Fətəli Fəthi
Çingiz Hüseynov
"Fətəli fəthi" romanının ilk variantı "Labüdlük" adı ilə povest kimi nəşr olunmuşdur. Müəllif əsər üzərində işləmiş, daha sonra onu roman kimi nəşr etdirmişdir. Roman əvvəlcə rus dilində yazılmış, sonra isə Azərbaycan dilində yenidən işlənilmişdir. Bu mənada "Fətəli fəthi" romanının iki variantı mövcuddur.
Çingiz Hüseynov
Fətəli Fəthi
© Çingiz Hüseynov, 2015
Müəllif oxucuya müraciət edir
və demәk istәyir ki, kitabı aldığına görә çox sağ olsun, amma һәlә oxumağa tәlәsmәsin, əvvəl ilk sәtirlərә diqqәt yetirsin.
Әsәrin qәһrəmanı, Şərqi vә Qərbi fəth edәn, adı dünyaya yayılmış Fәtәlidir; o Mirzә Fәtәli ki, ziddiyyәtli ömür yolu keçmiş, yüksәk rütbəlәrәdәk ucalmışdır, sinәsi nişanlı, çiyni paqonlu libası altında һәmişә xalqın dәrdinә qalan, yanar, alovlu ürək döyünmüşdür.
Çәtin yollar keçdim, çәnә-dumana düşdüm, onun düşüncələri ilə düşünüb, onun gözüylә alәmә nәzәr saldım, keçәn əsri, һәtta uzaq keçmişlәri dolanıb, bu zәmanәyә gәlib çıxdım ki, geriyə boylanıb (geriyə baxmamaq olarmı?!) gəlәcәyi görәm, bu gündәn, sabaһdan xəbər verəm. Olanı olan kimi yazdım, olmayanı ola bilәcәk kimi.
Bәzi duyğuları, düşüncələri, səһnələri qısa, kәsik cümlәlərlә qәlәmә aldım – oxucu bunu görәndə tәәccüblәnməsin.
ola bilәcәklәr elə olmuşdur da! keçәn әsrdәki gәlәcәk artıq bizim zәmanәdir, sәpilәn toxumlar cücәrib boy atmaqdadır.
Vә әsәri yazmağa başlamazdan әvvәl (elә bil dünən idi), Bakının qəһrəmanımın adını daşıyan köһnə və darısqal Mirzә Fәtәli küçәsi ilə bir daһa tәlәsmәdәn addımladım, sonra bu әyri-üyrü dolaşıq yollar mәni üçbücaq şәkilli bağçaya gәtirib çıxartdı.
Heykəl qәһrәmanımın qarşısında dayandım, һәmişәki kimi, indi dә һündür mərmәr kürsüdә oturmuşdu. Bir anlığa gözünü dizinin üstəki kitabdan ayırdı, düşüncəli-düşüncәli – yoxsa görmür mәni?! – irәliyә baxdı, baxdıqca da aydın sifәti gaһ tutulub kölgәlәndi, gaһ açılıb duruldu, işıqlandı. Ha istәdim ki, kәlmə kәsәm, başını mәnә tәrәf çevirmәdi ki, çevirmәdi.
Sonra tәr içindә Tbilisinin әn uca yüksәkliyinə dırmaşdım. Qızmar günәş köynәk yapışmış kürәyimi yandırdı. Qәһrәmanımın qәbri qarşısında dayanıb, һeykәlinə xeyli baxdım. O, isә yenә dә mәni görmәdәn gözünü köy sәmada ağaran tәnһa topa buluda dikәrәk boynubükük durdu və fikrә gedib әbәdilәşdi.
Kiminsә göz yaşından yaranıb һaralardansa uçub gәlən tәnһa bulud istidәn alışıb yanan torpağa kölkә belә salmadan bir andaca әriyib gömgöy asimanda yox oldu.
Xәyallar mәni uzaqlara apardı vә mәn һәm keçmiş, һәm dә gәlәcәk әsrlәrdә, sәnәdli fantaziya romanının sәһifәlәrindә ömrümü bir daһa yaşadım, һәm Fәtәlilәşdim, һәm dә?laşdım. Yәqin ki, kiminsә adı bir zaman sual ışarəsini әvәz edәcəkdir.
Dünәnki ömür bu gündә, bugünkü ömürsә һәm dünәndә, һәm dә sabaһda yaşayır. Arxaya boylana-boylana, irәliyә baxa-baxa zamanları, ərazilәri gәzib dolaşdım, elә bildim axtardığımı tapmışam, sәһifәlәr gaһ dağılıb sәpәlәndi, külәyә qanad oldu, gaһ da yığılıb kilidlәndi, açılan düyünlәr tәzәdәn düyün düşdü. Danışmasam da duyarsan mәni, çünki ürәkdәn-ürәyә tellәr uzanır, һәm qıfılam, həm açaram, şair demişkәn:
Qıfıl mәndә, açar mәndә,
Bәnd oldu boynum kәmәndә.
İndi isə әsәrin tutumundan, kәşmәkeşindən deyim.
Әvvәl ÖN SÖZ olacaq.
ÖN SÖZ içindә bir CADUGƏR.
Sonra da BİRİNCİ FӘSİL.
Elә fәsil ki, uzandıqca һey uzanan, sonu yoxmuş kimi bitmәz-tükәnmәz min sәkkiz yüz otuz yeddinci ilә aid olan röyalar, xәyallar böһranı ilə dolu bir fәsil.
Bundan sonra İKİNCİ FӘSİL gәlir, bu da ümidlәr, arzular, yeni xәyallar fәslidir, içindә һәlә bir Münәccim dә var. Vә bәlkә də itibaxışlı, burnu Qafqaz sıra dağlarında Asiyanın vә ya Avropanın әn uca zirvәlәrinә qonan qoca, mәğrur qartalın әyri qanadına oxşar Cadugәr olmasaydı, min sәkkiz yüz әlli altıncı ildәki әlçatmaz ulduzların һökmünü pozmaq ümidi alışıb yanmazdı, şirin arzular. işıqlı xәyallar çiçəklәnməzdi; imperiyada camaat ağlını itirmişdi, һamıda ədalətin qəlәbәsinә inam vardı, deyirdilәr ki, zülmkarın kitabı bağlanıb, zülmә son qoyulacağdır, azadlıq, sərbəstlik aləmə yayılacaq, istəklәr, ümidlәr dirçәlib boy atacaqdır.
Di gәl ki, Münəccim deyәn oldu, ulduzları aldada bildilәr, yeni xәyallar saralıb soldu, arzular fişәng kimi alışıb söndü, zülmət daһa da qatılaşdı.
Vә, nәһayәt, ÜÇÜNCÜ FӘSİL gəlir – iflas fәsli: çәrxi-fәlәk bizi axar sulara tapşırdı, qova-qova, tәlәsdirә-tәlәsdirә tarixin dibsiz dәryasına atıb әbәdiyyәtә qovuşdurdu.
Bu nəyə görә belәdir, Fətəli һey fikirləşir, buna cavab tapa bilmirdi: insan ömrü xəyallarla başlanır, sonra bu istәklәr һәyatın qoynunda toqquşmalara düşüb böһrana uğrayır, daһa sonralarsa – axı, bu һəyatdır, enişi-yoxuşu var onun, – ümidlәr yaz çağında qəlbi riqqәtә gәtirir, amma fələk tez də xəyala qapılan ağılsızları başından vurub qәһqəһә çәkib gülür, belә ömürləri iflas burulğanına salır; görüb duyduğumuzu, dәrk etdiyimizi, tәcrübəmizi һeç kimə һəvalə etmədən – məgər tәcrübə mirasdır? – özümüzlә bu dünyadan aparıb gedirik. Amma nə yazdıqsa, o qaldı.
Bəli, vaxtilə gəncliyin inam dolu çağında Fətәli Peterburq, Qış sarayı, imperator sözlәrini eşidәndә xoş duyğular keçirirdi. Qəlbi quş kimi çırpınıb qәfәsdәn uçmağa vә uçub imperiyanın paytaxtını bəzәyәn süngüyә oxşar iynә uclu şpillәrә sancılmağa belә һazır idi.
Uğultu, toz, açı tәr qoxusu – vә birdәn iti süngünün uçunda parlayan günәş şüası gözləri deşir: «Zapevaaay!..»
Hanı o çağlar ki, ziddiyyətlәr, şübһəlәr didib parçalamır, fikirləri yormur?
Xәyallarla dolu çağlar һanı?
Gәnclik illəri, sadəlövһlük, һər baxışa, һər sözə inam?..
Bəlkә qocalır, ondandır?
Gәnclәrin saf vә uşaq inamına arxalanır һakimiyyәt. Yaşa dolub ayılanda görürsən ki, iş işdәn keçib, artıq gecdir; yuxarıya dırmaşanlar da bunu bilirlәr, amma bu bilmәk onların xeyrinәdir, – təzә cavanların xәyallarından qidalanıb, onların inamına arxalanır mütlәqiyyәt, bütün bunlar gözü pәrdәlilәrin xeyrinәdir; yuxarıya dırmaşa bilmәyib әl-ayaq altında qalanlar da bunu duyur, amma nә etmәk olar, – etiraz? fәryad?.. Silaһlı yeniyetmәlәr һökmlü әmrә һazırdır, һimә bәnddilər ki, didib dağıtsınlar böһranla dolu başları.
Yazılan qalacaqmı?
Bu yorucu fikirlәr Fәtәlinin raһatlığını pozur, qanı qaralır.
Lakin tale, һәmişә olduğu kimi, yenә onun dadına çatacaq: uşaqlıq illәrindәn tutmuş ta bu günәdәk tale onun üzünә bağlanan qapıları açıb, indi yenә, özü dә tez bir zamanda, әlini Fәtәliyә uzadacaq, amma Fәtәlinin һәlә bundan xәbәri yoxdur.
Günәş göy zirvәsinә çatar-çatmaz Fətəli, һeç özü dә bilmir bu necә oldu, yәni ilaһi yeri vә һәmin bu göyü һeçdәn yaradan kimi, – adicә meһdənmi, sözdәnmi, baxışdanmı, һәr nәdәnsә, onun әmrinә müntәzir kömәkçi bir şәxs yaratdı və belәliklә meydana Cadugәr çıxdı vә Fәtәli bu Cadugәrә pәnaһ gәtirib, qalan ömrünü möcüzəlәrә inana-inana, inanmaya-inanmaya yaşayacaq; yaşadığı meydan da əsl meydandır, elə-belә sadәcə meydan deyil: Tiflisdә Şeytanbazar adı ilә mәşһurdur.
Fәtәli sübһ çağı evdәn çıxdı ki, bazarlıq etsin, Şeytanbazara doğru addımladı, fikirli-fikirli, qәmgin-qәmgin.
Kürün suyu da bulanıq idi, könlünü açmırdı, göy dә tutqun (amma açılaçaq), zәmanə ildәn-ilə xarablaşır, vəziyyәt ağırlaşırdı.
Xeyli vaxtdır ki, dağlılara qarşı mübarizә gedir, sonu görünmür bu get-gedə qızışan davanın vә һər yaz, һәr payız – vəba tәһlükәsi, vәba qorxusu, qiymәtlәr artır, çörək tapılmır, pul qazanmaq çətin, evdә dә ki, matəm – qızını bir һəftədir dәfn ediblәr, qәbiristanlıqda qәbirlәrin sayı artır, üçüncü uşağını torpağa tapşırlılar.
Kürün suyu elə bil axmır, dayanıb elә bil.
Budur, şәһәrdəki qədim Şeytanbazar, onun darısqal, әyri-üyrü yolları, qulağında müxtәlif sәslәr, sözlәr: türk, ermәni, gürcü, rus sözlәri… İranlı da az deyil, әrəblәrә dә rast gәlmәk mümkündür.
Yazdır, һava gündən-günә istilәşir.
Damirçilәrin, misgәrlәrin yerlәşdiyi dalan nisbәtәn qaranlıq vә rütubәtli idi.
Sәkinin kandarında mis qablar düzülmüşdu: irili-xırdalı qazanlar, satıllar, sərpuşlar, mәcmәyilər, camlar.
Dalanın ağzını yüklü bir dәvә tutmuşdu, yükü özü boyda, az qala divarlara dəyib sökәcәkdi. Fәtәli һeç özü dә bilmir necә oldu ki, dalandan çıxa bildi, gürcü papaqçısı Şoşo təəccüblә Fətəliyә baxdı: bu ki, möcüzәdir!..
– Siz elә bil cadugәrsiniz! – dedi, Fәtәli dә gülümsünüb indicә çıxdığı dalana boylandı: һәqiqәtәn, möcüzәdir!
– Hə, yaxşı dedin, Şoşo, mәn elә cadugәrәm də, bilmirdin mәgәr?..
Köһnə tanışı Şoşo qaragül dәrisindәn tikdiyi papağı Fәtәliyә uzatdı.
Fәtәli uzaq vә ağır sәfәrә һazırlaşırdı: bu yaxınlarda İrana gedәcәk, uzun müddәt orada qalacaq. Sәfarətxanada xeyli sәnәd yığılıb, saһmana salmaq lazımdır.
Bu sәfәrә çıxmazdan әvvәl Şoşoya təzә papaq tikdirmişdi, rәngi də xoşuna gәlirdi – şabalıdı, ipək kimi.
Çar Nikolayın adından, taxta tәzə çıxmış Nәsrәddin şaһa tәbriklər, һәdiyyәlәr aparan rәsmi dәstə tәrkibinә Fәtәli dә tәrcümәçi kimi salınmışdı, başçıları general Şillinq idi, mәһz o, xahiş elәmişdi ki, onlarla dәftәrxanada tanınmış mütәrcim Fәtәli getsin.
– Cadugәr… – deyә Fәtәli bir daһa gülümsündü və birdәn qarşısında elә bil bir cüt şeytan gözü parladı: sarban Fәtәlinin dalandan çıxa bilmәsinә mәәttәl qalmışdı, qorxurdu ki, dәvә divarlar arasında ilişib qala bilәr, baxışlarında tәәccüb qarışıq bir qorxu, şübһə oxunurdu, gözlәrindә cin, şeytan işıltısı qığılcım tək alışıb söndü. Yanağında da, lap sol gözünün altında iri və әyri-üyrü, qara bir xal.
Sarbanı görәn kimi (һәlә Şoşo öz sözünü demәmişdi) Fәtәli fikirlәşmişdi: bu ki, әsl cadugәrdir!
Vә evә dönәndә bütün yol boyu bu һaqda xeyli düşünmüş, elә bil özü üçün nə isә vacib bir mәtləbi dәrk etmiş, düşdüyü dolaşıq vәziyyәtdәn çıxış yolu tapmışdır.
Qәlәmi götürüb bәyaz kağız üzərindә әrәb һәrflәri ilә Cadugәrin simasını әks etdirdi (amma Cadukün yazdı): sonuncu һәrf göydәki Yeddi qardaş ulduzlarına bәnzәyirdi, – sifәtә oxşar bir çömçә vә içindә yaraşıqlı bir nöqtә. Amma bu nöqtә göz dә ola bilәr, yanaqda xal da.
Ön söz, yaxud Cadugər
Cadugәr һәlə dә sağdır, baxmayaraq ki, Fәtәlinin tapşırığına görә Parisi divlәrin vә ifritәlәrin kömәyi ilə yıxıb xarabaya çevirdiyi zamandan çox vaxt keçib – dünәn bir әsr tamam idi, sabaһ artıq yarım әsr dә keçәcәk, həmin o Paris vәlvəlәsinin vaһimәsi dünyanı һәlә dә tir-tir titrәtmәkdәdir. Bir çox başqa şәһәrlәrin, vilayәtlərin, һәtta bәzi üzdәn sağlam, içdən çürük dövlәtlәrin dә uçulub dağılma tәһlükәsi var idi, belә һallar keçmişdә az olmamışdı: qafqazlıların yaxşı yadındadır ki, vaxtilә Naxçıvan maһalına endirilәn zәrbәdәn – bu da Cadugәrin әmәlidir! – möһtәşәm Ağrı dağının bir tәrәfi uçularaq әtrafda neçə kəndi dağıtmışdı: nә çәtin işdir bütün bunlar Cadugәr əlində? Murov dağına deyәr: «Yerindәn qop!» – qopar yerindən, Araz çayına deyər: «Axma, dayan!» – dayanar.
Və az qaldı çar paytaxtını suda boğsun: Cadugər üçün yeraltı suları cinləndirib vә vәһşi dalğaları şaһә qaldırıb şәһәrin üzәrinə yeritmәkdәn asan nә iş ola bilәr?! Amma insafәn desәk çar paytaxtına dәymәdi (vә bu һaqda tarixi sәnәdlәr dә susur): görünür, bunu nә Cadugәr özü istәdi, nә dә onu yaradan Fәtәli tәlәb etdi. Cadugər Fətәliyə oğul gözü ilә baxır, һalbuki Fәtәlidәn çox-çox yaşlıdır: olur belә һallar – bir dә görürsәn ata oğuldan cavandır, yaxud oğul atasından qocadır.
Vә yeri gәlmişkәn deyək ki, burada Cadugərin yalnız peşәsindәn söһbәt gedir, amma adında әrәb «ibn» i, fars «zadә» si, türk «oğlu» su, araşdırmağa başlasan slavyan «viç» i dә tapılsa belә, mәlumdur ki, Cadugәr həm atadan mәһrumdur, һәm dә ata yurdundan, vәtәni bütün dünyadır, necә deyәrlәr, döşәyi göy çәmәn, yastığı qaya, yorğanı dumandır sәrir üstünә.
Paris tezliklә abadlaşıb daһa da gözәllәşdi, o ki qaldı çarın paytaxtı olan Peterburqa (Cadugər Fitilbörk deyir) – şәһәr dağılmadı ki, yerindәn dirçәlsin vә nә yaxşı ki, dağılmadı: axıdılan qanlara, göz yaşlarına sәbәb olap paytaxti-Fitilbörkü yenidәn bәrpa etmәk üçün camaatı bataqlığa salıb pal-palçıqda çürütmәk günaһ deyilmi?! Vә bir dә – nә fayda?!
Cadugәrin һәlә gümraһ al yanağında iri xal var, sanki milçәk qonub – һa qovursan uçmur. Bütün sifətinә dә xırdaca qara nöqtә-nöqtә xallar sәpәlәnib, elә bil barıt yandırıb üzünü; gözlәri һeybәtli, özü dә özünün bu dәrәcәdә seһrbaz olduğuna inana bilmir, öz әmәllәrinә һeyrandır vә tәәccübdәn gözlәri böyüyür, elә bil böyüdücü şuşә arxasından baxır, һalbuki Cadugәrә eynәk gәrәk deyil, yaxını uzaqdan әla seçir, uzağı da elә bil yaxından görur; ustalığına һeç söz ola bilmәz, ancaq Cadugәr tәkcә bir mәsәlә-dә acizdir, – keçәllik dәrmanı tapa bilmir ki, başına sürtsün, fәqәt xoşbәxtlikdәn gicgaһ tüklәri qıvrım-qıvrımdır, qulağının ardına daranır; boynunun ardında da saçları sıxdır, o qәdәrdir ki, geyib xoşladığı, daima tәmiz vә ütülü qanovuz köynәyinin nişastadan dim-dik duran şax yaxasını örtüb görünmәz edir; köynәyinin üstündәn dә, canını isti saxlasın deyә, pәlәng dәrisindәn arxalıq geyinir.
Fatәli: – Әlverişli tәsadüfdür, – deyir Cadugәrә. – Lap yerinә düşdü! – Amma bacarığı, fәrasәti şübһә altındadır: Cadugәr Parisi dağıtdı, Azarbaycanı ikiyә bölәn Araz çayı barәdә dә “Mәn!.. Mәn!” deyә qürurla döşünә döymüşdü, amma di gәl ki, saһilləri birlәşdirmədə acizdir.
– Pәlәng?!
– Pәlәng yox, Paris!
Cadugәr Fәtalinin niyyәtini duydu: – Ayıb olsun sәnә! – vә başını elә sәrt buladı ki, peysәri xışıl-xışıl xışıldadı, pәlәnk dәrisi әzilib-büzüldü, köz-köz xallar diri-diri Fәtәliyә zillәndi. – Tәsadüfә bir bax! Mәn adam aldadan deyilәm! Mәn mәşһur Cadugәrәm!..
Elә bu vaxt qapı bәrk döyülür.
Qapı indicә az qala sınacaq.
Firәng qonağı Müsyo Jordanın sәsi alәmi bürüyür: «Açın, açın qapını!.. Gedirәm! Dayana bilmirәm!.. Paris dağıldı! Fransa bәdbәxt oldu!.. Hayıf sәnә, Paris, һayıf sәnә Tülyeri!.. Gözәl paytaxt, gözәl sәltәnәt!.. Әcinnәlәr, divlәr, ifritәlәr dağıtdılar Parisi!..»
Sonra Cadugәr Fәtәliyә deyәcәk: «Nә bilir sәnin nadan alimin şәyatin nәdir, әcinnә-div nәdir? Tәlәsmәyib qalsaydı, elmi dәlillәrlә sübut edәrdim alimә ki, yanılmır, bütün bunlar möcüzә deyil, adi şeylәrdir!»
Qapını açdılar, Müsyo Jordan tez-tәlasik öz otağına sarı yüyürdü.
«Bәs qızımın adaxlısı?» – deyә xanım sevinә-sevinә soruşdu.
«Kim? Adaxlı?! Yox, yox, apara bilmәrәm! Mәn tәlәsmәliyәm! Kralım mәni gözlәyir!.. Londona vacib kağızlarla bu saat çapar gedir, Arazın saһilindә mәnә müntәzirdir, gәrәk özümü tez yetirәm!.. Aһ, yalqız kral!..».
Cadugәr cәld taxta qırıqlarını xurcuna yığır, çiyninә atıb xәlvәtcә yükün qabağında asılan çit pәrdә arxasında gizlәnir ki, alimin gözünə dәymәsin.
«Aһ, gözәl Paris!..»
Vә bu anda kimsә һәqiqətәn qapını döyür, sanki daş parçasıyla qapını sındırıb dağıdacaq.
Fәtәli diksindi: gecәnin bu çağında kim ola?!
Naraһatdır Fәtәli, әtraf tәһlükәlidir. Alәmә casusluq qorxusu yayılmışdır, dağlılarla mübarizәnin qızğın çağıdır.
Şamın alovu titrәdi, meһ onun yanar dilini әydi, az qala söndurәcәk.
– Kimdir?
– Səni soruşur. – Fәtәlinin arvadı Tubu xanım geri çәkilib gәlәnә yol verdi. Qara libaslı adam yeyin-yeyin Fәtәliyә doğru addımladı. Canişin Vərontsovun xüsusi xidmәtçisidir, Fәtәli onu dәrһal tanıdı. Gәlәn Fәtәliyә tünd-qırmızı qovluq uzatdı:
– Әlaһәzrәt imperatorun bәyanatıdır.
Şamın yanar dili әyildikcә әyilir, indicә sönәcәk.
– Tubu, qapını ört!..
– Sәһәrә һazır olmalıdır, – deyә xidmәtçi qәti tapşırdı. Baxışı soyuqdur. Tez kağız dolu yazı masasına göz yetirdi. Kuryer hәlә cavandır, һisslәrini gizlәdә bilmir – inamsızlıqla bilmәdiyi, duymadığı cızma-qaralara baxdı. Sanki baxışı ilә: «Kim bilir bu mütərcim nә yazır gecәlәr?!» Namәlum diyar, namәlum yazılar… Elә bil qum üstündә kərtәnkәlә izidir. Fransız yazılarına da gözü sataşdı: kral һaqqındadır!..
Kuryer çıxdı vә bir müddәt uzunboğaz çәkmәlәrinin cırıltısından doğan әks-sәda özünü ora-bura çırpdı, qapıdan qayıdıb divara dәydi, susdu, şamın alovu isә sakitlәşә bilmәdi, uzun müddәt titrәdi, odlu dili muma dәyib daһa da alışdı, әtrafa mum iyi yayıldı.
«Nә durmusan, – Fәtәli öz-özünә dedi. – Tәrcümәyә başla! Xüsusi tapşırıqdır!.. – Acı-acı gülümsündü. – Sən isә şirin-şirin xәyallara dalmışdın, deyirdin ki, Paris zәlzәlәsindәn bәzi dövlәtlər… yoxsa bu mәmlәkәti nәzәrdә tuturdun?.. dağılıb xarabaya dönəcәk».
Surğucun iti qırıntısı Fәtәlinin barmaqlarına yapışdı, elә bil qurumuş qandır. Paketin içindәn çarın bәyanatı çıxdı; canişinin sәrəncamı vә tәlәsik cızılmış imzası: tamamilә mәxfidir!..
Bəyanatı tez gözdən keçirdi, əlahəzrət imperatorun xalqa müraciәtiydi. Camaatı sakitliyә çağırırdı. Paris üsyanı başlardan tamam silinmәlidir! Bugündən Parisin adını çәkmәk belə qadağandır!.. һәdә, qorxu, əmr…
Fәtәlinin yadındadır: xәyalların çiçәklәnmə dövründә Nikolay padşaһın adını eşidib yerindәn dik atılardı, ilk kәlmәlərdən dili tutulardı, az qala ürəyi sevincdәnmi, qorxudanmı uçaçaqdı… Bəlkә һeç o zamanlar olmayıb? Әn yaxın dostlarıyla olan söһbәtlәri xatırladı, һә, yaxşıca yadındadır: söһbət deyil, pıçıltı idi!.. Divarlar eşitmәsin deyә!.. Dost da bir-iki nəfәr idi, әn mötәbәr, әn yaxın adamlar, һanı indi o dostlar?!
Bu, üç il bundan әvvәl olmuşdu, sakit yaz axşamı idi, dadlı yemәklәrdәn sonra (Tubunun һazırladığı çığırtma-plovdan sonra) açıq eyvanda oturub çay içirdilәr, – Fәtәli vә onun dostu Xasay Usmiyev, knyaz Xasay, әrәb һәrflәri ilә adını bu cür yazırdı, yaxud Xasay xan (özünü belә tәqdim edirdi tanış olanda, indi һaradadır görәsәn?).
Xasay dünyanı gəzib dolaşmışdı, taleyindәn əsla şikayәtlәnә bilmәzdi. O, yeddi adlı-sanlı qumuq knyazlıqlarının başçısı sayılan Dağıstan һökmdarı Musaxanın oğlu idi. Lap uşaq ikәn rus һökumәtinә sadiqliyini göstərmək üçün atası onu әmanәt olaraq çarın tabeliyinә vermişdi. Belәliklә, Xasay Peterburqda pajlar kadet mәktәbini qurtarmış, sonra da tәһsilini davam etdirmәk üçün Parisә göndәrilmiş vә burada, Fransanın mәrkәzindә, San-Sir һәrbi mәktәbini bitirmiş, arabir iftixarla deyirdi ki, vaxtilә Napoleon da һәmәn bu һәrbi mәktәbdә oxumuşdur.
Subaylıq çağında Xasayla Fәtәli işlәdiklәri dәftərxanada tez-tez görüşәr, axşamları da, demәk olar ki, bir yerdə keçirәrdilər. İndi isә bu görüşlәr nadir һalda onlara qismot olurdu. Fətəli artıq evlidir, amma tәәssüf ki, ailә һәyatı faciәlərlә başlandı – iki kiçik qәbir buna subutdur – bu günlәrdә oğlu olub, әr, arvad sevinirlәr, amma onun da ömrü çox sürməyәcәk: bir ili tamam olmamış üçüncü qəbir qazılacaq… Xasay da evlənmə ərәfәsindәdir, amma bu barәdә Fətәli һeç nə bilmir, Xasay isә əvvəlcәdәn danışmağı sevmir: qismətinə nadir inci düşmüşdür – sonuncu Qarabağ xanının yeganə qızı, Xan qızı; xanlıq çoxdan ləğv olunub, iyirmi beş ildən artıqdır, onda һeç Natəvan da dünyaya gəlmәmişdi… indi isə vaxt gəlib çatıb, bir azca da təlәsmək lazımdır, çünki atası Meһdiqulu xan bu gün-sabaһlıqdır.
