Əbuəlisina
Kayum Nasıri
Uşaq ədəbiyyatı #35
Kitab, görkəmli tatar yazıçısı Kayum Nasırinin
(1825-1902) Şərqin məşhur alimi və mütəfəkkiri Əbu Əli İbn Sina barəsində yazmış olduğu “Əbuəlisina haqqında rəvayətlər” əsərinin uşaqlar üçün işlənilmiş variantından tərcümə edilmişdir. Əsərdə Əbuəlisina yoxsulların müdafiəçisi, haqq və ədalət uğrunda çarpışan bir igid kimi verilmişdir.
KAYUM NASIRİ
ƏBUƏLİSİNA
Bilik ardınca uzaq yerlərə
Ən qədim zamanlarda Buxaranın yaxınlığındakı
Şeceq kəndində bir ər-arvad yaşayırdı. Onlar çox meh-riban dolanırdılar, bir-birlərindən razı idilər.
Günlərin bir günündə bu gözəl ailədə iki əkiz oğlan uşağı doğuldu. Valideynlərin sevinci yerə-göyə sığmırdı. Oğlanların birinin adını Əbuəlisina, o birinin adını isə Əbuharis qoydular.
Ay ötdü, il dolandı, uşaqlar böyüdülər. Onların dörd yaşı tamam oldu. Uşaqların məktəbə getmək vaxtı çatdı (ən qədim vaxtlarda Şərq ölkələrində uşaqlar dərs oxuma-ğa indikindən daha tez başlayırdılar).
– Qoy oxusunlar, bilik alıb adam olsunlar, – deyə vali-deynləri oğlanlarını məktəbə göndərdilər.
Əbuəlisina qeyri-adi bir istedada malik idi. Əbuharis isə Əbuəlisinanın doğma qardaşı olsa da, ağıllılıqda və fə-rasətdə qardaşından geri qalırdı.
Əbuəlisina çox yaxşı oxuyur, müəllimin söylədiklərini tez qavrayır, eşitdiklərini həmişəlik yadda saxlayırdı. Mü-əllimdən aldığı bilik Əbuəlisinanı qane etmirdi. O, hələ uşaq yaşlarından çoxlu kitab oxuyardı. Odur ki, qısa bir müddətdə o bir neçə elm öyrənib, xalq arasında deyildiyi kimi, “Bir tükü uzununa qırx yerə bölə bilirmiş”.
Onun fərasəti və incə həssaslığı haqqında çoxlu ma-raqlı əhvalatlar söyləyirlər. Onlardan biri budur. O zaman-lar məktəblərdə hələ skamya yox idi. Şagirdlər döşəməyə salınmış keçə üzərində diz üstə oturardılar. Bir dəfə Əbu-əlisinanın yoldaşları onunla zarafat etmək istədilər. Onlar əlverişli vaxt tapıb gənc oğlanın oturduğu keçənin altına bir vərəq kağız qoyub, nə baş verəcəyini maraqla gözlə-məyə başladılar.
Heç bir şeydən şübhələnməyən Əbuəlisina sinfə gəlib öz yerində oturdu. O, birdən gah döşəməyə nəzər saldı, gah da tavana baxmağa başladı. Ondan soruşdular:
– Sənə nə olub? Orda nə görmüsən?
– Özüm də bilmirəm, elə bil ya məktəbin tavanı aşağı enib, ya da ki, döşəmə yuxarı qalxıb, nə isə hər halda bir şey olub, – deyə cavab verdi.
Əfsanəyə görə gənc oğlan, hətta keçənin altına qoyul-muş bir vərəq kağızı da hiss edibmiş.
On iki yaşlarında ikən Əbuəlisina hərtərəfli inkişaf etmiş şəxslərdən biri oldu və müxtəlif fənlərdən mühazi-rələr oxuyurdu. Özündən yaşca böyük uşaqlar Əbuəlisina-nın yanına gəlib ondan dərs alırdılar.
Günortayadək o, uşaqlara dərs verir, sonra isə şagird-ləri ilə birlikdə oynamağa gedirdi. Əbuəlisinanın bu xasiy-yəti bəzi adamlara xoş gəlmirdi. Onlar deyirdilər:
–Sən həm biliklisən, həm də ağıllısan, uşaqlara ağıl-kamal və müxtəlif elmlər öyrədirsən, eyni zamanda da on-lara qoşulub həyətdə oynayırsan.
Əbuəlisina bu töhmətə sakitcə cavab verib deyirdi:
–İnsanın həyatında hər dövrün öz gözəlliyi vardır: uşaqlıq dövrünün xüsusiyyəti isə oynamaqdır.
