zilləyib susdu.
Hakim dalbadal iki stəkan çay içdi. Qovluğu qabağına qoydu və qələmi götürdü:
‒ Zənnimcə, müəllimləri şərə salıblar.
Yunis stəkanı şappıltı ilə nəlbəkiyə qoydu:
‒ Səhv edirsiniz, yoldaş sudya.
‒ İşin gedişi göstərdi ki, onlar cinayət baş verəndə, yəni istirahət günü öz kəndlərində olublar.
‒ Bu, sübut deyil, səhər gedib axşam qayıda bilərdilər.
‒ Qırx kilometr yolu bir gündə piyada gedib qayıtmaq?! Yəni 80 kilometr yolu…
‒ Olar. Mən onları yaxşı tanıyıram.
‒ Haradan tanıyırsınız?
‒ Bura bax, yoldaş sudya, ədaləti tapdalayıb müqəssirə yan basmaq Sovet hüquqşünasına yaraşmaz. Mən sovet müəllimi adını ləkələyənlərə cəza veril-məsini tələb edirəm.
‒ Əsəbiləşməyin. Hökm çıxaranda gərək soyuqqanlı olasan. Bir də axı, ev sahibi özü boynuna aldı ki…
‒ Siz onu çaşdırdınız.
Yunis papiros yandırdı. Kibriti şaqqıltı ilə stolun üstünə atdı. Otağı göyümsov tüstü bürüdü:
‒ Əgər belə etsəniz, mən qol çəkməyəcəyəm!
‒ Onda işimizi pozmuş olarsınız.
Bəhlul sakitcə söhbətə qulaq asır və Yunisin dediklərini təəccüblə dinləyirdi. Onun ürəyinə dammışdı ki, hakim haqlıdır, ancaq özünün nə kimi imtiyaza malik olduğunu bilmədiyindən susurdu. Yunis “qol çəkməyəcəyəm!” deyəndə başa düşdü ki, iclasçıdan çox şey asılıdır.
‒ Əgər Yunisin qərəzli fikrinə qulaq assanız, mən çıxıb gedəcəyəm.
Yunis Bəhluldan bu cavabı gözləmədiyindən diksindi və daha da sərtləşdi:
‒ Şura müəllimi adını…
‒ Şura müəlliminə böhtan atmaq, məncə, daha böyük cinayətdir. Hakim bilməsə də, özünə yaxşı məlumdur ki, niyə onların əleyhinə gedirsən.
‒ Mənim qərəzliyim var?
‒ Var! Onlar gərək sənin iclasçılığına etiraz edəydilər.
Yunis başa düşdü ki, Bəhlul keçən il rayon qəzetində Mirzənin onun haqqında çap etdirdiyi şeiri nəzərdə tutur. Bir az da höcət etsə, hər şey açılacaq.
‒ Mən nə deyirəm, istəyirəm, günaha batmayaq.
‒ Əlbəttə!
Hər şeyə yenidən baxdılar, müqəssirlərin, şahidlərin cavablarını bir də nəzərdən keçirdilər və əsl müqəssirin ev sahibi olduğunu yəqinləşdirdilər.
Yenə “məhkəmə gəlir!” dedilər, yenə camaat ayağa durdu, elə ayaq üstündə hökm oxundu. Zaldan alqış səsi eşidildi. Ev sahibi boynunu büküb məhkəmədən aman dilədi, hər şeyi qaytaracağına söz verdi.
…Rayon adamları yenə qəzet növbəsində dayanırdılar. Cavanlar yenə gözaltı mehmanxananın eyvanına baxırdılar. Ancaq Bəhlul bir daha görünmədi. O, qonaqlıqlardan vaxt tapıb meydançaya gələ bilmirdi. Hər axşam bir evə, hər gün bir məclisə çağırırdılar. Ona ömründə bu qədər hörmət olmamışdı, bəlkə, bundan sonra da heç olmayacaqdı.
