Xatirələr
Mirzə Rza Xan İrəvani
Xatirə ədəbiyyatı #47
“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsinin sayca 47-ci kitabı olan bu toplu İranın Gürcüstandakı konsulu Mirzə Rza xan İrəvaninin yazdığı xatirələrdən ibarətdir. İran ordusunun generalı, diplomat, ictimai-siyasi xadim olan Mirzə Rza xan 1853-1937-ci illərdə yaşayıb. “Daneş” və “Ərfəüddövlə” ləqəbləri ilə tanınıb. Rusiya, Zaqafqaziya və İranda o dövrün bir çox ictimai-siyasi hadisələrinin şahidi olub. Bu xatirələrdə əsasən özünə maraqlı gələn (azacıq mistik hesab etdiyi) hadisələr və səfər qeydləri, həyatının əlamətdar günlərinin ətraflı təsviri var. Kitab XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində bu coğrafiyanı, insanları, davranışları, bəzi siyasi qərarların mənşəyini örənmək baxımından da əhəmiyyətə malikdir.
MİRZƏ RZA XAN İRƏVANİ
XATİRƏLƏR
“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 47-ci kitab
1
MİRZƏ RZA XAN İRƏVANİ,
ONUN “FİRUZƏ”Sİ VƏ “ALMAZ”I
Tiflisin D.Çonkadze küçəsinin 11 saylı ünvanında (keçmişdə İ.Qudoviç küçəsində) kiçik, qəşəng bir ev yerləşir. “İran konsulunun evi”, “Almaz sarayı” adlanan bu ev, göründüyü kimi, artıq ev deyil, sadəcə
ondan nəsə qalıb. Buna baxmayaraq o, yaddaşda İran konsulu Rza xanın adı ilə bağlıdır. Əvvəllər İran konsulluğu olan bu evdə konsul Mirzə Rza xan yaşayıb. Ev XIX əsrdə inşa olunub. Lap başdan bu ev Tiflisə işləməyə gələn alman mühəndisə məxsus olub. Sonra ondan İranın Gürcüstandakı konsulu Mirzə
Rza xan İrəvani alıb. Gürcüstana əlahiddə şəkildə gətirilən azərbaycanlı ustalar tərəfindən yerinə
yetirilən işlər nəticəsində ev şərq simasını alıb. Salonun qapısında və evin fasadında fars yazıları, İran rəmzləri əks olunub. Hazırda salondan başqa binanın yalnız bir otağında xətər yetirilmədən tavanın nadir naxışları qorunub, saxlanılıb. Bəzədilmiş keramikada təsvir olunan heç bir peyzaj və güllər toplusu təkrar olunmur. Tiflisdə tavanın bu cür naxışları başqa yerdə bizə heç rast gəlmir.
Borjomidə soydaşlarımızdan da istirahət edənlər və yaxud onun “Firuzə” adını eşidənlər çoxdur.
Mirzə Rza xanın istirahət evi şəhərdən kənar olub. Kiçik həyat yoldaşının şərəfinə bu evi tikdirib. Onlar burada vadinin nağılvari mənzərəsində istirahət edirmişlər. Tiflis memarlığından kəskin şəkildə
fərqlənən, İran üsulunda firuzə rəngli, qəşəng naxışlarla bəzənmiş binanın fasadı bura gələnlərin diqqətini həmişə cəlb edib. Eyvanın içərisi – divarlar və tavan gözəl güzgü kimi parlaq naxışlar ilə
bəzədilib. Hər iki ev İran konsulunun evi adlanır, hər iki binanın divarında asılan kiçik lövhədə “Mirzə
Rza xan” sözləri yazılıb.