Bir neçə il keçdi. Əbuəlisina böyük alim oldu. Buxara-da və onun ətrafında elə bir adam yox idi ki, bilikdə onunla mübahisəyə girişə bilsin. Lakin onun özü öz biliyi ilə kifa-yətlənmirdi, o daha dərin biliklərə yiyələnməyə can atırdı. Bir dəfə qardaşı Əbuharislə birlikdə qərara alırlar ki, bilik-lərə yiyələnmək üçün uzaq səyahətə çıxsınlar. Onlar vali-deynlərinin ayağına düşüb onlardan xeyir-dua istəyərək deyirlər:
–Hörmətli ata, sevimli ana, biz istəyirik ki, bütün dün-yanı dolaşıb, yad ölkələri görək, bilik toplayaq, təbiətin sir-lərini dərindən anlayaq. İcazə verin arzumuzu yerinə yeti-rək, bizə öz valideynlik xeyir-duanızı verin…
Öz oğlanlarından ayrılmaq ata-ana üçün nə qədər çə-tin olsa da, onların xoş niyyətlərinə mane olmadılar.
Qardaşlar yola düşdülər. Ata ilə ana onları yola salıb ayrılarkən öz övladlarına müvəffəqiyyətlər arzuladılar.
Gecə-gündüz yol gedib uzun məsafə qət etdikdən son-ra qardaşlar uzaq bir ölkəyə gəlib çatdılar. Onlar bir çox kəndləri, şəhərləri gəzib, müxtəlif adamlarla rastlaşdılar, görkəmli alimlərlə görüşdülər. Bir dəfə onlar kiçik bir şə-hərə gəlib çıxdılar. Bazar meydanına çıxıb gördülər ki, bir adam böyük izdihamın arasında dayanıb, nə barədəsə hə-rarətlə danışır.
Əbuəlisina və Əbuharis izdihama yaxın gəldilər. Hə-min adam elan etdi:
–A dostlar! Hamınız qulaq asın! Qoy hamı eşitsin! Sa-bah mağaraların qapıları geniş açılacaq. Əgər oranı gör-mək, bilik almaq fikriniz varsa, hazırlaşın. Lakin möhkəm yadda saxlayın ki, mağaradan kitab çıxarmaq və qeyd gö-türmək qadağandır. Eyni zamanda hər kəs, öz hafizəsində saxlaya biləcəyi qədər bilik ala bilər..
Bu xəbər qardaşları çox maraqlandırdı. Onlar bu kiçik şəhərin sakinlərinin birindən soruşdular:
– O necə mağaradır? Nə üçün onun qapıları taybatay açılır? Bunu nə üçün xalqa xəbər verirlər?
O dedi:
– Qədim zamanlarda Fisaquris
adlı məşhur bir alim yaşamışdır. O, öz biliyi ilə dünyada şöhrət qazanmışdır. Qəribə dəyişmə
haqqındakı elmi o yaratmışdır. O, ölən-dən sonra adamlar onun yaratdığı təlimi mühafizə etmək arzusu ilə onun bütün kitablarını toplayıb mağaraya yığ-mış, giriş yolunda da keşikçilər qoymuşlar. Hər il eyni vaxtda, üç saat ərzində mağaraya gedib-gəlmək olar. Ha-mıya icazə verilir ki, oraya gedib istədiyini öyrənsin. Am-ma oradan bayıra kitab çıxarmaq və ya qeyd götürmək ol-maz.
Bunu eşitcək Əbuəlisina fikrə getdi, sonra Əbuharisə dedi:
–Bax, biz axtardığımızı tapmışıq. Lakin üç saata çox iş görmək olmaz. Bizə öz biliyimizi artırmaq üçün daha çox vaxt gərəkdir. Biz onlara kələk gələrik. Mağaraya girərik, ancaq ordan düz bir ildən sonra çıxarıq. Lakin yemək-iç-məksiz orda biz tələf olarıq. Odur ki, tələsmək lazım deyil, gələn il mağaraya girmək üçün hazırlaşmağa başlayaq.
Onlar belə etməyi qərara aldılar.
Əbuəlisina və Əbuharis dağlara sarı yollandılar. Dağ-ların daşlı-kəsəkli zirvələri yüksəklərə qalxmışdı. Dərələr-də və dağ kəndlərində zeytun ağacları bitmişdi. Burada müxtəlif heyvanlar dolaşır, quşlar oxuyurdu.
Qardaşlar balaca və rahat bir kaha tapıb, oranı özləri-nə məskən etdilər. Yekə bir daş axtarıb tapdılar, onunla kahanın ağzını tutdular ki, özlərini vəhşi heyvanların bas-qınından mühafizə etsinlər, onlar buradaca yaşamağa baş-ladılar.
Əbuəlisina qardaşına dedi:
–Biz özümüzə bir illik azuqə ehtiyatı düzəltməliyik.
Azuqənin həcmi o qədər kiçik olmalıdır ki, onu gizlin-cə mağaraya gətirə bilək. Bir də özümüzü mümkün qədər az yeməyə öyrətməliyik.