Əmioğlu
Düz bir həftə idi ki, rayon maarif şöbəsi ilə baş mühasib Şeydayevin idarəsi arasında ayaq döyməkdən yorulmuşdum. Ancaq hələ də tələbnaməni yoxlatdıra bilməmişdim. Hesabdar hər gün sayğacı şaqqıldadıb bir səhv tapır, tələbnaməni təzədən köçürtdürür, mən yenidən növbəyə dayanır, gah fasiləyə düşür, gah da hesabdarı baş mühasib yanına çağırtdırdığından ləngiyir, beləliklə, iş günü qurtarır və sabahı gözləməli olurdum. Sözün düzü, direktorun əvəzinə zəhmət haqqı almağa gəldiyimə peşman olmuşdum. Əslində, bu bəhanə ilə rayon mərkəzindən azca aralı olan evimizə dəymək və ata-anamla görüşmək istəyirdim. İşlədiyim kənd uzaq olduğundan və yolun pisliyindən oralara maşın gəlmirdi. Rayon mərkəzinə getmək üçün cığırlarla dərələr aşıb çaylar keçmək və qırx beş kilometrlik yolu addımlamaq lazım idi. Mən elə bilirdim ki, rayona çatan kimi pulu alacağam, bir gün evimizdə qaldıqdan sonra qayıdıb müəllimlərin zəhmət haqqını vaxtında özlərinə çatdıracağam.
Səhər tezdən qapını kəsdirib növbədə onuncu adam oldum. Bu gün hər şeyi qurtarıb pul alacağıma əmin idim. Ancaq hesabdar yenə bir şey tapıb məni geri qaytardı. Acığımdan tələbnaməni atıb küçəyə çıxdım. Şəhərdə qalmağa yerim də yox idi. Mehmanxana müdirinə yalvarmaqdan da üzümün suyu tökülmüşdü. Sabah da istirahət günü idi. Yox, yaxşısı budur, geri qayıdım. Qoy direktor özü gəlsin, müəllimlərin gözü yoldadır, axı onların ailəsi var, pul lazımdır!
– Xoş gördük, İslam, niyə burada durursan?
– Maaş almağa gəlmişəm.
– Mən də. Bəs nəyi gözləyirsən?
– Heç. Papiros çəkmək üçün çıxmışam.
Doğrusu, başıma gələnləri ona demək istəmədim. Hər halda özümü sındırmamağa çalışdım. Camal gülə-gülə məndən aralandı. Mən onun tünd-mürəkkəbi rəngli drap paltosunun əyninə necə kip yatdığına baxdım. Bu palto onsuz da qıvraq olan Camalı bir az da çevik göstərirdi.
Aradan on beş dəqiqə keçməmiş yanımdan güllə kimi ötdü. Elə bil sümüyü çırtlayırdı.
– Hara qaçırsan?
– Banka.
– Dayan görüm.
O, ayaq saxladı. Təəccübümü gizlədə bilmədim:
– Tələbnaməni yoxlatdın?
– Nə tələbnamə? – deyə gülümsündü və əlindəki kağızı mənə göstərdi. – Çek də yazdırmışam. Bəs sən banka getmirsən?
– Yox, – deyə köksümü ötürdüm, – rəhmətliyin oğlu, kefdən danışırsan, heç hesabdarın torundan çıxa bilirəm ki?
– Dayan, dayan, – o, qolumdan yapışıb məni bir az da kənara çəkdi. – Əmioğlunu görübsən?
– Əmioğlu kimdir?
– Şeydayev.
– Yox.
– Onda yarım ay buradasan.
Camal əlini əlinə vurub qəhqəhə çəkdi. Onun incə dişləri parıldadı, xırdaca gözləri oynadı. Onsuz da saz olan kefi lap duruldu. Mənə elə gəldi ki, qonşu məktəbin direktoru Camal təcrübəsiz yoldaşını ələ salır və özünün üstünlüyündən həzz alır. Kəndə qayıdan kimi mənim burada boynumu büküb necə dayandığımı müəllimlərə danışacaq, əlini əlinə vurub indiki kimi şaqqanaq çəkəcək. Amma gözlədiyi-min əksinə, Camal qolumdan tutub məni idarədən bir az da araladı və saatına baxdı.