İran konsulu Mirzə Rza xan Borjomidə Asiya üsulunda, tavanı da firuzə daşlarından bəzədilən
“Firuzə” adlanan binanı inşa etdirib. “Firuzə” mehmanxana binası 1892-ci ildə İran səfirliyi nümayəndəsinin sifarişi ilə inşa olunub. Asiya mavritan memarlıq üsullu tikilinin bədii memarlıq dəyərini fars, Avropa və gürcü incəsənətinin sintezini müəyyən edir və Gürcüstanın dünyəvi təyinatlı tikililəri arasında fərqli yer tutur. Bina fars mülki memarlığına xarakterik olan dekorativ naxışlarla bəzədilib. Gil, əhəng naxışlarla, güzgü inkrustasiyası ilə rəngli şüşələr ilə, ağac vitrajlar ilə və naxışlı ağac parçaları ilə bəzədilib ki, buna da Gürcüstanda nadir hallarda rast gəlmək olur. Təkrarsız dekorasiyalar iranlı ustalar tərəfindən yaradılıb və onlar yalnız gürcü deyil, eləcə də fars mədəni irsi baxımından xüsusilə dəyərlidir. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Mirzə Rza xanının bu yaylaq evinin tikintisində
işləyən məşhur usta azərbaycanlı Hasanın oğlu Yusifin həyatı faciə ilə sona yetir. Tikinti zamanı aldatma yolu ilə təcili onu Tiflisə çağırırlar. Burada ondan nəsə bir sirr öyrənmək istəyən ağ dərviş tərəfindən atasının evində anası Ulduz xanımla birlikdə qətlə yetirilir. Bu hadisə barədə babasının XIX əsrin sonlarında Tiflisə gəldiyi və burada evlənərək qaldığı Belçika yazıçısı Teqyül Mari özünün “Qafqaz detektivi, XIX əsr” silsiləsindən üçüncü “Ağ, qırmızı, qara” adlı romanında nəql edir. Sonrakı illərdə
burada sanatoriya açılıb, elə onun yaxınlığında ikinci korpus da inşa olunub. 1990-cı illərdən isə
sanatoriya öz funksiyasını itirib və yalınz nadir adibə statusunu qoruyub saxlayır.
Bir az da Mirzə Rza xan barədə danışmaq yerinə düşər. İran ordusunun generalı, diplomat, ictimai-siyasi xadim, əslən türk olan Mirzə Rza xan İrəvani, Daneş 1853-cü ildə Təbrizdə anadan olub. İran təəbəsi, əslən irəvanlı idi. Onun İran generalı, həmçinin səfir olmuş oğlu Ərfəüddövlə Həsən xan 1895-ci ildə Tiflisdə anadan olub, İsveçrədə, Parisdə, Monakoda özəl məktəblərdə təhsil alıb. İran ordusunda hərbi xidmətə başlayıb. O, general rütbəsinə qədər yüksələrək atlı dəstənin komandanı olub.
Azərbaycanda, Kürdüstanda, Lorestanda baş verən qiyamları yatırıb, Pəvləvi rejimi dönəmində səfir olub.
Mirzə Rza xan ilk təhsilini atasından alıb, sonra Tiflisə gələrək burada İran dövlətinin baş konsulu, həmyerlisi Mirzə Mahmud xanın köməkçisi kimi qulluq edib. O, 1883-cü ildə artıq səfirlikdə baş
konsulun birinci müavini vəzifəsini icra etməyə başlayıb. Rza xan sonralar Peterburq, İstanbul və İsveçdə
konsul müavini, baş konsul və səfir təyin edilib. İranın Birləşmiş Millətlər Təşkilatında rəsmi nümayəndəsi olub. 1933-cü ildə Mirzə Rza xan Sülh sahəsində Nobel mükafatına təqdim olunub. Onun ictimai xadim kimi formalaşmasında Mirzə Mahmud xanın böyük rolu olub. Tiflisdə işləyərkən rus dilni 2
öyrənməyə başlayıb, ona mükəmməl yiyələnib. Xidmətçilikdən konsulun tərcüməçisi, bir qədər sonra konsulun birinci müavini vəzifəsinə qədər yüksəlib. Mirzə Rza xan özünə ləqəb götürərək “Daneş” kimi məşhurlaşıb. Həyat yoldaşı Lyüdmila Servis Böyük Britaniya diplomatının qızı olub, kökü rus zadəganları olan Demidovlara çatırmış.