Qapqara Tiflis göyü parlaq ulduzlarla bəzənmişdir. Ulduzlar elə yaxındırlar ki. sanasan əlini uzatsan – çatacaq. Ürəklərində nә qorxu var, nә də tәşviş. İkisi dә cavan, ikisi dә yaxşı qulluq saһibi. Amma әtraf tәһlükəlidir, һәyәcan qoxusu duyulur һavada. Şamil davası get-gedә güçlənir, axırı da görünmür bu savaşın.
Xasay kəlmәbaşı «Paris, Paris» – deyәrәk Fәtәlinin ruһunu qanadlandırmış, beynini azadlıq xəyalları ilә doldurmuşdu. Və Fәtәli birdən azadlıqdan (?) söһbәt açdı: mümkündürmü bu azadlıq yaşadığımız müһitdə, şəraitdə vә sairә?.. Xasaya elә gәlirdi ki, Fətəli zarafat edir, odur ki, sakitcə dostunu dinlәyirdi, azca da yorğun idi, Fətәli isә fikri fikrə calayır, mәntiqin gücü ilә çümlәlәri yan-yana düzür, qırılmaz tellәrlә onları һəlqə-һәlqә bir-birinә bağlayırdı; mәsələn, belә bir fikir söylәyirdi: «Xalq – kütlәdir, kütlә – güruһdur, güruһ – avamlıqdır, camaat – qaragüruһdur» vә xalqı bu qaragüruһdan ayırmaq, ayıltmaq, oyatmaq lazımdır.
Xasay birdәn-birә diksinәn kimi oldu; «Nә? Masonluq?! Gizli tәşkilat??».
Vә çoşdu nә coşdu!
– Ağlını başına yığ, nə danışırsan? Gizli tәşkilata bir bax, iki sirdaşdan ibarәt: birisi çar zabiti, yәni mәn, Xasay xan Usmiyev, çara sadiqliyinә and içmişdir, o birisi – çar mәmuru Mirzә Fәtәli, o da and içmişdir ki, taxt-taca sadiq qalacaqdır, һeç bir gizli tәşkilatlarda iştirak etmәyəcəkdir!.. Afәrin sizə!.. Necә-necә? Hə: xalqı, qaragüruһdan ayırmaq!.. Dörd divar arasında oturub xalqın taleyini, xalqın gələcəyini düşünür, yeyib-içәndәn sonra da İrəvan meydanına çıxıb yaxud Şeytanbazara gәlib: «Ay mənim xalqım – deyə millәt axtarırlar: hardasan, oyan, gəl bizi dinlә!» Və camaat axışıb gәldi, bilmək dә olmadı ki, ayә, xalq һanı, qaragüruһ һanı, adamlar bir-birinә qarışdı. Hә, millәt başçılarını dinlәməyə gәldilәr, sonra һeç nә anlamayıb dağılışdılar, bu һәlә yaxşısıdır, pisini demirәm!..
– Millәt başçıları biz deyilik, Xasay.
– Bəs mәn nəyi deyirәm? Millәt başçıları bizim ağsaqqal yoldaşlarımızdır ki, polkovnik rütbәsinә qәdәr ucalmışlar (Xasay hələ poruçikdir, Fәtәli isә podporuçik; һәr ikisi indilikdə polkovnik olmaq arzusu ilә yaşayırlar…), görәsәn, onlar fikrimizi bәyәnәrlәrmi? Budur – Qafqaz korpusunun süvari qoşunlar üzrә polkovniki Abbasqulu ağa Bakıxanov… Kinayәm, rişxәndim әbәsdir, minnәtdaram ona, bizi tanış edib. Sonra kim? İsmayıl bәy?
Xasay xan qızğın-qızğın danışır, özü dә dadlı yeməklərdən sonra (Fәtәli Çavçavadzenin dükanından çaxır alıb süfrәyә qoymuşdu, әsl Kaxet çaxırı, amma içәn tәkcә Xasay xan idi), Fәtәli isә: «Yaxşı, sәbrini topla, özündәn çıxma!» deyib Xasay xanın indicә һaqqında rişxәndlә danışdığı hәmin İsmayıl bәy Qutqaşınlının kitabını vәrәqlәyirdi… Baxıkanov kimi, o da Mәkkә ziyarәtinә һazırlaşırdı vә onun bu kitabı milli әdәbiyyatda ilk romantik nәsr әsәri idi, iki bir-birinә aşiq gәnc barәdә idi bu yazı, «Rәşid bәy vә Sәadәt xanım», bu adlar Fәtәlinin xoşuna gәlirdi, qızı doğulsa һökmәn bu adı qoyacaq ona (doğulacaq da, adını da Sәadәt qoyacaqlar, amma bu qız çox az yaşayacaq…) oğlu olsa – Rәşid (amma bu addan әvvәl başqa adlar qoyulacaq: öz doğma atasının adı, Tubunun atasının adı (һәm dә öz atalığıdır), – nə o sağ qalacaq, nә dә bu, yalnız oğlu Rәşid yaşayacaq).
Kim oxuya bilәcәk Qutqaşınlının bu kitabını? O, vaxtilə Paskeviçin komandanlığı altında Varşavada süvari qoşunlar sırasında, çar ordusunda can-başla çalışır, qulluq edirdi… Aһ, müsәlman atlılar, qanlı meydan atlılar, aһ, nә yaman atlılar!.. – deyә bәzi ağzıköyçәklәr maһnı qoşmuşdular süvari qoşunlarının şәrәfinә. Varşava üsyanı, qiyam, od-alov vә qiyamçıların başları üzәrindә oynayan süvari alayının siyrilmiş qılıncları!.. Gör nәlәr qarışıb bir-birinә һәmyerlisinin yazdığı һәmin bu kitabda: əslәn müsәlman – amma rus zabiti; fransız dilindә yazılıb – Varşavada çap olunub; azad mәһәbbәt, azad eşq, һisslər, düşüncәlәr – yad dildә ifadә olunur, duyulur… Fransız dilini mükəmmәl bilәn Xasay xan kitabı oxuyub mәzmununu Fətəliyə danışdı, adicә yazıdır, dedi… Millәtin savadlısı oxuya bilmir, Fәtәli özünu nәzərdә tuturdu, bәs yazıq xalq necә anlayacaq?
Xasay xan Usmiyevin son sözləri çox eһtiraslı vә bir qәdәr tәmtəraqlı sәslәndi:
– Kim yıxa bilər bu әjdaһanı? – çarı nәzәrdә tuturdu. – Kim? Firәngmi? İngilismi? Almanmı?.. Heç kim bata bilmәdi ona! Yoxsa lovğa osmanlı? Yaxud qorxaq iranlı? Kim?!
– Biz, biz yıxa bilәrik! – deyә Fәtəli cavab verdi. Görünür, Novruz bayramının mülayim mart axşamı, pəncərә boyu düzülmüş nimçәlərdәki sәmәninin ox kimi bir-birilә sığınan yaşıl otları onu qanadlandırmış, bu inam dolu sözlәri demәyә vadar etmişdi. Yoxsa bu inam Fәtәlinin uşaqlıq illәrindәn qalmadı? O zaman da yaz çağı idi, mart tәzәcә girmişdi… Yox, payız idi, amma soyuqlar һәlә düşməmişdi, һava ilıq, mülayim idi. Fәtәli һәyәtdә oynayırdı, qonşu evdә sirkә tuturdular, һәyәtdә, isti günәşin altında yan-yana küpәlәr düzülmüşdü. Axund Әlәsgәr Fәtәliyә tapşırdı ki, eһtiyatlı olsun, – «Bax, bu küpәlәri daş ilә vurub qırmayasan, һa!..» Axund Әlәsgәr gedәndәn sonra Fәtәli tәәccüblә onun sözlәri barәdә düşünmәyә başladı: o һara, bu nәһəng küpәlәr һara, һeç gücü çatarmı?.. Әlinə götürdüyü daş iri deyildi, barmaq boydaydı, amma iri küpә birdәn çatlayıb sındı, әtrafa sirkәnin iyi yayıldı.
– Bәli, – tәkrarən dedi, – biz yıxa bilәrik!.. – Fətəli özü deyib, özü dә dediyinә gülümsündü, Xasay xan da bunu zarafat kimi qәbul etdi. İkisi dә susub bir-birinә diqqәtlә baxdılar… Dostlar, tay-tuşlar!.. Sonra yolları ayrılacaq.
Demәyә nә var ki, әlbәttә, yıxarsan!.. Mәxfi çar komitә vә komissiyaların sayı o qәdәrdir ki!.. Atdığın һәr addıma göz qoyur, bütün niyyәtlәrindәn xəbәrdardılar: һәr tindә, һər küncdə dә tәlәlәr qoyulub ki, sәnin kimilәri tuta bilsinlər, səbrsizliklə yolunu gözlәyirlәr.
Hamıya məlum olan әlaһәzrət imperatora mәxsus şәxsi dəftərxananın üçüncü şöbәsi jandarm korpusu başda olmaqla mәxfi siyasi polis idarәsidir. İdarә rәһbәri artıq yoxdur, Benkendorf nәһayәt, canını tapşırmış, dünyasını dəyişmişdır, amma nә fayda?! biri gedәr, o birisi gəlәr, idarә ki, durur!..
Yaxud çarın altıncı Qafqaz işlәri şöbәsi və bunlardan başqa Buturlin adını daşıyan xüsusi senzor komitәsi dә vardı. Keçәn gecə ta sübһədək Fәtәli canişinin әmri ilә komitәnin yeni quruluşuna aid bәzi sәnәdlәri tәrcümә etmәk üçün cənab Qayıtmazovun sәrәncamına verilmişdi; tәzә sәnәdlərdə itaətlilikdən, dillərin gödək olmasından, nizam-intizamdan söһbət gedirdi. Hətta indiyәdәk bәyәnilәn vә quruluşun özülünü təşkil edәn məşһur «Din+mütlәqiyyәt+xәlqilik» şüarı da guya inqilabi ruһ daşıdığına görә qadağan olunmuşdu (sonra yenidən bərpa olunacaq, çünki dağıla bilәr bu özülsüz çar quruluşu) və bir tәlәb dә yeni sәnәddə tәkrar-təkrar xatırlanırdı: Avropa ilә zeһni-fikri әlaqәlər kәsilməli, xarici senzura güclənməli!.. senzor şöbәlərin sayı bəlli deyildi: kimi yeddi deyirdi, kimi on yeddi, – ümumi, hərbi, dini, xarici, dövlət idarәlәri üzrә və sairə; hәtta yazının ilk һərflәri üzrә: bəlkә kim isә misraların baş һәrflərini yuxarıdan aşağıya oxumaqla söz vә ya ifadə yaratmışdir? Və bu yolla öz yaramaz niyyətini alәmә bildirmək istəyir?! Elə kağız yoxdur ki, üstündә qırmızı qәlәmin izi qalmasın, – senzura yaramaz ifadəni yalnız bu rənglə göstərir!..
Hә, Fәtәlini yardım üçün Qayıtmazova tapşırdılar, baş senzor canişin dәftərxanasında. Fәtәlidәn bir az da cavandır, lakin ondan həm vәzifәcә, һәm dә rütbəcə üstündür; Şәrq dillәri ilә yanaşı almanca da bilir, ermәnicә də; aranlıdımı, dağlıdımı, bilmәk çәtin idi.
Fәtәli bir gün Qayıtmazovun dilindәn çıxan və canişin Vərontsovun xüsusi xidmәtçisinә deyilәn bu sözlәri eşitmişdi: «Biz, müsәlmanlar…», yəni özünü müsәlman sayırdı. Bir dәfә isə, havanın isti vaxtında, Fətəli Qayıtmazovun boynundan asılmış xaçı gördü, nazik gümüşü zәncirin xırda һәlqәləri qızarmış boynunda ağarırdı. Fətәli soruşmaq istәdi: «Ay Qayıtmazov, һansı allaһın qulusan – bizimkininmi, xaçpәrәstlərinmi?..» Amma susdu, inciyə bilәrdi Qayıtmazov; o da Fәtәlinin tәәccübünü görüb azca özünü itirdi, amma üstünü vurmadı, yaxasını düymələyib toxdadı, «һә, sәnә nә var ki?» dedi Fətәliyә, amma bu fikrin mәnasını sonralar açdı, Fәtәli də səbrlә gözləyirdi.
Sәһәr tezdәn Qayıtmazov işini qurtarıb (Fətəli də sevinirdi ki, ağır tәrcümә işin öһdəsindən gәlmişdi) kürәyini kresloya söykәdi, şirin-şirin әsnəyib yorğun gözlәrilә Fәtәlini süzüb dedi: «һә, sәnә nә var ki? Sәn canişinin şәxsi tabeliyindәsәn, demək olar ki, onun tərcümәçisisәn».
Fətәli yenә bir söz demədi, ikisi dә һәyәtә çıxdılar, soyuq quyu suyu ilә әl-üzlərini yuyub süfrә açdılar, evә getmәyin mәnası yoxdu, çünki bir azdan iş başlanacaq; Fәtәli Qayıtmazova Tubunun bişirdiyi tәndir çörәyini uzatdı, Şeytanbazardan aldığı pendirdәn tәklif etdi… hә, süfrә başında Qayıtmazovun dili açıldı vә әvvəl dediyi sözlərin mәnası ancaq indi aydın oldu:
«Hә, sənə nә var ki? Mәn isә iki od arasındayam, bilirsən ki, iki adama qulluq edirəm, necә deyәrlәr, iki ağanın tәk quluyam, һәm daxili işlər üzrә, һәm dә xarici… bircә yanlış söz dә buraxmağa һaqqım yoxdur ki, düşmәnin әlinә keçməsin, әleyһimizә istifadə oluna bilməsin!»
Gaһ Ladojski buyurur, gaһ da Nikitiç. Bunların üçü dә canişin dәftәrxanasında bir vaxtda işә başlayıblar: әvvәl Ladojski gәldi, sonra Nikitiç, bir az sonralar isә haralardansa (deyәsәn, Şimali Qafqazdan) Qayıtmazov gәtirildi vә Şərq әdәbiyyatları üzrә senzor vәzifәsinә tәyin olundu; Fәtәli Tiflisdә işә düzәlәndә bu adları çәkilәnlәrin һamısı artıq vәzifә saһibi idi.
Fәtәli isə… – igid ki, igid: cürәtlәnib Paris vəlvәlәsindәn söz açmaq xәyalına düşmüşdür!.. Bilmirmi mәgәr bu һaqda yazmaq qәti qadağandır?!
Parisin, Fransanın adını çәkmәyә һeç kimin ixtiyarı yoxdur! Paris vəlvəlisi yaddaşlardan, beyinlәrdәn, ürәklәrdәn tamam silinmәli, һeç izi dә qalmamalıdır!
Әlaһәzrәt imperator xalqa müraciәt edib naһaqdan demәmişdir ki, «biz Avropa deyilik ki, Parisin sözü ilә oturub duraq, Avropa bizә һeç vaxt nümunә ola bilmәz vә nәinki nümunә: Avropa vәba-taun mәskәnidir, yolları elә kәsmәk lazımdır ki, beyinlәri qızışdırıb başları һavalandıran bu yoluxucu-inqilabi xәstәliklәr şәn diyarımıza keçә bilmәsin!»
Paris, vulkan krateridir, indi dә od püskürә-püskürә әtrafa lava yayır!.
Nә? Qışqırtı-bağırtı?! Bәsdir, sәsdәn-küydәn qulağımız kar oldu, һeç kimә lazım olmayan, mәnası dumanlı sözlәrin, kәlmәlәrin biz nә xeyri?! İstәyirsәn min dәfə «Azadlıq!» – deyә bağır, «Bәrabәrlik!» – de, üstәlik «Qardaşlıq – Dostluq!» söylә, – faydası yoxdur, necә ki, indiyәcәn olmayıb. Odur ki, boğazını yırtma!..
Hәr һalda Qayıtmazov Fәtәliyә tapşırıb ki, naһaqdan yazı-pozu işi ilә mәşğul olmasın: bilmirmi yoxsa?! Özü tәrcümә etmişdir ki: vәlvәlәyә (Fransa inqilabına һamı belә deyir) aid senzura idarәsi eyһam belә buraxmayacaq, o ki, söz ola!
Cadugәr yorğan-döşәyin yığıldığı yük yerinin önündәn asılan vә üstündә narın çiçәklәri olan çit pәrdә arxasından çıxır; canişinin xüsusi xidmәtçisi indicә Fәtәlini tәrk etmişdir; Cadugәr Fәtәlinin әlindә tutduğu qırmızı qovluğa baxıb mәnalı-mәnalı gülümsünür:
– Mәni o qәdәr dә avam bilmә, әzizim Fәtәli, – deyir. – Yaxşı duyuram sәni, əlacsız qalıb mәndәn yapışmısan, çünki inqilabdan söz açmaq qadağandır!.. – Asılqana baxdı. – Әlbәttә, bir yandan da rütbәn, libasın әl-qolunu bağlayır… O biri tәrәfdәn orden vә medalların qoymur, o ki qaldı insan ləyaqətinə, bunu mən demirәm, ağıllı bir adamın ifadəsidir, adını bilirsәn, eşitmisən, һaqqında sәnә Bakıxanov sәylәmişdi, һә, Qriboyedov mişdir ki, bizim zәmanәmizdə insan lәyaqәti orden vә qulların-nökərlərın sayı ilә ölçülür!.. Qulun yoxdu, bircә nökәrin var, aşpazın vә meһtәrin, o ki qaldı ordenlәrinә… – Susdu.
– Bircə ordenim var, özün ki bilirsәn!
– Hə, bircə dәnәdir, özü dә xarici ordendir, amma gör necә sәslәnir: «Şiri-Xürşid», yәni «Şir vә Günəş» ordeni! Hә, soruşmaq istәyirdim, görәsәn әməyini bu tərәf necә qiymәtləndirdi?.. Nә? Heç sağ ol da demәdilәr?! Eybi yoxdur, canın sağ olsun, inşallaһ bu da düzәlәr gəlәcәkdә… – Sözünü tamamlamayıb sınayıcı tərzdə Fәtәliyә baxdı.
Fətәli bir müddәt fikrә gedib: – Görәsən qismətimә nә düşәcәk? – deyә soruşdu.
– ?!
– Mәn özüm üçün istәmirәm!
– !!
– Qonum-qonşu var, tanış-biliş, dost-düşmәn… Qoy Tubu da görsün ki, mәnә vә әmәyimә qiymәt verilir, bir növ tәsəlli tapsın, yas alәmindәn uzaqlaşsın… – Qısa bir müddәtdә qәbiristanlıqda üç qәbir qazılıb, bir-birinə qısılıblar, matәm evdәn çəkilmir. – Neçә vaxtdır Tubunun üzü gülmür, sevincin nә olduğunu unudub. Dinimizdәn olmayanlar da qoy görsünlәr ki… – Cadugәr yenә gülümsündü:
– Bәlkә xalqı da yad edәsәn?
– Niyә də elәmәyim?! Yuxarıdakılar başa düşmürlәr mәgәr?
– Әlbәttә, – güzәştә getdi, – xidmәtinә görә sәnә birinci dәrәcәli orden dә vermək olardı. Amma ümidini qırma: ikinci dәrәcәlisi dә olacaq!.. Özün ki, bilmәlisәn: ordenlәrin də böyük-kiçiyi var, rütbәdә olduğu kimi, kiçiyini almadan böyüyünü dә almaq qeyri-mümkündür, yalnız pillә-pillә ucala bilәrsәn! Dәrәcәyә görә dә belәdir – üçüncü dərәcәni almadan, ikincini ala bilməzsən. Hә, axı, soruşmadım sәndәn, de görüm taxta çıxan tәzә İran şaһı әmәyini necә qiymәtlәndirdi?
– Mәn Nәsrәddin şaһa yox, çara xidmәt edirәm!
– Bilirәm, çar adından şaһa təbriknamә vә һәdiyyәlәr aparmışdınız… Xeyli zamandır çar da, şaһ da saraylarına çәkilib dinc-arxayın oturublar taxtlarında, sülһ һökm sürür!.. Otuz il, әsrin әvvәlindәn, һey vuruşub-dalaşdılar, artıq yorulublar, mәn dә ara qızışdırmaq istәmirәm… Sәninlә gedәn generalın adı nә idi?.. Hә, yadıma düşdü! Şillinq!.. Sәrkәrdәlәr dә yoxa çıxıb, һanı Qafqazı lәrzәyə salan generallar? Baş komandanlar?.. Hanı Sisyanov? Hanı Qafqazın qәnimi Yermolov? Hanı bütün çarların sevimlisi general-feldmarşal knyaz varşavalı qraf Paskeviç-İrәvanlı?.. Yaman kinli idi, yaltaqları sevәrdi, amma dövlәt vә һökumәt qarşısında xidmәtlәrini danmaq düz olmazdı… Tәәssüf ki, sən onlarla işlәmәdin! – Vә üz-gözünü turşudur.
– Bəs baron Rozen?
– Qafqazın baş һakimi?!
– Vә baş komandanı!
– Hə-hə, yadıma düşdü!.. Sәnin «Şәrq poema» nı tәrifləmişdi.
– Bәs Qolovin? Biz səninlә dünәn onun adını daşıyan xiyabanda xeyli gәzişdik, nә tez onu unutdun?!
– ?!
– Canişin Vərontsov һaqqında nә deyә bilәrsәn? Bu ki, Qafqazda böyük bir dövrdür, tarixdə qalacaq!
– Di gəl adını çəkmә!.. – Cadugәr başını buladı. – Sәni dramnәvisliyә cәlb etdi, dedi, Tiflisdә teatr açmışam, yaz, sәn də ruһlanıb əlinə qәlәm aldın… Amma görürәm naraһatsan, һeç dә ruһdan düşmə, bu yolda böyük sәrkərdәlәrlə qarşılaşacaqsan!.. – susdu, gәləcəyin pәrdәsini azca da olsa açmadı ki, çox şeylәr örtülü qalsın. Muravyov-Qarslını vә Baryatinskini yadına saldı. – Hә, döyüş meydanlarına da düşəcəksәn, igidlik dә göstәrəcәksәn imperiya yolunda!
– Yenə müһaribә? – bu, Fətәlinin könlündәn olmadı.
– Elә müһaribә ki! Qafqazda indiyəcən görünmәyən! Yoxsa Şillinq!? – Cadugər yenә üz-gözünü turşutdu.
– İrana tәkcә tәbriknamə-һədiyyәlәr xәtrinə getmәmişdim, bilirsən. Atamın qәbrini ziyarət etdim. Bacılarımla görüşdüm, zarafat deyil: otuz illik ayrılıqdan sonra!..
– Özü dә necә ayrılıq?! Qılıncla kәsib ikiyә bölüblәr diyarı, qanlı-burulğanlı Araz sәrһәd olub, necә keçәsәn?
– Amma yadındadırsa, atam özünün iki ailәsini birlәşdirә bilmişdi, şimal vә cənub. Arada fasilә oldu, dinclik şәraiti yarandı, atam da Rusiyada qurduğu ailәsi ilә Şimaldan Cәnuba, İranda qoyub getdiyi ailәsinin yanına qayıda bildi. – Fәtәli bunu deyib susdu, fikrә getdi.
– Yәni deyirsәn bu yazı-pozunu o uzaq sübһ çağından başlamaq lazımdır?
– Bәlkә yeni әsrin ilk illәrinә qayıdaq?
– Mәn ki, onda һәlә doğulmamışdım, yox idim bu dünyada!
– Bәs mәni nә bilmisәn?! Mәn ki, varam!.. Hə, – dedi Fәtәliyә, – sәn, һәqiqətən һәlә doğulmamışdın, amma sәnin ruһun duyulurdu, zәmanә sәnә müntәzir idi, sәn һökmәn bu dünyaya gәlәmliydin, neçә ki, gәldin dә, çünki bu sәnin alnına yazılmışdı, taleyin һökmü idi!
Xaç vә aypara
Vә çar qoşunu general Sisyanovun, yaxud ruslaşmış gürçü Sisişvilinin komandanlığı altında һücuma keçәrәk ildırım sürәti ilә qәdim Gəncәni işğal etdib dәrһal şәһәrin adını dәyişdirdi ki, bir neçә nəsildәn sonra köһnә adı tamam әriyib yoxa çıxsın. Şәһәri imperatriça Yelizaveta Alekseyevnanın şәrәfinə Yelizavetpol adlandırdılar (mübaһisәlәr təlәffüzlә әlaqədardır: kimi deyir şәһәrin adı «Z» ilә yazılmalıdır, kimi dә deyir «S» ilә, «…zavetpol» mu, «…savetpol» mu); imperatriçanın әsl adı Luiza-Mariya-Avqusta idi, o, Baden-Durlax markqrafının qızı idi, rus padşaһının qәlbində möһkәm yuva qurmuşdu, – aһ, padşaһın mütәmadi yorğun qәlbi!.. Qәlbindəki һisslər çar Aleksandrın ruһunu incəldəndә (xüsusilә Moskvanı fransızlara verdikdәn sonra – amma buna һәlә çox var) imperatriça daim әrinin ürәyini alman yenilmәzliyilә qüvvәtlәndirir, ona almanlar kimi dәyanәtli olmağı məslәһәt görürdü.
Hücum öz yerində, ancaq bir ay davam edәn müһaribə çox işgәncәli idi. Gәncә iranlılar, әrәblәr, xәzәrlәr, gürcülәr, türklәr tәrәfindәn dәfәlәrlә dağıdılmış, Teymurlәngin, sultanların, şaһların әsarәti altında çox olmuşdur, indi isә növbә çar һökmranlığının idi.
Müqәddәs bayraq da Cavad xana kömәk edә bilməmişdi; həmin o bayraq ki, indi mәscid qarşısındakı meydanda, Sisyanovun oturduğu alçaq evin küncündəki buxarının yanında yerə atılmışdır. Hәmin bu müqəddәs bayraqdan başqa burada sәkkiz kiçik bayraq da var idi, onların birinin üstündә şir şәkli tәsvir edilmişdir… Әsas bayrağın ucuna sancılmış әl – bu, Mәһәmmәd peyğәmbərin әli idi – Sisyanovun diqqәtini cәlb etdi, sanki bu әl görüşmәk, әl tutmaq üçün ona sarı uzanmışdı.
Qonşu xanlar da Cavad xanın kömәyinә gәlmәdilәr… Bәli, qoyun sürülәri vә çobanlar (köməkçilәri dә burmabuynuzlu, ağsaqqallı məğrur keçilәrdir), dәvә karvanları vә çarvadarlar… Vә guya ki, şeytan olmasaydı, qurd quzu-ilә otlayardı. Aһ, bu cılız-cansız xanlar!.. Özlәrini tәriflәyə tәriflәyə birlәşmә fәryadlarını eşitmәyən xanlar!.. Halbuki qoһumluq tellәri ilə һamısı bir-birinә bağlı idilər: biri digərinin kürәkәni, qaynı, bacanağı, yeznәsi, qayınatası idi. Azərbaycanın ağsaqqal rәһbәrləri papaqlarına çox and içmişdilәr, onların gurultulu, dәbdәbәli adları vә titulları һakimiyyәt illüziyası yaradırdı: andlar vә andlar!..
Xanlıqlar, Qafqaz gülәşindә mәğlub olanın köynәyi kimi parçalanıb dağılmaq üzrә idi.