– Get, bu saat yarım litr araq al. – Mən diksindim. İnstitutu qurtarmağımıza baxmayaraq, hələ də dilimə içki dəyməmişdi. Camal bic-bic güldü. – Tənəffüsə çıxan kimi Şeydayevə ver, sonrası ilə işin olmasın.
– Nə danışırsan, elə şey olar?
– Olar, olar. Bura bax, qız kimi niyə qızardın? Sənə nə deyirəm, ona qulaq as. Özü də baş mühasibə yaxınlaşanda “yoldaş Şeydayev” zad demə. Bircə kəlmə “Əmioğlu” de, eşitdinmi? Di sağ ol, mən getdim, gecikirəm.
Camal qırğı kimi sıçrayıb küçəni keçdi və azacıq sonra gözdən itdi. Hiss etdim ki, qulaqlarım küyüldəyir, bədənim od tutub yandı.
Küçənin hər iki tərəfindən balaca arx axırdı. Altı və yanları sementlə suvanmış bu dördkünc arxın suyu yeknəsəqliklə şırıldayırdı. Papirosumu sümürüb kötüyünü arxa atdım. Papiros bir müddət suyun üzündə qaldı. Qıjov və təmiz su onu ora-bura çırpa-çırpa ağzına alıb apardı və lilli burulğana saldı. Papiros yox oldu, azacıq sonra isə saralmış və islanmış halda bir az aşağıdan üzə çıxdı. Şübhəsiz, lillənib bata da bilərdi.
Küçənin o üzündəki dükana yaxınlaşdım. Oğurluğa gedən adam kimi əvvəlcə ətrafıma boylandım, qorxa-qorxa içəri girdim. Ömrümdə ilk dəfə içki aldım. Tələsik paltomun qoltuq cibində gizlətdim və ayağım dolaşa-dolaşa qapıdan çıxdım. Elə gəldi ki, hamı gözünü zilləyib mənə baxır, bu saat qışqırıb güləcəklər.
Şəhərin kənarındakı hamamın nazik və bir az da boğuq çıxan fit səsi nahar fasiləsinin çatdığını bütün rayon idarələrində işləyənlərə xəbər verdi. Mən yol kəsməyə hazırlaşan cani kimi döngədə gizləndim. Ancaq canilərdən fərqli olaraq, qorxa-qorxa, hürkək baxışlarla boylana-boylana. Şeydayevin tələsik gəldiyini gördüm. İrəli çıxmaq əvəzinə geri çəkildim. Daldada gizləndim. Hiss etdim ki, ürəyimin döyüntüsü boynumun damarında çırpınır. Dəsmal çıxarıb tərimi sildim və elə bu vəziyyətdə də baş mühasiblə qarşılaşdım. Şeydayev diksinib geri çəkildi, üzümə təəccüblə baxıb qaşqabağını tökdü:
– Ay yoldaş, fasilə vaxtı adamın qabağını küçədə kəsməzlər, qanacağın olsun, bura idarədir?
Hülqumum bir neçə dəfə qalxıb-endi, dodağım titrədi, öz səsimdən özüm hürkdüm.
– Əmioğlu…
Şeydayev dayandı. Elə bil kişinin üzündəki maskanı çıxarıb təzəsini taxdılar. Özü də, dodaqları da, gözü də güldü. Sinəmi sıxan ağırlıq yox oldu, sinədolusu nəfəs aldım. İlk addım atılmışdı. Ancaq sonra nə etmək lazım gəldiyini müəyyənləşdirə bilmədiyimdən susurdum.
Şeydayev əvvəlcə üzümə, sonra isə paltomun şişmiş sinəsinə baxdı. Elə bu an haradansa əsən külək, xoşbəxtlikdən, paltomun yaxasını açdı. Araq şüşəsinin ucu göründü. Şeydayev təklif gözləmədən əlini uzadıb cibimdən şüşəni çıxartdı. Tələsik qoynunda gizlətdi.
– Lap yerinə düşdü, əmioğlu, deyəsən, hal əhlisən. Gedək bizə, əla pitimiz var.
