Читать онлайн книгу «Radetski Marşı» автора Йозеф Рот

Radetski Marşı
Cozef Rot
“Radetski marşı” Avstriya-Macarıstan imperiyasının çöküşündən, nəsillər arasında uçurumun yaranmasından, dəyərlər sisteminin dəyişməsindən, bir çox insanların baş verən dəyişiklərə hazır olmamasından, dəyişikləri, zamanın şərtlərini faciə kimi qəbul etməsindən bəhs edir. Olduqca kədərli bir əsərdir. Xüsusən bir yerdə, həkim Maks Demantdan bəhs edən hissədə əsər bəndənizi göyə qaldırıb yerə çırpdı və bir neçə dəqiqə tərpənməyə rəsmən halım olmadı. Boğazım göynədi, gözlərim doldu. Bir təhər ayağa qalxıb əl-üzümü soyuq suyla yudum. Boynuma, sinəmə də soyuq su vurdum. Bir az toxtadım. Düşündüm ki, bütün bunlar klassik dildə desəm, əsəb zəifliyinin təzahürüdür. İki gündən sonra “Radetski marşı” əsərində həkim Maks Demantan bəhs edən hissəni bir də oxudum. Yenə hər şey təkrarlandı. Yenə həmin hissə bəndənizi göyə qaldırıb yerə çırpdı. Yenə də bir neçə dəqiqə tərpənməyə halım olmadı. Yenə boğazım göynədi və gözlərim doldu. Amma bu dəfə müqavimət göstərməyi mənasız hesab etdim və uşaqlıqda olduğu kimi göz yaşlarımdan ləzzət ala-ala bir neçə dəqiqə ağladım. “Radetski marşı” əsərindən, həkim Maks Demantdan bəhs edən hissədən bir neçə cümləni tirajlamaq istərdim. Deməli, alay həkimi Maks Demant axmaq, olduqca axmaq bir hadisəyə görə sabahı gün duelə çıxmalıdır. İki dost həkim Maks Demant və leytenant Karl Cozef sonuncu dəfə söhbət edirlər. Həkim Maks Demant deyir:
“Bu ölüm çox mənasızdır. Eynilə həyatım qədər mənasızdır. Babalarımız bizə miras olaraq çox güc qoyub getməyib. Yaşamaq üçün gücümüz çox azdır, mənasızcasına ölməyə isə ancaq çatır…Yorğunam, illərdən bəri yorğunam. Sabah bir qəhraman kimi öləcəm, qəhrəman olaraq adlandırılan şəxslər kimi. Mənim, babalarımın, soy-kökümün həyat tərzinə, babamın istəyinə tamam zidd bir şəkildə. Babamın oxuduğu köhnə, böyük kitablarda bir cümlə yazılmışdı: “Kim ki əlini özü kimilərə qarşı qaldırır, o bir qatildir”. Sabah bir nəfər mənə tapança tuşlayacaq, mən də ona. Mən qatil olacam. Amma mən uzağı görə bilmirəm, nişan almayacağam. Kiçik bir qisas… Eynəyimi çıxarınca heç bir şey görmürəm, heç bir şey… Şnapsı çox gec kəşf etdim. Təəssüf. İnanmayacaqsan, amma əvvəllər heç içmədiyim üçün çox peşmanam.

Cozef Rot
Radetski Marşı

HAQQINDA
Moses Cozef Rot 1894-cü il sentyabrın 2-də odun və buğda taciri Naxum Rotun oğlu kimi Qaliçyanın Brodi şəhərində dünyaya gəlib. Qaliçya o zamanlar Avstriya-Macarıstan imperiyasına daxil idi. Cozef Rot anasıyla atası haqqında sonralar bu sözləri deyəcəkdi: “Anam güclü-qüvvətli, slavyan təbiətli yəhudi qadın idi, tez-tez Ukrayna mahnıları oxuyardı, çünki çox bədbəxt idi… Heç vaxt pulu və əri olmadı. Atam anamı günlərin bir günündə, ehtimalla sadəcə məni dünyaya gətirmək üçün Qərbə apardı və Katovitsdə yox olub bir daha ortaya çıxmadı. Atam qəribə bir adam imiş, güvən hissi təlqin etməyən bir avstriyalıymış; əlində-ovcunda olanları israfçılıqla göyə sovurur və böyük bir ehtimalla çox içirdi, mən on altı yaşıma çatanda dəlilik tutmasından öldü. Mənə miras olaraq melanxoliyasını qoyub getdi”.