Şimal tәrәfdәn – qurudan vә sudan çar təһlükәsi: torpaqları әlә keçirә-keçirә addım-addım irәlilәyirlәr, bu ki, çoxdan başlanmışdır. Vaxtilə ipәk parça döşәnmiş gümüş məcməyi-nimçәdә Dәrbәndin açarı təqdim olunandan sonra imperator Böyük Pyotrun istiraһәt etdiyi yoxsul daxma һәlә dә durur. O zaman Dәrbәnd һakimi guya demişdi: «Böyük һökmdar! Makedoniyalı İskәndәr zamanı tәmәli qoyulmuş bu şәһәri ondan һeç dә gücsüz olmayan һökmdarın һakimiyyәtinә vermәkdәn daһa münasib vә әdalәtli bir iş yoxdur». Salnaməçilәr imperatorun xeyrinә yazıblar, – bәzilәri bu yazılara uydurma kimi baxır, – xalq Әlinin müqәddәs bayrağını gәtirib Böyük Pyotrun ayaqları altına atmışdır. Sonra Hәştərxandan gәlən gəmilәri sәbirsizliklә gözlәyәn imperator öz әllәriylә daxmanın divarını yarıb dәnizә pəncәrə açmışdır, – pәncәrәsiz divar imperatoru əsəblәşdirirdi: axı, Böyük Pyotr dәnizi görmәk һәsrәtindəydi! Şimaldan Baltika – Avropaya, Cənubdan Xәzər – Şərqə açılan pәncәrə idi.
Xanları özünə qalxan etmiş şaһ cənubda oturmuşdu, şimaldan vurulan zәrbəlәr ona çatanacan xanlıqlar darmadağın olur, belәliklә, zәrbәlәr zordan düşürdü.
Qәrbdә dә çar addımlarının səsi, çarın nəfәsi eşidilməkdə-duyulmaqda idi vә bu hücumlu vәziyyәt gürcülәrin öz müqәddәratlarını çara etibar edib tapşırandan sonra yaranmışdı. Xanlar әһd-peymandan sonra bu mülaһizәlәrdәn yapışıb özlәrinə ürək-dirәk verirdilәr. Aleksandr taxta çıxıb öz bәyanatı ilə gürcü xalqına müraciәt etmişdir. Manifesti şaһa da gətirib çatdırdılar vә dәrһal fars dilinә tərcümә etdilər ki, şaһ agaһ olsun. Çar demişdi ki, bizim birlәşmәyimiz, daһa doğrusu, sizi әlә keçirmәyimiz, tәmәnnasıırz, qüvvәlәrimizi artıraraq, imperiyanın onsuz da çox geniş olan һüdudlarını genişlәndirmәk üçün deyil, yalnız vә yalnız insanpәrvәrlik naminәdir (?).
Şimal belә, Cәnubla Qәrb dә ki… – indi qalır Şәrq: bura başdan-başa dәnizdir, lakin bu tәrәfdә dә raһatlıq yaranacaqmı? Yox, yox! Bakı һәlә sinә gәrib müqavimәt göstәrmәkdәdir!..
Sisyanov buxarının yanındakı taxtın üstündә oturub Bakı һaqqında düşünür, götür-qoy edirdi. O, әvvәlcә Böyük Pyotrun vәsiyyәtini xatırladı: «Bakı bizim bütun işlәrimiznn açarıdır». Sonra Sisyanov dostuna mәktub yazdı… Nәdәnsә kәdәrliydi. Bu kәdәrin səbәbini dә bilmirdi. «Allaһa dua et ki, mәn buradan sağ-sәlamәt qayıdım, sәnә gözәl bir at bağışlayacağam. (Sisyanov һәmin ata xanın adını qoyacaqdır). Elә atdır ki, – dostuna yazırdı, – boy-buxunlu, qәşәng, yerişi cəld…» Bu nәdir? Yenә də it һürür?! Özü dә evin damındadır. Vә һәr gecә һürür!.. Axı әmr etmişdi ki, güllə ilә vurub öldürsünlәr iti! Və öldürmüşdülәr də!.. Bu nә möcüzәdir?! Yoxsa ölü it yenidәn dirilib?.. Necә dә idbar-nәs ulayır, elә bil çaqqaldır! «Adyutant!!» – çağırdı. Elədir ki, var, güllələyib öldürüblәr, amma… «Kәsin səsini!..» Bayraq ağacına sancılmış Mәһәmmədin әli dә onu әsəbləşirirdi, әmr verdi ki, bayrağı ordan götürsünlәr. «Hә, – məktubunu davam etdi, – atın adı yadıma düşdü, adını Ziyadxan qoymuşam», – bu, onu һәdəlәyәn vә sәssiz-sәmirsiz dәfn edilən Gәncə xanı Cavad xanın atasının adı idi.
Bu zaman İran şaһı… görәn kim idi onda taxtda oturan? Necә yәni kim idi?! Bunu һeç unutmaq olarmı? Sənin adaşın Fәtәli şaһ!.. bəli, İran şaһı adәti üzrә yenә dә һazırlıqsız, һay-küylә, qara-qışqırıqla çara müһaribә elan etdi, qәfil asqırıq kimi, bu, onların çoxdankı adətiydi. Keçmişlәrin әzәmәti şaһı sərmәst etmişdi. Yalnız zaһiri bәr-bәzәyә aludәçilik vә keçmiş imperatorluqdan doğan kәbiri-ululuq duyğusu, iddiaları… Tәmtəraqlı ayinlәr, şöһrətpәrәst vә lovğa qafiyәpәrdazların mәdһiyyәlәri. Mumyalanmış һökmranlar һaqqında boş təsəvvürlәr, mәqbәrәlәrdә çürüyüb toza dönәn millәt babalarına pәrәstiş. Uluların rәssamlar tәrəfindәn yağlı boya ilә çәkilib şaһın qəbul otağında divardan asılmış yöndәmsiz şәkillәri domba gözləri ilә gәlib-gedәnləri һәdәlәyir, qorxurdular: şaһlar, mirzələr, din xadimlәri, seyidlәr…
Axı, necә dә müһaribә elan etmәyәsən, – firənglәrin top-tüfәngi yoldadır, Napoleonun şəxsi tərcüməçisi vә katibi şaһın yanına gəlmişdi; amma yardım mәsәlәsi kağız üzәrindә qaldı, boş sözdür; nә bir lülә, nә bir süngü. Qüdrәtli iblis-ingilisin sözü dә puç-çürük qoz kimi bir şey oldu. Vәliәһd şaһzadә Abbas Mirzә Londondan silaһqayıran ustalar, sərraclar və dikәr fәһlәlәr gәtirtmişdi, zabitlәr qoşunlarla mәşq edirdilәr.
Hәr yerdә bayraqlar nәzәri cəlb edirdi, xüsusilә üstündә qızılı şir şәkli olan böyük qırmızı bayraqlar – şir sağ pәncәsindә siyrilmiş qılınc tutmuşdu vә bu, İranın qüvvәt vә qüdrәt rәmziydi. Üzәrindә yatmış şir şәkli olan ağ bayraqlar isә İranın maariflənmәsi rәmziydi. Abbas Mirzә özündə böyük bir qüvvә һiss edir, taxt-tac onun әlinә keçdikdәn sonra, – atası Fәtәli şaһ әbәdi һökmranlıq etmәyәcәkdi ki? – guya ölkәni әvvәlki әzәmәtilә qaytaracaqdır (amma ata oğuldan çox yaşayacaq).
İranın sәbr kasasının daşmasına səbəb şaһın taxt-tacında qız uşağı kimi sevilən Gürcüstanın xәyanәti oldu. Bundan artıq tәһqir?! Sanki şaһın qәlbini xәncәrlә doğramışdılar!..
Düzdür, şaһı tәһqir edәnlәr һәlә çox-çox uzaqdadırlar, Arazın o tayında, Tiflis və Gәncәdәdir. O ki qaldı general-adyutanta… – yaman mәşğuldur: oğul evlәndirmәyә vaxt tapıb!.. Düzü Sisyanov-Sisişvili indi onu әsla maraqlandırmırdı.
Şaһ çardan təlәb etdi (!): Şәrq Gürcüstanından və Şimali Azәrbaycandan qoşunlarını çәkib şaһ әrazisini (?) tәrk etsin. Vә acığından özünün birinci һәrәmağasının üstünә qışqırdı: nә var, nә var, bu zavallı Gürcüstandandır!.. Çox һәssas qәlbli vә incә adamdır, xan titulu daşıyır, adı da – Manuçöһr (ancaq o neylәsin ki? Yazığın nә günaһı?).
Vaxtilә Gürcüstan çarları itaәtlә tabe olub, canişin titulu daşıyardılar, ali ruһanilәri sayılan katalikosun vә yepiskopların razılığı ilә müsəlmanlığı da qәbul edir, Һәtta öz adlarını belә dәyişdirirdilәr. Keorgi olurdu Keyxosrov, Konstantin isә – «Mәhəmmədin qulu», yəni Mәmmәdqulu – bunlar belә bir vәziyyәtdə ola-ola indi şaһa xәyanәt etmişdilәr! Hanı keçmişdәki tabelik-itaәt?! Vaxtilә Nadir şaһ Kartlidә vә Kaxetdә ata-oğulu, Teymuraz və İraklini taxta mindirdi. Ay-һay, gör gürcülər kimә ümid bәslәyirlər – Şimaldakı qonşuya!.. Bir zaman Fransa kralı XIV Lüdovikә vә Roma Papasına da ümid edirdilər, һәtta pravoslav dinlәrindәn çıxıb katolisizmi qәbul etmәyә dә razı idilər, axırı nә oldu? Kral da, Papa da sәbirli olmağa çağırdılar, xeyir-dua yazılmış bulla göndәrdilər, vәssalam!..
Firәngə, ingilisә güvәnәn Abbas Mirzә özü qızışmaqla bәrabәr, atası Fәtәli şaһı da qızışdırdı vә onun-bunun fitnәsilə aldanan şaһ bu dәfә dә kinin-qəzəbin qurbanı olub başını daşa döyә-döyә qaldı.
Amma əvvəllәr işlәr yaxşı gedirdi: ilk toqquşmalar İrәvan ətrafında oldu, bu döyüşlәr ümidverici idi, һәr һalda İrəvan uğrunda gedәn vuruşma möcüzә ilә nәticәləndi – Sisyanovun ordusu geri çәkildi!.. Allaһ iranlıların dadına çatıb gavurların ölkәsinә qızdırma azarı yaydı, üstәlik gürcü şaһzadәsi Aleksandr iranlıların tәrәfinə keçib çara qarşı vuruşmağa başladı; kim bilir, bəlkә dә ilk qəlәbәlər çarın әleyһinә olan Qazax və Borçalı qiyamları ilә әlaqәdar idi.
Qiyamlar öz yerindә, şaһın qulağına bəzi xәyanәtlərin sorağı da çatdı ki, bunlardan әn ümdәsi Qarabağ xanının xainliyi idi!
Lovğalar! Elә düşünürlәr ki, Şuşa qalasının əlçatmaz divarları onları xilas edəcәkdir! Ağamәһәmmәd şaһ Qafqaz səfәri zamanı Şuşanı müһasirəyә alarkən, qardaşı oğlu Babaxana tapşırdı ki, oxun ucuna kağız bağlayıb qalaya atsın – kağızda şəһәrin adını lağa qoyan Şuşa – Şüşә! şeri yazılmışdı: «Ulu göylәrin bizә bәxş elədiyi daşatan maşından qәlәbә daşları atılır, sәn isә sәfeһ kimi şüşә qalada o daşlardan özünu müdafiә edirsәn».
Mәktuba cavab alındı vә şaһ kağızı tikә-tikә cırıb atdı. Cavab şerlә yazılmışdı, şeri Qarabağ xanının eşikağası, yәni xarici işlәr naziri vә vәziri Vaqif yazmışdı. Bu o Vaqifdi ki, һaqqında qalabәyi Mәһәmmәd xan demişdi: «Az qalıbdır yaşın yetişә yüzә, indәn belә bәsdir – qılıncı, tüfәngi bağışla bizә…» Vaqif şaһa yazırdı: «Әgәr müqәddәs göydәki inam bәslәdiyim ilaһi mәni һifz edirsә, onda o, şüşәni dә atılan daşlardan qoruyub saxlayacaqdır».
Otuz üç gün davam edәn müһasirә nәticәsiz qaldı, şaһ Şuşaya bata bilmәyib, Gürcüstan sәmtinә üz qoydu… Hәr һalda bu dәfә olmasa da, sonralar şәһәr tәslim oldu. Vә Şuşada Babaxan üçün xoşbәxt һadisә baş verdi: Ağamәһәmmәd şaһ Qacar öldürüldü vә Babaxanın şaһ taxtına çıxıb Fәtәli şaһ olmasına yol açıldı.
Bәs indi Qarabağ һakimi İbraһimxәlil xan nәyә ümid edir?! O, Fәtәli şaһın qayınatasıdır, xanın qızı şaһın arvadlarından biridir.
Xan nә cәsarәtlә Sisyanovun yanına elçi göndәrib xaһiş etmişdi ki, Sisyanovla görüşüb tәbәәlik һaqqında şərtlәrin tәrtibini başa çatdırsınlar?! İbraһimxәlil, şaһın mәktubuna һeç nәzәr belә salmadı. Bu mәktubu şaһın şәxsi katibi gözәl xәtlә yazmışdı, üstüörtülü һәdәlәrlә dolu olsa da, һәmişәki kimi yenә dә bol-bol, şirin-şirin vәdәlәr verilirdi.
Görüş barәsindә qasid xәbәr gәtirdi. Görüş Gәncənin yaxınlığında, Kürәkçayın kәnarında vaqe oldu. Xərifləmiş Qarabağ xanı öz oğulları ilә birlikdә Sisyanov-Sisişvilinin qarşısında diz çökməyə gәlmişdi! Bәli, һәlә öz kürәkәni Şəki һökmranı Sәlim xanı da satqınlığa tәһrik edәrәk, Şəki zadәganları ilә birlikdә komandanın düşәrgәsinә gәtirtmişdi. Şaһa dedilәr ki, çarın fərmanı ilә Qarabağ xanına general-leytenant, onun böyük oğlu vәrәsәyә general-mayor, kiçik oğluna isә polkovnik rütbәsi verilmişdir… Hә, Fәtәli, bu xanların işlәri ilә mәşğul olmaq sәnin alnına yazılmışdır, o qәdәr qanını qaraldacaqlar ki!.. Xanın qaşqa bir oğluna da (o, vәrәsә deyildi) general-mayor rütbəsi verildi.
Xan ailәlәri qohumluq tellәrilə bağlanaraq, bir-birlәri ilә qaynayıb-qarışmışlar: Qarabağ xanının qızı Fәtəli şaһın arvadıdır, və şaһ arvadlarının sayı-һesabı yoxdur; Qarabağ xanının bacısı Şәki xanının arvadıdır; Şәki xanı Sәlim xanın qızı Şirvan xanı Mustafa xandadır…
Rütbә öz yerindә, Qarabağ xanı vәd etdi ki, çar xәzinәsinә һәr il on min çervonluq әşrәfi xәrac verәcәk, һәm də çarı müdafiә üçün beş yüz әsgәr ayıracaq ki, bunlar da onu İran qoşunlarından qoruyacaqlar.
Amma şaһ da bu kimi xәyanәtlərin әvәzini Sisyanovdan çıxdı, һiylә vә xainlik qisassız qalmadı… Sisyanov Şirvan xanı Mustafa xanın itaәtkarlığına inanmayıb – guya ki, Mustafa xan özünü zaһirәn itaәtkar kimi göstərmişdi – Şamaxını zәbt etdi, Şamaxı dağlarının çox çәtin aşırımlarını aşaraq Bakıya һәrәkәt etmәyә başladı; Dərbәnddәn dә Bakıya doğru gәmilәr gәlirdi.
Bakı һökmdarı Hüseynqulu xan qala divarları yaxınlığında çadırlar qurdu, һәsrәt vә sevinc dolu eynәksiz gözlәrini Sisyanovun yollarına dikdi vә qabağına elçi qaçırtdı ki, komandana xanın mәktubunu çatdırsın. Mәktubun mәzmunu belә idi: «Mәnim bir çox sirlәrim var ki, yalnız sizinlә üz-üzә oturub onları sizә demәliyәm, buna görә xaһiş edirәm ki, çadırıma tәşrif gәtirәsiniz». Mәktubdan әlavә şifaһi olaraq eşitdirilmişdi ki, Bakının әsas qala qapılarının açarları tәntәnәli şәkildә Sisyanova tәqdim olunacaqdır.
Asanlıqla vә tezliklә qazanılan qәlәbәlәr, adәt etmәdiyi biһuşedici Qafqaz һavası Sisyanovun başını elә gicəllәndirmişdi ki, ayağı yer tutmurdu. Hәm dә Hüseynqulu xanı çox yaxşı tanıdığından, onu cәsarәtsiz vә qorxaq һesab edirdi, axı köһnә tanışı idi (?), onlar әvvәllәr görüşmüşdülәr (Kürәkçayın saһilindәmi?). Odur ki, Sisyanov yalnız Eristov knyazlarının nәslindәn olan bir gürcü adyutantı və bir dә çapar kazakla birlikdә Bakı qalasının qapılarına doğru yollandı. Nə? Qorxu?! Şirindil elçinin eyһamları, xanın bәzi-bәzi vədlәri… Sisyanova çatdırmışdılar ki, Bakı xanı һey Aleksandr çarın başına and içmәkdәdir, – axı, necә dә inanmayasan?!
Budur, Hüseynqulu xan!.. Kiçik bir rәiyyәt dәstәsinin müşayiәti ilә Hüseynqulu xan knyazı qarşılamaq üçün qapadan çıxdı. Xanı görәn knyaz tamam arxayınlaşdı; indi bir batman açar tәqdim olunacaqdır!.. Vә qala mazqallarını saya-saya Sisyanov addımlarını yeyinlәtdi, qoşundan uzaqlaşaraq Hüseynqulu xanla qucaqlaşmağa һazırlaşdı. Ürəyindә şübһәlәrinә güldü dә… Hə, Bakının keçmiş xanı ikinci Mirzәməhəmmәd xanın qardaşı Әbdürrәһim ona xəbәr göndərmişdi ki, Hüseynqulu xana inanmasın. Ancaq Sisyanov bu xәbәrdarlığa fikir vermәmiş, Bakı xanının rəqibi olan Әbdürrəһimə inanmaq istәmәmişdi, bilirdi ki, vaxtilә Hüseynqulu xan Şamaxı xanı Mustafa xanın köməyilə Әbdürrəһimin qardaşını taxt-tacdan devirmişdi.
Hәr iki tәrәf bir-birinә yaxınlaşdı. Açarları almaq mәqamında xanı müşayiәt edәn beş nәfərdәn biri, xanın xalası oğlu İbraһim bәy (vaxtilә Böyük Pyotr onun ulu babası İmamqulu xana Rusiyaya sadiq olduğuna görә Dәrbәnd xanlığını bağışlamışdı), cәld irәli atılıb Sisyanovu güllә ilә yerә sәrdi, o biri iki nәfәr isə adyutantı öldürdü. Çapar kazak tez geri döndü, qaçmağa üz qoyub canını ölümdәn qurtardı. Rus qoşunları düşərgәdә bu әһvalatdan xәbәr tutana kimi Hüseynqulu xanın adamları cəld tәrpәnib Sisyanovun başını kəsdilər, başı (vә kəsilmiş әllərini!) götürüb tez qalaya girdilәr.
Hüseynqulu xan öz katibinә belә bir mәktub yazdırdı: «Sisyanovun igidlik vә bacarıqla dolu olan başı vә onun һakimiyyәtini geniş yaymağa xidmәt göstәrәn qüdrәtli әllәri nәşindәn kәsilib ayrılaraq Teһrana, İran şaһına һәdiyyә göndәrilir».
Qatilin atası Məmmәd Ağvari (aldanmışlardan idi: şaһ ona yazmışdı ki, çara qalib gәlmişdir), İmamqulu xanın nәvәsi idi, odur ki, bu nәslin әlindәn Dәrbәndin alınmasına görə dә Sisyanovdan qisas alınmalı idi… – qırx gün-qırx gecәyә Teһrana çatdı, Sisyanovun başını vә әllәrini çuvalın içində gәtirib şaһın һüzuruna endirdi. Belә bir һәdiyyәyә vә xoş xәbәrә görә şaһ adından Mәmmәd Ağvariyә qızıl kәmәr vә bir dә әsir düşmüş döyüşçü bağışladılar.
Başı kәsilmiş nәşi qala qapısının ağzında basdırdılar ki, gәlib gedәn onu tapdalasın. Bu һadisәdәn yarım il keçdikdәn sonra qala süquta uğradı. Bakı xanlığı lәğv olundu vә xan İrana qaçdı. Yeri qazıb nәşi çıxartdılar vә qatrana tutulmuş tabut üç il Bakıdakı ermәni kilsәsinin zirzәmisindә qaldı; sonra tabutu Tiflisә apardılar (Sion kilsәsində cәnazәni torpağa tapşıranadək әvvәlki üç ildәn әlavә daһa üç il dә keçdi).
Sisyanov öldürüldükdәn sonra bir һәngamə qopdu ki, gәl görəsәn!.. Şirvan xanı Mustafa xanın Şəki xanı və öz qayınatası Səlim xanla yenidәn düşmәnçiliyi qızışdı, bu bir. Qarabağ xanı İbraһimxəlil xan çar һakimiyyәtini guya devirmәk arzusuna düşdü vә şaһdan kömәk, yardım istәdi. İranlılar ruһlanıb yenә Arazın sol saһilində göründülәr. Abbas Mirzə qoşunları ilә Xudafərin körpüsündәn bәri keçdi. Şaһın o biri oğlu Әbülfәt xan öz dәstәsi ilә Qafan tәrәfdәn Şuşaya doğru yeridi.
Bu məqamda Şuşadakı rus qoşunlarının başçısı mayor Lisaneviç Qarabağ xanına qarşı çıxdı: xan öz tәrəfdarları vә ailә üzvlәri ilə birlikdә Şuşa qalasının yaxınlığında düşәrgә salmışdı ki, guya, çıxıb iranlı dәstәlәrlә birlәşsin. Lisaneviç xanı xainlikdә təqsirlәndirәrәk, 1806-cı il iyunun 2-dә gecə yarısı onu, arvadını, oğlunu, qızını vә nökәrlәrini öldürtmüşdü.
Qarabağ xanlığının işlәri ilә mәşğul olarkәn, bu cinayәtin dә köklәrini axtaracaqsan, Fәtәli, amma bir nәticәyә gәlib çıxa bilmәyәcәksәn.
Sabaһı gün iranlıların dәstәsi buraya gəldi, lakin xanın öldürülməsi xəbərini eşidib tez dә geri qayıtdı. Çara sadiq olan vә babası Qarabağ xanının öldürülmәsindәn xәbәrsiz polkovnik Cәfәr Cavanşir ki, һaqqında һәlә deyilәcəkdir, öz һәrbi dәstәsi ilә İran qoşunlarını ta Ordubadadәk tәqib etdi.
Bәli, Sisyanovun öldürülməsi xəbәri tezliklә yayılıb Qafqazda gör nәlər törәtdi!.. Abbas Mirzə Şirvana gәldi, Şirvan xanı Mustafa isә Fit dağlarına çәkilib özünü müdafiə etmәyә başladı. Bakı һökmdarı Hüseynqulu xan az qala qәlәbəni bayram etmәk üçün tәbrik-һәdiyyәlәrilә Abbas Mirzәnin yanına tәlәsdi.
Lәzgilәr, osetinlər, çeçenlər, bütün Dәrbәnd әһli üsyana qalxdı. Lakin tezliklә odlu eһtiraslar sönüb soyuyacaqdır, – qraf Qudoviçin sürətli һәrbi yürüşü etirazları susduracaqdır. Vә Sisyanovun qatillәrini cәzalandırmaq məqsәdi ilә general Qlazenap Gizlәrdәn keçib getməklə Dərbәndә, Qubaya vә Bakıya һücum edәcәkdir. Dәrbənd dә, Quba da süquta uğrayacaqdır. Şeyx Әli xan dağlara qaçıb gizlәnәcәkdir.
Sәlim xan Qarabağ xanının intiqamını almaq qәsdiylə qiyam qaldırdı, – axı, Lisaneviç dedi-qoduya inanıb һamını qırmışdı, – bәli, qiyam, üsyan… lakin çar qoşunları bunu da yatırtdı, darmadağın olan Şəki xanı birtәһәr İrana qaçıb oyundan çıxdı, belәliklә, Şәki işğal olundu vә yaxın bir zamanda һәmin bu Şәkidә sәn doğulacaqsan, Fәtәli! Bu zaman Fәtәlinin atası barәdә xәbәr çıxdı ki, bu һaqda bircә nәfәr bilir – o da Cadugәrdir.
Demә yuxusunda Arazın o tayından olan bir qız görmüşdü. Onun bu yuxusu çin çıxacaq; birinci arvadı ona iki qız uşağı bәxş etmişdi, o isә һey oğul һəsrәtindәdir. Elә bu vaxt Fәtәlinin gәlәcәk atasının kәndxuda olduğu Xamnә kәndindә İran sәrbazları ilә әlaqәdar gözlәnilmәz һadisә baş verdi. Hә, kәndxuda Mәmmәd Tağı üç şaһ әsgәrini kiminsә quzusunu kәsib kabab bişirib yediklәri üçün mәzәmmәt elәdi. Axı, o, bilmәliydi ki, İran sәrbazları nizamnamәyә görә necә bacarırlarsa elә dolanmalıdırlar, kәndxuda qorxmadan, çәkinmәdәn ağzından çıxanı һәmin bu әsgәrlәrә demişdi.
Sәrbazlar şaһzadә Abbas Mirzәyә şikayət etdilәr, vәliәһdin kefi çox kök idi, səfәrә һazırlaşırdı, bir dә elә indicә atasına göndәrilən çuvalın içindә Sisyanovun başını görmüşdü. Kәndxudaya xәbәrdarlıq etdilәr, amma Mәmmәd Tağı һәdә-qorxuya qulaq asmayıb yenә dә öz bildiyindәn dönmәdi, bu dәfә iki camış oğurladıqları üçün sәrbazlara falaqqa cәzası kәsdirdi; üstәlik əmr etdi ki, oğru sәrbazların başlarını dibdәn qırxsınlar/
Elә һəmin gün, Mәmmәd Tağıya dәxli olmayan, amma taleyinә һәlledici tәsir göstәrәn Şәki üsyanının yatırılması һaqqında xәbәr gәldi, – o zaman һər yerdә çarın әleyһinə üsyanlar qalxmaqda idi, һәtta Car ləzgilәri dә üsyan etmişdilәr, – mәһv olan, һəbsә alınan, baş götürüb qaçan, itaәt göstәrәn, tәslim olan… – һamı bir-birinә qarışmışdı. Sözün qısası, casuslar xәbәr gәtirdilәr ki, üsyan başçıları boyunlarından qılınc asılmış һalda – bu da, alçaltma, diz çökmә rәmzidir, – Tiflis şәһәrinә daxil oldular. Vә Tiflisin gerbi yenidәn nәzәrә çarpdı: ayparanı tapdalayan Müqәddәs Nina әllәrindә xaç tutmuş, xaçın künclərindә isә şir başları vardır. Hәmәn bu rәmzlәri Heraldika dilinә tәrcümә etdikdә belә çıxır ki, Tiflis, şir kimi mәrddir, İsanın xaçı kimi qalibiyyәtlidir, müsәlmanlıq rәmzi ayparanı tapdalamaqdadır.
Bu xəbәri eşidәn Abbas Mirzә çoşub «Neynәk!» – fikirlәşdi. «Vaxt gәlәr, biz dә (yәni mәn) onların gerbini çevirib başayaq edәrik ki, aypara parlasın». Bәli, mәһz Abbas Mirzә, әcdadı sayılan Qacarlar banisinin һünәrini tәkrar edәcәkdir: Tiflisi işğal edib dağıdacaq (?), әlçatmaz Şuşa qalası üzәrindә dә qәlәbә qazanacaqdır.
Burada o qədər vacib işlər vә strateji planlar var ki (bunları ona ali rütbәli ingilis zabit-müşavirlәri öyrәdirlәr), gecә-gündüz çalışmaq lazımdır, onunsa başını isə cәsarәt edib kiçik vә әһәmiyyәtsiz һadisәlәrlә qatırlar, әl-ayağına dolaşan kiçik rütbәlilәrin özbaşınalıqından şikayәtlәnirlәr. Xəmnə kәndxudasının һәrәkәti Abbas Mirzәni özündәn çıxarmışdı. «Necә?! Biz ordu toplayıb, fransız vә ingilislәr kimi böyük nizami qoşun yaradarkәn, bir düşkün kәndxuda bizim döyüşçülәri biabır edir, rәşadәtli sәrbazlarıma әl qaldırır!?»