–Dediklərinin hamısı düzdür, – deyə Əbuharis onunla razılaşdı. – Amma mağarada su da olmaya bilər. Biz gərək susuzluğa da öyrəşək.
–Bəli. Biliklərə doğru gedən yol çətindir, asan deyil…
Qardaşlar dərhal işə başladılar. Özlərini qarşıdakı məhrumiyyətlərə alışdırmaq üçün çox az yeyib-içirdilər. Onlar bir gündə iyirmi qəpiklik gümüş pulun ağırlığı qə-dər zeytun yağı yeyir, susuzluqlarını kəsmək üçün isə ay-da bir dəfə bir neçə qurtum su içirdilər.
Gənclər kiçik yaşlarından sərrast ox atırdılar. Əbuəli-sina uzaq məsafədən vurub quşun gözünü tökə bilirdi.
Onlar möhkəm, elastik bir çubuq kəsib özlərinə ka-man qayırdılar və dağlarda vəhşi keçi ovlamağa başladılar. Dağ keçisini vurub ürəyini çıxardaraq qurudub döyür və ondan un hazırlayırdılar. Tez bir zamanda onların o qədər un ehtiyatı oldu ki, bununla onlar mağarada düz bir il ya-şaya bilərdilər.
Lakin onlar başa düşürdülər ki, insan üçün təkcə un kifayət deyil. Unun insana xeyri o qədər də çox olmur.
–Biz gərək zeytun yağı tapaq, ona un qatıb baursaq (undan bişirilmiş xırdaca yağlı kökə) bişirək, – Əbuəlisina təklif etdi.
Qardaşlar zeytun ağaclarından zeytun toplayıb sıxa-raq onun yağını çıxartdılar. Sonra həmin yağla xəmir yo-ğurub onu qoz boyda yumurlayaraq yağda qızartdıqdan sonra gündə qurutdular. Yenə təzədən onları yağa batırıb qızartdılar və yenə qurutdular. Baursaqlar o qədər qidalı idi ki, onun bircə dənəsini yeməklə qırx gün tox qalmaq olardı.
Mağaranı işıqlandırmaq üçün yağ və qalan lazımlı şeylər də hazırlanmışdı.
Mağaraya girəcəkləri gün gəlib çatdı. Əbuəlisina və Əbuharis öz ehtiyatlarını götürüb müqəddəs qapıya yaxın-laşaraq gözləməyə başladılar. Qapı açılan kimi onlar ma-ğaraya girib qaranlıq bir küncdə gizləndilər.
Üç saat çox tez gəlib keçdi. Buraya gələnlərin hamısı tezliklə mağaradan çıxıb getdilər. Qapı bərk çırpıldı, qıfıl cingiltisi eşidildi. Ətraf tamam qaranlıqlaşdı. Bura, hətta zəif işıq da düşmürdü. Gənc oğlanlar çaxmaq daşı ilə çırağı yandırıb kitab saxlanan yeraltı mağaranı gözdən keçirmə-yə başladılar.
Bir neçə iri otaqdan ibarət olan bu mağara böyük çadı-ra bənzəyirdi. Otaqlarda stullar, divar boyunca iri şkaflar, ağzınadək kitabla dolu rəflər var idi. Bax, mağara belə gö-zəl idi…
Qardaşlar bütün otaqları gəzib qurtardıqdan sonra gəlib kitabların yanında oturdular. Onlar əvvəlcədən söz-ləşmişdilər ki, bir-birindən heç nə soruşmasınlar və nə oxuduqlarını bir-birlərinə deməsinlər. Bir azdan onlar bir neçə şeyi qeyd etməyin zəruri olduğunu hiss etdilər. Lakin qeydə almaq mümkün deyildi, çıxanda əllərindən alardı-lar. Amma qardaşlar hər şeyi əvvəlcədən ölçüb-biçmiş-dilər. Onlar özləri ilə soğan suyu götürmüşdülər. Soğan suyunun kağız üzərində izi qalmadığı üçün onunla yazır-dılar.
Qardaşlar çırağı heç söndürmürdülər, özləri də növbə ilə yatırdılar; diqqət yetirirdilər ki, işıq sönməsin. İşıq mən-bəyi onlar üçün eyni zamanda təqvimi də əvəz edirdi. Çı-raqda yağın işlənməsi ilə onlar ilin vaxtını təyin edir, ayı, həftəni, günü müəyyənləşdirirdilər. Bir dəfə onlar bununla müəyyən etdilər ki, il artıq qurtarmaq üzrədir. Bu müddət ərzində onlar çox şey öyrənmişdilər. Lakin onlar öz sözlə-rinə sadiq qalaraq kimin nə öyrəndiyini bir-birlərindən soruşmadılar. Tezliklə mağaranın qapıları açılacaq və üç saat ərzində bura adamla dolacaqdır. Bu müddətdə onlar xəlvətcə buradan əkilməli idilər. Qardaşlar bütün var-yoxlarını götürüb, qapının yanına gəlib gizləndilər.