Mirzə Rza xan Daneş Tiflisdə çalışarkən Mahmud xanın təklifi, vəliəhd Müzəffərəddin Mirzənin fərmanı ilə adyutant təyin olunur. 1886-cı ildə Xorosanda ruslarla ərazi məsələsinin həlli zamanı İran tərəfdən Süleyman xan Avşar və ona tərcüməçisi təyin olunmuş Mirzə Rza xan iştrak edir.
Mirzə Rza xan Xorasandan 1886-cı ildə qayıdır və Nəsrəddin şahın baş adyutantı vəzifəsinə təyin olunur. Sonralar xarici işlər nazirliyi Nəsrəddin şahın icazəsi ilə Mirzə Rza xanı Peterburqa tərcüməçi və
katib vəzifəsini icra etməyə göndərir. Bacarıq və səriştəsi nəzərə alınan Mirzə Rza xan bir sıra xarici ölkədə mühüm vəzifələrə təyin olunur. Nəhayət, Mirzə Rza xan 1889-cu ildə Tiflisdə baş konsul təyin edilir və bu vəzifəni 1895-ci ilədək icra dir. 1895-ci ildən isə o, Mirzə Mahmud xanın əvəzinə İranın Rusiyada səlahiyyətili nümayəndəsi vəzifəsinə təyin olunur, həmin ildə ərfəüddövlə (dövlətin yüksək adamı) ləqəbinə layiq görülür. Mirzə Rza xan Rusiya dövləti ilə yanaşı, İsveç və Norveçdə də İranın səlahiyyətli nümayəndəsi olur.
Mirzə Rza xan fəal ictimai xadim kimi İranı bir sıra xarici dövlətlərdə təmsil edib. 1901-ci ildə
İstanbul səfirliyinə təyin edilib, işgüzar və bacarıqlı diplomat kimi öz işlərini burada da uğurla davam etdirib. O, 1910-cu ildə işdən azad edildikdən sonra Monakoya gedərək özünə qəsrə bənzəyən ev tikdirib, orada yaşamağa başlayıb. Həmin evə “Daneşgah” (Daneşin iqamətgahı) adı verilib.
Mirzə Rza xan 1913-cü ildə Tehrana gedərək bir neçə ay Mirzə Məhəmmədəli xanın təşkil etdiyi Nazirlər kabinəsində ədliyə naziri vəzifəsinə təyin olunur. Kabinənin süqutundan sonra ona İran dövləti tərəfindən 56 min tümənə yaxın məvacib təyin edilir. O, 1937-ci ildə 84 yaşında Tehranda dünyasını dəyişib. Hərbçi və diplomat, məşhur alim kimi şöhrət qazanmış Mirzə Rza xan “Müntəxəbati-Daneş”,
“Divani-Gövhəri-Xavəri” və sair əsərlərin müəllifidir. Onun “Məsnəviyi-sülh” poeması bir sıra xarici dillərə tərcümə olunub.
Diplomatik fəaliyyəti dövründə müxtəlif illərdə dünyanın bir çox ölkələrinin orden və medalları ilə
təltif edilib.
Mirzə Rza xanın məhəbbət olayları Tiflislə də əlaqədardır. Bir vaxtlar o, qastorla bu şəhərə gəlmiş
primadonna – miss Mikita ilə maraqlanırdı. Elə burada ikinci arvadı ingilis Lili Cervis ilə tanış olur, bu qadından da onun Həsən adlı oğlu dünyaya gəlir.