Liseyi bitirdikdən sonra 1913-cü ildə Lemberq Universitetində bir il alman dili üzrə filologiya fakültəsində oxuyan Rot daha sonra Vyana Universitetinə köçürülüb.
1916-cı ilin avqustunda əsgərliyə çağırılır, lakin cəbhəyə göndərilməyib mətbuat xidmətində işə cəlb edilir. Birinci Dünya müharibəsindən sonra təhsilini davam etdirməyən Rot jurnalistliyə başlayıb ilk növbədə Vyanada, 1920-ci ildən etibarən də Berlində müxtəlif qəzetlərdə işləyir. 1922-ci ildə vyanalı Frederik Reyxler ilə evlənir və 1923-cü ildə arvadıyla birlikdə Vyanaya qayıdır. 1925-ci ildə “Frankfurter Zeitung”un incəsənət üzrə müxbiri kimi Parisə göndərilir.
Frederik 1928-ci ildə şizofreniya diaqnozuyla ruhi-əsəb klinikasına yatırdılır. Bu vəziyyətdən çox təsirlənən Cozef Rotun spirtli içkiyə düşkünlüyü ehtimalla bu illərdə başlamış olmalıydı.
1929-cu ildə “Frankfurter Zeitung”dan çıxan Cozef Rot Münhen qəzetlərindən birində işləməyə başlayır. 1933-cü ildə Almaniyada nasistlərin iqtidara gəlməsindən sonra о zamanlar birlikdə yaşadığı həyat yoldaşı Andrea Manqa Bell ilə birlikdə Parisə köçür və orada müxtəlif qəzet və jurnallar üçün məqalələr yazaraq həyatına davam edir.
Cozef Rot təkcə 20-ci illərin ən tanınmış jurnalistlərin-dən biri olmaqla kifayətlənməyib, eyni zamanda Avstriya-Macarıstan imperiyasının süqutunun yazarı olaraq ədəbiyyat tarixinə adını yazdırıb. Romanlarında vətənlərini, şəxsiyyətlərini və yollarını itirən insanların başına gələnlərdən yazıb.
Cozef Rotda həyatının son illərində spirtli içkidən asılılıq yaranmışdı, 1939-cu il mayın 27-də Parisdə səfalət içərisində zökəmdən ölüb və Cimetiere Thiais qəbiristanlığında dəfn edilib.
Əlinizdəki roman Cozef Rotun şah əsəri sayılır. Nüfuzlu və qocaman ədəbiyyat tənqidçisi Marsel Reyx-Raniski “Radetski marşı”nı almanca yazılmış ən önəmli iyirmi romandan biri kimi dəyərləndirir.
Cozef Rotun romanına adını verdiyi “Radetski” marşı 1848-ci ildə ata İohann Ştraus tərəfindən Cozef Venzel qraf Radetski von Radetsin şərəfinə hərbi marş kimi bəstələyib. Avstriyalı general Cozef Venzel qraf Radetski von Radets (1766 -1845) 1813-cü ildə Napoleona qarşı aparılan Leypsiq meydan müharibəsində koalisiya qüvvələrinin qələbəsində önəmli rol oynayan tarixi bir fiqurdur.
“Radetski marşı” çoxmillətli Avstriya-Macarıstan imperiyasının qarşısıalınmaz süqutunu qeyri-adi dərəcədə gözəl bir dillə ifadə edən kədərli bir əhvalatdır. Cozef Rot “Radetski marşı”nda imperiya ənənələrinin necə yerlə yeksan olduğunu dörd nəsli əhatə edən bir ailə dramı çərçivəsində nağıl edir. Baron Cozef Trotta von Sipolje köhnə cəmiyyətin bir ayağını, yəni ordunu, oğlu Frans isə bölgə qubernatoru olaraq digər daşıyıcı ayağı, yəni dövlət bürokratiyasını simvollaşdırır. Nəvə leytenant Karl Cozef köhnə sistemin və babasının himayəsini hər zaman üzərində hiss etməsinə rəğmən özünü artıq onunla eyniləşdirə bilmir və addım-addım sona – həm özünün, həm də imperiyanın sonuna yaxınlaşır.