Nəhayət, səs-küy eşidildi. Camaat qapının ağzına top-laşmışdı. Əbuəlisinanın və Əbuharisin ürəkləri çırpınırdı. Budur, qapılar cırıltı ilə açıldı. Camaat axışaraq kitab saxla-nan yerə doluşdu. Qarmaqarışıqlıqdan istifadə edən qar-daşlar gizlincə mağaradan çıxdılar.
Elə həmin bu vaxtlar şəhərə iki cadugər gəlib, əhalinin arasına pərxaşlıq salmağa başlamışdılar. Onların yaramaz-lıqları, nəhayət, xalqı təngə gətirdi. Lakin cadugərləri tut-maq səyi boşa çıxdı.
Əbuəlisina ilə Əbuharis mağarada olduqları bir il ər-zində tanınmaz dərəcədə dəyişmişdilər: onları saqqal bas-mış, dırnaqları uzanmış, bir sözlə onların xarici görünüş-ləri çox dəhşətli idi.
Qardaşları bu vəziyyətdə görən şəhər əhli onları hə-min cadugərlərə oxşadaraq tutub padşahın yanına gətir-dilər. Padşah sorğu-sual etmədən, qardaşları meydançaya aparıb hər ikisinin boyunlarını vurmağı əmr etdi. Cavanla-rı meydançaya gətirdilər, cəlladlar edama hazırlaşdılar.
Bu vaxt Əbuəlisina Əbuharisə baxaraq dedi:
Biz bir il mağarada əbəs yerə əziyyət çəkib müxtəlif elmlər öyrənməmişik ki. Bu çətin dəqiqədə biliyimiz bizi bəladan qurtarmalıdır.
Bu sözləri deyib Əbuəlisina cəlladların gözündən itdi. Onun belə qəflətən yoxa çıxması, hamını heyrətə salmışdı. Cəlladlar əllərindəki qılıncları yuxarı qaldırmış halda əv-vəlcə yerlərində donub qaldılar, sonra özlərinə gəlib Əbu-əlisinanı axtarmağa başladılar. Bu qarmaqarışıqlıqda onlar Əbuharisi tamam yaddan çıxartmışdılar.
Əbuəlisina isə şah sarayının yaxınlığındakı gölə baş vuraraq gözdən itdi. Onu nə qədər axtardılar tapa bilmədi-lər. Bu vaxt cəlladlar meydançaya qayıdıb Əbu-harisi edam etmək qərarına gəldilər. Gəlib gördülər ki, oba kö-çüb, yurdu qalıb. Cəlladlar Əbuəlisinanın dalınca qaçan zaman Əbuharisin əl-qolu bağlanmış kəndir öz-özünə açı-laraq sarayın damına qədər uzanmışdı. Cavan oğlan bu kəndirlə dama çıxmış və orada gizlənmişdi.
Cəlladlar qorxudan saçlarını yolurdular. Əhalinin ço-xu bərk qorxmuşdu. Onlar şəhərin qara günlərinin başla-nacağından ehtiyat edirdilər. Lakin Əbuəlisina öz biliyin-dən əhalinin zərəri üçün istifadə etməyi xəyalına belə gə-tirmirdi, o heç kəsə yamanlıq etmədi.
Əbuəlisina Misirdə
Əbuəlisina şah sarayının yaxınlığındakı gölə baş vu-rub Nil çayının yanında peyda oldu. Sonra o, Misirə yola düşdü. Orada o, saç-saqqalını qırxdırıb, adam arasına çıxa biləcək ləyaqətli bir görkəm aldı.
O, küçə və bazarları gəzə-gəzə, halva satılan cərgəyə gəlib çıxdı. Oradakı kiçik dükanlarda halvasatanlar öz mallarını tərifləyərək alver edirdilər.
Əbuəlisina bir dükana girdi, piştaxta dalında bir gözəl oğlan dayanmışdı. Məlum oldu ki, bu cavan oğlan halvanı özü bişirir, bazara çıxarıb satır və qazandığı pulla qoca anasını saxlayır. Oğlan həm də əməksevən, işgüzar və utancaq idi. Əbuəlisina onu görcək heyran qaldı, öz-özünə fikirləşdi ki: “Bu oğlanı kasıbçılıqdan və çətin zəhmətdən qurtarmaq lazımdır…”
Halvasatan yad adamın ona diqqətlə baxdığını gör-dükdə özünü itirdi və utandı. “Bu yolçu məndən nə istə-yir?” – deyə düşündü və ona bir parça halva verdi. Əbuəli-sina halvanı dişləyib dərhal tüpürdü.