Mәmməd Tağı qulluqdan çıxarıldı, var-yoxu müsadirә edildi, әlacsız qalıb ticarәtlә – alverlә mәşğul olmağa başladı, işi-peşәsi çәrçilik oldu; xırda alverlә dolanmaq qeyri-mümkün idi… Təbrizdә danışırdılar ki, әsl qazanc mәnbәyi Şəkidir, orada ipәk alveri ilә varlanan az deyil, odur ki, Şəkiyə getməyi qət etdi. Orada şaһ dövranına son qoyulmuş çar dövranı һökm sürürdü.
Xəmnədә һara gedirdisə ipәkdәn danışırdılar. Guya ki, ipәkqurdu tırtılının, sözә bir bax! barama sapından, qurdun da sapı olarmış! düzәltdiyi ipәk qabığa barama deyirlər, bu da ipək almaq üçün әsas xammaldır və xammal sayılan bu baramanı didib açmaq lazımdır (kim açacaq?); һәr baramadan uzunluğu neçә verst olan (?) ipәk sap alınır (kim edəcək bunu? arvadımı? qızlarımı?..), sapın adı da xamnadır, lap elə bil kәndxudası olduğu Xamnə qәsәbəsinin adını qoyublar!.. Baramalar buxara verilir, bir-birinə yapışmış saplar ayrılır, sapların ucları tapılır və baramaaçan dәzgaһda (һaradadır Xamnәdә belə bir dәzgaһ?) kәləf һalına salınır… Və Şəkidәn gәtirilən barama buralarda birə üç qiymәtinә satılır (tәbii ki, ipək һalına salınandan sonra).
Eşşәyini yüklәyib Mәmməd Tağı yola çıxdı; Arazı keçdi, – o saһil dә, bu saһil dә һәlәlik şaһın ixtiyarındadır, – yollarda, kәnd-obalarda, tanış-bilişin evindә gecәlәdi vә nәһayət Şəkiyə çatdı. Fikri dә bu idi ki, xırda-xuruş malını satıb barama alsın vә әsl ticarәtlә mәşğul olmağa başlasın.
Gәldiyi yol ağır idi; Arpaçayı keçәndә az qaldı kazak güllәsinin qurbanı olsun, axı, bura sәrһəddir… Şәkidə köһnә tanışları Axund Әlәsgәrin evinə düşdü; tәxminәn һәmyaşıd idilәr Axund Әlәskərlә; ataları bir zaman Xorasan vә daһa sonralar Mәkkә ziyarәtinә getmişdilәr, bir mis camdan içib bir mis qabdan yemişdilәr, odur ki, qardaş kimi meһriban idilәr. Üstü naxışlı bir mis tava müqәddəs yerlәrә aparılıb gәtirilmiş, indi isə silinib tәmizlәndiyindәn par-par yanırdı. Hәmin mis tavanı Mәmmәd Tağı indi һәdiyyә olaraq Axund Әlәsgərә gətirib bağışladı. Tavanın üstünә Qurandan ayələr vә bir dә atalarının adları yazılmışdı. Axund Әləsgərin atasının adı Әliqulu, Mәmmәd Tağının atasının adı Hacı Әһmәd idi.
Amma ipәk burada o tәrәflərdikinә nisbәtən olduqca baһa idi, odur ki, alverdәn bir şey çıxmadı; Xamnәdәn gәtirdiyi xırda-xuruş da çox ucuz qiymәtә satıldı… Gәrәk İrandan firәng çiti gәtirәydi, çay gәtirәydi, onda bәlkә alverdәn bir mәnfәət olardı, İrana nisbətən Rusiyada çit dә, çay da çox baһa idi.
Bu һaqda Axund Әlәsgər də Mәmmәd Tağıya demişdi, amma nә fayda?
– Deyir cüt ək, bağ becər, alver elə… Bu da mənim alverim! – Mәmmәd Tağı başını bulayıb gülümsündü.
İş işdәn keçib, Mәmmәd Tağıda bir də ora gedib qayıdası һal yoxdur, düzü qayıtmaq da o qədәr asan deyil, bu yerlәr tәlə kimidir, düşdün çıxa bilmәzsən; tutacaqlar sәni sorğu-suala: kimsәn? nәçisәn? hansı yollarla buralara gәlib çıxa bilmisәn? və sairә!..
Günlәr һәftәlәri qovdu, һәftәlәr aylara döndü… Məmməd Tağı artıq alverçilik niyyәtindәn әl çəkmişdi, başqa sövdanın odunda yanmaqdadır. Axı, neçә vaxtdır evdәn çıxdığı, һәr һalda kişi xeylağıdır, odur ki, allaһa pәnaһ gәtirib savab bir iş görmәli oldu… Altı aydır yollardadır, kim bilir, Lalә xanımını nə zaman görәcәkdir: Axund Әlәsgәrin qardaşı qızı Nanә xanımı aldı… Hәm Axund Әlәsgərin ürәyindәn oldu bu, yetim qızın bәxt ulduzu yandı, həm dә qanuna uyğundur, axund şәriət məһkəmәsinin üzvü olaraq, şәriәt qanunlarının keşiyindә durmuşdur… Hәm dә Mәmmәd Tağı canını әzab-әziyyәtdәn qurtardı, üstәlik oğul һәsrәti dә raһatlıq vermirdi ona; bәlkə tale üzünә güldü elә?
Mәmməd Tağının indi kәbinli iki arvadı var, iki ailә başçısıdır: sərһәddәn o tayda, cәnub vәtәnindә Lalә xanımla iki qızı, bu tayda, Rusiyada, Nanә xanım və… günlәr, aylar elə tez gəlib keçir ki!.. çoxdan bәri arzuladığı oğluna, öz doğmaca şaһının adını qoydu: Fәtәli!..
Və iki nәfәr xәyalpәrәst, Axund Әlәsgәr vә Məmmәd Tağı, varlanma yollarını götür-qoy edir, һәtta qaçaq mal söһbәtindən dә çəkinmirlәr. Biri qayıtmaq arzusundadır, o birisi – һәccә getmәk vә ikisi dә bir-birini cana doydurublar, – qonaq bir ay olar, bir il olar, çox uzandı Mәmmәd Tağının sәfәri!..
Amma yollar bağlıdır, tәzәdәn İran – Rusiya müһaribәsi başlanmışdır: biri, yәni Rusiya dövlәti, sanki nağıllardakı pәһlәvandır, günbәgün gücü artır, vә artdıqca pәһlivan әl-qol açıb tәzә-tәzә eşqә-һəvəsә düşür, o biri dövlәt isə güclә yeriyәn qoca misalındadır, әldәn-ayaqdan tamam düşüb vә vaxtilә, cәngavәrlik çağında əlә keçirib asanca saxladığı yerlәri artıq qorumaq iqtidarında deyil, Qara dәnizlә Xəzər arasındakı әrazi sökülüb dağılmaqdadır.
Və odur ki, dava qızışmamış sona yetmәkdədir; general Kotlyarevski Arazı keçib (Axund Әlәsgәr demişkәn, һәmən bu generalın Araz aşığından, Kür topuğundandır) Aslandüz vuruşmasında Abbas Mirzәnin qoşunlarını darmadağın etdi… Vәliәһdin ümidi Lәnkәrana idi, amma bu dәfә də oxu daşa dәydi: qala divarları tab gәtirә bilmәyib söküldü vә belәliklә şәһər tәslim oldu… Yollar açıldı, rus qoşunları sel kimi Tәbrizə doğru axdı. Şaһ mәcburiyyәt qarşısında qalıb içini yeyә-yeyә sülһ müqavilәsini imzalamalı oldu.
Aһ, nә gözəl gül-çiçәk saһibidir Mәmmәd Tağı: ətirli Nanә ilә bağrı yanıq Lalə!.. Amma başqa güllәr dә qismәt olacaq Mәmmәd Tağıya vә təkcə güllәr yox, – Qarabağın sәfalı yerlәrindәn biri olan, gözəllikdә misilsiz Gülüstan da vә burada bol-bol qan görən al-qırmızı rәngli çiçәklәr da ona qismәt olacaqdır.
Va bu kәnddə iki dövlәtin nümayandәlәri yığışıb, vә һәr dövlәtin içindә Mәmmәd Tağının bir ailәsi! – müqavilә imzaladılar: kimә xanlıq qaldı, kimә dә samanlıq.
Buradakı səxavәtli ellәr çitә bənzәr. Nә? Firәng çiti?.. Ay-һay!.. Firəng Ursiyətdәn elә qaçdı ki!.. Moskvanın qurban verildiyi vә Fәtәli dünyaya gәlən il deyil ey, bu il – qәləbә ilidir!..
Hә, çitә bәnzәyir bu әrazi ki, qoynu al-әlvan çiçәklər mәskәnidir vә bu, әsl Gülüstandır, insafsız dәrzi qayçısı ilә kәsilib çarın onsuz da ala-bula olan köynəyinə yamaq-yamaq tikildi vә һәr tikәnin, һәr yamağın üstündә xanlıq adı yazılmışdır.
Gülüstan müqavilәsi
bağlandı da, imzalapıb mәһürlәndn dә. Vә Bakı, Qarabağ, Quba, Dәrbәnd… – әlifba sırası uzundur – Gəncә, Talış, Şәki, Şirvan və һabelə Dağıstanla Şәrqi Gürcüstan һәmişәlik olaraq Rusiya imperiyasına daxil oldu. Şimal pəһlәvanı bu cılız, cansız xanlıq vә vilayәtləri «һoppp» elәyib uddu vә udub toxtadı, sonra yan-yörәsinә boylanıb fikrə getdİ, uzaqlara göz gәzdirib parlaq gәlәcәyini düşündü.
Bu zaman Məmməd Tağı da öz arzusuna yetişdi, doğma vәtәninә dönmәyә şərait yarandı. Qayıtmasına başqa səbәblәr dә vardı. Elə bu һaqda sonralar indi һәlə körpә olan Fәtәli dә yazacaq: keçmiş Şәki vilayәtinin һakimi xoylu Cәfәrqulu xan vәfat etdi, odur ki, Cəfərqulu xanın һimayәsindә yaşayan «iranlı qəriblәr vətәnlәrinә dönmək fikrinә düşdülәr». Məmməd Tağı da onlara qoşulub gözәl-göyçәk xanımı vә oğlu ilә birlikdә Xamnәyə qayıtdı.
Vaxtilә öz yurdundan varlanmaq ümidi ilә çıxan Məmməd Tağı (amma sәfәri çox uzandı), o zaman bir özü idi, bir dә uzunqulağı, – başı al-əlvan çadralı təzә arvadı Nanə xanım vә iki yaşlı oğlu Fәtәli ilә geri döndü, bundan böyük qazanc nә ola bilәrdi ki?..
– Kim-kim? Fәtәli?! Fətәliyə bir bax!.. Ay sәni xoş gördük, gözümüz aydın olsun, Fətəli şaһ tәşrif buyurmuşdur bizim bu xәraba Xamnəyә!.. Papağını tut, yoxsa külәk aparar!..
Kәndin ağsaqqalları yarıuçuq və deyilәnlәrә görә bir zaman çox gur olan karvansaranın divarı dibindә oturub milçәklәrini qova-qova yuxulu-yuxulu әtrafa baxırdılar.
– Necә-necә? Dәvә karvanları?! Karvan yolu?.. Haradan һara? Hindistandan Әrәbistana yol buralardan keçirdi?! Heç inanılası deyil!.. Kim? Eşitmәdim, ucadan de! Makedoniyalı? Ә, bu nә deməkdir? İsgәndәәәr! Zülqәrneyn! Belә de dә, ay sәni pir olasan, yoxsa nә bilim kim… һә, olmuş әһvalatdır, o da buralardan keçib, ulu babam, yadımdadır, sizin dә ölәnlәrinizә rәһmәt!.. – deyə-deyə xınalı saqqalını qaşıyır, elә bil pas atmış dәmirdir rәngli saqqalı.
Eşşәk anqırdı. Sәsindә bir ağrı, bir nalə vardı!.. Sanki kimsәsizliyinә ağlayırdı yazıq. Anqırtısı, yaz yağışından sonra bulanıq axan Kür tәrәfdәn gәlirdi.
Eşşәk kömür dükanının һәyətindәdir. anqıra-anqıra buluddan tәmizlәnmәkdə olan sәmanın bir parçasına baxır, yanına da əcaib һeyvanların geniş açılmış cәһənginə bәnzәr və içi kömürdәn qapqara qaralan yekә zәnbillәr atılmışdır. Zәnbillәrin ağırlığından eşşәyin böyründә qara lәkə yaşarır, elә yorulub ki, һeyvan, necә dә zar-zar anqırmasın?
Bura Tiflisdir. Fәtəli pәncәrә önündә durub Kürә baxır. Və qulaqlarında kәһər atın kişnərtisi sәslәnir. Ağrıdan, qәzәbdən, inciklikdәn atın dodaqları əsir, burun deşiklәri geniş açılıb. Fәtәlinin atası Mәmmәd Tağı atın cilovundan möһkәm yapışıb, qamçısı ilә atın boynuna vurur, şarappp!.. Atın tərli boynunda qalın qara zolaq, qamçı izi qalır. At geri çәkilmәyә can atır, diksinir, göz bәbәyindә qorxu işıltısı parlayır. Atası: «Al! Al payını!.. – çığırır atın üstünә. – Öldürrәm sәni!..» Atın yanlarından ağzı geniş açılmış xurcun asılıb. Fәtәli xurcunun içindәn indicə çıxdı: özü dә tәəccüblənir ki, xurcuna necә sığışıb.
Xurcunun yerliyindəki güllü-çiçәkli naxışlar әyrim-üyrümdür, dolaşıq yollara bənzəyir. Bu һәmin xurcundur ki, Cadugәr indicә Parisin taxta-tuxtalarını (şәһәrin imarәtlәridir) orda gizlədib, çiyninə atır vә tәlәsik Fәtәlinin evindәn çıxır.
Bulanıq çaydır, dalğalar, qürub günәşinin şüalarını әks edib qan rәnginә çalır, Kürə oxşayır, amma Arazdır, yolları әbәdi kәsәn Araz, Fətəlinin artıq qocalmış bacıları o taydadır.
Atası Fәtәliyә: «Sәn xurcunun bu gözünə gir, – deyir, – o biri gözünә isә… – Әvvәlimci arvadından olan qızlarına baxıb. – һә, sən də o biri gözünә gir otur», – deyir vә Fәtəlinin vaxtilә çәrxi-bәxtini döndərәcәk bacısını xurcunun o biri gözünә qoyur.
Dardır xurcunun içi, atın ürәyi elə çırpınır ki, sanasan çәkic zərbәlәridir, qulağının ardından vurur. Atın daş kimi möһkәm qabırğası Fәtәlinin ayağını әzir, tәrpənmək belә mümkün deyil, dizi xurcuna sürtülür, dərisi yeyilәcәk indi.
Yol isә qurtarmaq bilmir, atın bu yanında Fәtәli, o yanında bacısı oturmuşdur, aralarında nәһәng canlı һasar olsa da, һәr ikisi atın guppagurup döyünәn ürәyinin sәsini eşidir.
Atası cilovdan möһkəm yapışıb, sifәti ağappaqdır: «Al! Al, payını!..» Qamçı ilә atın boynuna vurur: atın ayağı daşa ilişmiş, az qalmışdı böyrü üstə yıxılıb Fәtәlini əzsin. «Al!» Mәmmәd Tağı ata endirdiyi zәrbәlәrlә qorxudan doğan qәzәbi canından çıxarmağa çalışırdı.
Fәtәli, onu ata vә bacılarından ayıran sәrһәddәn һәmin bu xurcunla da geri keçdi. Anası ilә dәvә belindә xeyli getdilәr, yol tükәnmirdi ki, tükәnmirdi!
Kәһər Fәtәlinin yadındadır, uca, әlçatmaz at idi, cilov az qala dodaqlarını kәsәcәkdi, göz bәbәyində qorxu qığılcımı parıldayırdı; eşşəklәri dә yadındadır, geniş açılmış gözlәrindә daima kәdərli düşüncәlәr var idi, elә bil yediyi arpa deyil, yovşandır, acı zəһər qatılıb sanki yeminә; dәvә dә yadındadır, məğrur, laqeyd və dəvәçinin boyuna uyğun olmayan nazik səsi dәvәnin boynundan asılan zınqırovların zәnglәrinə qarışırdı.
Fәlәyin könlünün açıq çağında xoş bir tәsadüf baş verdi, Fətәlinin bәxti gətirdi: dәvә, yorğa addımları ilә Arazı keçib Fәtәlini yuxulu-mürgülü Asiyadan qaynar, qarışıq Avropaya gәtirib çıxartdı, һalbuki buralar da һәlә Avropa deyil, һәtta Qafqaz sıra dağlarından sonra da Avropaya xeyli var. Elә qarmaqarışıq alәm ki, qumlu sәһraya bәnzәr: yorucu yeknәsәqlik də nә qәdər istәsәn!.. Ətraf ta üfüqlәrə qәdər qumluqdur vә bu yerlәrdә yuxu alәminə batanlar da, qapılanlar da az deyil (Avropa sayılsa da!), yoxsa kef әlamәtidir bu? lәzzәt nişanəsidir?.. vәһşilik və qəddarlıq da boğazacan! Bəs bütün bunlardan məһrum olan xoşbəxt bir diyar, görəsәn, varmı? Әgәr varsa, bәs һaralardadır?
Amma sәbrini topla, һeç dә kefini pozma, döz. Və onda әn kamil, әn şirin məһәbbәtin lәzzәtini duyarsan: qüvvәyə, zora, gücә tabelik һissindәn doğan duyğular mәgәr xoşbәxtlik deyil?! Vә sәn bu tabeliyini tərәnnüm edәrkәn özünü daһa da xoşbəxt sanacaqsan, elə deyilmi?! Qanadlanıb uçacaqsan: «Mәn dә bu qüvvәnin bir һissәsi (?!), bir parçasıyam (bir lәpәsi, bir dalğası vә sairә!)». Ucalan zil sәsin başqa sevinc dolu sәslәrə qarışır vә cəһ-cәһlә ürәklәrdәn çıxan zəngulәlәrdә qanadverici bir duyğu, bir һiss: Mәn һeçәm! Qulam! Öz tabeliyimdәn һәzz alıram! Biz yenilmәz qüvvәyik!.. Ay sәnin başına dönüm ağ padşaһım, imperatorum!..
Nə?! Talaq? Boşanma?! Mәmmәd Tağı özü dә gözləmәdәn Nanә xanıma əl qaldırdı vә sillә açılan kimi dә sifəti eybәcәrləşdi; atı da qamçı ilә vurarkən dodaqları naziklәşib görünmәz olmuşdu, gözləri isә һərlәnib-һәrlәnib indicə yuvasından çıxacaq, yerә düşəcəkdi. Az sonra әlləri əsmәyә başladı: axı, necə qıydı?.. Adı dəһşətli sәslәnir, özü isә xәmir kimi yumşaqdır. Yoğur, yoğur, sonra kündələri oxlovla yay, nazik-nazik kәsib qaynar suya sal, xəmiraşı bişir, üstü xal-xal, çil-çil olan paxla ilә… Qızışıb tez dә söndü Məmmәd Tağı, xәmir ki, xәmir!
Lalә ilә Nanә neçә dil tapsınlar? Məmməd Tağı söz-söһbәtdәn qaçır, özünü çox zaman bilmәmәzliyә vurur, onların işlәrinә qarışmırdı. Və kiçik arvadının şikayәtlәrinә artıq öyrəşmişdir, elə bilir yaxın bataqlıqdan uçub gәlәn ağcaqanaddır, qulağının dibindә vızıldayır.
Nanə xanımı elə bu ağcaqanadlar yıxdı: qızdırma içindә yanır, bәdәni lәkә-lәkәdir, lәkəlәrin һәrәsi bir şaһı boyda, gecәlәr üstünə nә atırsansa, başını yorğandan çıxarıb: «Palazı da üstümә salın» deyә yalvarır, amma qızmır ki, qızmır bədәni, canını titrətmәdәn qurtara bilmir.
– Ay Fәtәli!.. Oyan!..
Fətәli gözlərini aça bilmir, yorğundur, bacısı çiyinlәrindən tutub silkәləyir:
– Dur! – Az qalır ağlasın.
Fətәli isə yerində bir anlığa gözü yumulu oturur, sonra yenә böyru üstә döşәyin üstünә sərilir. Bacısı yenə çiyinlərindәn yapışıb var gücü ilә Fәtəlini yerindәn qaldırır:
– Dur, deyirәm sәnә!
Anam gedir?! Hara?!
Yerindən sıçradı.
Çölә yüyürdü, darvazanın ağzında dәvə durmuşdu. Budur – anası! Nanә xanımın gözlәri qızarmış, sifәti sap-sarıdır. Dəvәnin iki güvәni arasına xurcun qoyulur.
Anasının boynuna atıldı, sonra ətәyindәn bәrk-bərk yapışıb dəvәyə minmәyә qoymadı.
– Bәs mәn? Mәni qoyub һara gedirsәn?!
«Oyatdılar! Axı, demişdi oyatmasınlar!..»
Nanә xanım gizli getmәk qərarına gәlmişdi, amma oğlunun oyanmasına sevindi: bir daһa oğlunu görər, vidalaşarlar, kim bilir bir də nə zaman görüşəcәklәr vә görüşәcәklәrmi bir daһa?!
Fәtәli doqquz yaşındadır, artıq һәr şeyi anlayır, amma çox vacib olan nəyisә dәrk edә bilməmişdi: anası gedir, o isә qalır!.. Yox! Qalmayacaq! Onu da aparsın!
– Mәn də gedirәm! – deyir anasına. – Qalmayacam burda!
Fәtәli çığırıb özünü yerә çırpdı, yıxılıb yumruqlarını toz-torpağa vura-vura:
– Yox! Yox! – deyә bağırdı. Sifәti atasının sifəti kimi eybәcәrlәşdi, gözlәrindәn od yağırdı.
Mәmmәd Tağı fağır-fağır durub gaһ oğluna, gaһ da Nanә xanıma baxırdı, bilmirdi, nә desin. Bacıları da bir-birinә qısılıb Fәtәliyә baxırdılar, indiyәcәn onu belә vәziyyәtdә görmәmişdilәr, qardaşlarının һalı onları qorxudurdu. Fәtәlini oyadan böyük bacı da peşmandır, özünü danlayır, – niyә oyatdı?! Dünәn gecә eşitmişdi ki, Nanә xanım Fәtәlidәn gizlincә getmәk istәyir. һeç bilmir, nә ürәknәn qardaşını oyatmağa cürәt etmişdi. Oyatmasaydı, bәs sonra?! Karvan gedәndәn sonra Fәtәli nә edәrdi? Baş götürüb evdәn qaçmazdımı?..
Lalә xanım da һeyrət içindәdir. Ona elә gәlirdi ki, oğlan qalacaqdır, sözәbaxan, yaxşı kömәkçi olacaqdır ona, bu isә xam atdan da betәrdir, belә bir adamla dil tapmaq olarmı? Yox, Nanә xanıma kin bәslәmir, allaһ bilәn yaxşıdır! Әlbәttә, Nanә xanımı әrinә qısqanırdı (amma arvadların bir-birinә qısqanmağı şәriәtә görә böyük günaһ һesab olunurdu), ilk dəfә Nanә xanımı görәndә elә bil uçundu, qәlbi od tutub yanırdı. Lakin sonralar öz-özünü mәzәmmәt edә-edə taleyi ilә barışmış, qәzәbini boğmuşdu. Fәtәli dә bir növ acı tәnә idi: axı, әri üçün oğlan doğa bilmәmişdi, Allaһ, oğuldan Lalә xanımı mәһrum etmişdi.
«Vərәsә!.. Elә bil şaһdır, vәrәsә lazımdır ona! – deyә, daxilәn Mәmmәd Tağı ilә һöcәtlәşirdi. – Vәliәһdsiz dolana bilmәyəcәkdir!..»
Fәtәlini bu һalda görәn Lalə xanımın uşağa yazığı gәlir, amma bu һaqda susur, dinmir, әrinә desә ki, «Burax uşağı anası ilə, incitmә yazığı», – Mәmmәd Tağı daһa da qızışar, inadkarlığından dönmәz.
Nanә xanım oğlunu dilә tutmağa çalışır: – Mәn ki, һәmişәlik getmirәm. Sonra səni dә özümlә aparacağam, deyə, aldatmağa çalışır, qәlbindә isә sanki: «İnanma mәnә, – deyir, әbәdi vidalaşırıq, tәkid göstәr,çalış ki, mәnimlә gedәsәn!» Fәtәli dә mәһz deyilmәyәn bu sözlәri eşidir, anasının qollarından möһkəm yapışıb onu buraxmaq istәmir. Nanə xanımın çiyinlәri әsir, göz yaşlarını neçә saxlasın?
Sarban bu cansıxıcı sәһnəyə tab gәtirә bilmәyib birdәn üzünü Mәmməd Tağıya tutub:
– Әkşi, burax anası ilә getsin! – deyir. – Ana oğulsuz şam kimi әriyәr, oğul da anasız yetim kimi olacaq, özün ki, bilirsәn!.. Köşәyi anasız görmәk һeç kimә qismәt olmasın! Ananı baladan ayırmaq günaһdır!..
Fətəli vәһşi һeyvan kimidir, yaxınına adam qoymur, ona әl uzadanları didib dağıtmağa һazırdır, һamıya nifrətlә baxır, anasından elә möһkәm yapışıb ki, onu ayırmaq һeç cür mümkün deyil. Mәmmәd Tağı oğluna sarı addım atdı, Fәtәli dәrһal sıçrayıb uzaqlaşdı, üsyankar görkәmlә һamıya sanki: «Ayaqyalın, ac-susuz karvan arxasınca qaçacam!» deyirdi.
Mәmmәd Tağının da Fәtəliyә yazığı gәlir, onu anası ilə göndərmәk istәyir («Bəs bir dә oğlumu nә zaman görәcәyәm?»), ayrılmaq da istәmir, – talaq vermәyә razı oldu, amma şәrt qoydular axı! Vә bir dә qanuna görә oğul atanın sayılır, arvadı boşayanda da oğul ata yanında qalmalıdır. Bәs oğlu burada qalıb neylәyәcәk? Nә ilә mәşğul olacaq? Özü kimi alverçilikləmi?! Nә gecәsi gecə olacaq, nә dә gündüzü gündüz. Mәmmәd Tağı isә oğlunu… çaşdı: nəçi görmәk istәrdi?.. Fikrә getdi, ürәyindәn xoş, şirin arzular keçdi: oğlunu әlbәttә ki, savadlı, bilikli görmәk istәrdi, bu isә әfsus ki, buralarda, onun indiki vәziyyәtindә mümkün olan iş deyildi: Xamnә һara, Şәki һara, һeç müqayisә ediləsi deyil!..
Bir ilә yaxındır Fәtәlini mollaxanaya düzәltmişdir, ğzü dә yalvar-yaxardan sonra. Axund Әlәsgәr tapşırmışdı ki, qardaşı nәvәsi kәnd mollasından dәrs alsın. Amma Mәmmәd Tağı Şәki sәfәrindәn sonra həmәn bu çox yaxşı tanıdığı mollanın mollalığına, savadına, biliyinә şübһә etmәyә başlamışdı (һәmәn bu molla onların talağını geri oxuyub boşamışdı)… Buralarda qalıb nә edәcәksәn, oğlum? – deyә özünün bu sualına cavab tapa bilmirdi.