Cozef Rot bütün bu prosesi bir az hüznlü, bir az ironiya ilə, amma hər şeydən əvvəl dastanvarı bir dillə ifadə edir. Romanı Marsel Reyx-Raniskinin fikrincə, almanca yazılmış ən önəmli iyirmi əsərdən biri edən özəllik də elə bu dastanvarı ifadə tərzidir. Bir imperiyanın süqutu hər halda heç bir zaman bu cür gözəl çatdırılmayıb.

BIRINCI HISSƏ

I
Trottalar gənc bir ailə idi. Əcdadları zadəganlıq titulunu Solferino müharibəsində almışdı. Sloven idi. Çıxdığı kəndin adı olan Sipolje zadəganlıq titulu oldu. Özəl bir hərəkətə imza atması üçün tale onu seçmişdi. Lakin daha sonralar unudulmaq üçün nə lazımdırsa etdi. Solferino müharibəsində piyada leytenantı olaraq bir dəstəyə rəhbərlik edirdi. Vuruşma yarım saatdan bəri davam edir, üç addım önündəki əsgərlərinin ağ kürəklərini görürdü. Dəstəsinin ilk sırası diz çökmüşdü, ikinci sıra isə möhkəm dayanırdı. Hamısı şən və qələbəyə əmin idi. Dünəndən bəri müharibə meydanında olan imperatorun hesabına və şərəfinə doyunca yemək yeyib konyak içmişdilər. Sıradakı əsgərlərdən bəzən yıxılanlar olurdu. Trotta açılan hər boşluğu dərhal doldurur, ölü və yaralıların yetim qalmış tüfəngləriylə atəş açırdı. Seyrəkləşən sıranı iti göz və qulaqlarının köməyilə gah sıxlaşdırır, gah yenə geniş sahəyə yayır, tüfənglərin partıltısının arasında kapitanın nadir, aydın əmrlərini qaçırmırdı. İti gözləri düşmən səflərinin önündəki boz-mavi dumanı dəlib keçir, nişan almadan qətiyyən atəş açmır, hər atəşi hədəfi tapırdı. Əsgərlər onun əlini və baxışlarını görür, səsini eşidirdi və hər kəs özünü təhlükəsizlikdə hiss edirdi.
Düşmən duruxdu. Cəbhənin göz işlədikcə uzanan sırası boyunca "Atəşi kəs!" əmri eşidildi. Hələ də tək-tük hərbi taqqıltılar gəlir, gecikmiş və təkəm-seyrək atəş səsləri eşidilirdi. Cəbhələrin arasındakı boz-mavi duman bir az incəldi. Hər kəs özünü birdən çox yaxında bir fırtına vəd edən, önü buludlarla örtülü, qurğuşun rəngli günorta günəşinin altında gördü. Leytenant ilə əsgərlərin arasında Baş Qərargahdan iki zabitin müşayiətiylə imperator peyda oldu və yanındakı zabitlərdən birinin uzatdığı durbini gözlərinə sarı apardı. Trotta bunun hansı mənaya gəldiyini bilirdi: Düşmən geri çəkilsə belə, arxa-arxaya gələn qoşunlar avstriyalılara mütləq üzlərini çevirmiş halda dayanmaqda idilər, bir durbini gözlərinə tutan hər kəs yaxşı bir hədəf meydana gətirir. Eynilə bu anda gənc imperatorun meydana gətirdiyi kimi… Trotta ürəyinin daraldığını hiss etdi. Özünü, alayı, bütün ordunu, dövləti, hətta bütün dünyanı yox edəcək böyük, təsəvvür edilməsi imkansız olan bir fəlakətdən duyduğu qorxu bütün bədənini qovuraraq bürüdü. Dizləri titrəyirdi. Cəbhənin aşağı rütbəli zabitlərinin, Baş Qərargahın heç bir ağrı-acılı cəbhə təcrübəsi görməmiş yüksək rütbəli cənablarına qarşı duyduğu əbədi qərəz leytenantı adını alayın tarixinə silinməz bir şəkildə yazdıran o hərəkətə doğru itələdi. Leytenant imperatorun çiyinlərindən tutaraq yerə doğru basdı. Hər halda bir az daha çox güc sərf etmişdi. İmperator dərhal yıxıldı. Müşayiətçi zabitlər özlərini onun üzərinə atdılar. Tam o anda imperatorun ürəyini hədəfə alan güllə leytenantın sol çiyninə dəydi. İmperator dikələrkən leytenant yerə sərildi. Bütün cəbhə boyunca yuxudan oyanan ürkək tüfənglərin qarmaqarışıq, nizamsız səsləri eşidilirdi. Səbirsiz müşayiətçi zabitlərin təhlükəli bölgəni dərhal tərk etməsi üçün xəbərdar etdiyi imperator hər şeyə baxmayaraq leytenantın üzərinə doğru əyilib cavabdehlik daşıdığını nəzərə alaraq artıq heç bir şey eşitməyən huşsuz leytenantdan adını soruşdu. Alayın həkimi, təcili yardım ehtiyat zabiti və bir xərək daşıyan iki sanitar başlarını yerə əymiş vəziyyətdə qaçaraq yaxınlaşdılar. Baş Qərargah zabitləri imperatoru yerə doğru çəkdikdən sonra özləri də yerə uzandılar. İmperator təngnəfəs olan alay həkiminə: "Leytenanta baxın" – deyə qışqırdı.