“Görünür mənim halvam yolçuya xoş gəlmədi, görü-nür onun özü halva ustasıdır. Qoy onu evimə dəvət edib, ondan halva bişirmək məharətini öyrənim”, – deyə cavan oğlan fikirləşdi və Əbuəlisinanı axşam evinə dəvət etdi.
Hər tərəfi qaranlıq bürüyən zaman, yaxud xalq arasın-da deyildiyi kimi, ovçu öz tələlərini gecə qurduğu vaxt, qo-ca qarı – gecə, üzünə qara örtük saldığı zaman Əbuəlisina halvasatanın evinə yollandı. Cavan oğlan onu mehriban-lıqla qarşıladı. Onlar əyləşib söhbət etdilər, oğlanın isə sa-bah satmaq üçün halvası yox idi, buna görə o, söhbəti iş-dən salıb Əbuəlisinadan soruşdu:
– Cənab, siz halvanı nədən hazırlayırsınız?
Əbuəlisina cavab vermədi, guya nə haqda isə fikirlə-şirdi.
Halvasatanın qəlbini narahatlıq bürüdü.
–Mənim çox az vaxtım qalmışdır, cənab, satmaq üçün sabaha halva hazırlamamışam. Bilmirəm nə edim? – cavan oğlan özünü itirmiş halda dilləndi. O yolçunun heç bir şey-dən başı çıxmadığını güman edərək, hətta əsəbiləşdi də. Əbuəlisina müsahibinin fikrini duyub dedi:
–Mən sizi bu ağır zəhmətdən xilas edib, sizə başqa pe-şə öyrətmək istəyirdim. İndi ki, halvaçı olmaq sizə xoş gə-lir, qoy olsun. Mənə bir kisə saman verin, mən sizə ondan necə halva bişirməyi öyrədərəm.
Bu sözləri eşitcək, cavan oğlan qəzəbləndi, az qaldı ki, qonağını qovsun.
Heç samandan da halva bişirmək olar!..
Amma özünü saxladı, gedib saman gətirib Əbuəlisina-nın qabağına tökdü.
Əbuəlisina nə edirdisə, samanın hamısı dönüb halva olurdu. Cavan oğlan qarşısında içi halva dolu bəzəkli qab-lar gördü. İndiyədək heç kəs bu qədər ləzzətli halva gör-məmiş və yeməmişdi. Əbuəlisina cavan oğlana dedi:
–Bax, bu da sənə halva. Sabah bazara apar sat!
Halvaçı gözlərinə inanmadı.
Sonra o başa düşəndə ki, Əbuəlisina çox müdrik adamdır, burada qalıb onunla bir yerdə yaşamasını ondan xahiş etdi.
Bu gündən etibarən onlar bir yerdə ömür sürməyə başladılar.
Halvasatan və şahzadə qız
Əbuəlisina öz dostu üçün bazarın tən ortasında çox otaqlı böyük bir dükan tikdi. Dükan çox yaraşıqlı idi, çar-dağı da vardı. Əbuəlisina ilə halvaçı çardaqda yaşayırdılar.
Halvasatanın alveri artıb genişləndi. Alıcı əlindən dinclik yox idi. Çünki bu dükanda olan halva kimi, heç kimdə dadlı halva yox idi. Şəhərlilərin çoxu bu dükana ta-maşaya gəlir və mütləq halva alıb gedirdilər.
Halvaçı bəzən halvanı tabağa yığaraq aparıb şəhərin küçələrində satırdı.
Bir gün cavan oğlan başında tabaq şah sarayının ya-nından keçərkən şahzadə qız onu görür. Qız o qədər gözəl idi ki, günəşin işığı onun yanında şam işığı kimi zəif görü-nürdü.
Əhvalat belə olmuşdu. Cavan oğlan başında tabaq kü-çə ilə sarayın yanından keçib gedərkən şahzadə qız pəncə-rənin qabağında oturub fikrə getmişdi. Birdən onun nəzər-ləri halvasatana sataşdı. Qız cavan oğlanın gözəlliyinə hey-ran qaldı. “Yəqin ki, şah oğulları arasında belə gözəl tap-maq çox çətindir”, – deyə qız fikirləşdi. O, kənizini göndə-rib cavan oğlanı saraya dəvət etdi.
Halvasatan şahzadə qızın otağına gəldi. Qız misli gö-rünməmiş gözəl sifətindən örtüyü qaldırıb gəncə yaxınla-şaraq onunla danışmağa başladı. Özü isə ona tamaşa edə-rək, gözlərini ondan ayıra bilmirdi.
Halvasatan özünü nəzakətli göstərmək üçün başını aşağı əyib, qıza baxmağa cürət etmirdi. Lakin şahzadə qız hər şeyi ondan ətraflı soruşmağa başladıqda, o, başını bir qədər qaldırıb, gözünün ucu ilə qıza baxdı. Oğlanı həm qızdırma basdı, həm də üşütmə tutdu, alnını iri tər dam-laları bürüdü. “Əgər dünyada belə gözəl varsa, onda gecə-lər bədirlənmiş ay, gündüzlər isə parlaq günəş nəyə gərək-dir,” – deyə oğlan düşündü.