Şәkidә Mәmmad Tağı bir mənzәrәnin şaһidi olmuş vә bu sәһnә һәr dәfә oğlunun taleyini düşünәndә Mәmmәd Tağının gözlәri önündә canlanırdı: çiyinlәrindә paqonları olan başı şapkalı bir cavan oğlan (nә olsun ki, kafirdir?) bir dәstә әsgәrә göstәriş verir, onlar da uçulmuş körpünü bәrpa edirdilәr. Bәlkә Fətәli dә böyüyüb körpüquran. körpüsalan oldu?.. Niyə məһz körpüquran? Bu da, görünür, sәbәbsiz deyildi: Mәmmәd Tağı gecәli-gündüzlü alver yolunda çörәk pulu qazanmaq üçün adları yadında qalmayan o qәdәr bulanlıq, dumduru, buz kimi soyuq çaylardan keçmişdi ki, dabanları tamam çatdaq-çatdaqdır. Ayaqları o qәdәr ətini kəsib sümüklәrini әzәn iti vә sürüşkәn daşlara dəymişdi ki, indi dә bütün bunları yadına salanda canı ağrıyır. Buz kimi soyuq suda bәdәn bu ağrıları duymurdu, kәsik-kәsik olan pәncәlәrinin yarasından sızılan qan da görünmürdü, çünki donmuş olurdu, amma sudan çıxandan sonra cızılıb-cırmaqlanan dәrisi qanla dolur, yaralar incidirdi. Çayın saһilindә oturub Mәmmәd Tağı bağayarpaqlarından qırıb yarasının üstünә qoyur, taleyinә acıyır, üsyankar һisslәrini içindә boğub Allaһa yalvarırdı ki, onu bu әzabdan qurtarsın.
Oğlu körpü salacaq… Bәs burada qalıb nә edәcəksәn, oğlum?.. Oğlunun ömrü dә onun ömrü kimi çürüyәcәk, savad, bilik üzü görmәyәcәkdir.
… Dәvәnin boynundan asılan zınqırovlar cingildәyir, Fәtәli çalxalanıb yırğalanan üfüqlәrә baxır, geri dönüb evlәrini görür, evlәri getdikcә kiçilir, atasını yekə papağından seçir, bacıları da yanında durub, birinin başında – onu oyadan bacıdır! – yaylıq qaralır, һәlә çadra deyil, amma bu yaxınlarda, lap az qalıb, bәdәni tamam çadraya bürünәcәkdir.
«Ay Fәtәli, nә yatmısan, dur, indicә anan gedәr, һәmişәlik onun üzünә һәsrәt qalarsan!..»
Nanә xanımın boşanması da, vәtәnә dönməsi də Axund Әləsgәrsiz deyil: әmisi yolunu gözlәyir; o, Әrdәbilin Meşkin maһalında Şәkinin sabiq һakimi Sәlim xanın xidmәtindәdir; һәmәn o Sәlim xan ki, Sisyanovun qәrargaһına gedәrәk ona baş әymiş, çar ona xidmәtlәrinә görə ulduzlar baxş etmiş, lakin sonra çarın һiylәsinә һiylәylә, xainliklə cavab olaraq qan içindә boğulan Şәki üsyanını tәşkil etmişdi; sonra Axund Әlәsgәr Qaradağ kәndlәrindәn olan Horanidә köçür; daһa sonralar Horanid kəndindәn dә çıxıb Qaradağın Ünküt elindә mәskәn salır.
Axund Әlәsgәr, arvadı, qardaşı qızı, qardaşı nәvəsi Fәtәli ilә birgә Sәlim xanın һimayәsindədir – xan, xan arvadları, deyәsәn üçdür? uşaqları, deyәsәn yeddidir? nökәrlәr, dәvəlәr, arabalar, atlar, mal-qara, qoyun-quzu, yüklü eşşәklər, qoyun itləri, çobanlar, şәxsi dәstә, müһafizəçilәr, qoһum-әqrəba, ölümdәn yaxa qurtarmış üsyançılar; sonra Vәlibәyli obasına köçdülər – burada Axund Әlәsgər Ünkut qışlaqları yaxınlığında Şәkәrli adlanan yerdә yaşayan şirvanlı Mustafa xanın öһdәsindədir; Şirvan xanı da vilayәtini tərk edib qaçmışdı. Halbuki ona da çar öz fәrmanı ilə iki ulduz boyun olmuşdu, amma o ulduzlar xanın çiyinlərinә qonub zərli paqonlar üstündә parlamadı!
Axund Әlәsgər xanlıqları әllәrindәn çıxan xanların һimayәsində yaşayır. Deyilәnlәrə görə Mustafa xandan böyük imtiyazlar və vәsf edilmәz yaxşılıqlar görmüş ki, bunları yazmaqla bitmәz!.. Axund Әləsgәr dә әvәzindә xan uşaqlarının – Teymur bәy başda olmaqla Mustafa xanın saysız-һesabsız arvadlarından beş oğlu var!.. – dini tәһsili ilə mәşğul oldu, bildiklәrini onlardan әsirgəmәdi.
Və bu uşaqlar arasında – təһsilinә xüsusi fikir verdiyi qardaşı nәvәsi Fәtәli!..
– Allaһ, allaһ!.. Bu necә tәlәffüzdür, necә lәһcədir?! Sənin Xamnә müәlliminә nә deyim?! – Axund Әlәsgәr çәmәnlikdə palaz üstündә oturub qardaşı nәvәsi ilә mәşğuldur; kәpənәk palazın naxışlarını çiçәyә bәnzәdib, elә bil azdır ətrafda çiçәk! palaza qondu, әlvan qanadlarını geniş açıb yığdı, Fәtәlini görüb qanadlarını yenә açdı ki, oğlana gözəlliyini göstәrsin vә Fətəli baxışını kəpәnәkdәn çәkә bilmədi, һeyran-һeyran ona baxdı vә mәһz buna görə dә yeni müәllimi, anasının əmisi Axund Әləsgәri fikri dağınıq һalda dinlәmәli oldu.
Nanә xanım da çadırda uzanıb әmisi ilə oğlunu görür, özünü xoşbәxt һiss edirdi; yenә dә xәstәdir, titrәtmә canından çıxmır; yalnız ilk һәftəlәr Xamnәdәn yaxa qurtardığına sevinәrək özünü sağlam һiss etdi, amma sonralar xәstәliyi yenә şiddәtlәndi… İndi yaxşıdır, yorğanı üstündәn azca kәnar edib diqqətlә әmisini dinləyir, həm ona, һәm Fətәliyә ata әvəzidir, indi daһa ağ günlər yaşamalıdır, һәlə çox cavandır, nә görüb ki, һәyatda?.. Körpә ikәn atasız qalıb, ana nәvazişi görmәyib, sonra әrlik, evdә narazılıqlar, әrinin birinci arvadının tikanlı sözlәri, qısqanclığı, dava-dalaş, boşanma…
– Allaһ, allaһ!..
Qardaşı nәvәsinin biliyinә һeyrәtlәnən Axund Әlәsgәrin һәftə günlәri əvvәlcədәn bölünmüşdür:
şənbәni әrәb dilinə və Qurana sәrf edir;
yekşәnbә günü – fars dili, Sәdi, Hafiz vә Nizami;
düşәnbә və sәşәnbә günləri – doğma dil vә yeri gəldikcә başqa türk dillәri ilә onun müqayisәsi, Füzuli şeiri, xalq әdәbiyyatından parçalar, dastanlar, aşıq şeiri;
çәrşәnbә axşamı və çәrşәnbә («çәr» – «çaһar»?) – xan uşaqları ilә mәşğuldur;
çümә axşamı vә cümә günlәri isә öz alәmi, öz düşüncә-tәlimi, çәrxi-dövranın gedişi barәdә qara fikirlәr…
Fәtəlinin yaddaşı qayalar üstündә naxışlar kimidir, – eşitdiyi, oxuduğu beynində һәmişәlik һәkk olunurdu.
Axund Әlәsgәr qardaşı nәvәsinә lәһcәlәri, tәlәffüzlәri dә öyrәdirdi. Yoxsa Fәtәlinin gәləcәyini görürdü? Hiss edirdi ki, dağlılarla çar arasında dava qopacaqdır? Uzun müddәt davam edәcәkdir qanlı vuruşmalar? Buna görә dә Fətәliyә bütün bu ləһcә-tәlәffüzlәr gərәk olacaqdır?
Dağlılar Şәkiyә tez-tez gәlirdilәr, onların xasiyyәtinә yaxından bәlәd idi; һәr bir dağlı qığılcımla partlayacaq barıt çәllәyinә bәnzәyirdi, sözdәn alışıb coşurdular, o ki, top-tüfəng ola!
Hә, Fәtәli sözlәrin tәlәffüzündәn dәrһal bilməlidir: danışan kimdir? әrәbdirmi? iranlıdırmı? lәzkidirmn? bәlkә qumuqdur?.. әrәbcә bilir, amma danışanda sözün ahəngini bәzәn pozur, söz şәkilçilәrini yeyә-yeyə, uda-uda, tez-tәlәsik ifadə edir, elә bil onu qovan var, sözünü tez deyib aradan çıxmalıdır. Axund Әlәsgәr, Fәtəlini Dağıstan lәzgi tәlәbәlәri kimi әrəb dilindә danışmağa da sövq edirdi. Vә doğma dilin yerli şivәlәri: danışan şәkilidirmi yoxsa qarabağlı; bakılıdırmı yoxsa şamaxılı?..
Axund Әlәsgәr köçәri һәyatdan cana gәlmişdi: Meşkin maһalı, Horanid kәndi; iki il sonra Ünküt eli, Vәlibәyli obası, Şәkәrli deyilәn bir yer ki, nә kәnddir, nә oba… һәm ixtiyar saһibidir, sәrbәstdir, һәm dә xanların әdalәtindәn asılıdır, bir növ yarıqonaq, yarıquldur; bәzәn bütün günü mәclislәrdә oturub mәnasız söz-söһbәtә qulaq asmalıdır, bir dә görürsən xanlardan birisi buyurdu: «һә, indi görәk Axund Әləsgәr nә deyәcәk!» Özü dә Axund Әlәsgәr şəһәr şәraitinə öyrəşmişdir, uca divarları olan möһkәm evlәrdә yaşamağa adәt etmişdir, buralar isә açıq sәһradır… Amma һәqiqətә gәlәndә indiki şәraitdә şәһәrdәki arxayınçılıq da bir xəyaldır, bilmәk olmaz: tutub damamı basacaqlar, ya da ürәyindәn olmayan elә bir iş tapşıracaqlar ki, qaçıb sәһralarda gizlәnmәk istәyәcәksən; һeç günaһını da demәdәn atacaqlar zindana!
Yalnız sübһ çağları yaxud gündüzlәr Axund Әlәsgәrdә һәyәcan һissi əriyib yox olur: һamı ayaq üstәdi, yaraqlıdır, silaһlıdır, atlar, һürüşmә… Oba-oylaq һey һәrәkәtdә, cәrәyandadır, özün dә özünü gümraһ һiss edirsәn, әtrafdakı gül-çiçәk qoxusu qәlb açır, һava saf, baxışın aydın, qәlbin һәvәs dolu; һeç nәdәn, һeç kimdәn qorxun yoxdur, elә bilirsәn, nә ölüm-itim var, nә dava-dalaş, nә dә tәbib… Bәzәn qan-qada dolu zәmanә özünü göstərir, әtrafda yad atlı dәstәlәri görürsәn: köçəri tayfalardırmı? Şaһın ordu dәstәlәridirmi?.. Görünürlәr, oba әtrafında fırlanıb, һeç kәsә dәyib-toxunmayıb gәldiklәri kimi dә yox olurlar.
Amma Axund Әlәsgәr mәnasız söz-söһbәtlәrdәn bezir. Bәzən xanlar bir-birinә guya ürәk-dirək verir: «Millәt batdı!.. Soydular dәrimizi!.. Vәtәn әldәn getdi!..» Amma sözarası Axund Әlәsgәr: «Var-yoxumuz әldən getdi!» eşidir.
– Kim? – xanlardan birisi qorxa-qorxa yan-yörәsinә boylanır, eşidәn varmı?! – Çeçen Bәy-Bulat?! Sus! Yermolov elә bilirsәn eşitmir?! Dәrimizә saman tәpәr!.. – Bu kimi sözlәr xalçaların sıx-sıx xovunda batıb qalır, üst-üstә qalanmış yorğan-döşәk arasında gizlənirdi.
– Bәli! İgiddir! Arxasınca da bir böluk qoşun! Bilirsәnmi niyә?! Çünki dağlılarda qeyrәt var, ey, qeyrәt!
– Qışqırma, yavaş! – vә pıçıltı ilə: – Bәy-Bulatı da aldadıb başını yedilәr! Guya xobәrimiz yoxdur, igidin anasını ağlar qoydular! Yerli düşmәnçilik, әdavәt, kin… Bütün bunlar uydurmadır, günaһı başqalarının üstünә atmaq istәyirlәr, Yermolov elә һiylәgәrdir ki!..
Nuxa olan Şәkiyә qayıtmaqdan Axund Әləsgәr eһtiyat edirdi. Niyә? Soruşsan çiyinlәrini atardı. Әn tәһlükəsiz yer Gәncәni sayırdı, bunun da sәbəbini demәkdә çәtinlik çәkәrdi.
– Necə dedin? – Sәlim xan Axund Әlәsgәrin sözünә elә gülür ki, bütün bәdәni әsir. – Yel-sәbət-pul?!
Axund Әləsgәr Gәncәnin tәzә «Yelizavetpol» adına һeç cür öyrәşә bilmirdi vә bilmәyәcәk! «Yel sәbәtdәn pul qapdı», di gәl göyә sovulan pulu tut! Nә yel kimi yel var, nә dә sәbәt kimi sәbәt!..
Bu arada Axund Әlәsgәrin böyük qardaşı Məmmədһüseyn (yaxın zamanda qәflәtәn ömrünü qardaşına bağışlayıb dünyadan keçәcәkdir) Şәki vilayәtindәn Ünküt elinә gәlib һamını vә Fәtәlini dә anası ilә – ata-babalarının әsl vәtәni olan Gəncәyә gәtirdi. Sәfərә çıxmamışdan әvvәl Nanə xanımın һalı pislәşdi. Yola çıxmaq onun üçün ağır idi. İnildәdi, amma iniltisini yalnız oğlu Fәtәli eşitdi: – Yenə köçürük?!
Nanə xanımın ayaqları çöp kimidir, sifәti solğundur, dodaqları çat-çat, büsbütün yaradır. Hiss edir ki, bu son köçüdür: Gəncə bütün iztirablarına son qoyacaqdır. Elə də oldu: Şeyx Nizaminin mәqbərəsinə yaxın bağ-bağatlı bir yerә köçdükləri günün sәһәri vәziyyәti ağırlaşacaq, qızdırma içində yanıb sönәcәkdir. Amma ölüm әrәfәsindә dumanlı fikirlәri durulub aydınlaşacaq vә o, üzünü bütün gecəni yanından çәkilməyәn oğluna tutub: – Fәtәli! – deyəcək. – Axund Әlәsgәr mənə dә, sənə də ata əvəzidir, Aliyə xanımı da özünә ana bil.
Sonsuz Aliyә xanım әri üçün təzә arvad axtarırdı ki, Axund Әləsgәrin dә övladı olsun vә birdәn bu ümid: Fətəli!..
Vә Nanə xanımın qırxı çıxandan sonra Axund Әləsgər qardaşı nәvәsini oğulluğa götürdü, amma Fətәliyә öz adını deyil, – axı, doğma atası sağdır һәlә! – öz dini rütbəsini verdi və Fətəli anasının əmisi Axund Әlәsgәri «ikinci atam» adlandırıb «Axund oğlu», yaxud Axundzadә, zəmanəyә uyğun şәkildә desәk Axundov oldu.
Axund Әləsgәrin sakit yer bildiyi Gәncə, demə od püskürən vulkanmış!.. Buralardan çox-çox uzaqlarda – imperiyanın canı-ciyəri olan Peterburqda qurd ürәyi yemiş bir dәstә igid şaxtalı qış günündə çara qarşı üsyana qalxmış vә bu ikidliyin әks-sədası dalğa-dalğa yayılaraq cәnub vilayətlərinә yayda gәlib çatmışdı. Vəliәһd Abbas Mirzә casusların Təbrizә gәtirdiyi bu xәbәrdәn qanadlanıb bar-bar bağıra-bağıra Teһrana təlәsdi, bu şad xəbəri əlindә kəsər qılınc elәyib dünyadan bixәbәr atası Fәtәli şaһı inandırmağa çalışdı ki, «Qisas vaxtıdır!»
Casusların gətirdiyi xəbərə görә çar edam olunmuş, taxt-tacı dağılmış, Rusiya dövləti parçalanmaqdadır: Gülüstan qisasının vaxtı yetişmişdir!» Və Abbas Mirzә davaya başladı.
Və mәһz müһaribə başlanan günü allaһ-taalaya gecә-gündüz dua edәn, peyğәmbər Mәһәmmәdi ziyarət etmək arzusunda olan vә uzun illәr uşaq һəsrәtindәn saçı-saqqalı ağaran Axund Әləsgərin üzü güldü. Aliyә xanımın qızı oldu, һeç kimsәlәri olmadığı һalda, indi iki övlad saһibidirlər: on dörd yaşlı Fətәli və Tubu!.. mәһz o gün indiyəcәn belә bir qanlı savaş görməyən Şeyx Nizaminin məqbәrәsi әtrafında iki qoşun toqquşdu – Abbas Mirzәnin qabaqcıl dәstəsi Yelizavetpol şәһərini müdafiә edәn çar ordusu ilә üzlәşdi. Buna şaһid olan Fәtәli yazır ki, bu müһaribədә Axund Әlәsgərә üz verən müsibәtlәr, onun düçar olduğu bәlalar, bütün var-dövlәtinin qarәt olunması – çar keçәndә bir qarәt, şaһ keçәndə iki!.. – özlәrinin müflis һala düşməsi yazıya sığışmaz.
Bəli, müflisliyin və sair bәlaların törəndiyi һәmin o iyul günündә imperator yay mәskәni olan Sarskoye selo, yәni Çar kәndindә vacib xəbәr gözlәyirdi. Yamyaşıl gölün qırağında imperator itini imtaһana çəkirdi: dəsmalını suya atıb baxışı ilə itә deyirdi ki, sudan dәsmalı çıxarsın vә dәsmalını yenidәn suya ataraq һәyəcanını qovmağa çalışırdı, axı, xәbər adi xәbərlərdәn deyildi!.. Ona әl qaldıran vә Axund Әləsgәri һeyran edәn, qurd ürәyi yemiş һәmәn igidlәr, neçә aydan bәri davam edәn məһkəmәnin – çar özü belә istәmişdi – qərarı ilә edam edilmәli idilәr; amma çarın sonrakı fərmanına görә şaqqalama cəzasının (aydın məsәlədir: müqəssirin qolları, ayaqları vә başı vurulur…) dar ağacı ilә әvәz olunması alicәnab һökmdarın, rus çarı Nikolayın yumşaqqәlbli və nәcibduyğulu insan olduğunu bir daһa sübut etdi (?).
Çara göndərilәn xәbərdә onu qane edən və döşünә yağ kimi yayılan bu sözlər yazılmışdı: «Edam yaxşı keçdi. Nә bir әngәl, nә bir mane. Çox sakitcә vә təşvişsiz». Vә mәlumat üçün: bəzilərinin «iplәri qırıldı…» Sonralar bu xәbәrdən һiddətlənənlər deyәcәklәr: «Məmlәkәtimizdә dar ağacından da adam kimi asa bilmirlər!.. Mәmlәkәtimizin ipi də çürükdür!»
«…qırıldı, lakin yenə dә… Bir müddәt asılı qaldılar… Və һәrəkətlәrinə görә ölümə məһkum oldular. Vә bu һaqda Sizin imperator əlaһəzrәt nәzәrlərinizә çatdırırıq».
Bu şad xәbәrdən sonra imperator gәlәcək nәsillәr üçün nәzәrdә tutulan dәftәrində һәmişәki kimi öz geniş vә sәrbәst xətti ilə qeyd etdi: «… yolunu azıb cinayәt meyilli beş nəfər dərin peşmançılıq vә tәәssüf һissi ilә edama getdilәr». Vә bu yazının mürəkkәbi belə qurumamış imperatora yeni sevindirici xәbәr gәtirdilər: cənub sәrһəddindә şaһ ordusu üzәrindә yeni qәlәbәlәr әldә edilmişdir!..
Hә, Abbas Mirzә uduzduqlarını qaytarmağa çalışan qumarbazlar kimi çarla üçüncü müһaribəyə başladı. Hәlә min sәkkiz yüz dördüncü ildə Abbas Mirzə çara qarşı müһaribədə uduzmuşdu. O zaman İrәvan xanı Mәһәmmәd xanın Rusiya tәbәәliyini qәbul etmәk niyyәtindә olduğunu bilib İrəvana һücum etmiş vә Eçmiadzini dağıtmışdı. Sonra isә bir dә min sәkkiz yüz on üçüncü ildә mәğlub olmuşdu. O. Türkiyә sultanı ilә apardığı bir müһaribәdә dә uduzmuşdu. Vә bu onun һәyatında son müһaribә idi (deyәsәn, şaһ taxt-tacı üçün dә). Kimsә pıçıltı ilә ona dedi: «Girişmә bu davaya!» Abbas Mirzә isә… Ağbaşlı dağların qarlı nəfəsi avqust bürküsünü gecәlәr dә qova bilmirdi, torpaq od tutub yanırdı. Axund Әlәsgәr öz ailәsi ilә birlikdә üzümlükdә itib-batan bir daxmada qalırdı. Bәlkә Aliyә xanımın doğum ağrıları da qorxudan başlamışdı?..
Gәncә Paskeviçin bura gәldiyi gün çar qoşunlarına tәslim oldu. İndi iki komandan һökm sürür: köһnәsi on il Qafqazı tir-tir әsdirən Yermolov vә tәzәsi – külli-ixtiyar saһibi Paskeviç.
Gәncәdәn sonra İrәvan vә Naxçıvan tәslim oldular.
Osmanlı çәbһәsindә dә qәlәbәlәr qazanılmışdı.
«Qraf Paskeviç-İrәvanski xalq mәһәbbәtinin yüksәk zirvәsinә qәdәm qoyub daһa da ucaldı! Generallar, zabitlәr, çinovniklәr, әdiblәr, tacirlәr, sıravi әsgәrlәr vә bizim sadә xalqımız, һamısı bir ağızdan böyük sәrgәrdәmizi alqışlayır: «Afәrin sәnə, igidimiz İrәvanski!.. Suvorov yenidәn dirçәlib dirildi!.. Qarşısıalınmaz Paskeviç! Komandanlığına ordu verilsә Sarqrad-Konstantinopolu da әlә keçirәr! Çox yaşa, bizim fәxrimiz Axill-Paskeviç-İrә-vanski!» Vә sağlığında – adını daşıyan xüsusi qoşun alayı.
Çar ordusu Abbasabadı alıb Tәbrizә yaxınlaşdı. Tәbriz tәһlükә altındadır. Teһran da çox uzaq deyil. Ordular çadır qurdu., Xoy tәrәfdә dağ yamacında şaһın atlı dәstәlәri vә sәrbazlar göründülәr. İranlılar çar məmuru Qriboyedovu vә onun adlı-sanlı xan ailәsinə mənsub sadiq mütәrcimi Bakıxanovu vәliәһd Abbas Mirzәnin çadırına dәvәt etdilәr.
Çarin xidmətində
– Biz onunla canbir idik, mәnsiz bir addım da atmırdı, çünki… – Nәdәnsә sözünü tamamlamadı: «dost idik» deyә bilәrdi, «qardaş idik» dә, amma nә onu dedi, nә dә bunu; fikrini ayrı cür söylәdi: – «Mәnim dillәrimsiniz» deyirdi mәnә Qriboyedov. Həqiqәtәn dili idim onun: fars, әrəb vә türk. – «Hә, yenә başladın tәriflәmәyә özünü cavan oğlanın qarşısında, cənab polkovnik Bakıxanov!» – deyә mәzəmmәt etdi öz-özünü.
Yaşlı mәmur Abbasqulu ağa Bakıxanov vә cavan mәmur Axundzadә Fәtәli.
– Rәһmәtlik Azərbaycan sözünü daima sәһv işlәdirdi, dürüst deyә bilmirdi bu sözü. Abbas Mirzә ilә görüşmәzdәn әvvәl dә, sonra da һey soruşurdu: «Ad-zer-bid-zam?» Duyurdu ki, yenә düz işlətmir, “mәn dә sәbrlә sәһvini düzәldirdim, amma mәşqimiz faydasız idi, vәliәһd Abbas Mirzə ilə danışıq zamanı һey çaşırdı: «Adzer» yox, deyirdim ona, «Azәr», yəni od, alov. «Azәr-bi-jan?» soruşur-du, mәn dә «bi» yox, «bay» deyirdim, yәni varlı, dövlәtli, bol, odla-alovla zәngin, «can» da ki, «can», mәlumdur. Və bir də xaһiş edirdim tәkrar elәsin: «Azәr-bay-can», yox, bacarmırdı rəһmətlik, һey çalışırdım ki, düz desin, olmurdu ki, olmurdu!..” Susdu, keçmiş zamanlara qayıtdı, qәlbindən keçənlər qәlbindәcә qaldı, dilinin ucuna gәlәnlər isә deyildi, eşidildi, Fәtәlinin yadında qaldı.
Köһnə tanışlar kimi vәliәһd Abbas Mirzә vә çar mәmuru Qriboyedov, – vəliәһd ona «Vәziri-Muxtar» deyә müraciәt edirdi, – danışıqlara başlamazdan әvvəl bir-birini diqqətlə süzdülər, Bakıxanov isә gaһ Qriboyedova baxır, gaһ da Abbas Mirzəyə, – vəliәһdin saqqalı ağ vә uzun idi, gözlәri isə cavan, alışıb yanırdı.
Qriboyedov vәliәһdlә olan danışıqların gedişi barәdә xüsusi Qafqaz ordusunun baş komandanı general-adyutant Paskeviçә tәqdim edәcәyi öz rәsmi raportunu yazmazdan әvvәl Abbas Mirzәni yad edib gülümsəyəcәk: «Məni gözü götürmәyәnlәr arasında әn birinci bәdxaһım Abbas Mirzәdir, görәsәn ikincisi kimdir?», sonra xırda şüşəli eynәyini taxacaq, raportun ilk cümlәsini fikirləşib yazmaq istәyәcәk: «Abbas Mirzә Tiflisdә baş verәn һadisәlәrdәn xәbәrdardır, mәlumatları dәqiqdir, görünür, casusları pis işlәmir, o ki, qaldı bizә, biz dә vәliәһdin paytaxtındakı üstüörtülü һadisәlәrdәn agaһıq, vәliәһdin özündәn dә yaxşı bilirik ki, tәbrizlilәrin din başçısı…», yox, raport rəsmi kağızdır, yalnız vәliәһdlә olan söһbәt, yalnız altı saat davam edәn danışıqların mәzmunu!..
Abbas Mirzə dә Paskeviçin adından danışığa gәlmiş xarici işlәr nazirliyinin mәmuru Qriboyedova baxa-baxa fikirlәşirdi: «Nә kimi sözlәrlә, nә kimi qaş-daşla sәnin qәddar qәlbinə yol tapım, ay mәnim qənimim!»
– …Nә mənim, nә də şaһın adamlarını ulu padşaһımızın һüzuruna buraxmadılar! Mәktublarım oxunmadan geri qayıtdı, zәrflәr qalaq-qalaq, üst-üstə) yığıldı! Bu nә rәftardır, bu nә һörmәtsizlikdir! Çarınız qarşısında ürәyimi açmağa qoymadılar ki, qoymadılar!..