Bu vaxt atəş yenə səngimişdi. Leytenantın köməkçisi dəstənin qabağına keçib aydın bir səslə komandirliyi təhvil aldığını deyərkən, Frans Cozeflə müşayiətçiləri dikəldilər; təcili yardıma gələnlər leytenantı xərəyə ehtiyatla bağladılar; sonra birlikdə qar kimi ağ bir lentin üzərini örtdüyü xəstəxanaya getdilər.
Trottanın sol körpücük sümüyü parçalanmışdı. Sol kürək sümüyünün altına batıb qalan güllə Baş komandanın hüzurunda və hiss etdiyi ağrılara görə yenidən özünə gələn yaralının qışqırıqları altında çıxardıldı.
Trotta dörd həftə sonra yaxşılaşdı. Cənubi Macarıstandakı qarnizonuna dönərkən artıq bir kapitan rütbəsiylə nişanların ən yüksəyi Mariya Tereza nişanından əlavə bir də zadəganlıq titulu da vardı. Adı bundan belə kapitan Cozef Trotta von Sipolje idi.
Sanki həyatı bir emalatxanada emal edilərək başqasına aid yeni bir həyatla dəyişdirilibmiş kimi hər axşam yatmazdan əvvəl və hər səhər qalxdıqdan sonra yeni rütbəsini və yeni zadəgan titulunu öz-özünə təkrarlayır, güzgünün qarşısına keçib üzünün köhnə şəklini qoruduğuna əmin olurdu. Yeni zadəgan kapitan Trotta yoldaşlarının talenin onlarla özünün arasına birdən-birə qoyduğu bu məsafəni aşmaq üçün göstərdikləri bacarıqsız səmimiyyət səyləriylə özünün əbəs halda təbii davranma cəhdləri arasında ruhi tarazlığını itirirmiş kimi olur, özünü həyatının sonuna qədər ayağındakı yad çəkmələr, iynələyici sözlər və ürkək baxışların müşayiət etdiyi sürüşkən bır yerdə yeriməyə məhkum edilibmiş kimi hiss edirdi. Babası kiçik bir kəndli, atası isə əvvəllər mühasiblik giziri, sonralar da imperiyanın cənub sərhədində vəzifəli bir jandarm baş çavuşu idi. Bosniyalı qaçaqçılarla girişdiyi bir toqquşma vaxtı bir gözünü itirdikdən sonra əsgərlikdən əlil olaraq təqaüdə çıxınca, Laksenburq qalasının park gözətçisi kimi yaşamağa başlayır, qazlara yem verir, kolluqları kəsir, yazda qızılakasiyaları, daha sonra da qara gəndalaşları yad əllərdən qoruyur və ilıq gecələrdə evsiz-eşiksiz aşiq cütləri gözlərdən uzaq, qaranlıq oturacaqlardan qovurdu. Sıravi bir piyada leytenantı rütbəsi ehtiyatda olan zabitin oğlu üçün həm təbii, həm də münasib görünürdü. Lakin imperiyanın lütf edib bəxş etdiyi az qala ürküdücü dərəcədə yad olan bir ehtişam içərisində qızıl bir buludun üzərindəymiş kimi gəzən rütbə sahibi zadəgan kapitan öz atasından birdən-birə uzaqlaşmışdı və yaşlı kişiyə qarşı hiss etdiyi bu ölçülü sevgi