– Çox sağ olun, toxam.
– Yaxşı, məni gözlə. Qayıdan kimi birbaş yanıma gəl.
– Bəs hesabdar?
Şeydayev gülümsündü. O aralanandan sonra uzaq yol yorğunu kimi süst düşdüyümü hiss edib bir daşın üstündə oturdum.
Fasilədən sonra baş mühasib iki dəqiqənin içində tələbnaməni yoxladı, lazımi düzəlişlər edib qol çəkdi, çek yazdı. Mən sevincək ayağa durdum, qapıya doğru qaçdım, ancaq birdən dayanıb geri döndüm. Eşitmişdim ki, çox vaxt bankda pul olmur, ya da müdir qəsdən gələnləri əliboş geri qaytarır və deyir ki, get üç gündən, ya da bir həftədən sonra gəl. Bəzən bu get-gəl o qədər uzanır ki, çekin vaxtı qurtarır və adamlar yenidən baş mühasibin yanına gəlməli və təzədən çek yazdırmalı olurlar.
Şeydayev, deyəsən, ürəyimdən keçənləri duydu. Gözlərini qıyıb gülümsündü:
– Çeki mənə ver.
Verdim. Baş mühasib çeki əlinə alıb kənardakı işarəni göstərdi.
– Bunu görürsənmi?
– Görürəm.
– Bilirsən, bu, nə deməkdir?
Çiyinlərimi çəkdim.
– Bu, o deməkdir ki, sən əmioğlumsan, səni ləngitmək olmaz. Ancaq xərci var.
– Nə qədər?
– Bir palazqulaq yüzlük.
…Elə həmin gün evimizə belə dəymədən, pay-piyada yola düşdüm. Axşama özümü kəndə çatdırıb müəllimlərin pulunu payladım.
Aradan bir ay keçdi. Direktor məni yanına çağırdı.
– İslam, maaş dalınca getmək istəmirsən?
– Yox, əmioğlu, bu dəfə özün getsən, yaxşıdır.
Cərimə
Səhər tezdən qapıları döyüb gülə-gülə qəzet paylayan oğlan bu dəfə Arifi şübhə və təəccüblə süzdü. Jurnalı və qəzeti verdikdən sonra əlindəki dəftərçəni irəli uzadıb: “Qol çəkin”, – dedi və ağzı bağlı zərfi ona verib uzaqlaşdı. Arif qapının arasından süzülən işığın qılınc kimi kəskin zolağında aydın görünən zərfi açdı. Hərflər ekrana düşmüş rəqəmlər kimi aydınlaşıb böyüdü. “Bu gün, 1949-cu il mart ayının 15-də səhər saat 10:00-da məhkəmə icraçısının yanında olmalısınız. Əks təqdirdə inzibati tədbir görüləcəkdir”. Kağızı bir neçə dəfə o üz-bu üzə çevirib yazıları təkrar-təkrar oxusa da, bir şey başa düşə bilmədi. Mətbəxdə xörək bişirən ev sahibəsinin şübhəsini artırmamaq üçün tələsik otağa keçdi. Bütün planları pozulub fikri alt-üst oldu. O, bu gün evdən çıxmamağı, axşamacan, lap elə gecəyarıyacan oturub sabahkı imtahana hazırlaşmağı qərara almışdı. Fikrindən dönmək istəmədi. Stəkandakı yarımçıq çayını içdi. Köynəyini əyninə keçirdi. Kitabı qabağına çəkib kağız-qələm götürdü. Ancaq beş dəqiqə keçməmiş hiss etdi ki, gözü kitabın sətirlərində olsa da, fikri məhkəmədədir. “Əks təqdirdə inzibati tədbir görüləcək”. “Axı mənim məhkəmədə nə işim var?” Əlacı kəsildi. Paltarını tələm-tələsik geyinib bayıra çıxdı.