Bəli, gözəllik bəhrəsi yetişmiş, gəncliyin bağında gözəl qönçələr açılmışdı. Halvasatan nə edəcəyini bilmirdi. Onun dodaqları əsdi, əlləri titrəməyə başladı. O, halvasını satıb evinə qayıdarkən məhəbbətdən od tutub yanırdı.
Əbuəlisina dostunun həyəcanlı olduğunu duyaraq onun dərdinə şərik olmaq istəyib soruşdu:
–De görüm nə olmuşdur? Məndən heç nəyi gizlətmə.
Halvaçı onun ayaqlarına düşərək hər şeyi açıb söylədi. –Şahzadə qıza vurulduğunu da ondan gizlətmədi.
Əbuəlisina cavan oğlana bir ata məhəbbəti ilə dedi:
–Şahlarla nə işin var, özünü əziyyətə salıb, böyük bəlalar çəkərsən, heç vaxt məqsədinə nail ola bilməzsən, sən gəl şahzadə qız haqqındakı fikirləri başından çıxart…”
Lakin oğlan sakit olmurdu, gözəl qızı bir an da olsun unuda bilmirdi.
Qız da oğlana vurulmuşdu. Halvaçı saraydan çıxan ki-mi qız öz kənizlərini oğlanı axtarmağa göndərdi, onlar nə qədər axtardılarsa da, onu heç yerdə tapa bilmədilər. “Bəl-kə, halvasatan əcinnə imiş”, – deyə qız özlüyündə düşün-dü.
Əbuəlisina halvasatanla bacarmadı. O, yalvar-yaxar edib ondan kömək istəyirdi. Əbuəlisina xeyli düşünüb nə isə elədi. Birdən göy guruldadı, yer titrədi, otaqda sərin meh əsdi. Qəflətən qapılar açıldı və gözəllər gözəli şahzadə qız qapıda göründü. Əbuəlisina onu bura özünün hər şeyə qadir olan biliyinin qüvvəsi ilə gətirmişdi.
Otağa girərkən qız bir an huşunu itirdi. Ayılıb gözləri-ni açdığı zaman halvasatanı yanında gördü.
–Ey, məhəbbət eşqilə gənc ürəkləri yandıran gözəllər gözəli! Mənim sarayımdakı halva satan siz deyildinizmi? – deyə o, təsadüfi görüşə mat qalaraq soruşdu.
–Bəli, – deyə halvaçı cavab verdi. – Mən həmin ada-mam. Nə əmriniz var? Qulunuz olmağa hazıram.
Əbuəlisina gənc könüllərə mane olmamaq üçün qonşu otağa keçdi.
Qız oğlana baxıb soruşdu:
–Bunlar nə deməkdir? Siz pərisiniz, yoxsa cin, bəlkə, elmin ağlasığmaz qüvvəsi ilə əhatə olunmuş müdrik adamsınız? Mən bura necə gəlib çixmışam?
–Siz, ey qəlbimin şəfa şərbəti, mənim incə bülbülüm, – deyə oğlan dilləndi. – Siz mənim ürəyimi parçalayan yara-sınız! Şübhələrinizdən əl çəkin, mən də sizin kimi adicə adamam. Mən sizə bədxahlıq etmək fikrində deyiləm, mi-silsiz gözəlliyinizi görüb sizə vurulmuşam. Heç olmazsa, bircə dəfə sizə baxmaq, incə səsinizi eşitməklə ürəyimi sakit etmək istəyirəm. Sizə zəhmət verdiyim üçün məni ba-ğışlayın, amma yalvarıram, bura necə gəldiyinizi soruşma-yın…
Qızın dili tutuldu. Onun özü də halvasatanı görəndən sonra yuxu və dincliyin nə olduğunu bilmirdi. Sübh açılan-da da, günəş doğub şəfəq saçanda da, günəş çəhrayı rəngə boyanıb batanda da halva ilə saraya gələn oğlanın surəti onun gözləri qarşısında dururdu. Gözlərini yuman kimi onu görürdü, elə bil lap aşkarda görür…
Gözlənilməz görüş onu sevindirdi. O, qəlbində şölə çəkib yanan məhəbbət alovunu oğlandan gizlətməkdə aciz qalaraq oxudu:
Ovladı qəlbimi bir igid oğlan,
Getdi sakitliyim mənim o vaxtdan.
Pəncərə önündə otururam tək,
Şəfəq söküləndən, gün batanadək.
Hakimdir könlümə saf məhəbbəti,
Gözümdən çəkilmir bir an surəti.
Bir dəfə görünüb, sonra yox oldu,
Qəlbimi sönməyən odlara saldı.
