Bir səsin faciəsi
Cəfərzadə Əzizə
Milli ədəbiyyat #13
Romanda Azərbaycanın keçmiş Cavad-Qaradonlu-Şirvan ərazisində baş ve¬rən hadisələrdən, ailə-məişət məsələlərindən, əski adət-ənənə-lərdən bəhs edir. Romanda səsi vala yazılmış Azərbaycanın ilk qadın xanəndəsi Mirzə Güllərin də həyatına nəzər salınır.
ƏZİZƏ CƏFƏRZADƏ
BİR SƏSİN FACİƏSİ
Roman
I HİSSƏ
Çayın qırağında bir gəlin paltar yuyurdu. Şirvanın, Şəkinin ağ ipəyindən tikilmiş incə, gözəl uzunluqları, müxtəlif, əlvan üst geyimlərini, qadın və kişi paltarlarını Kürün suyundan bir qədər də durultduğu, qazan asıb isti su hazırladığı bu yerdə paltarları suya çəkdikdən sonra yanındakı on dörd-on beş yaşlı qız həmin sıxılmış paltarları alıb aparır, kolların, təzə, yaşıl otların üstünə sərirdi. Qız özü paltar yumasa da, anasından aldığı yaş paltarlar sinəsini, qollarını islatmışdı. Əynindəki nazik geyim bədəninə yapışmışdı, cavan qız bədəninin qabarlıqlığını büruzə verirdi. Beləcə, anayla balanın başı paltar yumağa, sərməyə elə qarışmışdı ki, bəlkə, uzaqdan gələn at ayağının tappıltılarını eşitməmiş, eşitsələr də, əhəmiyyət verməmişdilər. Başları ana-bala söhbətlərinə qarışmışdı. Gülüşürdülər, danışırdılar. Nədənsə, deyəsən, qarşıdakı yaz bayramından, gələn Novruzdan danışırdılar. At ayağının tappıltıları lap yaxında eşidiləndə hər ikisi işindən ayrılıb döndü, baxdı, gələn Salman ağanın oğluydu. Lap o təzəcə çıxan mahnılardakı kimi altında boz at, çiynində tüfəng, əlində tatarı, altında boz at, əlində tüfəng, belində qatarı… Qəribə, gözəl, minici heykəli kimi atın başını çəkib yanlarında dayananda qız başını aşağı saldı. Amma ananın ürəyi qopmacaya düşdü. Xeyli vaxt idi ki, ağa oğlunun qızına göz qoymasından dalağı sancmışdı. Hiss eləyirdi ki, ağa oğlu onun bircəsinə, onun naziyinə, incəsinə göz dikib. Qorxuluydu bu. Elə indi bu qorxu bütün vücudunu elə sardı, bütün hüceyrələrini elə üşütdü ki, bayaqdan paltar yuduqca canının, geyiminin islandığını duymayan, bundan sərinlikdən başqa heç nə hiss etməyən qadın indi əsim-əsim əsdi. Elə bil əyin-başı buza döndü. Günün, o qızmar günəşin altında bədənindəki bu gizilti, bu soyuq üşərti onu taqətdən saldı. Diz üstə çay daşlarının üstünə düşdü. Oğlan atdan düşmədi. Qamçısının ucuyla qızın yaş bədəninə yapışmış köynəyin büküşlərini tərpətdi. Qızın köksündə xırdaca-xırdaca çıxıntılar bəlirdi. Oğlan gülümsədi. İnci kimi cərgə dişləri göründü. Lap zərif qız dişi kimi incəydi. Mavi məxmər çuxasının yaxası dar gəldi ona, bu qabarıq sinə nəfəsini daraltdı. Amma yenə də atdan düşmədi. Eləcə dayanıb baxdı. Ananı görmürdü, elə bil. Amma bu on dörd-on beş yaşlı qızın bütün vücudu ona, “gəl, gəl” – deyirdi. “Al, al, – deyirdi, – al məni, sev məni, götür məni, tərkinə al! Apar böyük dünyamızın o başına. Eşqin, məhəbbətin nə olduğunu dad…”
Dadmamışdı bu cavan hələ, məhəbbətin dadını bilmirdi, ağa oğlu olsa da, qaravaşa, qulluqçuya, kənizə baş çevirən, nəzər salan deyildi. Amma bu qız… Amma bu qız neçə vaxtıydı amanını kəsmişdi. Qızın qara kiprikləri enmiş, al yanaqlarına kölgə salmışdı. Dodaqları titrəyir, ara-sıra da ağa oğlu kimi narın-narın gülümsəyir və o gülümsəyən zaman inci düzümlü dişlər hərəsi bir bahalı mirvari olub oğlanın boynundan asılır, qəlbinə axıb tökülürdü. Oğlana, “bizləri həşləyən o al dodaqlardan öp!” – deyirdi. Oğlan hələ qız üzündən, qız dodaqlarından öpməmişdi. Amma indi… Amma indi yanırdı. Amma indi özü bilmədən, duymadan, bədənini bürüyən bu ehtiras, ürəyini dolduran bu arzu hardan doğurdu, nə idi, nədən yaranırdı? Bilmədən, dərinliklərinə sualla varmadan arzulayırdı, istəyirdi. Oğlan bu hisslər selinin qabağında duruş gətirə, davam eləyə bilmirdi. Qızın anasının qaravaş da olsa, burada olduğunu unutmuşdu.