Mirzə Rza xan fəaliyyət göstərdiyi bütün yerlərdə mühüm binalar tikdirib. Onlardan biri –
Daneşgah Monakodadır. Sonralar onu İsfahan villası adlandırıb. İki bina isə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Gürcüstandadır: Borjomidə “Firuzə” sarayı, Tiflisdə “Almaz” sarayı.
Mirzə Rza xanın məmuralarına uyğun olaraq “Almaz” sarayının (müasirləri onu belə
adlandırırdılar) rəsmi açılışı Nəsrəddin şahın anadan olması gününə, yəni iyulun 16-a salınıb və 1892-ci ildə yeni açılmış konsulluqda möhtəşəm bayram keçirilib. Baş konsulun əmri ilə bayramda qonaqların şərabı birbaş hovuzdan doldurması üçün, mərmər hovuzun şəlaləsini elə təşkil etmişdilər ki, oradan su əvəzinə Kaxetinin qırmızı şərabı axırdı. Bunun üçün hovuzun hər dörd tərəfində akasiya gülləri formasında ağac tayaları bərkitmişdilər ki, buraya da dörd minə qədər şüşə şərab yerləşirdi. Kauçuk borular ilə şəlalənin borusuna birləşdirilmişdi. Kranı açan kimi hovuz şərabla dolurdu. Axar suyu və
çəməni olan bu bağça sanki Cənnət bağını xatırladırdı.
Hovuzun həndəvərindəki həyət, ağacların dibi və tayalar müxtəlif rəngli güllər ilə bəzədilmişdi.
Yuxarıdan yüzlərlə çin və yapon fənərləri asılmışdı ki, onlar da hovuzu və onda qırmızı rəngə salan şərabı işıqlandırırdı. Mtatsmindada konsulluq ilə üzbəüz tərəfdə atəşfəşanlıq təkşil edilmişdi, bu da bayrama rövnəqlik, parlaqlıq əlavə edirdi. Otaqlar və həyət yerli əyan qadın və kişilər ilə, eləcə də
Tiflisdə yaşayan iranlılar ilə dolu idi. Hovuzun hər tərəfində əllərində gümüş piyalə ilə duran ofisiantlar qonaqları şəraba qonaq edirdilər. Axşamda baş sərdarın hərbi orkestri və Qədim Tiflisinin tanınmış
xanəndələrindən biri, azərbacanlı musiqiçisi Əbdülbaqinin (Bülbülağanın) dəstəsi mahnılar ifa edirdi.
Bu füsunkar mənzərəyə heyran olan Tiflis qubernatoru Giorgi Şervaşidze Mirzə Rza xana deyib: 3
– Bu axşam məni müsəlmana çevirdiniz… Sizin peyğəmbərinizin ayələrdə cənnəti təsvirini oxumuşdum, lakin onun varlığına inanmırdım, bu axşam isə əmin oldum ki, Məhəmmədin vəd etdiyi cənnət, doğrudan da, mövcuddur və o burdakı mənzərənin eynisidir.
Mirzə Rza xanın konsulluq binasında zəngin kitabxanası və kolleksiyası da var idi ki, onun barəsində 1892-ci ildə Tiflisə gələn fransız səyyah Karl Lefevr-Pontalis söhbət açır. Bu baxımdan Qafqaz muzeyinin direktoru Qustav Radenin qeydlərində muzeyin qısa tarixi barədə diqqətəlayiq məlumat tapılır. Muzeyin hədiyyələr şöbəsi barəsində mühakimə apararkən müəllif qeyd edir ki, Mirzə Rza xan Qafqaz muzeyinə fars əlyazmaları nümunələrini təhvil verir və elə orada vurğulayır: “Əlahəzrətləri İranın baş konsulu Tiflisdə özünün gözəl instalasiyalarını (göründüyü kimi, interyerlər nəzərdə tutulur) və özünün zəngin kolleksiyalarını mənə gözdən keçirtdirib”. Təəssüf ki, Mirzə Rza xanın nə evi və nə də
onun zəngin kolleksiyası ilkin simasına nail ola bilməyib. Onun kolleksiyası barədə bizim üçün yalnız o məlumdur ki, sonralar bu kolleksiya, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Monakoda onun sarayının salonlarında təşkil edilən ”Sülh qalereyası” adlanan qalereyada yerləşdirilib və vaxt keçdikcə daha da doldurulub, zənginləşdirilib.