Ancaq bircə dəfə görəydin barı,
Gözümdən tökülən qanlı yaşları!..
Yox! Hələ duymazsan, mənim sinəmi,
Göynədib yandıran bu dərdi, qəmi!..
Bu sözlər oğlanı sarsıtdı. O, təsəvvür belə etmirdi ki, şahzadə qız sadə bir halvaçını sevə bilər. Oğlan gözlərini qızdan çəkməyərək oxudu:
Əzizim, bu qədər köks ötürmə sən,
Duyar bir-birini ürəklə sevən.
Keşikçi dayanır qapında yenə,
Onunçun yanına gələmmədim mən.
Sevgililər gözlərini bir-birlərindən çəkmədən bir anlı-ğa dinmədilər. Sonra yenə oğlan öz qəmli mahnısını da-vam etdirdi:
Qızıl bir zolaq çəkib, al geyinir dan yeri,
Günəşin şəfəqləri salamlayır bəşəri.
Dərd əlindən bilmirəm gün çıxır, batır necə,
Qara örpək bürünüb, görürəm düşür gecə.
Birdir gecəm-gündüzüm,
Qəm kəsib qərarımı.
Gecə-gündüz həsrətlə,
Çağırıram yarımı.
Hicran əzabı ağır –
Deyəndə dilim yanır.
Yuxum yoxdur gecələr,
Ahım ərşə dayanır.
Bütün gecəni onlar söhbət etdilər, bir-birlərinə mahnı oxuyaraq həyatın kəşməkeşlərini unutmaqla, büllur kimi saf məhəbbətdən, daimi dostluqdan danışdılar. Onlar gecənin necə keçdiyini belə hiss etmədilər!..
Sübh açıldı. Göyün üzündəki qara pərdə yavaş-yavaş qalxır, hava işıqlaşırdı. Əbuəlisina gəlib onlara xəbər verdi ki, ayrılmaq vaxtı çatmışdır.
Şahzadə qız yenidən öz sarayına gəldi.
Qız evlərinə qayıdıb gözlərini açdı və uzun müddət özünə gələ bilmədi. O başa düşə bilmirdi ki, onun başına gələn bu hadisələr yuxudur, yoxsa həqiqətdir. Çox fikirlə-şəndən sonra belə qərara gəldi ki, bu heç də yuxu deyil. Bu vaxt qız narahat olmağa başladı. O, böyük şah qızıdır, ca-maat arasında danışılan dedi-qodulardan qorxurdu. Eyni zamanda o, halvaçını sevdiyi və onunla görüşdüyü üçün ürəyində sevinirdi.
Qız iki od arasında qalaraq xeyli düşündü, amma heç bir nəticəyə gələ bilmədi. “Atam özgələrdən eşitməmiş, yaxşısı budur, özüm hamısını ona açıb deyim”, – deyə qərara gəldi, bir qaz lələyi götürüb onu mürəkkəbə batırdı və nəhayət cəsarətsizliyi bir yana atıb, əlləri əsə-əsə gecə baş vermiş əhvalat haqqında uzun bir məktub yazdı və kənizlərin biri ilə atasına göndərdi.
Şah məktubu oxuyub qəzəbləndi, öz vəzirlərini, müd-rik adamları, hakimləri və qəhrəmanları çağırtdırdı. Qızı-nın etiraf məktubunu bir daha hamı bir yerdə oxudu. Ha-mını ağlasığmaz heyrət bürümüşdü. Bəziləri elə güman edirdi ki, bu “cin-şeytan” işidir, digərləri isə bunu cadu-gərlərə isnad edirdilər.
Xeyli müzakirədən sonra belə qərara gəldilər ki, qızın yataq otağının dövrəsində xidmətçilərdən mütləq keşikçi qoymalı, bütün qapılarda silahlı gözətçilər düzməli, sarayı isə hər tərəfdən qoşunla əhatə etmək lazımdır.
Axşam düşdü, hava qaralmağa başladı. Hər yerdə ke-şikçilər dayanmışdı. Sarayın yanından bir milçək belə ya-yınıb keçə bilməzdi. Xidmətçi qadınlar gözlərini qırpma-dan şahzadənin keşiyini çəkirdilər.
Göy üzündə ulduzlar parladığı zaman halvaçı Əbuəli-sinaya yenidən yalvardı ki, onu qızla görüşdürsün. Əbuəli-sinanın oğlana ürəyi yandı və onun istəyinə kömək etdi.
Qaranlıq daha da qatılaşırdı. Sarayda sakitlik hökm sürürdü. Lakin həyəcan içində olan saray əhlinin yuxusu tamam qaçmışdı. Onlardan hər biri öz qoçaqlığını göstər-məklə şahın gözündə fərqlənməyə can atırdı.