Birdən atın döşü tərəfindən kiminsə, hansısa yaş əllər qalxdı. Yüyəndən yapışdı, ilan dili çıxardıb yalvarmağa, yovuncamağa başladı:
– Ağa, başına dolanım, ağa, başına dolanım, ağa, başına dolanım, ağa!
Deyəsən, danışmağa, deməyə başqa söz tapmırdı. Axı nə deyəydi? Oğlan onun qızına əl vurmamışdı, oğlan onun qızını tərkinə alıb gen dünyamızdakı uzaqlara, uzaq-uzaq ölkələrə aparmamışdı. Oğlan heç əyilib qızın nəm, günəş altında şəvə kimi par-par parıldayan saçlarına da toxunmamışdı. Oğlan heç o xırdaca qız döşlərinə də əlini uzatmamışdı. Nə deməliydi ona? Nə deməliydi ağa balasına? Ağadı, yoldan keçir, onları görüb dayanıb. Qaravaşdı, kənizdi, qulluqçu qızıdı, xanım deyil ha?! Nəyinə yaraşırdı ağa balasıyla söhbət? Axı nə deyəydi ana?
– Ağa, qurbanın olum. Sadağa gəlim sənə, ağa! Ağa, yalvarıram sənə…
Amma neyçün yalvarırdı? Deyə bilmirdi! Səbəb yox idi. Gözlə görünən hələ heç bir səbəb yox idi. Səbəb olmasa da, and verir, qurban-sadağa gedirdi.
– Səni and verirəm, ağam Əbülfəzlül-Abbasın qələm qollarına. Səni and verirəm, yetmiş iki şühədanın tökülən qanına! Səni and verirəm, atanın, ananın əziz canına.
Niyə and verirdi? Yenə də məlum deyildi. Axı oğlan o yaqut dodaqlara toxunmamışdı. Oğlan yumru, xırdaca zənəxdanlı çənəyə əl vurmamışdı, durna boğazından öpməmişdi. Neynəmişdi axı? Durmuşdu, baxmışdı. Bircə dəfə qamçının ucuyla qızın köynəyinin üstündən harasa, nəyəsə, zarafat eləmişdi, toxunmuşdu. Qamçının ucuyla. Oğlan bir qədər… Bir qədər də baxdı. İndi artıq ana yalvarışları onu xəyaldan, gözəllik seyrindən ayırdı. İçərisində kiməsə, nə isə etiraz etmək, nəyəsə lənət oxumaq istədi. Bayaq o zərifcə toxunan qamçını atın sağrısına endirdi; at əvvəlcə şahə qalxdı. Qadın diksinib gerilədi, gerilədi, müvazinətini saxlaya bilməyib yerə yıxıldı.
Oğlan şahə qalxmış atı döndərdi və dördəmə
çapıb uzaqlaşdı. Hara getdi? Bilmirik. Amma biləcəyik.
Anayla qız paltarları necə yuyub qurutdular, nə vaxt yığışdılar, evə necə döndülər, bilmirik. Amma biləcəyik. Ana yol boyu bircə balasına bir söz dedimi, demədimi? Nələr dedi? Bilmirik. Amma biləcəyik. Darıxmaq lazım deyil. Axı hadisələrin, hekayətimizin ilk addımlarında, başlanğıcındayıq.