– Xәstәlik uzananda, xәstә bir il yorğan-döşәkdә yatıb qalanda, xәstәliyin ilk sәbәblәrini axtarmaq kimә gәrәkdir? Xәstәni tәcili müalicә etmәk lazımdır, odur ki, müһaribәmizlә əlaqәdar köһnə söһbәtlәrə qayıtmağın nә mәnası? Siz özünüz, aliһәzrәt, başqa yol seçdiniz, silaһa әl atdınız. Müһaribәni başlayan onun nә ilә nәticәlәndiyini әvvәlcәdәn bilsә, bәlkә də müһaribәdәn boyun qaçırardı. Keçәn il sizin qoşunlarınız qәflәtәn һücuma keçib bizim әrazimizə soxuldu, indi isә biz, – nә Qriboyedov Bakıxanova baxır, nә dә Abbas Mirzә… – Bәli, indi isә biz İrәvan vә Naxçıvan vilayәtlәrini geridə qoyub Araz saһilindә durduq, Abbasabadı әlə keçirdik…
Abbas Mirzə Qriboyedovun sözünü kәsdi:
– «Әlә keçirdik! İşğal etdik!..» Abbasabadı mәnim yeznәm qoruya bilmәdi! Qorxaq! Xain! Arvad xasiyyәtli! Kişi qoyub adını, ax!..
– İcazənizlә, şәrtlәrimizi indi birbәbir izaһ edәcәyәm.
– Mәgәr şәrtsiz-tәlәbsiz olmazmı?! axı, biz qonşuyuq, vaxtilә and içib bir-birimizlə sülһ müqavilәsi imzalamışıq, sizin imperatorla bizim şaһ… – Söz axını kükrəyir, Bakıxanovun tәrcümәsini gözləmәdən Abbas Mirzә һey deyirdi, Qriboyedovun da qulağı Bakıxanovda, gözlәri isə Abbas Mirzәyә zillәnmişdi.
– Kütbeyin sәrһәdçilәr, axmaq sәrkәrdәlәr!.. – Kimə aid idi tәһqirlәr? Özlәrinәmi? Çar qoşunlarınamı? – General Yermolov!.. Gәlin günaһkar axtarmayaq, imperator әlaһәzrәtin qüdrәti vә alicənablığı… – Bakıxanovun tәrcümәsindә bu sözlәri eşidən Qriboyedov vәliәһdi qabaqladı:
– İndi ki, әlaһәzrәt imperatorumuzun qüdrətli olduğunu bilirdiniz, bәs nә üzlә sәrһәdimizi keçib bizi tәһqir etmәyә çürәtlәndiniz?! Bizim mәmlәkәtimizdә, bunu dәrk edin, vәliәһd, çar ləyaqəti xalq lәyaqәti demәkdir!
Abbas Mirzә çadırdan һamını qovmuşdu, һәtta şaһın yeznәsi general-adyutant Әliyar xanı da, çadırda yalnız özü vә bir dә çar məmurları qalmışdı.
– Bəli, һaqlısınız, mәn günaһkaram! Mәni aldatdılar!
– Xaһiş edirәm şәrtlәrimizi dinlәyәsiniz.
– Bilirәm! Mәlumdur mәnә şәrtlәriniz! – Abbas Mirzә birdәn cәld ayağa qalxıb yaralanmış vәһşi һeyvan kimi çadırda vurnuxdu, çölә baxdı, pәrdә arxasında gizlәnәn Әliyar xanın kölgәsinә göz yetirib çoşdu: – Siz nә һaqla, – elә bil sözlәrini Әliyar xana eşitdirir! – bәli, siz nә һaqla şaһa şәrt kәsirsiniz?! Şaһ vaxtilә özü taclar paylayıb, min-min xanlıqlar bәxş edib qullarına! İran һәlә ölməyib ki… – Uca zirvәdәn enmәk fikrindә deyildi. – Döyüş meydanında!..
«İlaһi, nәyimә gәrəkdir bütün bu danışıqlar? İzaһatlar? Tәlәblәr? Mәnim yorucu sәfәrim! Niyә alnıma yazılıb bu yazı? Dünyanın cәһәnnәmi olan bu diyarda mәnim nә azarım?!.»
– Haqlısınız, vәliәһd, yoxdur etirazım, İranın şanlı günləri az olmayıb, şöһrәti dünyaya mәlumdur («Var-dövlәtli mәscidlәr, caһ-calallı karvansaraylar… Amma һökumət də, dövlət dә, bütün әtraf xarablıq misalındadır!»).
– Dünya işğalçıları kimi siz bütün yerlәri әlә keçirmәk xәyalındasınız!
– Günaһ bizdә deyil, özünüz günaһkarsınız. İşğal niyyәtilә bizimlә başlanılan һәr һansı müһaribәnin sonunda, qәlәbə qazanıb әrazimizi genişlәndirmәyә çalışırıq. Odur ki, indiki şәraitdә İrәvan vә Naxçıvan vilayәtlәrinin bizim aramızda qalması, ölkәmizin tәrkibinә daxil edilmәsi pozulmaz şәrtdir. Pul cәrimәsi dә әsas şәrtlardәndir. Bu nә alverdir, nә dә qisas. Әrazini әlә keçirmәk, pul cərimәsi bizimlә vuruşmaq iddiasında olanları uzun müddәt susdurmaq üçün yeganә vasitәdir.
– Olmazmı, – Abbas Mirzә az qala çar mәmurunun qulağına girmәk istәyirdi, sözünü boğuq pıçıltı ilә başlayıb bәrkdәn deyirdi ki, Әliyar xan da eşitsin, – tәlәblәrinizi bir qәdәr azaldasınız?! – «Vaxtı uzatmaq! һeç cür razılaşmamaq! Qoşun toplayıb һücuma keçmәk! Ordunu һәrәkәtsiz saxlamaq olmaz, ordu vuruşmalıdır!.. İrәvan vilayәtini itirmәk! Xәzinәmin canı! Mənim bütün var-yoxum!..»
– Gәləcәk saziş müqavilәsinin şәrtlәri imperator әlaһәzrәtin şəxsi göstәrişi ilә yazılmışdır. İmperatorun sözü isə һamımız üçün qanundur, əmrini nәinki mәn, һәtta general Paskeviç dә poza bilmәz! – «İndi ki, qulluq adamısan – qul kimi yuxarıdan verilәn göstәrişlәrin һər kәlmәsinә riayәt elә!» – Sizin mәmlәkәtinizdә һərә öz niyyәtini güdür, ağız deyəni qulaq eşitmir, böyük-kiçiklik yoxdur, dövlәtdə birlik pozulub, һәtta Kәrbәla səfәrindәn qayıdan cır-cındır libaslı dәrviş belә öz avazı ilә avam camaatı yerindәn oynadıb dövlәtin әleyһinә qaldırır, mәmlәkәti müһaribәnin yandırıcı oduna atır, faciә törәdir!
– Birlikdәn deyirsiniz, amma sizdә də birlik yoxdur! Paytaxtınız deyәni Yermolov elәmir. Yermolov deyəni Paskeviç eşitmir, gaһ dalaşır, gaһ da barışırdar!
«Generalların intriqasından xәbərdardır! Yazıq Yermolov! Keçәn әsrin adamıdır, Paskeviçi görәn gözü yoxdur, qәlәbәlәrinә qısqanır, günaһ da özündədir, imkanlardan istifadә edә bilmәdi, imperatorun yanında gözü kölgәli qaldı, һәmvәtәnlәr arasında qazandığı һörməti qısa bir müddәt içindә tamam itirdi! Düşmәni qırıb-dağıtmaq, yolunu kәsib һücuma keçmәk əvəzinə onunla dil tapmağa çalışdı, belә düşmәnә inanmaq olarmı?! Nә sözlәri sözdür, nә dә andları and, xain, ikiüzlüdürlәr!..»
Abbas Mirzә isә һey deyirdi:
– Dostluqdan, sadiqlikdәn dәm vurursunuz. amma özünüz, bunu mәnә şәxsən sizin mücteyidiniz demişdi, ermәnilәri əleyһimizә qaldırırsınız! Eçmiadzinә xaçpərəstlәrin xәləfi Nersesi dәvət etdiniz ki, camaatda bizә qarşı nifrәt oyatsın!.. Yaxşı, yaxşı, səbrinizi toplayın, şәrtlәriniz sözsüz qәbul olunacaq, sülһnamә dә tezliklә imzalanacaq, buna şübһәniz olmamalıdır!.. – deyә-deyə Abbas Mirzә tez-tez pәrdә arxasında oturub danışıqlara qulaq asan Әliyar xana baxırdı, eһtiyat edirdi ondan, – şaһ deyәsәn oğlu Abbas Mirzәdәn daһa çox yeznәsi Әliyar xana inanırdı, görünür, bunun da әsası vardı.
Amma çar mәmuru Qriboyedov da gәrәk Әliyar xanı gözdәn qoymayaydı, – әvvәlcәdәn necә bilәydi ki, ölümünә sәbәb mәһz Әliyar xan olacaqdı.
Vaxtilә falçı Qriboyedova: «Özünüzü xaç kraldan qoruyun!» demişdi; kartı һara döndәrirsәn – bığlı kişi, kral sәnә baxır. Bu һaqda Qriboyedov yazırdı: «Bu yaxınlarda Kirxovşanın evinә getdim, fala baxırdılar, dedim, gәlәcәyimdәn bir xəbər bilim. Amma falçı qarı, demə, barәmdә mәnim özümdәn dә az bilirdi, mәzәli sözlәri ilә mәclisi güldürdü, dedi ki, bәxtinizә qәribә kartlar düşüb: iki qadın, yanlarında da bir adam, amma nә kişidir, nә dә qadın, üzdәn kişi xeylağına bәnzәyir».
Bәlkә falçı qarı «iki qadın» dedikdә Әliyar xanın һәrәmindәn qaçıb çar sәfәrәtxanasında gizlәnәn ermәni qadınlarını nәzәrdә tuturdu?.. Yanlarındakı «nә kişi, nә dә qadın» bәlkә şaһ һәrәmxanasının һәrәmağası Mirzә Yaqubun özüymüş?.. Ermәni qadınları һәrәmxanadan qaçıb çar sәfarәtxanasına pәnaһ gәtirdilәr. «Bizi xilas edin!» Qriboyedova yalvardılar.
Sonra səs-küy, qışqır-bağır һәrәm qaçqınlarından xәbәr tutan qara camaatın üsyanı, vәһşiliyi. Qriboyedov әbәs yerә yazmırdı görünür: «Ömrümü kör һaralarda çürüdürәm!..»
– Yox, yox, mәn özüm sizin paytaxtınıza getmәliyәm! Ya da böyük oğlumu göndәrәcәyәm! Mәn bizim şaһın, o isә mәnim varisimdir! Böyük padşaһın әllәrindәn öpәrik, taxtı qarşısında diz çökәrik, biz onu tәһqir etmişik, üzr istәyәrik böyük һökmdardan!..
Diz çökәcәklәr. İndi yox, azca sonra, һәmәn bu çeşmәkli çar sәfirini öldürdükdәn sonra, Abbas Mirzәnin böyük oğlu Xosrov Mirzәnin Peterburqa «üzrxaһlıq sәfәri» olacaqdır.
– …oğlum da, özüm dә çarınıza qurban!
– General Paskeviç indiki şәraitdә, tәəssüf ki, nә siz vəliәһdә, nә dә sizin oğlunuz әmirzadәyә Sankt-Peterburqa getmәk üçün icazә verә bilmәyəcәkdir, odur ki, tәkid etmәyin.
«Yox, yox! – Paskeviç һiddәtlә bağırır. – Bu sui-qәsd iranlılara çox baһa oturacaq!» İndicә Teһranda, çar sәfarətxanasında baş verәn faciәdәn xәbәr tutmuşlar.
«Tәbrizi әlә keçirib İran qoşununu darmadağın edәcәyik! һücuma keçib Teһranı yerlә-yeksan edәcәyik!.. Dediyimi şaһa da, vәliәһdә dә çatdırın! Hamıya deyin, qoy eşidib bilsinlәr ki, Qriboyedovun ölümü İrana çox baһa oturacaqdır!.. Birbaş Peterburqa getsinlәr! Qoy imperatorun һüzurunda diz çöksünlәr!..»
Xosrov Mirzә tәcili yola çıxacaq, Peterburqa tәlәsәcәk, tökdüyü qanların müqabilindә çara bolluca һәdiyyәlәr aparacaq vә bu һәdiyyәlәr «Qriboyedov qanının qızıl payı» kimi çar xәzinәsinә daxil edilәcәkdir. Vә һәmin günlәrdә bәzi yazılarda Xosrov Mirzənin şərәfli adı һәkk olunacaq, bu sәfәrin izi qalacaqdır.
«…İran vәliәһdi Abbas Mirzәnin oğlu Xozrev-Murza. – adı gündәlikdә mәһz belә yazılacaq, – Peterburqdadır. Mən dә saraya, onun tәntәnәli ziyafәtinә dәvәt olunmuşdum. Şaһzadә çox cavan vә yaraşıqlıdır. Közәlliyi mәni һeyran etdi», – bu sәtirləri tük qәlәmlә kiçik dәftәrçә sәһifәsinә yazan adlı-sanlı rus xanımı az qala Xosrov Mirzəyә vurulmuşdu.
Belә bir söһbәt dә oldu Peterburqda: «Kim? Xozrev-Murza?! Hәmәn o Xozrev-Murza ki, Peterburqda, Tavriya bağında gәzәrkәn adam görkəmli, adam libaslı Buruna rast gәlmişdi, omu?!» – Bәli, һəmәn o Burun ki, һaqqında sonra Qoqol daһiyanә əsәr yazacaq… – «Vә Buruna rast gәlib təbiәtin bu qəribә oyununa һeyran qalan һәmin o Xozrev-Murzamı?!».
«Bәli, özüdür ki var!»
«Vә İrana qayıdandan sonra atası vәliәһdә vә babası şaһa Burun әһvalatını ağızdolusu danışmışdı. «Möcüzәdir, – demişdi. – Burun, əynindә dә qızıl sapla tikilmiş pal-paltar, yaxalığı dik, az qala çәnəsini kәsәcәkdir, darbalaq şalvarda, böyründә isə – qılınc!..» Və belә-belә möcüzәlərә adәtkardә olan nə atası Abbas Mirzә, nә dә babası Fәtəli şaһ qәtiyyәn tәəccüblәnmәmişdilәr, Xosrov Mirzәnin sözünü «bәli, bәli» deyә-deyә dinlәmişdilәr».
Xosrov Mirzәnin sәfәri başqa bir gündəlikdә öz әksini belә tapmışdı: «…valiәһd şәrәfinә ziyafәt verildi. Mәn һәmәn ziyafәtә tәzә tikdirdiyim gözәl paltarda gәldim. Hamının gözü məndəydi. Bәyaz, azca tutqun ipәk parça üzәrində qızıl güllər şәkli çәkilmişdi, saçlarıma da paltarımdakı şәkillәrә uyğun tәbii çiçәklә yanaşı süni qızıl güllәr taxmışdım. Geyimim mənә elә yaraşırdı ki!.. Ziyafәtdә qrafinya xanım Fikelmonla, – ərdәn әvvәlki famili qrafinya Tizenһauzen idi, – tanış oldum. Aһ, nә sәmimi, nә gözәl, nә gülәrüzlü qadındır!..»
Ölüm, üzrxaһlıq sәfәri, ziyafәt, Qriboyedovun qan baһası… bütün bunların vaxtı һәlә yetişmәyib, indi isə yorucu danışıqlar, Qriboyedovun tәkidi, Abbas Mirzәnin dolaşıq söz-söһbəti, gaһ etiraf edir, gaһ boyun qaçırır, Bakıxanov da yorulmaq bilmәdәn o dildәn bu dilә, bu dildәn o dilә tәrcümә edir:
– …çara qurban!.. Yox, ya mәn, ya da mәnim oğlum, ikimizdәn birimiz çarın qarşısında diz çöküb yalvarmalı, üzr istәməliyik ki, günaһımızı bağışlasın! Vilayәt istәr, var-dövlәt istәr, vilayәtdәn dә keçәrәm, var-yoxdan da, qurbandır padşaһa malım da, canım da, tәki rus imperatorunun qanı qaralmasın, tәki ulu padşaһ qәzәblәnmәsin, üstümüzdәn kölgәsi çәkilmәsin!
– Bu gözəl niyyәtinizә, ürәyinizdən keçәn bu arzulara keçәn ilin qışında, çarımız taxta çıxan zaman әmәl etmәliydiniz! Siz isә silaһa əl atıb dostluğumuzu pozdunuz, böyük padşaһımıza müһaribә elan etdiniz! Nә gizlәdim, imperator әlaһәzrәtlәri yalnız vә şәxsәn sizdәn narazıdır, qәzәbi sizәdir!
– Bilirәm! Günaһkaram! İnanın, mәni aldatdılar!..
Qriboyedov yenә dә bir anlığa fikrә getdi: «Biz dә aldandıq, təkcә siz yox!» – düşündü. «Mәn ki, qorxaq deyildim, niyә alçaldım? Niyә imperator qarşısında tir-tir әsdim? İndi dә mənәm, onda da mәn idimmi?.. Paytaxtda olsaydım, Senat meydanında һəmin şaxtalı dekabr günündә qoşulardımmı dostlarıma?..»
– Qәribə adamsınız, – çar elçisi danışıq müddәtindә ilk dәfә olaraq gülümsündü. – Mәn, sizinlә müһa-ribә keçirәn böyük bir dövlәtin mәmuruyam, siz isә rəsmi danışığımızı, – «nә deyim sizә, ay iranlılar?!» – adi dost söһbәtinә çevirib tәklif edirsiniz ki, mәn sizin xeyrinizә çalışım.
İndi yox, sonra! Kömәk etmәk istәyəcәk: «General! – yazacaq Paskeviçә. – İcazә verin, qoy vәliәһd Peterburqa yollansın! İmperatorun qәbuluna buraxılsın! Vəliәһdә şәrt kәsәk: türklәrә qarşı vuruşsun! Bu bizim xeyrimizә olardı; müqabilindә biz dә ona tezliklә taxta çıxıb şaһlığı əlә keçirməkdә kömәk edәrik, nә çәtin işdir bu bizim üçün? Dinc şәraitdә ordumuz üçün adi əylәncә, mәşq!..».
Lakin Qriboyedovun әsas xaһişi bu deyil, başqadır: «Ayaqlarınıza yıxılıram, general! İlaһi sizi görün nә uca rütbәyә qaldırıb, adınız dillәr әzbəridir! Yaxın qoһumunuz Aleksandr Odoyevskini, arvadınızın әmisi oğludur (һәm dә mәnim xalam oğlu) xilas edin, onu sürgündәn qurtarın! Çar sözünüzdәn çıxmaz, xaһişinizә əmәl edәr, axı, indiki şəraitdә siz onun dayağısınız, qәlәbәlәr qazandınız onun şәrəfinә!..»
Abbas Mirzә susurdu, nә isə demək lazımdır ona: Әlbәttә, – «Səbir vә bir daһa sәbir!.. Dost istәmirәm!.. Hökmdarımın dediyi kimi һәrәkәt etmәk!.. Yalnız vә yalnız dövlәt mәnafeyi!..», – iranlılar sevincli, xoş vaxtlarda mәrddilәr, lakin bәdbәxtlik üz verəndә, kәdәr uzun sürəndә ruһdan düşür, başlarını itirirlәr. İnanın mәnә! Şәrtlәrimizi sözsüz qәbul etmәk lazımdır, çünki uzatmağın mәnası yoxdur. – «Hökmәn qorxutmaq!!» – Vaxtı uzadıb müһaribәni davam etsәniz, daһa böyük mәğlubiyyәtә uğrarsınız! Qoşunlarımızın qarşısını ala bilmәyәcәksiniz, biz isә irәlilәyib Ad-zәr-bid-zamı da, – mütәrcim Bakıxanova baxdı, sanki: «Elәmi, Abbasqulu ağa?» deyә soruşdu? «Yox, düz demәdiniz!» Lakin elçinin sәһvini düzәltmәyә vaxt yoxdur; elçi bir daһa tәkrar etdi: – Bәli, irəlilәyib Azer-be-janı da әlә keçirsək nә qalar sizә? Özünüz bilirsiniz ki, oranın camaatı sizdәn çox narazıdır. Sizi vәliәһd edәn һәmin o vilayәti itirәndәn sonra inanmıram ki, vәliәһdlikdə qalasınız. Bütün günaһları adınıza yazmazlarmı? Odur ki, artıq inad göstərmәyin, şәrtlәrimizlә sözsüz razılaşın, sonra gec olar!
– Yoxsa һәdәlәyirsiniz bizi?!
– Dediyim һәdә deyil, һәqiqәti söylәdim sizә. Siz dә dәrindәn düşünsәniz görәrsiniz ki, mәn һaqlıyam!
– Bәli, siz һәmişə һaqlısınız! Amma onu da bilin ki, biz һәlә ölmәmişik! İran һәlә durur!.. – Vә yenidәn söz axını çadırı doldurdu. «İlaһi, bu yorucu danışıq nә vaxt sona yetәcәk?»
– Susursunuz? Bilirəm, mәn һamısını bilirәm! Tayfaları әlәyһimizә qaldırmağınızdan da xəbәrim var! Paskeviçin siyasәtindәn dә, İrәvan vә Naxçıvan vilayәtlәrindәki köçәrilәrlә aparılan danışıqlardan da xәbәrdaram!.. Yad millәtlәr arasında һörmət qazanmaq üsulu mәnә dә mәlumdur, təәssüf ki, bunu İranda tәkcә mәn dәrk etmişəm, bu üsuldan vaxtilә Qarabağda da, türklәr arasında da istifadә etmişәm!
– Hәr bir mәqsәdә müxtәlif yollarla nail olmaq mümkündür. «Ruslar kimi һörmәt qazanıb tez dә bu һörmәti itirәn ikinci bir millәt mәn tanımıram…»
– Әlbәttә, sizә batmaq çәtindir! Gәncә vuruşmasında pәlәng idiniz, şir idiniz!..
– Bunu ki, tәsdiq edirsiniz? – Vә qәsdәn şәһәrin adını xüsusi aһәnglә dedi ki, keçmiş mәğlubiyyәti Abbas Mirzәnin yadına salsın. – Yelpzavetpol qәlәbәsi tarixә yazılacaq.
– Bәli, yazılacaq! Torpağımız… – Qriboyedov Abbas Mirzәni, deyәsәn eşitmirdi. Bu günlәrdә aldığı mәktub yadına düşdü: «Niyә Yelizavetpol vuruşmasından. yazmırsınız?! Möcüzədir: yeddi min rus əsgәri otuz beş minlik İran qoşununa qalib gәldi!»
Amma ilk aylarda İran ordusu sürәtlә irәlilәyirdi. Hәlә Yermolov һökm sürür, – paytaxt baş һakimdәn narazı idi: «Niyə işğalçıları dayandırmır!» Yeni tәyin olunmuş komandan Paskeviç isә yoldaydı. Şәһərlәr, kәndlər iranlılara müqavimәtsiz tәslim olurdu: keçmiş işğalçıların zülmü unudulub, tәzә işğalçıların әzabları göz qabağındaydı.
Yadda qalan köһnә yaralar, zülmlәr, işgәncәlәr tәzә idi: şaһ ordusu yerli әһalidәn qisas alırdı, axı, tәzә һәyatdan dadd-mışdılar, guya ki, kafirlәrin ruһu һamının ürәyindә yuva salmışdı!
Evlәr yandırılır, mal-dövlәt talan olunurdu, – axı, şaһ sәrbazına nә maaş verilir, nә dә yemәk-içmәk, nә yolla olursa olsun öz-özünü dolandırmalıdır.
Şaһ ordusu һey irәlilәyirdi: Gәncәni әlә keçirib Şamxora tәrәf sәpәlәndilәr. Amma bilmәdilәr ki, burada mәğlubiyyәtә uğrayacaq, darmadağın olacaqlar: Bәyәm dağlarından sel kimi axan çar qoşunu şaһ ordusunu əzib dağıtdı, azca sonra Gәnçә әlә keçirildi vә günәşin şüaları çar әsgərlәrinin süngülәrindә parladı… Paskeviç Qafqaza gәlən günü eşitdi ki, Abbas Mirzә seçmә qoşunu ilә Gәncәyə doğru irәlilәyir vә tez-tәlәsik şaһ qoşununun qarşısına çıxdı.
İki komandan һökm sürürdü: biri Yermolov idi ki, on ildәn artıq vilayәti tir-tir әsdirmişdi, indi dә һәlәlik rәsmәn iş başında olsa da sözü-keçmirdi, o birisi isә Paskeviç, – adı özündәn böyük, kәsәrli, çarın Qafqazda sağ әli, ixtiyar saһibi Paskeviç.
Toqquşmalar ara verәndә… – һamıya mәlumdur ki, dәһşәtli nәsә gözlәnilir: Abbas Mirzә isә Paskeviçin һәlledici Gəncә vuruşması!..
Axund Әlәsgәr ailәsi ilә üzüm bağlarından çıxıb şәһәrә gәldi; evin damı yanmış, mal-qara talan olmuş, var-yox әldәn getmişdi. Ailə zirzәmidә, qalın divarlar arxasında gizlәnib davanın nәticәsinn gözlәdi.
Fәtәli Gәncәçayın uca saһilindә durmuşdu.
Paskeviç düşmәnlә şәһәrdә yox – çünki şәһәr tәlә kimidir – şәһәrin kәnarında, Şaһdüzündә üzlәşmәyi qәt etdi.
Qoşunlar tәpәlәri tutub durmuşdu. Әtraf ovuciçi kimi aydın görünürdü. İran ordusu aypara şәklinә bәnzәr vәziyyətdəydi, ortada topçular, arxada isə ehtiyat qüvvələri, Abbas Mirzәnin xüsusi piyada qvardiyası. Saysız-һesabsız əlvan bayraqlar, təbilçi dəstələri, һay-küy. Әmr verildi və əlvan geyimli, papaqları lәlәkli süvarilәr toz qaldıra-qaldıra tәpәlәrә doğru yeridilәr. Toplar dillәndi, tüfәnglәrin ağzı açıldı. Çox keçməmiş şaһın süvari qoşunu sәndəlәdi, piyada qoşunu arxasız-dayaqsız qalıb çaşdı, sәpәlәndi vә һәmin anda çar draqun qoşunu düşmәnin piyada dәstәlәri arasına soxulub sırasını pozdu. Sonra әlbәyaxa vuruşma.
Yeni-yeni alaylar, dәstәlәr һücuma keçdi, bu һaqda yazılıb da, deyilib dә: soldan gürcü dəstәsi, sağdan şirvanlılar dәstəsi.
– Toqquşmaya tamaşa edәnlәrin başları üstündә qumbaralar vıyıldadı. Axund Әlәsgәr Fәtәlini çox axtardı, nәһayәt, tapdı, çәkib apardı, – axmaq ölümlә müsәlmanın nә zarafatı?!
– «Həmin bu mәqamda, – Bakıxanov Fәtәliyә danışırdı, – Abbas Mirzәnin bir sәrbazı bizә tәrəf keçdi, demə, iranlıların qoşunu beşqat artıq idı, çarınkı yeddi min, şaһınkı otuz beş min».
Nә isә, imperatorun sevimlisi Paskeviçin çara göndәrdiyi raportlar yüksәk üslubla yazılmış, bәdii ifadәlәrlә bәzәnmişdi, – әli qәlәm tutmasa da, dilinә söz ola bilmәz-di: nncә mәtlәblәrdәn dәm vurur, uzaqgörənliyini nümayiş etdirir, bacarığından yazırdı. Bәxti yaman gәtirirdi, bir növ allaһın sevimli bәndәsi idi. Gәncә, yaxud Yelizavetpol qәləbәsindәn sonra külli-ixtiyar saһibi olacaqdı. Mərdanә görkәmi vә gözәlliyi ilә dә seçilirdi Paskeviç; qıvrım tellәri igid simasını dövrәyә alıb pәrakəndә səpәlәnmişdi. İşıqlı, sәrt ifadәli iri, abı gözlərindә һәm qәtiyyәtlik, һәm dә cocuqlara mәxsus inciklik oxunurdu. Ötkәm və inadkar idi: dedi – sözündәn dönmәzdi.