ata ilə oğul arasında köhnə vaxtlara görə yeni bir davranış və əlaqə formasını vacib edirmiş kimi görünürdü. Kapitan atasını beş ildən bəri görməmişdi, amma hər iki həftədən bir dəyişməz növbə qaydasına uyğun olaraq növbətçiləri təftiş edib keşik dəyişikliklərini qeydə aldıqdan və "Xüsusi hadisələr" sütununa belə bir şeyin ehtimal daxilində olduğunu belə rədd edən qəti və açıq bir "Yoxdur" yazdıqdan sonra yaşlı kişiyə qısa bir məktub yazmışdı. Məktublar vəzifə kağızları və icazə sənədləri kimi bir-birinə bənzəyirdi; sarımtıl böyük bir kağıza yazılırdı və üstdən dörd barmaq, yandan isə iki barmaq məsafəyə oturdulan "Əziz ata" müraciətiylə başlayıb, məktubu yazanın sağlamlığının yerində olduğunu bildirən qısa bir girişdən sonra məktubu alanın sağlamlığının da yaxşı olduğu ümidi dilə gətirilir və müraciətə çarpaz şəkildə sağ alt küncdə yer tutan "Sadiq və minnətdar oğlunuz leytenant Cozef Trotta" cümləsiylə son verilirdi. Yaxşı, bəs indi məktubların bütün hərbçi həyatı üçün planlaşdırılan standart forması necə dəyişdiriləcəkdi? Normalara uyğun cümlələrin arasına kapitanın özünün belə hələ tamamilə qəbul edə bilmədiyi fərqli şəraitin fərqli xəbərləri hələ də yeni rütbə sayəsində köhnə növbələrin etibarsız olduğu nəzərə alındıqda necə sığdırılacaqdı? Kapitan Trotta sağlamlığına yenidən qovuşduqdan sonra o sakit günün axşamında yazışma öhdəçiliyini yerinə yetirmək üçün əsgərlərin bıçaqlarıyla darıxmaqdan hər yerini cızıqlarla, çərtmələrlə doldurduğu masanın arxasında oturunca heç bir zaman "Əziz ata" müraciətindən o tərəfə keçə bilməyəcəyini qəbul etməyə məcbur oldu. Səmərəsiz qələmini mürəkkəbqabına söykədi, sakit işıqdan ani, sevindirici bir fikir gözləyirmiş kimi şamın üzərindən kiçik bir parça qopararaq yavaşca xatirələrə dalıb getdi; uşaqlığı, kəndi, anası və hərbi məktəblə bağlı xatirələrə geri döndü. Kiçik cisimlərin mavi boyalı divarlarda əks olunan böyük kölgələrinə, qapının yanındakı qarmaqdan asılmış qılıncının yüngülcə əyilmiş şəkildə parlayan xəttinə, qılınc qulpunun qınına keçirilmiş tünd rəngli boyunluğa baxdı. Çöldə heç dayanmadan yağan yağışın tənəkəylə örtülmüş pəncərə pərvazına dəyərkən çıxardığı təbil səsini dinləyib, nəhayət, bir neçə gün ərzində nəzərdə tutulduğu kimi təşəkkürlərini bildirmək üçün imperatorun hüzuruna qəbul edildikdən dərhal sonra gələcək həftə atasını ziyarət etməyə qərar verərək yerindən dikəldi.