Bəs Hacı Salman ağa kim idi? Cavad qəzasının ən tanınmış, ən məşhur şəxslərindəndi. Allah dövləti təpəsindən leysan, dolu kimi tökmüşdü. Sürülərlə qoyunu, dənizdə balıq tutan gəmiləri, kallahda dəvələri, ilxıda atları, naxırda inəkləri, camışları. Bir sözlə, Allah ona dünyada hər nə varsa, vermişdi. Bir övladdan başqa. Allah ona var-yox bircə oğul vermişdi. Qız övladını övlad hesab eləməyənlər dünyasında bu bircə oğul yeganə sevinciydi, fərəhiydi. Salman ağa boynuna həcc gəlsə də, səhhətinə görə, hələ ki, Məkkə zəyarətinə gedə bilmirdi. Arvadı Şahnisə xanım elatda xanımlar xanımı sayılırdı. Gözəldi, yaşına görə xeyli cavan görünürdü. Ərinin fərəhinə, sevincinə, olmayan dərdinə şərik arvaddı. Salman ağanın dövlətinin artmasında Şahnisə xanımın çox böyük əməyi, zəhməti vardı. Həm çalışqanlığı, həm təsərrüfatçılığı, həm də yığıcılığıyla. Xüsusən, gətirdiyi cehizlə – atasından sonra ona qalan irslə. Zəmanənin qəribə dövrünü yaşayırdılar. Daha doğrusu, qəribə zəmanədə yaşayırdılar. Bu zəmanədə arvad sözü o qədər də keçən, həlledici olmurdu. Amma Şahnisə xanımın sözü Salman ağanın yanında ötgün idi. Ötkəm arvaddı özü də. Bircə oğulları, bircə balaları hər ikisinin ümidi, gələcək varisləriydi. İnsafən, oğlan da yaxşı oğlandı. Balacalığından at minən, tüfəng atan, ovda ovçuların önündə, çapışmada yarışanların qabağında, rəqs edənlərin ortasında, mollaxanada ən yaxşı şagirdlərdəndi. Adını həm islamca ağır hesab olan Səfər ayında doğulduğundan, həm də bu adın Salman ağanın dədəsinin adı olduğundan Səfər qoymuşdular. Səfər ağa. Körpəliyindən hamı ona Səfərağa deyirdi. Gözəl idi. Surətdə Salman ağa demişkən, anası Şahnisə xanıma çəkmişdi. İgiddi. “Xas igid dayısına oxşar”, – demişlər. İgidlikdə də anasının böyük qardaşına bənzəmişdi. O böyük dayısına ki, vaxtında qan davasının qurbanı olmuşdu. Hərdən-hərdən Şahnisə xanım matdım-matdım oğluna baxar, dərindən ah çəkər, gözləri dolar, “İrağ-irağ, elə bil bədbəxtin özüdü, durub Allah saxlamışım. Torpağı sanı yaşayasan, bala!” – sözlərini ürəyindən keçirirdi.
Böyük təsərrüfat böyük qayğı və çoxlu xidmətçi istər. Qul, qaravaş, nökər-naib, qulluqçu-günəmuzd Salman ağanın həyətində qaynaşırdı. Çobanlar, naxırçılar, dəvəçilər, balıqçılar, ilxıçılar. Aləmdi. Bunların hamısını idarə eləyənlər var idi. Şahnisə xanıma evdə bir neçə kəniz, qaravaş xidmət edirdi. O cümlədən bir az əvvəl çay qırağında gördüyümüz Gülsənəm. Qonşu Arbatan kəndindəndi. Əri öləndən sonra qucağındakı körpə qız uşağıyla birlikdə Salman ağa onu kattalarına
gətirtdirmişdi. Kattalar arayıb, axtarıb çarəsiz, ərindən sonra ərə getməyən, dul qadınları, iş-güc bacaran, ehtiyacı olan arvadları tapır, buraya işə gətirirdilər. Özü gələnlər də olurdu. Gülsənəmin var-yoxu, gözünün ağı-qarası bircə qızıydı. Bircə qızdı Reyhan! Reyhan kimi ətirli, reyhan kimi göz oxşayan, reyhan kimi otların, çiçəklərin gözəli. Gülsənəm dul idi, dedik. İlki qucağında heç qırxı çıxmamış, cavan, cəsur ərini itirmişdi. İtirmişdi deyəndə ki, kişi dənizdə tufana düşmüşdü. O məşum gecə Xəzərdə balıqçıların bir neçə qayığı batmışdı. O qayıqların da birində Gülsənəmin əri Baxtıkəm batmışdı, Baxtıkəm. Əslində, Bəxtiyar idi adı. Amma indi heç kəs ona Bəxtiyar demirdi. Baxtıkəm deyirdi hamı. Öləndən sonra Bəxtiyardan Baxtıkəmə çevrilmişdi. Gülsənəm öz Bəxtiyarından sonra gəlin bəxtiyarlığını itirmiş, bütün həyatını qızına, sevgili ərinin bircə yadigarına həsr etməyi qərara almışdı. Heç olmasa, o görmədiyini qızı görsün, düşünmüşdü. O çəkənləri qızı çəkməsin. Ərinin qırxı çıxan kimi “el ağzı, çuval ağzı” açılmış, istəyənlərin, qapının dabanını çıxardanların hamısı rədd cavabı almışdı. Cavan gəlinin, qucağı bir körpəli qadının bu “yox” cavabı zəmanəsinə görə qeyri-adiydi. Nəylə dolanacaq, necə yaşayacaq, gecənin birində evinə “baş çəkmək” istəyən bir harının, qanmazın qabağını necə alacaqdı? Düşünmüşdülər. Bax, elə bu kimi səbəblərə görə də gəlib çıxmışdılar Salman ağanın evinə. Elə gətirmişdi ki, Salman ağanın evində Gülsənəmin bircəsi, balaca Reyhan Şahnisə xanımın sevimli “pişik balası” kimi böyümüşdü, evin pişik balası kimi. Xanımın oyuncağı kimi. Çox vaxt südünü də, çox vaxt başqa yeməklərini də Şahnisə xanım özü əylənə-əylənə verərdi. Uşağı anasına yaxın qoymazdı, deyərdi:
– A-a-az sən get öz işinə, işüvü-gücüvü gör. Nöyşün var bu küçüknən? Qoysanam bu at belində getmiş qalıb bizdə.