Havanın soyuqluğundanmı, yoxsa həyəcanlandığındanmı, nədənsə üşürgələndi. Pencəyinin yaxasını düymələyib, sürətini artırdı. Son günlər haralarda olduğunu, kimlərlə oturub-durduğunu bir-bir yadına saldı. Kitabxanalardan başqa, heç yerə getməmişdi. Tramvaydan gedə-gedə atlanmamışdı. Küçə hərəkət qaydalarını pozmamış, restorana getməmişdi. Dalaşmaqla da arası uşaqlıqdan yox idi. Bəs onda günahı nə idi?
Məktubda yazılan ünvanı tapdı. Qaranlıq dəhlizdən keçib lazım olan otağın qapısı ağzında dayandı. İçəri girməzdən əvvəl üst-başını yoxladı. Əlini daraqlayıb saçını bir neçə dəfə geri itələdi. Hərəkətlərinə sərtlik və cəsarət verib qapını açdı:
– Olar?
İri yazı masasının arxasında oturub toz basmış qovluqları araşdıran kişi başını qaldırmadan gözünün altından sərt-sərt Arifə baxdı.
– Qapını açandan sonra icazə istəməzlər.
– Məni siz özünüz çağırmısınız.
Əlindəki kağızı irəli uzatdı. Kişi qovluqları kənara itələyib qolu ilə masanın üstündəki şüşənin tozunu sildi və qələmi mürəkkəbə batırıb nəyəsə qol çəkəcəkmiş kimi hazır dayandı.
– Verin görüm.
Arif çağırış vərəqəsini verdi. O, heç nə soruşmadan kağızı aldı. Qovluqlardan birini götürüb saralmış vərəqləri xeyli çevirdi. Axtardığını tapdıqdan sonra əlindəki göndərişi qovluğa yapışdırdı. Qələmi bu dəfə qırmızı mürəkkəbə batırıb solaxayı qeydlər etdi və yenə başını qaldırmadan dilləndi:
– Yüz manat verməlisiniz.
– Nə üçün?
– Şahidlikdən imtina etdiyinizə görə məhkəmənin qərarı ilə cərimə olunmusunuz.
– Nə şahidlik?
– Bilmirəm. Zəhmət olmasa, qol çəkin və cəriməni ödəyin.
Arif indi onun sifətindəki dənəbir çopurları, qonur gözlərindəki sakit, ancaq amiranə baxışlarını, öz qələbəsinə əmin olan bir adama məxsus istehzalı təbəssüm oynayan dodaqlarını və papiros tüstüsündən şabalıdı rəngə çalan bığlarını aydın gördü. Kişi Arifin özünü itirdiyindən elə bil həzz alırdı.
– Heç bir qəpik də verməyəcəyəm!
– Verəcəksiniz!
– Cinayətin üstünü basdırdığınız yetmir, hələ bir şahidi də cəzalandırırsınız?
– Yoldaş, bu təhqirə görə daha ağır cəza ala bilərsiniz, dediklərinizə məsul olun!
Arif daha nəsə demək istədi. Bir-iki dəfə hülqumu qalxıb-endi. Kişi isə sakitcə dayanıb gözünü ondan çəkmədi.
– Cəriməni verəcəksinizmi?
– Dedim ki, yox!
İcraçı kağızları yenidən qovluğa qoydu. Sakitcə nə isə yazdı və Arifin üzünə gülümsündü:
– Xoş gəldiniz, cavan oğlan, gedə bilərsiniz.
Onun bu sakit və istehzalı sözləri Arifi daha da əsəbiləşdirdi. Qapını çırpıb bayıra çıxdı.
Onun bayaqdan üşürgələnən bədəni od tutub yanırdı. Deyəsən, qızarıb pörtmüşdü. Yoxsa qarşısından ötənlər ona elə təəccüblə baxmazdılar. Dəsmalını çıxarıb üzünü, boynunu sildi. Yaxasını açdı. Özü də hiss etmədən gəlib sahilə çıxdı. Dəniz tərəfdən əsən külək, ləpələrin şırıltısı, lövbər atıb dayanmış gəmilərdən gələn musiqi sədaları Arifi yavaş-yavaş özünə gətirdi. Elə bil onun bədəni soyudu. Əlini cibinə atdı. Papirosu olsaydı, ciyərlərini körük kimi qabardıb tüstü ilə doldurardı. Skamyaların birində oturdu. Qonşu skamyada oturan oğlandan qızın yanında papiros istəməyə üzü gəlmədi.