Bir həftə sonra sənədlərdən oxunan on-on iki sualın imperiyanın lütfünə hörmətin tələb etdiyi kimi farağat vəziyyətində “Əmrinizlə, əlahəzrət" şəklində mülayim, amma qəti bir tüfəng atəşi kimi cavablandığı təxminən on dəqiqə çəkən hüzura qəbuldan dərhal sonra faytonla atasının yanına, Laksenburqa doğru yola düzəldi. Atası üçün ayrılan evin mətbəxində qarşılaşdılar; rahat geyimli yaşlı kişi önündə buğlanan, gözəl ətirli bir fincan qəhvəylə üzərində qırmızı kənarlı tünd mavi bir örtük olan boş masada otururdu. Vişnə ağacından düzəldilmiş qırmızı-qəhvəyi çəlik tutacağından masaya asılmış, ağır-ağır yellənirdi. İçində keyfiyyətsiz tütün olan büzüşmüş, qabarıq bir dəri kisə yarıaçıq halda ağ gildən hazırlanmış sarımtıl bir tənbəkinin yanında dururdu. Tənbəkinin rəngi yaşlı kişinin qalın ağ bığına uyğun idi. Kapitan Cozef Trotta von Sipolje dövlət mülkü olan bu kasıb məhrəmlik içərisində parıltılı sinə qurşağı, ətrafa özünə xas qaraya çalan günəş şüaları yayan cilalanmış dəbilqəsi, işım-işım işıldayan boyanmış mərasim çəkmələri, parlaq mahmızları, pencəyində iki sıra halında göz qamaşdıran düymələri və Mariya Tereza nişanının bəxş etdiyi fövqəltəbii gücüylə hərbi bir tanrı kimi dayanmaqda idi. Oğul atasının qarşısında bax beləcə dayanırdı; ata yavaşca ayağa qalxdı, oğlunu qarşılayarkən göstərdiyi yavaş hərəkətlərlə sanki oğlunun ehtişamını tarazlamaq istəyirmiş kimi idi. Kapitan Trotta atasının əlini öpdü, sonra başını əyərək atasının onun alnından və yanağından öpməsinə icazə verdi. Yaşlı kişi:
–Otur, – dedi. Kapitan əynindəki geyimin bir qismini açaraq oturdu. – Təbrik edirəm, – atası sloven əsgərlərinin sərt alman ləhcəsi və quru bir səs tonuyla dedi. Samitləri çaxan şimşəklər kimi önə çıxarır, sözlərin son hecalarını vurğulayırdı. Oğlunun indi yalnız bir neçə söz anlamasına və tək bir söz belə danışa bilməməsinə baxmayaraq, hələ beş il əvvəl onunla slovencə danışmışdı. Kapitan ilk slovencə sözü itirilmiş, uzaq bir xatirə kimi salamlamaq üçün atasının dodaqlarına bütün diqqətini verərkən, atası üçün ana dilinin istifadəsi taleyin və imperatorun lütfü vasitəsilə ondan uzaqlaşmış oğluna qarşı təhlükəli bir səmimiyyət kimi görünmüşdü.
–Təbriklər, təbrik edirəm, – deyə baş çavuş gurultulu səslə təkrarladı. – Mənim zamanımda bu işlər bu qədər tez olmazdı! Mənim zamanımda hələ Radetskinin özü başçımız idi.
“Doğrudan da əldən heç bir şey gəlmir”, – deyə kapitan Trotta düşündü. Atasıyla özü arasında rütbələrdən yaranan dağ kimi bir maneə vardı. Ailəvi birgə yaşayışlarından yerdə qalan son qırıntıları təsdiqləmək üçün soruşdu:
–Arağınız varmı, atacan?
İçdilər, stəkanlarını toqquşdurub yenə içdilər; yaşlı ata hər dəfə stəkanı başına çəkdikdən sonra inləyir, bitmək bilməyən öskürək tutmaları içərisində itib gedir, üzü gömgöy olur, tüpürür, sonra yavaş-yavaş sakitləşib öz hərbi xidmət zamanından qalan adi əhvalatlar danışırdı; bunları danışmaqda məqsədi, heç şübhəsiz, oğlunun ləyaqətini və karyerasını kiçiltmək idi. Nəhayət, kapitan dikəldi, atasının əlini öpdü, yaşlı kişinin onun alnından və yanaqlarından öpməsinə icazə verdi, qılıncını taxdı, dəbilqəsini başına keçirdi və getdi; atasını bu həyatda son dəfə gördüyünə əmin idi.