Ürəyi əssə də, balasından ayrı dözmək mümkün olmasa da, Reyhandan ayrı dura bilməsə də, Gülsənəm məcbur idi. Xanımın sözündən çıxa bilməzdi. Özü qulluqçuların arasında haradasa, imarətdən, xanımın otaqlarından aralı yatıb-dururdu. Ona qulluqçulardan bəxtəvərlik verən də vardı. “Reyhanın sağ əli yetimçələrimin başına” deyən də vardı. “Bəxtəvər xanımın yediyindən yeyir, geydiyindən geyir, qucağında da yatır. Böyüyəcək, səni də bəyənməyəcək, bizi də…” “Hə, elədi. Xanım ondan doyub yanbızına bir təpik vurub nökər-naib içinə qovandadı tamaşa…” Gülsənəm bu sözləri cavabsız qoyurdu. Amma ürəyi orada qalırdı. Orada qalırdı… Orada… O görünən binada. İş-güc başından aşsa da, bilirdi ki, yeməyi də var, bilirdi ki, büzüşüb Şahnisə xanımın dizləri dibində başını xanımın doqquz dənə üstdən-üst geydiyi gen tumanın bir balağına söykəyib yatıb. Şirin-şirin, mışıl-mışıl yatıb. Amma genə də canı orada qalırdı. Təkcə gecələr… Reyhanı götürüb aparar, qucaqlar, cavan gəlin məməsinin üstünə basar, Bəxtiyarın, talesiz Baxtıkəmin iyini, ətrini ondan alardı. Nə qədər ağır idi bu. Çox ağır idi. Gülsənəm Baxtıkəmin dərdini ancaq Reyhanın gözlərini görəndə, şəvə saçlı başını sinəsinə sıxanda unudurdu. Yox!!! Unutmurdu. Onda da unutmurdu. Amma təsəlli tapırdı. Bir azacıq təskinlik tapırdı ki, heç olmasa, bircə yadigar qalıb onu qarsalayan o sevgidən.
Salman ağa oğlu Səfərin bütün arzularını yerinə yetirirdi. Heyvanatda at qisminə olan maraq və həvəsini bilirdi. Odur ki, Qarabağdan sorağını aldığı məşhur “xanlıq” atlardan birini oğlu üçün almaq istədi. Amma Salman ağaya dedilər ki, “Xanlıq atları” satılmır, onları ancaq qohum-əqrabaya, xanların qohumlarına, yaxud məşhur şəxslərə hədiyyə verirlər. Ona görə də Salman ağa çox böyük çətinliklə də olsa, Qarabağa gedib xan övladlarına qonaq oldu. Neynədi, neynəmədi, bilmirik, amma oradan “Göyərçin” adlı boz, mavi, qara xallı gözəl bir atla qayıtdı. İki göz də gərək satın alaydın bu ata tamaşa eləməyə. Oğlan atın həvəsinə o qədər çalışırdı ki! Özü yedirir, özü çimdirir, özü qaşovlayır, özü tumarlayır, başlıcası üstünə bir an da olsa, heç kimin minməsinə razı olmur, suya da özü aparır, özü sürürdü. Nökərlərə etibar eləmirdi. Cibinə tökdüyü kişmişdən, bəzən ləbləbidən… Ata az qala gözünün yağını yedizdirirdi. O zaman cavan oğlanlar dəbdə olan al, yaşıl, abı məxmərdən çuxalar geyərdilər. İllah da dövlətli balaları, çuxaların dövrəsinə, kənarlarına, ətəyinə, qolağzına, yaxasına, belinə bafta tikdirərdilər. Cavanlar at üstündə par-par yanardılar. Amma boz, qara xallı “Göyərçin” gələndən sonra Səfər özünə boz mahuddan çuxa tikdirdi. Çuxanın ətəyini, yaxasını, qollarının qolçaqlarını gümüşü baftayla bəzətdirdi. Boz gümüşü Buxara dərisindən papaq tikdirdi. Atın yəhər-yüyəninə bəs deyincə gümüş nəsb elətdirdi. Bu libasda, bu yəhər-əsbabla atı minib uzaqdan görünəndə, elə bil gümüş heykəl gəlirdi. Günəş altında gümüş kimi parıldayan heykəl. Günəş altında gümüş yanırdı, min bir rəng çalırdı, göz qamaşdırırdı. Amma ürək oxşayırdı, eyni zamanda qəlb yandırıb-yaxırdı. Bu ərimiş gümüşdən tökülmüş boz heykəl Cavad mahalının gah bu, gah başqa yerində görünür, görənləri sevindirir, qəlbləri