Mirzə Rza xan həmişə geyiminə fikir verirdi. Başına həmişə börk qoyardı. Məşhur ingilis yazıçısı, XX
əsrin ən çox məhsuldar müəllimlərindən biri, 700-dən çox kitabın müəllifi, bir il ərzində, daha doğrusu 1983-cü ildə 26 roman nəşr etdirərək qazandığı rekorduna görə Ginnes kitabına düşən Barbara Kartlendin gənc, kübar qızın qəşəng bir aktyora qoşulub evdən qaçan və müzik-hol aktirası olan Rozi barəsində söhbətin açıldığı “Nişan üzüyü tələb olunur” romanında Mirzə Rza xan da xatırlanır: “Rozi xatırladı ki, sonuncu (knyaz Koçubey nəzərdə tutulur-M.M.) həmişə özü ilə sevimli iti olan taksa ilə
gəzirdi, İran şahzadəsi Mirzə Rza xanın isə həmişə başında börk olardı”.
Mirzə Rza xan vaxtilə Tiflisdə rus dilində kiçik bir kitab nəşr etdirib. “İran şahı əlahəzrətlərinin general-adyutandı Mirzə Rza xan Daneşin məmuarları” adlı bu kitab Tiflis Metex həbsxana qalasının nəşriyyatında 1894-cü ildə nəşr olunub. “Xatirələri”nin son geniş mətni üzərində Mirzə Rza xan Ərfəüddövlə 1937-ci ildə ölümündən bir neçə ay əvvəl bitirib. Mətn ilk dəfə 1966-cı ildə nəşr olunub, ən son nəşri 1999-cu ildə Tehranda Əli Dehbaşinin redakturası və giriş yazısı ilə həyata keçirilib. Bu il Tiflisdə Marina Aleksidze, Qriqol Beradze, İrina Koşoridzenin birgə müəllifliyi ilə “Ərfəüddövlə və
Gürcüstan” adlı kitab zəngin fotolarla gürcü dilində işıq üzü görüb. Mirzə Rza xan Ərfəüddövlənin ikinci xatirələrini, yəni “Şahzadə Ərfəüddövlənin xatirələri”ni bu kitabdan götürərək tərcümə etmişəm.
Bu kitablarda o, öz həyatının ayrı-ayrı anlarından söhbət açır. Onun bütün xatirələrindən görünür ki, yaxşılıq itmir. Mirzə Rza xan, eləcə də onun atası bir çoxlarına yardım göstərib.
Özünə hər halda bir az pul qazanmaq və bütün həftəni dolana bilmək üçün adi dülgər işləyən mədrəsə yoldaşından gündə nə qədər qazandığını soruşanda deyib ki, onun sutkalıq gəliri 10 şaadan (15
qəpik) artıq deyil. Bu söhbət ona çox təsir edir və axşam evə gələndə bütün bunları öz atasına danışaraq, ona yardım etməsini xahiş edir. Atası onu yanına çağırtdırır və bütün ayı dolanmaq üçün sadə işçi kimi işləməməyə görə ona nə qədər məbləğ lazım oluğunu soruşur. O cavab verir ki, ona ayda 5 frank kifayət edərdi. Atası ona 10 frank təyin edir və mədərəsədə oxuduğu vaxtlar Mirzə Rza xan səliqə ilə hər ay ona vermək üçün atasından 10 frank alır. Bu proses onun mədrəsəni başa vurana kimi davam edir.