Arifin elə uşaqlıqdan adamın üzünə durub şikayət etməkdən xoşu gəlməzdi. Yoldaşlarından biri ona toxunsa, müəllimə xəbər verməz, özü başa salmağa çalışardı. Elə böyüyəndə də bu xasiyyətini tərgitməmişdi. Amma bu dəfə məcbur olmuşdu. Əslinə baxsan, aspirant yoldaşının dilinin bəlasına düşmüşdü. Əli onu da, özünü də işə salmışdı.
Kinodan çıxmışdılar. Gördükləri film haqqında mübahisə edə-edə izdihamlı küçə ilə irəliləyirdilər. Adam əlindən tərpənmək olmurdu. Həm may ayının ilıq nəfəsi insanları küçələrə səpələmişdi, həm də axşam növbəsində oxuyanlar dərslərini qurtarmışdılar. Keçiddə ayaq saxladılar. Maşınlar dayandığından tələbələr qatarlaşıb o biri səkiyə addımlayırdılar. Birdən uşaqların arasına çaxnaşma düşdü. Kimsə qışqırdı. Təkər qıcırtısından tük ürpəşdi. Adamlar özünə gəlməmiş qara rəngli köhnə bir “ZİM” maşını güllə kimi ötüb tini buruldu və qaranlıq döngədə gözdən itdi. Ancaq onun arxasında görünən işıq və “55-55” nömrəsi Arifin gözündən yayınmadı.
Uşaqlar küçənin ortasına uzanmış qızı qaldırmaq istədilər. Mümkün olmadı. Onu qolları üstünə alıb kənara çəkdilər. Kimsə telefon budkasına yüyürdü. Azacıq keçməmiş təcili yardım gəldi. Huşsuz qızı yoldaşlarının müşayiəti ilə xəstəxanaya apardılar. Qız yola salındıqdan sonra özlərinə gələn tələbələr maşını əldən buraxdıqlarına heyifsiləndilər, harada olsa, onu tapacaqlarına and içdilər. Maşının nömrəsini onlar da yadda saxlamışdılar…
Bütün gecəni narahat yatan Arif ertəsi günü instituta tez gəldi. Axşam maşının vurduğu qızdan bir xəbər tutmaq məqsədilə komsomol komitəsinə getdi. Arif içəri girən kimi Əli sözünə ara verib: “İkimiz də bir yerdəydik. Hər şey gözümüzün qabağında oldu”, – deyə sözünü yekunlaşdırdı. Arif Əlinin dediklərini təsdiq etdi. Söhbət qurtarandan xeyli sonra otaqda oturub deyilənlərə qulaq asan bir oğlan Əliyə yaxınlaşdı:
– Zəhmət olmasa, bunu oxuyub qol çəkin.
Əli rəsmi vərəqədə yazılanları ötəri gözdən keçirib təəccüblə soruşdu:
– Siz kimsiniz?
Oğlan qalstukunu düzəltdi. Dəri qovluğu qoltuğuna daha möhkəm sıxıb özünü təqdim etdi:
– Mən müstəntiqəm. Hər bir vətəndaş canilərlə mübarizə aparmaqda rəsmi təşkilatlara kömək etməlidir. Bir də bu, mənim ilk istintaq işimdir. Yenicə fəaliyyətə başlayan müstəntiqə kömək etməkdən boyun qaçırmayın.
– Mənim vaxtım yoxdur.
– Cinayət məcəlləsinin…
– Filan maddəsinə görə, cinayəti görüb üstünü açmayanlar cəzalanırlar, eləmi? – deyə Əli onun sözünü kəsdi.
– Bəli. Özünüz savadlı adamsınız, hər şeyi bilirsiniz, yaxşı olar ki, qol çəkəsiniz.