fərəhləndirirdi. Salman ağanın, Şahnisə xanımın ona baxmaqdan doymaq bilməyən ürəkləri əsirdi. “Allah əsirgəsin, yaman gözlərə şiş batsın, bəd nəzərdən uzaq olsun” deyə üzərlik üzərlik dalıycan yandırırdılar. Səfər boz atdan enəndə təkcə “Göyərçin” ağasının – Səfərin deyil, “Göyərçin”in özünün də başına üzərlik dolandırırdılar. Qurban sadağa gedirdilər. Nəzər duası yazdırıb boynundan asırdılar. Bununla da, ürəkləri soyumurdu. Gümüş işləməli yəhərin tapqırına da Mirmahmud ağaya dua yazdırıb bağlamışdılar. Bir sözlə, Səfər də, “Göyərçin” də dildən düşmürdü, ağızlarda nağıla dönmüşdü, göz qabağından getmirdi. Çox cavan ürəkləri titrədirdi. Qızların ürəyi əsirdi. Tanınmış ailələrin qızları, bəlkə də, pərdə dalından, pəncərə qapısı arasından Səfəri izləyir, bir zaman həmin bu gümüşdən tökülmüş heykələ bənzəyən atlının atına minib gəlin gedəcəyini gözləyirdi. Bu indi beləydi. Amma o zaman, o zaman Səfər hələ uşaqdı. Amma uşaq da olsa, kişi sayılırdı. Necə deyərlər, “tərəkəmənin uşağı əli tuburğı
tutan gündən kişidi”. Səfəri də elə kişi kimi böyüdürdülər. Gələcək ağa, mülk-madar sahibi kimi.
Onu bir az mollaxanada oxutmuşdular. Bir az tüfəng təlimi almışdı. Bütün bu təlimlərdən bircə at – minici təlimi ürəyinə yatırdı. Balacalığından at belində böyüyürdü. Şahnisə xanımın əvvəllər həyəcanı, narahatlığı sonralar Səfərin at belində gəlişini, gedişini görəndən sonra azaldı. Oğlanın günləri cıdırda, dostları ilə çapış yarışlarında, ovda keçirdi. Amma hər halda hərdən-hərdən evdə, ana dizinin dibində oturduğu dəqiqələr, nağıllı, tapmacalı saatlar da olurdu. Belə saatlardan biri də, hə… Elə məsələ burdan başlayır. Şahnisə xanımın ilk gündən “pişik balası” adlandırdığı Reyhan, Şahnisənin qayğılarıyla, yaxşı yemək-içməklə tezliklə koppuş bir qıza çevrildi. Ağ maya, balaca kündə, pişik balasının oynatdığı ağ iplik yumağı… Nökər-naib də, qulluqçular da Şahnisə xanımın diliylə ona “pişik balası” deyirdilər. Reyhan adı unudulmuşdu. Bircə Gülsənəm gəlinin ürəyində Baxtıkəmin diliylə qız Reyhan çağrılırdı. Yalnız ana Gülsənəmin ürəyində. Qulluqçu ürəyini eşidən kimdi? Kim eşidib ana ürəyini? Ana ürəyindən keçənləri, arzuları, alqışları kim eşidib? Harda eşidib? Ananın bütün ümidləri balanın boya-başa çatmasına bağlıdır. Ana deyir bunu:
Başına mən dolanım,
Mən dönüm, mən dolanım.
Böyü, boya-başa çat,
Kölgəndə mən dolanım.
Əlbəttə, Gülsənəm yaxşı bilirdi ki, qız uşağının nə kölgəsi olacaq? Oğlan deyildi ki. Qız uşağının kölgəsində dolana bilməyəcək Gülsənəm. Düşmən çəpəri deyildi qız, baş qaxıncı, dərd-sər ocağı, duz yüküydü. Amma yenə də, yenə də bu kölgənin böyüyüb boya-başa çatması, bəlkə də, Allah gətirdi, xoşbəxt olması ümidiylə yaşayırdı ana. Ürəyinin bütün arzuları bununla bağlıydı. Qıza “pişik balası” deyənləri içində qınayırdı da: “Gül kimi adı var, amma”… Daha “amma”dan o yana gedə bilmirdi. Heç kəsə də etiraz edə bilmirdi. Çünki bu adı, bu ləqəbi Şahnisə xanım özü taxmışdı qıza. Gülsənəm qulluqçulardan bircəsinə etiraz etsəydi, qorxurdu ki, xanıma çatdırarlar. “Anası xanımın xoşu gəlmir pişik balası deməyimizdən” deyərdilər. Xanım da hirslənər, həm uşağı gözdən salar, həm də ananın öz günü qaralardı.