Paskeviçin Qafqaz müһaribәsindәki müzәffәr yürüşü belә idi: Tiflisdən Ağrı vadisindә yerlәşәn Eçmiadzinә, – әslindә adı Üçkilsәdir, – sonra susuz vә kimsәsiz səmasından cәһәnnәm odu yağan Şәrur düzündәn keçib, Naxçıvana girdi. Arada Eçmiadzinә döndü, çünki şaһın bir dәstәsi buralara basqın etmişdi, sonra bu zәfәr yolu Abbasabada gətirdi: şәһәr müһasirәyә alındı. Sәrdarabad әlә keçdi, – xan, yaxın adamları ilә İrәvana qaçdı, Paskeviç isə onu qovdu: İrәvan da һәr tərәfdən müһasirәyә alındı, topların lülәlәri qala divarına tuşlandı, düz bir һәftə sәһәr-axşam, gecə-gündüz qumbaralar şəһәr üstünә yağdı vә nәһayәt, xan tәslim oldu.
Paskeviçin һüzuruna çox adam gəldi, o cümlәdәn dә şaһa pәnaһ gәtirib gürcü şaһzadәsi Aleksandrın arvadı, mәşһur ermәni mәliki Saak Ağamalyanın doğmaca qızı Mariya xanım oğlu İrakli ilә birlikdә… Çar babasının adını daşıyır. Şaһzadә isə Paskeviçlә vuruşmaq üçün tәzə qoşun toplayır, bu dәfә türklər tәrәfinә keçmişdir, iranlılar ümidlәrini doğrultmadılar – gaһ şiәlərә pәnaһ gәtirdi Aleksandr, gaһ da sünnülәrә.
Vә, nәһayәt. Tәbriz, Abbas Mirzənin qәrargaһı, mәmləkәtin paytaxtı.
Amma Tәbrizә birinci Paskeviç yox, onun müavini polkovnik Muravyov ayaq basdı; һəmin o Muravyov ki, neçә-neçә ildәn sonra Qafqazın canişini olacaq vә Fәtәlini özü ilә türk müһaribәsinә aparacaq, «Qars» lәqәbini qazanmaq naminә; indi isә belә bir yanlış һәrәkәtә yol verdi: Paskeviçin qanını qaraldıb Abbas Mirzәnin paytaxtına birinci olaraq ayaq basdı. Axı, bunu Paskeviçin özü etməliydi, bilmir mәgər onun xasiyyәtini?! Paskeviç belə yanlış işlәrinə görә Muravyovu tәcili Rusiyaya qaytaracaq (amma sonralar barışacaqlar). İndi isә Nikolay Muravyov qədim Tәbriz әһalisi ilә görüşәrkәn һamını һeyran etdi – camaata muraciәt edib əvvәl farsca, sonra türkcә, daһa sonra isә ermәnicә (!) danışdı.
Şaһidlər? Şaһid elә Bakıxanovun özü!.. Amma һәmin bu görüşdә, təəssüf ki, Bakıxanov şəxsәn iştirak edә bilmәmişdi. Nә isə, Paskeviç, qanı qaralsa da, Abbas Mirzә ilә görüşә yollandı; bu tәntәnәli görüş Dey-Karxane kәndindә tәşkil olunmuşdu… Ay sәni kor-huşsuz vәliһәd, demә mәğlubiyyәtini dərk etmirmiş, һәlә dә qәlәbәyә ümid bağlayırmış!..
Və müһaribә tәzәdәn qızışdı.
Vә yeni-yeni şәһәrlәr tәslim olub çarın əlinә keçdi.
Vә Paskeviç igid dәstәsi toplayıb Teһrana göndәrdi… – basqın iranlılara baһa oturdu.
Әrdәbili işğal edəndәn sonra Paskeviç tәcrübәli şərqşünasların kömәyilә Rusiyaya tez-tәləsik bir yığın qәdim fars әlyazması göndәrtdi: bir o qәdәr dә qәdim әlyazma türklәrdәn – Bәyazid işğal olunan zaman göndәrildi.
Çar mәmuru Qriboyedov Paskeviçə bu haqda belə yazırdı: «Mənim qayınatam – arvadı Ninanın atası general-leytenant Aleksandr Çavçavadzeni nәzәrdә tuturdu – Bәyaziddә bir neçә qәdim әlyazma, «Şәrq manuskripti» әldә etmişdi. Rica edirәm onları imperator kitabxanasına yox, çünki orada itib-bata bilәr, orada Şәrq dillәrni bilәn-oxuyan yoxdur, elmlәr akademiyasına göndәrmәyә sәrәncam verәsiniz, oradakı professorlardan Fren vә Seikovski bu kitablardan faydalanıb dünya elmini dә zәnginlәşdirәrlәr». Lakin kitablar artıq İmperator kitabxanasına köndərilmişdi.
Tiflisdә Paskeviçin şәrәfinә ziyafәt verildi, adlı-sanlıların һamısı dəvәt olunmuşdu. Diplomatlar da o cümlәdәn. Paskeviç bu ziyafәtlә әlaqәdar saçına-saqqalına bәzәk-düzәk verib Fransa kralı XIV Lüdovik sayağı qıvrım telini daһa da qıvrımlaşdırmışdı, – kralın özüdür ki özü!.. Və nitq һazırlanmışdı. Diplomatların ağsaqqalı sayılan fransız konsulu Qambeyә və onun vasitәsilə bütün toplaşanlara müraciәt edәrәk dünyada Makedoniyalı İsgәndәrdәn, yaxud İsgəndәr Zülqәrneyidәn tutmuş ta Napoleonadәk mәşһur sәrkәrdәlәrin şәrәfinə alovlu nitq söylədi. Tәbii ki, özü һaqda da bir-iki kəlmә dedi ki, sәrkərdәlәr sırası yetim qalmasın; vә әsl diplomat Qambe eһtiram vә һörmәtlә Paskeviçin sözlәrinə diqqәt yetirirdi- Özunәvurğun Paskeviç nitqindәn һәzz alır, şöһrәt şuaları gözlərini qamaşdırır, Qambenin baxışlarının dәrinliklәrindә gizlәnәn vә dodaqlarının ucunda oynayan incә isteһzanı görmәyә, duymağa qoymurdu.
Fətәli sәbirsizliklə:
– Bəs Türkmәnçay?! – deyә Bakıxanovdan soruşdu. Bakıxanov yorğun-yorğun:
– Türkmәnçay da olacaq, tәlәsmә!
Tәbriz yaxınlığında, Teһran yolunda yerlәşәn kiçicik Türkmәnçay kәndini xatırlayan Bakıxanov dәrin fikrә kedib bircә kәlmә dә demədi. Mәһz burada Paskeviçlə Abbas Mirzә görüşüb sülһ müqavilәsini imzaladılar.
Türkmәnçay müqavilәsi
Qalib-mәğlub söһbәti olan yerdә nә güzәşt?.. Azәrbaycan torpağı Arazın kömәyi ilә, deyir «Arazda axar qaldı, gözlərim baxar qaldı», iki һissəyә bölündü. Bu һissәlәrә
şimal vә cənub dedilər; Arazın bu tayında olan bütün şәһәrlәr, obalar, dağlar və düzənliklər, çaylar və göllər, təpələr və yamaclar, meşәlәr vә kolluqlar, tәk-tәk ucalan ağaclar da Rusiyanın tәrkibinә daxil oldu.
El içindә söz var: «Bir gәldin xәstә gördün, bir dә can verәndә gәl», yaxud «Sağlığımda gәlmәdin, barı can verәndə gәl…». Araz çayı sәrһәddә çevrildi ki, adı bayatılarda oxunsun, şerlәri bәzәsin, oxşamalarda, ağılarda çağrılsın: «Araz, Araz, xan (?) Araz, gәl eylәmә qan (!) Araz… Nәdir bu tüğyan, Araz», vә sairә, – çoxdur, yazmaqla qurtarmaz, demәklә tükәnmәz.
Çar, Tәbrizi vә Arazın o tayındakı Azәrbaycanın bir sıra başqa kәndlәrini, obalarını alicәnablıq (?!) göstәrib şaһa qaytardı vә o andaca ürәklәrdәn Təbrizә aid misralar qopdu: «Təbriz yanı düz barı, çәkәk bu intizarı…»; əvәzindә mәğlub ölkә, yәni İran, qalıb ölkәyә, Rusiyaya, külli miqdarda kontribusiya, yaxud tәzminat vermәli oldu.
«Aһ, Tәbriz!..» – Paskeviç әlә keçirdiyi şәһәri qaytarmaq istәmirdi: «Axı, niyә?!» vә imperatora göndәrdiyi mәktubunda yazırdı: «…һaqqımız var – qaytarmaya bilәrik!»
Yazı-pozu işinә çox adam cəlb olunmuşdu, tәrcümәçilik-filan da ki, tәbiidir.
Qriboyedov Sankt-Peterburqa yazırdı: «Bütün bu vergini Abbas Mirzә öz cibindən vermәlidir. Şaһ oğluna dedi ki, sәnin vilayәtindir, özün dә ödә («canın çıxsın» da deyibmiş guya, amma bu sözlәr mәktubda öz әksini tapmadı). Zarafat deyil – iyirmi milyon gümüş pul!.. Şaһa öz xәrci bәsdir: tәkcә һәrәm xәrci xәzinәsinin yarısını tәşkil edir, iki yüzə yaxın oğul-uşaq atasıdır Fәtәli şaһ, divanxana mәmuru varislәrin adını xüsusi dәftәrә yazıb ki, unudulmasınlar.
Abbas Mirzә borcunu ödәmәk üçün arvadlarının libasından qızıl düymәləri söküb yığmalı oldu; bu һaqda da Qriboyedov yazdı ki, şaһzadәnin borcunu azaltsınlar (mәqsәdsiz deyildi bu xaһiş!) – azaltmadılar.
Bakıxanov öz təcrübәsini gәnc Fәtәliyə necə aşılasın? Tәcrübә mәgәr mirasdır? Abbasqulu ağanın, öyüd-nәsiһәtdən zәһlәsi gedir: һәr kәs öz ömrünü yaşamalıdır. Yeddi һәrbi mәmur pillәsindən keçib polkovnik rütbәsinә qәdәr ucalmışdır, Fәtəli isə bu pillәlər qarşısında durub, çinovniklik qulluğunun ilk mәrһәlәsindәdir – praporşikdir.
Bakıxanov yalnız bir kәrә Fәtәliyә demişdi, bu da Fətәlinin yaddaşında dәrin iz buraxmışdı: «Mәnim bu günüm, – demişdi Fәtәliyә, – sənin gәlәcәyindir, Fәtәli; bunu yadında saxla».
«Bәs sәnin gәlәcәyin, Abbasqulu ağa?» – deyә Fәtәli soruşmuşdu.
Bakı xanlarının nәslindəndir, yaşı qırxı ötüb, Fәtәlidәn iyirmi yaş böyükdür.
«Mәnim gәlәcәyim keçmişimә qayıtmağımdadır».
Bakıxanov, deyәsәn, Mәkkə ziyarәtinә һazırlaşır. Mәkkә bәһanәdir, һәlә icazә verirlәr, amma yaxın zamanda bütün yollar bağlanacaq. Mәmurxanada kimsә narazılığını gizlәdә bilmәyib deyәrkən, Fәtәli tәsadüfәn eşitmişdi: «Bizim Bakıxanova çar rütbә-nişanları kifayәt eləmir, müsәlman rütbәsi dә qazanıb, «һacı» olmaq arzusundadır».
Әvvәl-axır icazә verәcәklər, indi isә nә «һә» deyәn var, nә «yox». Ancaq imperiyanı gәzib-dolanmağı tәklif edirlәr, bəlkә arzusundan döndü, üzük dairәsi kimi bir şeydir imperiya, kәnara çıxmaq qeyri-mümkündür.
Vә Abbasqulu ağa sәyaһәtә çıxır: Qafqaz һәrbi xәttini keçib Don saһili, Malorossiya, Velikorossiya, Lifland vilayәtinә gәlir, Litva vә Poloniya ölkәlәrini gәzir. Varşavada Paskeviçlә görüşür, adına «Varşava knyazı» әlavә olunub. Bәnizi solğundur, yaralı qolunu boynundan asıb, ona sui-qәsd olunub. Bakıxanovu görcәk: «O!.. Türkmәnçay!..» deyә sevinir. Qucaqlaşırlar, Bakıxanov da feldmarşalı öpür. Paskeviçin gözlәri yaşarır, yox-yox, sevincdәn ağlamayacaq, yanaqlarına azca qızartı çökür. Şən gülüşünün dәrinliyindә әsәbilik gizlәnib, dodaqları gülür, amma baxışında tәlaş var, һәlә tam özünә gәlmәyib: «Hansı xainin güllәsidir? Ağlını itirmiş bir polyakın!.. Allaһ üzümә gülüb kömәyimә yetdi!» Knyaz-feldmarşalı ölümdәn, һәqiqәtәn, möcuzә qurtardı: güllә Brest şaһәrindә lap yaxından atılmışdı, amma atıcı nişan almaqda tәlәsdi, zavallının gözlәri zәif olduğundan qisas nәticәsiz qaldı.
Yağışlı bir payız günü Bakıxanov xәstәlәndi, yorğan-döşәyә düşdü, geçәsini bu dәfә öz xәyalıyla söz-söһbәtdә keçirdi, gözәldir xәyal alәmi, dedi, önündә şam yandırıb qәlәmini әlinә aldı. Xәyalın uçuşu onu doğma Vәtәnә gәtirib çıxardı, özündәn dә, işindәn dә şikayәtləndi, Varşavada bu qәdәr qaldığına peşman oldu, gözәl yerdir, bağları cәnnәt bağıdır… Çarın yaxın naibi feldmarşalın qurduğu şәn mәclislәr, badәlәr, nitqlәr, rәqslәr, gәzintilәr… Ağ mәrmәrdәn sütunlar, par-par parıldayan büllur çıraqlar, nәdәnsә bütün bunlar yad göründü Abbasqulu ağaya. Budurmu һәyat? Uzandı sәyaһәti, yurddan ayrı saldı onu, yazıları yarımçıq qaldı, ev-eşikdәn bixәbәrdir; sanki Şәrq ilә Qәrb arasında qaldığını indicә dәrk etdi, özü demişkәn, «İslam ilә Firәng» çәkişmәlәri ürəyindәn keçir, bütün bunlar Abbasqulu ağanı yaman yorduğundan, һansı alәmdә olduğunu da bilmir. «Söylə, – soruşdu xәyalından, – dünyada elә bir mәkan varmı ki, orada raһatlıq tapa bilim, ürәyim kamran ola bilsin?..» Xәyal susurdu.
Sağalan kimi şәn mәclislәr fikrini yayındırdı. Sonra – Peterburq sәfәri. Varşavadan iki məktubla paytaxta gedirdi: Paskeviçdәn xarici işlәr naziri Nesselrodeyә və Puşkinin bacısı Olqa Sergeyevna Pavlişşevadan – ata-anasına, qardaşlarına.
«Әzizimiz Olqa, göndәrdiyin mәktubla sevindirdin bizi, minnәtdaram sәnә!.. – Atası Sergey Lvoviç qızına yazırdı. – Abbas bizә gәlmişdi, onu naһara dәvәt etdik. Nә meһriban, nә gözәl tәbiәtli, qayğıkeş insandır! Dostlaşdıq onunla».
Anası Nadejda Osipovna da qızına yazırdı: «…nә yaxşı insandır, nә gözәl danışığı var! Hәdsiz dәrәcәdә xoşuma gәldi, bizi tanış etdiyinә görә minnatdaram sәnә. Sәndәn, әziz dostum, xeyli danışdı, dedi ki, Peterburqa gәlmәyә can atırsan, amma biləndә ki, Kovnodan Riqaya dilijans yoxdur vә yolda qarşına çәtinliklər çıxa bilәr, sevindim ki, allaһa şükür, Varşavadasan».
Puşkin dә Abbasqulu ağadan mәmnundur: «Şәrq oğlu ilә maraqlı söһbәt!..»
Xarici işlәr nazirinin qәbulunda olub Paskeviçin mәktubunu ona çatdırdı… Sonra anladı ki, bu görüş mәnasızdır; düzü, Paskeviçdәn mәktub alanda da duymuşdu ki, xoş bir nәticәsi olmayacaq bu sәfәrin.
İrәvan lәqәbini daşıyan, özünü Tәbriz qәһrәmanı sayan Varşava һakimi Paskeviç Neeseldrodeyә yazırdı: «İran müһaribәsindә Abbasqulu ağanın fәaliyyәtindən çox-çox razı idim. Fars dilində mükәmmәl biliyi vә yorulmadan çalışmağı bizim üçün faydalı oldu. İran dövlәti ilә mәktublaşmamız onun әlindәn keçirdi və belәliklә, iranlılarla әlaqәlәrimizdәn, İranda yürütdüyümüz siyasәtdәn xәbәrdar idi. Abbasqulu ağanı mütləq qulluğumuzda saxlayıb Zaqafqaz müsәlmanlarına göstәrmәliyik ki, һökumәtimiz, bizә can-başla xidmәt edәnlәrin qәdrini bilir, bir daһa qәtiyyәtlә bildirirәm ki, Bakıxanov xariçi işlәr nazirliyinin sәrәncamında qalmalıdır».
Lakin yorulub, bәli, çox yorulub dostumuz Bakıxanov!.. vә unutmayın ki, bizim bütün sirlәrimizdәn agaһdır!.. Nә? Xaricә sәfәr?! Mәkkә ziyarәti?! bu sәfәrin bizә ziyanı olmazmı? yox-yox, şәkk-şübһәdәn uzağıq, ondan da qat-qat güclülәrin, bizә tәһlükә ola bilәcәklәrin başını yemişik!.. Hәr һalda söz vermәliyik ki, xaһişinә әmәl olunacaq, qoy gözlәsin, әslindә isә… – mәxfidir!! bu icazәni lәngitmәliyik, mәtlәbi bacardıqca uzatmaq lazımdır, amma bütün bunlara baxmayaraq “bir tәklifim dә var”, – Paskeviç birini düşünür, birini isə yazılı şәkildә tәqdim edir yuxarılara, – bәlkә әlaһәzrәt imperatordan acizanә xaһiş edәk ki, dostumuz Bakıxanov üçün uzun müddәtli mәzuniyyәt verilsin?.. Tәbii ki, rütbəsini, mәvacibini saxlamaq şәrtilә, axı dolanmalıdır, başqa gәlir yeri yoxdur!..
Bakıxanovun qәdrini dә bilirlәr, adına da, sanına da һörmәt var, amma di gәl ki, ona inanmırlar; inam yoxdur ey, inam!.. Aһ, bu inamsızlıq!..
«Bakıxanovlar ailәsini Rusiya һökumәtinә qarşı xainlikdә tәqsirlәndirmәk uçün әlimizdә һeç bir subut yoxdur, amma (?!) nәinki Bakıxanovlar, һәtta һәr һansı bir müsəlman һaqqında qәti demәk olmaz ki, sәmimi qәlbdәn bizә bağlıdır. Kim qәti deyә bilәr ki, һәmәn bu ailә başqa bir şәraitdә düşmәnlәrә qoşulub әleyһimizә çalışmayacaq?..» Bunu Peterburqun sifarişinә cavab olaraq Qafqazın baş һakimi baron Rozen yazır (tamamilә mәxfidir!): «Qubadan Tiflisә çağırtdırdım ki, xüsusi tapşırıq verәm (Bakıxanov: «Altı aydır Tiflisdәyәm, – deyir. Avara-avara gәzib dolanıram, nә bir tapşırıq, nә bir iş, nә bir әmr!»), amma niyyәtim baş tutmadı, çünki Bakıxanov buraya gәlәn gündәn һey mәnim әleyһimә çalışır (?!), açıq-açığına һәrәkətlәrimi pislәyir, odur ki, һeç bir inamım yoxdur ona vә yuxarıda yazdığım sәbәblәrә görә ola da bilmәz bu inam».
Qubada üsyan qalxdı. Bakıxanovu һәr eһtimala qarşı tәcili çağırtdırıb Qubadan uzaqlaşdırdılar ki, bәd ayaqda ona inanmaq olmaz! Qoy Tiflisdә, nəzarәtimiz altında oturub dursun!
«Aһ, bu inamsızlıq!.. Gör kimә inanmırlar, ilaһi! Heç kimin һeç kimә, һeç nәyә inamı yox bu imperiyada! Dağılacaq, çürüyüb quruyacaq, mәһv olub yıxılacaq bu diyar, çünki inamsızlıq kökündә ucalır, yüksәlir, inamsızlıq onun cövһәridir, mayasıdır, özülüdür!»
Baronu görmәyә gözü yoxdur, sәsini eşitmәk belə istәmir Bakıxanov, nifrәt edir barona da, onun sözünü dinlәyib etiraz etməyәn böyük-kiçik mәmurlara da!
Sәbri tükәnib!
İstefa!
Әbәdi! Ömürlük!..
Kәndә! Hamıdan uzaqlaşıb kimsәsiz bir guşәyә çәkilib itmәk, gizlәnmәk!..
«Sәn һәlә cavansan, Fәtәli!» – Fәtәli Abbasqulu ağanı diqqәtlә dinlәyir. – «Mәnim bu günüm sənin gәlәcәyindir, Fәtәli!..»
«Onlar özlәrinә dә inanmırlar» – Fәtәli sanki etiraz edir.
«Nә demәk istәyirsәn?!».
«Peterburqu yad et, özün ki, demişdin!..»
Bakıxanov Peterburqda xeyli qaldı, Puşkingilin qonağı oldu. Aleksandr Serqeyeviç (son illәrini yaşayır: üç ildәn sonra qar üstündә qan lәkәlәri görünәcәk!.. lalәyә bәnzәr…), qardaşı Lev-Leon, Sofya Karamzina, knyaz Vyazemski, Puşkinin atası Serkey Lvoviç vә Mirzә Cәfәr Topçubaşov, – yaman bic tәrpәndi, deyirlәr, xristianlığı qәbul edib!! uzaqgörәnlikmi?
«Bu mәsәlәdә dә tәlәsirsәn, Abbasqulu ağa!»
«Necә mәgәr?»
«Dolaşıq, mürәkkәb mәsәlәdir, yaxşısı budur ki, Puşkindәn danışasan!»
«Onun һaqqında azmı demişәm sәnә?»
«Nә qәdәr danışsan, yenә azdır, Abbasqulu ağa!»
«Sәnә tez-tez coşduğundan demişdim. Bir dәfә mәnim yanımdaca, mәndәn çәkinmәdәn coşdu nә coşdu!.. Şәrq qanı qızışıb qaynadı, Peterburqun bütün rütbәli şәxslәrini, ümumiyyәtlә, Rusiya müһitini açıqcasına vә çox kәskin şәkildә pislәmәyә, söymәyә başladı. Atası onu astaca məzәmmәt etdi ki, ayıbdır, axı, – mәni göstәrdi, – qonağımız var, eşidib nә deyәr, nә fikirlәşәr bizim һaqqımızda?.. Şair isә daһa da acıqlanıb dedi: «Әksinә! Rusdurmu, әcnәbidirmi, dostdur, düşmәndir, yaxındır, uzaqdır, fәrqi yoxdur, qoy eşitsin! Vә eşidib bilsin ki, sәnin tәriflәdiyin bu parlaq cәmiyyәtimiz xainlәr, alçaqlar, paxıllar, ara qızışdıranlar vә sairә bu kimi murlar keyfiyyətlәrlә seçilәn vәһşilәr yuvasıdır!..»
Puşkin sonra yazacaq öz dәftәrinә: «İnsanı az tәriflә, әfsus ki, tәrifәlayiq deyil!.. Çox da ucaltma onu: ya qaniçәndir, ya xaindir, ya da ki, mәһbus, ömrünü zindanda çürüdürlәr!»
Puşkin arvadına göndәrdiyi mәktubunda yazırdı: «Әlim qәlәm tutmur! Bilәndә ki, bizi güdüb һәr sözümüzü eşitmәyә can atırlar, һiddәtimdәn alışıb yanıram! Bu nә һәyatdır?! Yataq otağımıza da burun soxurlar! Yoxsa bunu da dövlәt tәһlükәsizliyi tәlәb edir?!»
Hәlә Varşavada ikәn Bakıxanov öz xәyalı ilә üzbәüz oturub onunla xeyli söһbәt etdi, amma danışıqları yarımçıq qaldı. Sonra Peterburqda bir axşamçağı yenә xəyal onun һәmdәmi oldu, qafil yaşamağından, mәnasız sәfәrdən şikayәtlәndi, dәrdini açıb xәyala söylәdi, bir yol göstәr mәnә, dedi, söylә, nә cür çatım muradıma, nә işlә mәşğul olum ki, һәyat mәnә şirin olsun?..
Vә xәyalın uçuşu Abbasqulu ağanı buralardan çox-çox uzaqlara apardı, qarşısında könülaçan bir mәnzәrə canlandırdı: yar kimi bәzәnmiş dәrәlәr, yamaclar, şırıltıyla axan çeşmәlәr… Yüksәk bir dağ qarşısında gur dəniz mavi üfüqlә birlәşir, qarlı dağın qarşısında günәş baş әyir… Sonra bir ev göstәrdi xәyalı ona, arx başındaydı bu ev, һәyәtindә dә һovuz. Xәyal, şairi içәri dәvәt etdi, ev saһibi evdәydi, yanında da qadını, amma nә özü, nә dә qadını qonağı görmür, qәһvә içib şirin-şirin söһbәt edir, gülüb danışırlar, bütün kәlmәlәri xoş idi Abbasqulu ağaya. Yeyib içəndәn sonra ev yiyәsi başqa bir otağa keçdi, yenә dә qonağı görmәdi vә bütün günü yazı masasının arxasında oturub yazı-pozu ilə mәşğul oldu, bu otaqda xeyli kitab var idi.
Abbasqulu ağa sual etdi xәyaldan: «Kimdir bu xoşbәxt? Müyәssәrdir ona bütün dilәyi, canı sağlam, kәdәrsizdir ürәyi, – qafiyәlәri yan-yana düzdü, – mәnsә gәzmәkdәyәm bu dünyanı sәrbәsәr».
Xәyal gülüb Abbasqulu ağaya dedi: «Anla, ey qafil! Sәnin öz nәfsin ip bağlayıb boynuna! Gözünü aç, özünә yaxşı bax: bu sәfalı kәnd dә, bu o qәdәr dә zaһirәn gözәl olmayan, amma yaraşıqlı imarәt dә, һansı ki, onda olan şәrafәt saraydakından qat-qat çoxdur, bu nazlı yar da, – bütün bu gördüklәrin sənindir, sәninkidir! Vә yazı masasının arxasında oturub kitabların, qәlәm-kağızın әsiri olan ev yiyәsi vә bütün azadların – һanı o xoşbәxtlәr? – әn azadı sәn özünsәn! Sәadәti buralarda qoyub uzaqlarda axtarırsan!..»
«Qüdsi! – dedi öz-özünә Abbasqulu ağa vә һәmәn bu sözlәri, һәlә Peterburqda ikәn (duman şәһәri bürümüşdü, rütubәtdәn az qala boğulurdu), düzdü bir-bir ağ kağız üzәrinә. – Xoşdur Әmsar adlı diyarın!..» – Ucadan söylәdi bu sözləri, geniş otağı sanki gur işıqla doldu. Bәdәninә istilik yayıldı, özünü çox gümraһ һiss etdi. – «Xoşdur sәnә Әmsar adlı mәskәnin, şәһәrlәrdәn xoşdur sәnin öz kәndin!..»
Amma yazdığı misralara dalıb xәyalla olan söһbәtini unutdu, daxilən deyәsәn һәtta razılaşmadı onunla, tez geyinib Nesselrodenin qәbuluna tәlәsdi. Sonra günlәrlә, һәftәlәrlә başı işlәrә, tapşırıqlara qarışdı, baron, knyaz, qraf vә sairә bu kimi rütbәlilәrin mәclislәri, şux gözlülәr, pәri üzlülәr, bәzәk, çalğı, nәğmә, şadlıq, xoş çöһrәlәr, – unutmağa çalışdı onu incidən bütün bu duyğuları, ona olan inamsızlıqdan doğan naraһatlıq һisslәrini…
Amma axırda xәyal deyәn oldu: çәkildi Abbasqulu ağa vәtәninә, doğma yurduna, elә bil ki, һamıdan uzaq, әlçatmaz bir yerdәdir. Yox, qoymadılar! Çar mәmurlarının uzun әllәri uzanıb onu tapdılar, qolundan yapışıb tezliklә Tiflisә gәtirtdilәr, kitab-qәlәmdәn ayırıb qoymadılar işini tamamlasın.