Əli qızardı. Başını tərpədib hamının görəcəyi tərzdə dilini çıxartdı və dodaqaltı deyindi: “Səni dilim-dilim olasan, dilim!” və kağıza qol çəkdi.
Müstəntiq Əlinin ifadə vərəqəsinə diqqətlə baxıb gülümsündükdən sonra eyni rəsmi əda ilə Arifə yaxınlaşdı:
– Elə bilirəm, yoldaşınızın dediklərini təsdiqdən boyun qaçırmazsınız.
Arif mübahisəni yersiz hesab etdiyindən dinməz-söyləməz kağıza qol çəkdi.
Bir aydan sonra onu məhkəməyə çağırdılar. İki saat gözləmə otağında saxladılar. Günortaya yaxın katibə hakimin əvəzindən üzr istəyib dedi ki, bu gün məhkəmə olmayacaq, başqa vaxt sizi çağıracağıq.
Bu hadisədən xeyli keçdi. Xoşbəxtlikdən, maşın vuran qız sağaldı. Yay imtahanlarını da verdi. Şahidlər də arxayınca istirahətə getdilər. Arif ürəyində sevindi ki, elə yaxşı oldu qız da sağaldı, maşındakılar da cəzalanmadılar, bizi də get-gələ salmadılar. Deyəsən, hər şey unuduldu. Ancaq Arifin gözlədiyinin əksinə, çənli-çiskinli bir payız günü onları yenidən məhkəməyə çağırdılar. Şahidlər nəmlənmiş paltarda, deyilən vaxtda, deyilən yerdə oldular. Makinada nə isə döyəcləyən və arabir balaca güzgüdə özünə sığal verən qız gələnləri gözaltı süzdü. Arif bu baxışdakı istehzanı duysa da, mənasını başa düşmədi. Saçına qırov kimi qonmuş narın yağış damlalarını əli ilə quruladı.
– Hakimə deyin ki, gəlmişik.
– Lazım olsa, özü çağırar.
– Axı çox gözləməyə vaxtımız yoxdur.
– Gözümüz aydın. Sizə kim demişdi ki, şahid olun!
– Onu düz deyirsən, bacı, dilimizin bəlasına düşmüşük.
Otağa sükut çökdü. Katibə makinanı daha hirslə döyəcləməyə başladı.
Divar saatı danqıldayanda Arif ayağa durdu. Katibədən icazə almadan hakimin otağına keçdi.
– Biz çoxmu gözləyəcəyik?
– Sizi nə üçün çağırıblar?
– Şahidliyə görə.
– Hə, o maşın məsələsi? – Hakim stəkanındakı çayın son qurtumunu arxayınca içdi. Cibindən qat kəsmiş ağ dəsmal çıxardı. Ağzını ehmalca sildi. – Bu gün də iclas olmayacaq.
– Nə üçün?
– Çünki düzgün ifadə vermirsiniz. Biz dəqiqləşdirmişik ki, qızı “ZİM” yox, “Pobeda” vurub.
– Görən mənəm, yoxsa siz?
– Yəqin, pis görmüsünüz.
Arif institutda söylənənlərin həqiqətə oxşadığını yəqin etdi. Ona demişdilər ki, qızı maşınla vuranlar pul veriblər ki, ifadəni dəyişsinlər. Arif hakimə yaxınlaşdı. Onunla məsləhətləşəcəkmiş kimi aşağı əyildi:
– Qızı “ZİM” vurub. Ancaq, deyəsən, Sizə “Pobeda” xeyirlidir.
Sədr yerindən dik atıldı:
– Bu, nə deməkdir?
– Bu, o deməkdir ki, qurtarın alverinizi və bizi az incidin!
– Həddini bil! Ədalət məhkəməsini təhqir eləmə!
– Tüpürüm sənin kimisinin ədalətinə!