Qulluqçular qızın koppuş yanaqlarından öpür, arada xəlvətə salıb çimdikləyirdilər. Qız cikkə çəkirdi. Reyhanın səsini eşidən Şahnisə xanım otağın qapısına çıxırdı:
– A-a-a-az, o pişik balası niyə miyoldayır?
– Nə bilim, ay xanım?! Pişik dili bilmirəm axı.
– Nəbilər sənə qənim olsun, necə yanı nə bilim? Uşaq durduğu yerdə ağlamaz ki?
Şahnisə xanımın istəkli qulluqçusu pıqqıldayırdı:
– Ba-a-aşuva dönüm, dərdin mənim bu sağ gözümə gəlsin, xanım, pişik balası uşaq nöş oldu? Özün soruşursan, nöşün miyolduyur, mən də deyirəm ki, pişik dili bilmirəm dayna.
Şahnisə xanım da gülürdü, amma yenə də qızı yanına gətizdirib əlinə şirindən-zaddan bir şey verir, çimdikdən qızarmış yanağını sığallayıb ovundururdu.
Ba-a-ax, elə bu zamandan Səfər bir də gözünü açıb gördü ki, anası bir “pişik balası”ynan oynayır. Və özünün də bu qızla, bu koppuş, güləş qızla oynamaq həvəsi artdı. Oynamaq həvəsi oyandığını duydu özündə. Səfər at minməkdan, tüfəng məşqi keçirməkdən yorulub evə dönəndə, kişi əyləncələrindən qayıdanda “pişik balası”yla oynamağa başladı. Əvvəllər Şahnisə xanım bu əyləncəyə heç fikir vermirdi. Oğlunun öz gözü qabağında daha çox olmağına həvəsiyir, sevinirdi də. Lakin aylar, illər keçdikcə “pişik balası” Reyhan, Baxtıkəmin bircə yadigarı Reyhan, Gülsənəmin bütün ümidlərinin əvvəli və axırı Reyhan böyüdükcə, səkkiz-doqquz yaşına çata-çatmaya artıq yetişmiş qız həddinə can atan, Günəşə ucalan sərv kimi boy atmağa başladıqca, Şahnisə xanımın daxilində hansısa, hələ ad verə bilmədiyi bir hiss baş qaldırdı. Qızdan cəmi üç-dörd yaş böyük olmasına baxmayaraq Səfər özü də boya verdikcə onların ikisini bir yerdə görən Şahnisə xanımın içində nəsə çevrilirdi. Odur ki, günlərin birində Şahnisə xanım Reyhanı birdəfəlik anası yaşayan qulluqçular otağına göndərdi, taxtdan saldı! Artıq Şahnisə xanımın pişiyi yox, Gülsənəm ananın Reyhanıydı.
Səfər mənasını dərindən dərk etməsə də, bu hissin nə olduğunu anlamasa da, qız üçün darıxırdı.
Hərdən-hərdən dal həyətdə qıza rast gələndə ona sataşırdı:
– Ay pişik balası, niyə day gəlmirsən xanımuvun yanına?
Qız qıpqırmızı kəsilirdi. Başını aşağı dikib başındakı yaylığın ucunu didişdirə-didişdirə mızıldanırdı:
– Anam qoymur…
– Neyşə? Neynəmişik anova?
– Heç bir şey.
– A-a-a-a… Onda gəl də.
– Xanım da razı olmur.
– Mənim anam?
Sual cavabsız qalırdı. Əlbəttə, Reyhan Şahnisə xanımın dalınca danışa bilməzdi. Susurdu… Və… Dərhal da qaçırdı. Nökərlərin, qulluqçuların olduğu otağa qaçırdı. Ürəyi çırpına-çırpına. Quş kimi… Quş kimi… Sərçə balası kimi çırpınırdı. Yadına gəlirdi ki, balaca olanda qışda Səfər qarın üstündə cələ qurardı. Ac sərçələr Səfərin cələ qabağına tökdüyü dənə cumardılar, Səfər onlardan, cələyə düşən sərçələrdən birini tutub Reyhana verərdi:
– A-a-a-az, pişik sərçə yeyər dənə… Hazır tutub gətirmişəm səninçün. Ala, ye… Ye! Ye! – deyə az qala ağzına dürtərdi.
Reyhan sərçəni əlinə alar, ürəyinin necə çırpındığını görərdi.