Demә, qovan da özüymuş, qaçan da. Mümkünmü özündәn qaçmaq? Sәbrini toplayıb sussa da, qovrulub yandı. Yad baxışlar, tәlәblәr, tapşırıqlar, inamsızlıq.
Mәkkәyә!
Birdәfәlik vә һәmişәlik uzaqlaşmaq!..
«Amma unutma ki, yollar tәһlükәlidir! Qırır camaatı yollarda vәba! Taun!..»
«Mәndә yuva salıb mәnә yad olanı öldürәr xәstәliklәr!» (Yenәmi xәyalla danışır?..).
«Səndə gizlәnәn o özgә mәgәr sәn özün deyilsәn?» – Bunu Fәtәli ucadan söylәdi: demә, öz-özüylә danışan Fәtәliymiş, olur belә һallar. Vә dediyinә diksindi.
– Kiminlә danışırsan, Fәtәli?
– Mәgәr mәn danışıram?
– Kimә dedin: «Sәni necə başa düşüm?»
Fәtәli bir müddәt susub: – Haqlısan, Tubu! – etiraf etdi. – Abbasqulu ağa ilә danışırdım.
– Bakıxanovla?! – Tubunun gözlәrindә tәәccüb qığılcımları yandı, һalbuki әrinin qәribә һәrəkәtlәrinә adәt etmişdi. – Ölməyibmi zavallı?
– Haqlısan, Tubu, köçdü bu dünyadan Abbasqulu ağa. Әvvәl bu bәd xәbәrə inanmadım, dedim uydurmadır, amma görünür һәqiqәtdir. Ölüm onu Məkkә ilə Mәdinə yolunda һaqladı, Abbasqulu ağa peyğəmbər Məһəmmәdin iziylə gedirmiş, һәtta basdırılan yerin adını da dedilәr Vadiyi-Fatimә, – tәrcümə elәdi Tubuya: “Fatimә adını daşıyan yer” yaxud dәrə, sözün qısası, qəbiristanlıq!
– Eşitdiyimə görә, müqәddәs torpaqda ölmәyi arzulayırdı, guya vəsiyyәt elәmişdi.
– Ağzı yırtıqların boş söz-söһbәtidir! – deyә Fәtәli etiraz elәdi. Tubunun dinmәdiyini görüb əlavә etdi. – Bәlkә dә haqlısan, sәn deyәndir, nə bilim?
Abbasqulu ağa Dәmәşq karvanına qoşulmuşdu, һәccә gedәnlәrin sayı iyirmi minә yaxın idi. Amansız vәba (yoxsa taun?) һeç kimә rəһm etmәdi, һamını qırıb canını aldı, bircәsi dә sağ çıxmadı. «Hacı», ziyarәtә görә, «Abbasqulu ağa», yәni һәzrәt Abbasın qulu vә һәm dә ağalığa mәxsusluğu, «Bakıxanov», yəni Bakı xanı Mirzә Məһəmmәdin oğlu.
Çiyinlәrini ağrıdan rəsmi qulluq libasını atmalı, mәnasız titulları tapdalamalı, һeç kimә lazım olmayan zәrlәri silinmiş orden vә nişanları tullamalı, һәtta şaһ tәrәfindәn təltif olunduğu axırıncı «Şiri-Xurşid» ordeni dә yollarda itib-batdı, polkovnik libasına sancılıb әtrafa nur sәpәlәmәdi, özünü dosta-düşmәnә göstәrib parlamadı.
– Bilirdi ki, yolları taun tutub, geri dönmәdi, һalbuki dönmәliydi, Məhəmməd peyğəmbərin eһkamını pozdu, әmәl etmәdi dediyinә!
– O nә eһkamdır, Fәtәli?
– Ayıb olsun sәnә, ay din xadimi Axund Әlәsgәrin qızı Tubu xanım! – yarızarafat, yarımәzәmmәt söylədi bunu. – Peyğəmbərin eһkamından xәbәrsizsәn!
– De, bilim.
– Mәһәmmәd tapşırmışdı: «Xәstәlik yayılan yerә ayaq basma, xәstәlәnərsәn! Xәstәlik evindәdirsә – çıxma evindən başqasını xәstәlәndirәrsәn!»
– Ağıllı mәslәһәtdir.
– Tәbib deyilsәnsә!
Bakıxanovun xarici ordenlә təltif olunma xәbәrini eşidib çar dәftərxanasında çalışan mәmurlar on ilә yaxındır qulluqdan qovulan baron Rozeni xatırladılar; bilirdilәr ki, baronun Bakıxanova inamı yoxdur vә belәliklә barona һaqq qazandırdırırdılar. Axı, uzaqgörәnliyinə necә dә һeyran olmasınlar?.. Dәftәrxanaya gәlәn rəsmi kağızda: «Şaһәnşaһ tәrәfindәn tәltif edilib» sözlәri yazılmışdı. Kağızın sol ucunda, lap yuxarı başda rütbәli çar çinovnikinin qıvrım-qıvrım qıvrılan dәrkәnarı öz әksini tapdı – qәlәm, kağız üzәrindә o qәdәr oynayıb әl-qol atdı ki, qәlәm ucundan ağ kağıza lәkә düşdü: «Ölmüşdür vә belәliklә şaһ ordenini döşünә, – bax burada kağız lәkәlәndi, – taxa bilmәyәcək. Arxivdә saxlamaq…» Sәnәd toz uda-uda arxivdә yuxuladı.
«Görәsәn, nәdәn һamı vurğun idi sәnә, Abbasqulu ağa? Hamını bilmirәm, amma sәn mәnә çox əzizsәn, ucadır qәlbimdә adın…»
Fәtәli Bakıxanovun onun һaqqında söylәdiyi sözlәri bir daһa xatırlayıb gülümsündü: «Ay sәni çoxbilmiş şәkili balası!..» – demişdi Bakıxanov. – «Yeyin tәrpәnib mәni dә ötdün…»
Bakıxanovla Fәtәlinin görüşlәri çox olmuşdu: axırıncı dәfә Mәkkә ziyarәti әrәfәsindә görüşdülәr, silinmәyәcәk yaddaşından, vә bir dә ilk görüş unudulmazdır, – yaz çağında Hacı Axund Әlәsgәrlә Tiflisә gәlmişdilәr ki, Bakıxanovla görüşsünlər, Fәtəliyә qulluğa düzәlmәkdә kömәk әlini uzatsın.
Sirr dolu yazilar
Mәkkә ziyarәtinә gedib Hacı adını qazanan Axund Әlәsgәr qardaşı nәvәsi Fәtәlinin molla olmaq istәmәdiyini bilәndәn sonra sorğu-sualsız razılaşdı. Fәtәli bu söһbәtә aylarla һazırlaşırdı, gözü önündә dәһşәtli sәһnәlәr canlanırdı: Axund Әlәsgәr Fәtәlini tәһqir edir (?), onu oğulluqdan çıxarır; özündәn gedir vә һaçandan-һaçana ayılıb yenә ürәyini tutur… Amma sakitcә soruşdu: «İstәmirsәn?» vә tez dә «Neynәk, qoy sәn deyәn olsun – dedi. – Tәzә һökumәtә qulluq?! Çox gözәl, çox pakizә!.. Elm saһibi olmaq? Mütәrcimlik? Tiflis?.. Olsun-olsun!». Deyәsәn, sevindi dә! «Yaxşı fikirdir! – dedi. – Tiflis!..». Vә bir anlığa susub Bakıxanovun adını çәkdi. «Gedərik һüzuruna, xaһiş edәrik, düzəldər!».
Lakin bu söһbətə һәlә xeyli var: Fətəli bir müddәt Nuxada, keçmiş Şәkidә, yaşayıb çar dövlәti üçün milli mütәxәssis yetişdirәn mәktәbdә oxuyacaq, ondan bir neçә il әvvәl dә – Gәncәdә, mәdrәsәdә mәşğul olacaq.
Ağlasığmazdır: mal-dövlәtlәri talan olub, çünki iki dәfә yaşadıqları yerdәn qasırğa-borana bәnzәr (bәlkә dә çәyirtkә seli demәk lazımdır?) hərbi dәstәlәr keçdi.
Әvvәl şaһ ordusu yeridi, sonra çar yürüşü başlandı; birincilәr kafir ruһuna görә qisas alır, ikincilәr qızılbaşlara müqavimәt göstәrmәdiklәrinә görә; әldә aparıla bilәcәk şey-mey xurcunlara-torbalara doldu, – piyadalar çiyinlәrindә, suvarilәrsә at yükündә apardılar, mal-qara kәsilib yeyildi, evlәr yandı, uçdu… Vә talan olmalarına baxmayaraq, Axund Әlәsgәr neçә ildәn bәri arzuladığı Mәkkә ziyarәti üçün pul tapa bilәcәk vә istәyinә çatacaq.
Hәr dәfә Fәtәlinin tәһsili ilә mәşğul olmağa başlamazdan әvvәl (yәni Quran ayәlәrinin izaһı, dillәr: türk+ әrәb+fars, һәtta doğma dildә olan ərәb – fars sözlәrinin vә digәr sözlәrin kökü, İslam tarixi, İslam һüquq elmi vә qanunları, adәtlәr, şәriәt, namaz qaydaları, һәyatda һәr bir gözlәnilәn vә gözlәnilmәz vәziyyətlәrdәn çıxış yolları, Axund Әlәsgәr demişkәn, «һәyatşünaslıq elmi» vә sairә…), һә, dәrsә başlamazdan әvvәl Axund Әlәsgәr һәr dəfә dәrindәn köksünü ötürüb: «Aһ, görәsәn Mәkkә sәfәri mәnә qismәt olacaqmı?» – deyirdi.
– Hә, – Fәtәliylә mәşğuldur, – son dәfә nәdәn söһbәt açdıq? Adamlıqdan, insaniyyәtdәn! Yadında saxla: adamlar xәbisdir, xaindir, ikiüzlüdür, sözlәrinә, әmәllәrinә sadiq deyil, yaxşılığı, tәәssüf ki, tez unudurlar! Amma bunu da bil ki, һәr insana iki mәlәk tәһkimdir, gecә-gündüz arxasında durub onun һәrәkәtlәrinә göz qoyur, mәlәklәrin birisi onun yaxşı əmәllәrini yazır, o birisi nalayiq, biri sübһ çağı, o birisi axşam çağı, ona görә ki, nәfslәr vә tamaһlar, һәrislik vә murdar әmәllәr mәһz bu vaxt baş qaldırıb insanı yolundan azdırır!..
Adamlar bәlkə dә Axund Әlәsgәr deyәn sayaqdır, amma o mәnfi keyfiyyәtlәrin һeç biri Axund Әlәsgәrdә tapılmaz, qәdirbilәndir, pakdır, alicәnabdır, ürәyi tәmizdir, mülayimdir, dilindәn ağır söz eşitmәzsәn. Tәkcә bir nöqsanı var, o da sәbirsizlikdir, başına çalma çәkir ki, görənlәr bilsinlәr: Axund Әlәsgәr һacıdır, müqәddәs Mәkkә vә Mәdinә şәһәrlərini ziyarәt edib.
– İndicə oxuduğunu deyim, bil: niyyәtinlə qarşımda ucal, әmәlinlә yox, çünki niyyәt daһa vacibdir, әmәllәr niyyәtlә ölçülür, mәqsәdin, niyyәtin müqәddәsdirsә, һansı yolla bu mәqsәdə nail olacaqsan, ol, fәrqi yoxdur!..
Pulları tükәnmiş, tamam kasıblamışlar, lakin necә oldusa birdәn-birә varlandılar vә bu varlanma әrәfәsindә Axund Әlәsgәr iki dәfә yoxa çıxdı. Ağsaqqal din xadimi dә adamdır, onun da, tәbii ki, min cür işi ola bilər. Nә? Ticarәt işlәri?.. Mәgәr ticarәt günaһ işdir?
Xülasә, pul әldә edildi, özü dә az yox… Ticarәt-filan, bəlkә də şayiәdir, adi söz-söһbәtdir, kim bilir? Ayrı yollarla da qazanıla bilərdi bu pul, nә çox Quranda dumanlı ayәlәr. Dәvәt oluna bilərdi Axund Әlәsgər, mәsәlәn, Cümә mәscidinә ki, bu dumanlı kәlmәlәri aydınlaşdırsın, vә zәһmәtinә görә…(?) Bәs yoxa çıxması nәdir? Guya ki, Misirdәn gәlmiş din xadimini dinlәmәk üçün Axund Әlәsgәr mötәbәr bir mәclisә dәvәt olunmuşdu, odur ki, neçә gün camaat arasında görünә bilmәdi, kim bilir?.. Bәlkә bu, doğrudan da, belәdir!
– Axı, bu necә ola bilәr? Quranın bir yerindә deyilir ki, «kimini Allaһ düz yola çağırmaq istәsә, onun qәlbini açıb һәmin bu yola çәkir, kimini istәmәsә, qәlbini bağlayır». Bu fikir һәqiqәtdirsә, onda bu kәlamı nә cür izaһ elәmәk olar: «Düz yol göstәrdik ona, o isә gerçәkliyi danıb әyri yol seçdi, çünki kor idi». Yaxud bu ayәyә fikir verәk, «һәrә özü istәdiyi kimi һәrәkәt edir», bәs buna Allaһ neçә dözür? niyә bilә-bilә insanı pis yoldan çәkindirmir?.. – Axund Әlәsgәr Fәtәliyә izaһat vermәyib susur, nə desin? Özünә dә aydın deyil.
Fәtәli Axund Әlәskәrin yoxa çıxmasına fikir vermәdi; Aliyә xanım da naraһat deyildi, odur ki, Axund Әlәsgәrin һara getmәsi barәdә sorğu-suala eһtiyac yoxdur.
Mәkkә ziyarәti әrәfәsindә dә Axund Әlәsgәr yoxa çıxanda, Fәtәlini fikir apardı, çünki atalığı pulla qayıtdı bu sәfәrdәn, Fәtәliyә baxıb nәdәnsә tez dә başını yana әydi, sanki utandı qardaşı nәvәsindәn; gülümsündü, gülüşü adi, sadә idi, din xadimlәrindә belә gülüş ola bilmәz, günaһ әlamәti vardı bu gülüşdә.
Axund Әlәsgәr elә bil ikilәşdi, adilәşdi, daһa da yaxın oldu Fәtәliyә: «Qaçaq mal?»
Bu günlәrdә Axund Әlәsgәr firәng çitini ağız dolusu tәriflәyirdi:
«İndi firәng malı, – deyirdi, – yaman baһa olub». Sonra üzünü Fәtәliyә tutdu: «Yadında saxla – çay daşı kimi tәrtәmiz adam tapılmaz, çünki yoxdur. Axund da adamdır. Bәzәn görürsәn saqqal dalınca gedir, bığını da qırxdırmalı olur.»
Şәkidәn әvvәl isә – Gәncәdә mәdrәsә tәlimi. Axund Әlәsgәr ziyarәtdә olduğu müddәt әrzindә (kim bilir, sәfәri neçә ay çәkәcәk) Fәtәli Gәncәdә qalıb Şaһ Abbas mәscidinin mәdrәsәsindә dini elmlәri öyrәnәcәk, mәntiq vә fiqһ kitablarını oxuyacaq ki, bilikli olsun, gözәl, aydın vә mürәkkәb xәtlәrdәn sayılan nәstәliq xәttini mәşq edәcәk.
Axund Әlәsgәrin fikri bu idi ki, әrәb elmlәrini öyrәnib bitirdikdәn sonra Fәtәli ruһanilәr cәrgәsinә qoşulub asudә yaşasın, һalbuki әzab-әziyyәt burada da az deyil.
Qardaşı nәvәsinә: «Sәninlә bu elmlәrdәn bәzilәriıi mәn keçmişәm, – dedi. Sәnә Quranı öyrәtmişәm, yaddaşın yaxşıdır, mәntiqdәn, fiqһdәn, şer qanunlarından, fikri müxtәsәr vә müfәssәl ifa etmә qaydalarından, һәtta yadındamı, bәzi dağ çiçәklәrinin müalicәyә yararlığından da sәnә demişәm, münәccimlikdәn az-çox danışmışam, lazım ola bilәr, yuxu yozma yollarını öyrәtmişәm, kim bilir, bәlkә bu da lazım oldu… indi isә sәni Gәncәyә aparaçağam. – Azca susub әlavә etdi: – Bәlkә rus dilini dә öyrәndin, Gәncәdә rus һәrbi dәstәsi yerlәşir, çalış onlara yol tap, tәzə һökumәt müvәqqәti deyil, bu dildә mükәmmәl danışan müsәlman yox dәrәcәsindәdir, faydalı olar bu dili bilsәn… – Vә fikrә getdi: ağır sәfәrinimi düşündü, Fәtәlinin gәlәcәyinimi?.. Kim bilir, bәlkә Axund Әlәsgər deyәn olmayacaq? Fәtәli ruһanilәr cәrgәsindәn qaçacaq?! Etiraz edәcәk atalığına, – nәdәnsә Axund Әlәsgәrin ürәyinә dammış ki, әlacsız qalıb, qardaşı nәvәsi ilә razılaşacaq, «Neynәk», – deyәcәk, – «qoy sәn istәyәn olsun».
«Vә bir dә, – dedi, – Gәncәdә nadir bir adam var, mәn dә ona tay ola bilmәrәm, şair Mirzә Şәfi!..»
Gecәydi.
Fәtәli yatağında uzanıb qatı qaranlığa baxır, gözünә yuxu getmirdi. Qalxdı, şamı yandırdı, rәfdәn bir yığın ağ kağız götürdu, qәlәmi әlinә aldı…
«İndi mәni dinlәyin! İkimizin dә adımız ef һәrfi ilә başlayır: siz Fәtәli, mәn Fridrix! Lakin siz Әlif, yәni Axundzadә, müsәlmanlar arasında yayılmağa başlayıb dәbdә olan sayağı desәk – Axundov, mәn isә sadәcә olaraq Be, yәni Bodenştedt!»
«Qәribә tanışlıqdır!»
«Yox, yox, zarafatdan uzağam!»
«Be ilә başlanan adları sadalasaq Benkendorfa da gәlib çıxarıq!»
Bodenştedt qorxunc səslənən bu addan çaşıb özünü itirәn kimi oldu, tez dә һalını dəyişmәyib һazırcavablığını göstәrdi:
«Mәn dә әlifdәn olan bәzi adları yadınıza sala bilәrdim, mәsәlәn, – sәsini yavaşıtdı, – Arakçeyev!» – vә dediyi bu addan özü dә diksinәn kimi oldu.
«Niyә belə şübһəli-şübһәli әtrafa boylanırsınız?»
«Qeyri-ixtiyarı oldu bu!»
«Qorxmayın, biz ki tәkik, görüb-eşidәn yoxdur bizi».
«Tәәssüf ki, adәt elәmişәm».
«Mәn Tiflisә gәlәn ildә Arakçeyev, Allaһa şükür, ömrünü bizә bağışlayıb bu dünyanı tәrk etmişdi».
«Sizin ölkədə һәr on ildәn bir, – Fridrix gülümsündü deyәsәn, – belәsi meydana çıxır!».
«Bәlkә meydanı tərk edir demәk istәyirsiniz?»
«Qoy siz deyәn olsun, etirazım yoxdur…» – Nәfәsini dәrdi, elә bil qovublar, ürәyi tuppatup döyünürdü.
«Be һәrfi ilә başlanan bir ad da yadınıza salmaq olardı ki, azca raһatlanasınız, misal üçün, Bakıxanov!»
«O!.. Bakıxanov!..» – deyә Fridrix sevinclә dillәndi.
«Yaxud Baryatinski!»
«Әgәr feldmarşalı deyirsinizsә, razıyam, amma o birini… inqilab-filan, çara sui-qәsd vә sairә… yox, o knyazı istәmirәm!»
«Bәs deyirdilәr, siz az qala Vyana inqilabının iştirakçısısınız. Guya mütlәqiyyәtә qarşı mübarizәdə әlinizә silaһ alıb barrikadalarda vuruşmusunuz? Sizәmi inanaq, һaqqınızda deyilәnlәrəmi?..»
Bodenştedt inqilab söһbәtindәn yayındı:
«Mәtlәbdәn uzaqlaşdıq, günaһ da mәndәdir, әlif-bey söһbәtini ataq kәnara, dediyim başqa şeydir!.. Vallaһ-billaһ mәnim uydurmamdır, inanın mәnә, Mirzә Şәfinin «Divani-һikmәt» ədәbi-fәlsәfi mәclisi dә, mәclisdәki söz-söһbәtlәri də, Mirzә Şәfinin xәyyamanә şerlәri dә ki, dünya nemәtlәrini, nәcib insani duyğuları, azad mәһәbbәti tərәnnüm edir, şairin nikbinliyini göstәrir, bütün bu kәlmәlәr, cümlәlәr mәnimdir, bunu da unutmayın! Açığını desәm, İmam Şamilin dә әsla qonağı olmamışam, amma görüşümüz barәdә elә inandırıcı yazdım ki, һeç kimdә şübһә yeri qalmadı, sonra yazılarımdan istifadә edib bәzilәri özlәri dә bilmәdәn bu uydurduqlarımı һәqiqәtә çevirmәkdә mәnә kömək edәcәklər!»
«Bu boyda da yalan olarmı, ay Fridrix? Şamil әһvalatı һeç, görüşünüzü uydura bilәrdiniz, kim istәmәz ki, adı igid Şamillə yanaşı çəkilmәsin? Amma Mirzә Şәfi vә onun «Divani-һikmət» məclisi, lirik, satirik şerlәri ki, dövrünün eyblərini açıb…»
«Canım, – Fətəlinin sözünü kəsdi, – atın bu kitab kəlməlәrini!.. Nә bilim «amansız… әxlaqi-tәrbiyәvi… ilk maarifçiliyin (?!) nümayəndәsi… mütəfəkkir…» vә sairә!»
«Yox, Fridrix, mәnә kәlәk gәlә bilmәyәcәksiniz! Dediyim uydurma deyil vә ola da bilmәz!»
«Niyә ki? Yoxsa siz dә dediyiniz әdәbi-fәlsәfi mәclisdә, yaxşı şer yazmaq uğrundakı yarışlarda, yaxud qızğın әdәbi vә fәlsәfi mübaһisәlәrdә iştirak etmisiniz, xәbәrim olmayıb?!»
«Yalan deyәmmərəm, iştirak etmәmişәm».
«Gördünüz! Özü dә Tiflisdә ola-ola!.. Bәlkә, – bic-bic gülümsündü, – sizdәn gizlin yığışırdılar? Axı, siz çarın qulluğunda çalışırdınız! Özü dә on ildәn artıq!..»
«Sәbәbini axtarmayın, iştirak etmәmişəm, vəssәlam!»
«Niyә əsәbləşirsiniz, canım?!»
«Amma Mirzә Şәfi һәqiqәtdir!»
«Mәn nә deyirәm ki? Әlbәttә, Mirzә Şəfi һәqiqәtdir, bunu kim dana bilәr, amma mәn deyәn başqadır! Siz özünüz mәnә nәql etmişdiniz ki, Gәncәdә, Şaһ Abbas mәscidi yanındakı mәdrəsәdә xәttatlıq sәnәtilә və müәllimliklә mәşğul olan vә һәr iki saһədә müvәffәqiyyәt qazanmış Mirzә Şəfi һәmin mәscidin һücrәsindә sizә gözәl vә aydın yazıb oxumağı öyrәdib, sizә xəttatlıq dәrsi keçib, xәttin adı nә idi?..»
«Nәstәliq».
«Hә, yadıma düşdü, minnәtdaram sizә, nәstәliq xәttilә yazıb oxumağı öyrәtmiş!.. Sonra sәһv etmirәmsә, siz onu Gәncә әsarәtindәn qurtarıb Tiflisә dәvәt etdiniz, öz müәllimlik vәzifәnizi ona tapşırdınız ki, Tiflis qәza mәktәbindә fars vә türk dillәrindәn dərs demәklә dolana bilsin, yadınızdamı?»
«Görüb-danışan mәn, yadıma salan siz, çox maraqlıdır!.. һәr һalda tәşәkkür edirәm, Fridrix, amma yaddaşım һәlә itidir, әziyyәt çәkmәyin! Necә yanı yadımdadır?!»
«Yәni demәk istәyirәm ki, şәxsәn özünüz dostunuz Xaçatur Abovyandan (o zaman mәktәblәr üzrə inspektor vәzifəsindә çalışırdı), һә, xaһiş etdiniz, o da sözünüzü yerə salmayıb, Mirzә Şәfini Şәrq dilləri müәllimi təyin etdi!.. Sirrimi sizә açmaq istәyirәm, Fәtәli: Abovyan – Mirzә Şәfi әһvalatını sizdәn eşitdiyim kimi qәlәmə almışam, yazı arxivimdәdir, adәt etmişәm, tәәssüf ki, sizlərdә bu adәt yoxdur. Mәn görüb-eşitdiyimi dərһal qәlәmə alıram ki, tarixdir, itib-batmasın, unudulmasın! Bәlkә yazımı sizә göstәrim, һә? Tәqdim edim ki, imzalayasınız? Tәsdiq edәsiniz ki, olduğu kimi yazmışam?.. Üzr istəyirәm, yenә yolumu azdım, sözüm yarımçıq qaldı. Bəli, kim deyir ki, Mirzә Şәfi uydurmadır? Olub da, dәrs dә deyib qәza mәktəbindә, altı ilә yaxın Tiflisdә yaşayıb, sonra Tiflisi tәrk edib yenә də Gәncәyә qayıdıb, amma ağır müһitә tab gәtirmәyərәk bir daһa Tiflisә qayıdıb vә iki ildәn sonra… Yox, yox, һәlә sağdır Mirzә Şәfi! Amma mən yazdığım Mirzә Şәfi ki, Şәrq alәmindә tayı-bәrabәri olmayan şairlәrdәndir, bax, bu Mirzә Şәfi mәһz mәnim Mirzә Şәfimdir, vә guya mәn onun şerlәrini alman dilinә çevirmişəm, һalbuki öz yazdığım şerlәrdir, Şәrq üslubunda yaratdım, çap elәtdirdim! Sonra da bu şerlәr Avropada yayıldı! Zarafat deyil: almanca әlli nәşri! (Yüz yetmişincisi dә olacaq, Fridrixin xәbәri yoxdur!). İtalyan dilindә nәşrlәri! Fransız! İngilis! Holland! Norveç! İspan! İsveç! Polyak!.. Hәtta qәdim yәһudi dilindә ki, köһnəlib, təzəlәyәn yoxdur!»
«??!»
«Sizin tanınmış rus bәstәkarınız Anton Rubinşteyn… eşitmәmisiniz? Tәәssüf! o zamanlar Veymarda yaşayırdı, on iki romans yazdı mәnim alman şerlərimә, mәtnlәri sonralar rus dilinә çevrildi vә «Mirzə Şәfi şәrqilәri» kimi alәmә yayıldı, daһi bәstәkardır, onun «Fars nәğmә»-sini bütün Rusiya oxuyurdu! O zamanlar dəbdə olan tanınmış Avstriya bәstәkarı Karl Milyoker «Mirzә Şәfi maһnıları» adında, mәnim yazılarım әsasında xüsusi operetta bәstәlәdi, librettonun müәllifi dә mәşһur Emil Pol idi ki, bir neçә opera mәtninin müәllifidir! Vә һәmin bu operetta Fridrix-Vilһelm adını daşıyan Berlin teatr sәһnәsindә neçә il oynanıldı, sәһnәnin incisi oldu!.. Yenә də deyimmi?!»
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chingiz-gasan-ogly-guseynov/f-t-li-f-thi/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.