Qapının çırpılmasına katibə dik atıldı. Arifin arxasınca Əli də küçəyə güllə kimi çıxdı…
Dəniz sahilində oturub bütün bunları xatırlayan Arif yenidən papiros çəkmək istədi. Əlini cibinə atdı və başa düşdü ki, çəkməyə bir şeyi yoxdur. Ayağa durdu. İnstituta yollandı. İçəri girəndə yoldaşları xəbər verdilər ki, bu gün təqaüd günüdür. Arif kassaya çatanacan alacağı pulu, borclarını, yeni çıxan kitabların dəyərini hesabladı. Kassanın önündə adam azdı, çox gözləməli olmadı. Cədvələ qol çəkdi. Kassadan uzaqlaşmamış pulunu saydı və təəccüblə kassirin üzünə baxdı:
– Yüz manat çatmır.
– Cəriməni tutmuşam.
Köynək
Qapı ikiqat idi. Üstünə sarı meşin örtük çəkilmiş, güllü mismarla çalın-çarpaz naxış vurulmuşdu. Səs-küy gözləmə otağından içəri keçib katibə mane ola bilmirdi. O, şikayətçiləri qəbul etməzdən əvvəl bir saat oturub qəzetlərə baxar, lazımi yerlərə zəng çalıb danışar, telefon çağırışlarına cavab verər, katibənin dəmlədiyi çaydan bir-iki stəkan içər və sonra düyməni basardı. Katibə qapını açar, işi olanlar növbə ilə içəri gələrdilər. Ancaq bu dəfə o, qəzetlərə ötəri nəzər saldı, telefonlara əl atmadı. Ayağa durub pəncərənin önündə dayandı. İsti idi. Tozlu-torpaqlı yollar və sonu görünməyən pambıq tarlaları, Kürün sahilinə qədər uzanan kövşənlər elə bil od tutub yanırdı. Zəmilərin kənarındakı gölməçələrdə camışlar yatışır, uşaqlar qurbağa kimi arxa tökülüşüb çimirdilər. Şəhərin yanından ötən baş yolda isə maşınlar sağa-sola şütüyürdü.
Qapı gözlənilmədən açıldı. Katib səsə geri çevrildi. Böyük yazı stolunun qarşısında cavan bir qadın dayanmışdı. İsti olmasına baxmayaraq, başına ağ ipəkdən saçaqlı şal örtmüşdü. Göy koftasına uyğun maviyə çalan parçadan qırçınlı yubka geyinmişdi. Qara, yastıdaban çəkmələrini də, hiss olunurdu ki, ayağına təzəcə alıb. Qadının qaralmış sifətindəki qızartı güclə sezilirdi. Telləri bir-iki yerdən qıvrılıb yanağının üstünə düşmüşdü. İpək şalın saçaqları sinəsinə səpələnsə də, yaxasındakı orden və medallar nəzərə çarpırdı.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69136252) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Rus dilindəki “начальник” sözünün təhrif olunmuş forması. Bir idarəyə, müəssisəyə rəhbərlik edən vəzifəli şəxs, müdir, rəis.
2
Ağcaqanad, milçək və s. qanadlı həşəratlardan qorunmaq üçün cunadan (tənzifdən) tikilən yataq örtüyü
3
Ana xətdən ayrılan arxın, şırımın və s.-nin başlanğıcı
4
Burmaq, əymək, qatlamaq, bükmək, qarmaq, çevirmək
5
Dialekt söz, “Üşümək”, “titrəmək”, “şübhələnmək”, “qorxuya düşmək” mənasında
6
Adətən kənd yerlərində evin, həyətin, bağın və s.-nin hasarında bir-birinə keçirilən ağaclardan ibarət sadə qapı
7
Rus dilindəki “исполнительный комитет” söz birləşməsinin ixtisarı. İcraiyyə komitəsi (canlı dildə bəzən həmin komitənin sədri mənasında)
8
Yüngül, yumşaq, incə xovlu yun və ya yarıyun parça növü
9
Müəllif burada “qarnının bir az da qabağa çıxdığını” nəzərdə tutur.
10
Hakim
11
Yəni “müəllimi görəndə ayağa qalxan”
12
Burada “hiyləgər, kələkbaz” anlamındadır.
13
Bu söz müəllifin işlətdiyi özünəməxsus sözlərdəndir.