Görmüşdü o balaca ürəyin necə çırpındığını, hiss eləmişdi. İndi özünün ürəyi də cələyə düşmüş o sərçənin ürəkciyi kimi çırpınırdı. Bu dəfə qulluqçulardan biri içəri girdi:
– A-a-a-az, nə soxulmusan küncə? Çıxıb işüvü görsənəm.
– İndi gəlirəm.
– Yo-o-ox… Niyə pörtmüsən? Üstünə qaynar su atıb qovublar?
– Yo-ox…
– Azar ox! Çıx iş-gücüvü gör. Genə pişik balası döyülsən ki, kim isə səni nazlandıra? Elə bilirdin, elə belə keçəcək? Elə bilirdin, yuxa arasında halva var? Həmişə günün toy-bayramda, xanımın balağı dibində, artığıynan yağ içində böyrək olacaqsan?
Başqa bir qulluqçu söhbətə müdaxilə edirdi:
– Bəsdi! Nə istəyirsən qızdan? O neynəsin ki, xanım.
– Çor xanım, dərd xanım! Sən nə mına tərəf tutursan? Atanın qızı, bacundı?
– Allahın fağır bəndəsidi.
– Allah da qənim olsun ona, bəndə də.
– Niyə qarğıyırsan, a dili yanmış?
– Dilin də yansın, canın da.
– Anası elə üç adamcan işləyir. Bəsdi də. Onun əvəzinə də işləyir, öz əvəzinə də. Qızı gözümçıxdıya salma!
– Bəs onda bu gərək bizim üstümüzdə xanım ola? İşləməyə? İş-güc görməyə? Qoy indidən yaxşı-yaxşı bilsin ki, o xanımın heç ayağının tozu da deyil ki, xanımlıq iddiasına düşə. O xanım deyil! İndi heç pişik balası da deyil. Qulluqçudu. Qulluqçu qızıdı!
– Bunu bilirəm, – deyə Reyhan qapı arasından baxıb Səfərin artıq həyətdə olmadığını gördükdə otaqdan bayıra qaçdı. Həmişə belə mübahisələrdən, bu təhqirlərdən uzaqlaşır, gedir, anasının böyrünə cumur, tapşırıqlardan yerinə yetirməyə çalışırdı. Üzülmürdü, gücləndikcə, öyrəşdikcə, alışdıqca anasının ağır işlərini öz üzərinə götürür, Gülsənəmin zəhmətini yüngülləşdirməyə can atırdı. Amma əlbəttə, Gülsənəm də qızını qoruyurdu. Ən ağır işlərdə onun indidən üzülməsini, sınmasını istəmirdi.
– Ay bədbəxt bala, ay bədbəxtin balası bala, hələ ömrün qabaqdadı. Kimə irast olacaqsan? Kimə? Kimə gedəcəksən? Kimə verəcəklər səni? Nə iş gördürəcəklər? Ömrün necə keçəcək, bala? Bilinmir ki! İndidən yük altına girmə bu qədər.
Nökər və qulluqçuların pisi də vardı, yaxşısı da. Yaxşının biri yaxşılara, üzüyolalara ürək-dirək verirdi. Anaya da, balaya da. Yetim qızın, Baxtıkəmin yetim balasının körpəlikdən çox da ağır işə cəlb olunmasına razı olmurdular. Qoruyurdular. Amma kənizlərin içində eləsi də vardı ki, qıza göz verirdi, işıq vermirdi. Elə anaya da:
– A-a-a-az, bu xanızadanı genə nə qorğalayırsan?
– Şahzadaya ərə verəcək. Ona görə. İstəmir ki, əlləri indidən eybəcərləşsin. Vallah, o əllərin də bizimki kimi islahatı qalmayacaq iş-güc əlindən.
– Bizimki kimi bir az bərkiyəndən sonra.
– İnsafınız olsun. Onun əlləri hələ uşaq əlidi.
– Sən Allah, bəsdi. Özüvüzdən hoqqa çıxartmayın. Nə uşaq əli, nə böyük əli? Var, iş görən əl, görməyən əl.
– Bir də can yandıran görür-eləyir, can yandırmayan görmür-eləmir.
– Xanımın pişik balasıynan işüvüz olmasın. Ağlayar, gözünün sürməsi gedər.
– Ha-ha-ha.
– Sürməyə bax! Reyhan gözünə bax! Pişik balasının xanımlığı getdi. Taxtdan düşdü. Oldu bizim birimiz. Anası indi güldü, sənəmdi, qızı Reyhan.
– Bəsdi. Bəsdürün! Ağzuvuza qadağa verin. Başınızın üstündə Allah var. Dövrənizdə adamlar. Ayıbdı, günahdı axı.