Birdən şahzadənin yataq otağında çaxnaşma düşdü. Hamı şahzadəyə tərəf yüyürərək “hara, hara gedirsən?”– deyə qışqırışdılar. Lakin onu nə kənizlər, nə qapıdakı ke-şikçilər, nə də sarayı əhatə etmiş qoşun saxlaya bildi.
Sübhə qədər aparılan axtarış heç bir nəticə vermədi. Şahzadə bu gecəni də halvasatanın yanında keçirdi. Səhər açılanda o, yenə də öz evinə qayıtdı.
Şah daha da bərk qəzəbləndi. O, yenidən saray əhlini toplayıb onlarla məsləhətləşməyə başladı.
Qızğın mübahisədən sonra məsləhətləşib belə qərara gəldilər ki, qızın yatağı yanına islanmış zəfəran qoysunlar, əgər o, yenə bir yerə getmək istəsə, onu buraxmazdan əv-vəl əllərinə həmin zəfərandan sürtsünlər. Qız zəfəranlı əl-ləri ilə hər gecə getdiyi evin qapısının dəstəyindən tuta-caq, onda bu izlə təqsirkarı tutmaq olar, – deyə şahın adamları mühakimə yürütdülər.
Təyin edilmiş vaxtda qız yataqdan qalxdı, otaqdan hə-lə çıxmamışdı ki, onun əlini zəfəran suyuna batırdılar. Doğrudan da, qız halvasatanın otağına girəndə qapının dəstəyində beş barmağının beşinin də izi qaldı.
Əbuəlisina saray xidmətçilərinin hiyləsini anlamışdı, özünün ehtiyatkarlığı sayəsində şəhərin bütün mağaza və qapılarının dəstəklərində barmaq izləri peyda oldu.
Qız öz sarayına, “qızıl qanadlı məhəbbət quşu səmanı dolanıb bütün gümüşü ulduz danələrini dənləyəndən”, yəni səhər açılandan sonra qayıtdı.
Şah sarayın keşikçi dəstəsinin rəisini yanına çağırtdı-rıb dedi:
–Dərhal əmr edin ki, paytaxtın bütün qapılarının dəs-təklərini yoxlasınlar, hər kəsin qapısının dəstəyində bar-maq izi tapıldı, onu tutub yanıma gətirin. Mən onu edam etdirəcəyəm.
Sarayın keşikçi dəstəsinin rəisi özü ilə bir neçə nəfər keşikçi götürüb axtarışa başladı. “Cinayətkarı tutsam, şa-hın qarşısında başqalarından fərqlənərəm”, – deyə özlü-yündə xəyal edirdi.
Lakin saraydan çıxarkən onu heyrət bürüdü. Sarayın bayır qapısının dəstəyində barmaq izləri görünürdü.
Keşikçi belə qərara gəldi ki, “görünür, qız saraydan çıxarkən qapının dəstəyindən yapışmışdır”. Onlar başqa evlərə getdilər. Lakin hara getdilərsə, hər yerdə həmin bar-maq izlərini gördülər. Kimi tutub gətirmək və cəzalandır-maq lazım olduğunu biməyərək, onlar əliboş saraya qayı-dıb bütün gördükləri haqda padşaha nağıl etdilər.
Keşikçilərinin məlumatını dinlədikdən sonra şah daha da qəzəbləndi. Lakin nə edəcəyini bilmədiyindən, acığın-dan saqqalını didməyə başladı. Sonra əmr etdi ki, qırx gün ərzində şəhərin bütün evləri diqqətlə yoxlanılsın.
Lakin qız əvvəlki kimi hər gecə qeyb olub, yalnız səhə-rə yaxın saraya qayıdırdı.
Səmərəsiz axtarışdan əldən düşmüş saray xadimləri öz hökmdarlarına dedilər:
–Bağdad padşahının Əbuharis adlı çox müdrik bir və-ziri var. Bu bəladan bizi yalnız o qurtara bilər. Bağdad pad-şahına məktubla müraciət edib, onun yanına elçilər gön-dərmək lazımdır.
Bu məsləhəti şah çox bəyəndi. O sevindi və Əbuharisi dəvət etməyi qərara aldı. Öz elçiləri ilə Bağdada məktub və çoxlu qiymətli şeylər göndərdi.
Əbuharis Bağdad padşahının yanında xidmətdə
Əbuharis Əbuəlisinadan ayrıldıqdan sonra Bağdada yola düşdü. O, şəhərlə tanış olub, burada qalmağı qərara aldı. Əbuharis meşəyə gedib qırx dənə ağac kəsdi, hamısı da bir boyda. Ağacların hər birini gözdən keçirib dedi: “Hamınız canlı adam olun!” O saat qırx nəfər boylu-bu-xunlu igid-qəhrəman onun qarşısında hazır durdu. Onla-rın hamısı bir-birinə oxşayırdı. İgidlər əl-ələ verib, Əbuha-risin əmrini gözləyirdilər.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68947782) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.