Xatirələrində bu cür hallar çoxdur. Onun bir neçə xatirəsini əvvəllər tərcümə edib oxuculara çatdırmışdım. O cümlədən, bu kitabı tapıb tərcümə edəcəyimə, necə olur-olsun, nəşr etdirəcəyimə söz vermişdim. Nəhayət, uzun çəkən axtarışdan sonra bu kitabı tapdım. Onun bu yeganə kitabından məlum olur ki, o, hədsiz dərəcədə xeyirxah, humanist, nəcib bir şəxsiyyət olub. Kitabı oxuduqda onun həyatında qəribə, taleyüklü hadisələrin çox baş verdiyindən halı olursan. Eyni zamanda, insanda nəcib hislər baş
qaldırır ki, bunlar da insanı xeyirxah işlər görməyə, yaxşılıqlar etməyə çağırır. Odur ki, həmin nadir kitabın tərcüməsini indi sizin ixtiyarınıza verirəm.
Mirzə Məmmədoğlu
4
İRAN ŞAHI ƏLAHƏZRƏTLƏRİNİN GENERAL-ADYUTANTI MİRZƏ RZA XAN DANEŞİN
MEMUARLARI
ÖN SÖZ
Asudə vaxtlarımda ömrümdə baş verən, məndə çox böyük təəssürat yaradan sərgüzəştləri xatırlayaraq həyatımın müxtəlif dövrlərində daha çox maraqlı olan faktları qeydə almaq, onlardan bir toplu tərtib etmək qərarına gəldim.
Mən Təbrizdə anadan olmuşam. Burada atamın kiçik bir mülkü var idi ki, bu da onun bütün var-dövlətini təşkil edirdi. Bizim dinə səylə qulluq edən atam bütün həyatını müqəddəs yerlərə ziyarətə həsr edib və belə səfərlərin birində, məhz elə Kərbəla ziyarətində məzar önündə nəzir-niyaz verərək Tanrıdan bir oğul diləyib və deyib ki, əgər oğlu olarsa, mütləq onu müctəhid kimi yetişdirəcək. Odur ki, mən hələ
dünyaya gəlməmişdən öncə uşaqlıq vaxtlarımda son dərəcə arzuladığım və öz seçdiyim deyil, tamamilə
başqa karyera üçün nəzərdə tutulmuşdum.
5
I FƏSİL
Mən həmişə yuxunun öncədən xəbər verməsinə, onun çin olmasına, gerçəkləşməsinə inanmışam.
Budur, onun labüdlüyünə inamımı daha da artıran hadisə.
Mən Təbrizdə məktəbə gedəndə on bir yaşım vardı. Bir dəfə, tənəffüs zamanı yoldaşlarım bir-birindən məktəbdə kursu başa vurandan sonra nə olmaq istədikləri barəsində soruşdular. Biri həkimlik peşəsini seçdi, digəri polis rəisi olmağı arzuladı, üçüncüsü tacir olmaq istədiyini bildirdi. Bir sözlə, onların hər birisi arzu etdiyi peşəni seçdi. Mən də öz müqabilimdə, soruşulan zaman uşaqlıq anlayışıma görə adı ilə dövlətdə ən nüfuzlu şəxsi göstərmək üçün təntənəli şəkildə bəyan etdim ki, vəzir olmaq istəyirəm. Etiraf etmək lazımdır ki, mən həmişə şöhrətpərəst olmuşam və uşaqlıq xəyallarımda özümü nazir vəzifəsindən savayı başqa bir vəzifədə hiss etməyə yol verməzdim. Yoldaşlarımdan biri nüfuzlu şəxs olduğum zaman ona himayəçilik göstərməkdən imtina etməməyi xahiş edərək mənə yaxınlaşdı və
gülərək bu arzunu onun qeyd kitabçasına yazmağımı təklif etdi. Mən bu xahişin istehza avazında deyildiyinə fikir verməyərək, onun qeyd kitabçasında hər şeyin belə olacağı və yerinə yetiriləcəyi barədə
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68371133) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.