– Kimdən ayıbdı, a-a-az? Xanımın özünün ağlı başına gəldi. Başa düşdü ki, bu qız orda qalası döyül. Günün birində ağa balası təcrübə keçər.
– Bəsdürün, dedim. Qızın… Uşağın yanında abırsız-abırsız danışmayın.
– Mən nə deyirəm ki? Nə abırsız söz dedim? Dedim ki, ağanın oğlu.
– Dedim sənə, bəsdi!
– A-a-az, nə bəsdi-bəsdi salmısan? Sən də bizimçün xanım olmusan? Başımızın ağasısan? Nə dedim mən o köpək qızına? Atasın söymədim, anasın söymədim. Neynədim mən o canı yanmışa? Döymədim, qarğımadım. Mən o ciyəri çıxmışa öl demədim, it demədim, alışıb yanasan, demədim. Mən o qarabaxtın, kəmbaxtın balasına, balon qabağıva döşənsin, demədim, qapılardan qovulasan, əl açasan, demədim. Nə dedim?
– Usan axı… Sicilləmə sözləri düzmə bir-birinin dalıycan, mıncıq düzən kimi. Nə istəyirsən camaatdan?
– Qızlar! Düz deyir, bəsdi, dağılışın işinizə. İndi xanım xəbər tutar ki, yeyib-içəndən so-ora bir saat da naqqallıq eləyirsiz, deyər yalları artıq düşüb, qudurublar.
– Hə, vallah, düz deyirsən.
Belə hallarda ən əvvəl durub bayıra cuman, işinə-gücünə girişən Gülsənəm olurdu. Elə Reyhan da ondan geri qalmırdı. Beləcə, böyüyürdü. Hərdən-hərdən həyət-bacada bir iş tutanda, xanım görəndə:
– Necəsən, pişik balası? – deyəndə başını aşağı salıb dillənə bilmirdi.
Xanım əlini ona tərəf uzadanda tez bu əli tutub öpür və qaçırdı, hərdən-hərdən əlində bir şey xanımın otağına göndəriləndə bundan betər olurdu. Qız bu otaqda elə günlər keçirmişdi ki! Onun ürəyində elə arzular doğmuşdu ki! Elə bilmişdi ki, dövran belə keçəcək. Xanım özü onu böyüdəcək. Amma… Amması yoxdu ki. Sonralar başa düşmüşdü ki, o xanım üçün, xanımın sevimli balası üçün oyuncaqdan, elə ad qoyduqları kimi pişik balasından başqa bir şey deyilmiş. Bir şey deyilmiş. O zaman uşaqlıq illərində xanımın yanında böyüyəndə çox şey öyrənmişdi. Xanımın kitabları var idi. Hərdən-hərdən keyfi, xüsusilə, duru olanda xanım ona qara tanıtmışdı. Xanım onun həvəsini görüb bəzi-bəzi sözlərin necə yazılmağını, necə oxunmağını öyrətmişdi ona. Qara tanıyırdı qız. Təkdənbir yazmaq da bilirdi Reyhan. Amma nə olsun ki? Onun yazı-pozu bilməsi də, qara tanıyıb oxuması da, bəzən qulluqçu və nökərlərdən birinin əlində kağız gəlib, “Ay bala, ay İreyhan, gör, bura nə yazıb göndəriblər, ba-aşuva dönüm?” – deyə müraciət eləməsi də. Bütün bunlar hamısı, xanımın köhnə-küləsindən geyim-kecimi, ən vecsiz paltarın belə ona yaraşması, söz deyəndə yanaqlarının dağ laləsi kimi qızarması hər şey. Hər şey… Bəzi kənizlərin paxıllığına səbəb olurdu. İş-gücə əvvəllər əlinin yatmamasını, “xanımlığa öyrəşib” – deyə ələ salanların dillərinin əzbəriydi. Alışandan sonra da ona öcəşir, sanki keçən xoş günlərinin acığını çıxırdılar ondan. Xüsusilə, Çəmən adlı biri vardı. Qıza göz verib, işıq vermir, gününü qara eləyirdi hər saatda. Elə ki qulluqçular bir yerə yığıldı, başlayırdı:
– Hə… Nə var genə, özünə belə sığal vermisən?
Reyhan da ixtiyarsız əlini alnına atıb qıvrım cığalarını şalının altına çəkəndə Çəmən hırıldayırdı:
– Hə… Hə… Telləndir cığalaruvu! Bu gün sabah… Daha az qalıb Ağa Səfər.
– Ay qız, bəsdi axı.
– Hə, nə bəsdi? Bu gün sabah Ağa Səfər… Bir az “oğlanlar bulağından” su içəndən so-ora nələr olacaq? Bilmirsiz, deyim: Xan öpəcək, xanım olacaq pişik balası. Hi-hi-hi… Pişik balası xanım olacaq.
– Ay qız… Çəmən…
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68371157) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.