Bu qarşılaşma həqiqətən də son qarşılaşmaları olmuşdu. Oğul yaşlı kişiyə vərdiş etdiyi məktublarını yazmağa davam etdi, bunun xaricində ata ilə oğul arasında gözlə görünən bir əlaqə yox idi; kapitan Trotta kəndli sloven əcdadlarının keçmişindən qopmuşdu. Onunla birlikdə yeni bir soy başladı. İllər dinc, sakit təkərlər kimi bir-birinin ardınca diyirlənib getdi. Trotta ictimai mövqeyinə uyğun olaraq polkovnikin artıq çox gənc olmayan varlı bacısı qızıyla – Qərbi Bohemada vəzifədə olan kapitanın qızıyla – evləndi və bir oğlu oldu. Kiçik qarnizondakı hərbi varlığının monotonluğundan xoşlanmağı öyrəndi, hər səhər at belində təlim sahəsinə gedir, günortadan sonra çayxanada notariusla şahmat oynayırdı; beləcə rütbəsinə, cəmiyyətdəki mövqeyinə, zadəganlığına və şöhrətinə uyğunlaşdı. Hər il keçirilən manevrlərdə ortaya qoyduğu kimi orta səviyyəli hərbi qabiliyyəti vardı, yaxşı bir ər idi, qadınlara şübhəylə yaxınlaşar, qumardan uzaq durardı; tərs idi, amma vəzifəsində ədalətli idi, hər cür yalanın, kişicəsinə olmayan rəftarlarla davranışların, ürəksiz qorunma axtarışlarının, qeybət mahiyyətində olan təriflərlə ehtiraslı asılılıqların hiddətli bir düşməni idi. Qovluğundakı hal və gediş sənədi qədər sadə və ləkəsiz idi; ancaq sadəcə hərdənbir onu əsir alan qəzəb bir insan sərrafının kapitan Trottanın ruhunda da firtınaların, adsız əcdadların məchul səslərinin yatdığı qaranlıq uçurumların olduğunu sezməsinə səbəb ola bilərdi.
Kapitan Trotta kitab oxumazdı; yavaş-yavaş qələm, kağız, taxta, silgi, xətkeş və vurma cədvəliylə məşğul olmağa məcbur olan, çox yaxında da qaçılmaz bir şəkildə kitabların içində vurnuxması gözlənilən kiçik oğlunun halına gizlincə acıyırdı. Oğlunun da hərbçi olacağına əmin idi və hər hansı bir Trottanın (o gündən etibarən ailə tamamilə yox olana qədər) hərbi peşədən fərqli bir işlə məşğul ola biləcəyini təsəvvürünə gətirə bilmirdi. Əgər iki, üç və ya dörd oğlu belə olsaydı hamısı hərbçi olardı, ancaq arvadı zəif idi; həkimlərə, sanatoriyada müalicəyə ehtiyacı vardı, hamiləliklər onun üçün təhlükəli idi. Kapitan Trotta o zamanlar hələ belə düşünürdü. Yeni bir müharibədən bəhs edilirdi; Trotta isə hər zaman hazır idi. Bəli, bir müharibə əsnasında ölməsi üçün təyin edildiyinə demək olar ki, əmin idi. Sarsılmaz saflığı müharibə meydanındakı ölümü hərbi hörmət-izzətin zəruri bir nəticəsi kimi görürdü. Bu inamı arvadının təhsilə olan güclü marağı səbəbiylə bir xüsusi müəllim vasitəsilə məktəbin əziyyətlərini çox erkən görməyə başlayan beş yaşlı oğlunun ilk oxu kitabını bir gün həyəcansız bir maraqla əlinə aldığı saata qədər davam etdi. Qafiyəli səhər duasını oxuyub xatırladı; dua on illərdir eyni idi. Sonra “Dörd mövsüm"ü, "Tülkü ilə dovşan”ı, "Heyvanların kralı"nı oxudu. “İçindəkilər” siyahısını açıb özüylə əlaqədarmış kimi görünən oxu kitabındakı yazının başlığını gördü; başlıq belə idi: "Birinci Frans Cozef Solferino müharibəsində". Trotta yazını oxuduqda oturmağa məcbur oldu. "İmperatorumuz və kralımız Birinci Frans Cozef Solferino müharibəsində böyük bir təhlükəylə qarşılaşdı" – cümləsiylə başlayırdı. Trottadan da bəhs edilirdi. Amma necə təhrif edilərək! "İmperator toqquşmanın coşqunluğu içərisində çox önə atılmış, birdən-birə düşmən atlıları tərəfindən mühasirəyə alındığını görmüşdü" – yazılırdı. "Bax təhlükənin zirvəyə çıxdığı o anda gənc bir leytenant tər içində olan qırmızı atının üzərində qılıncını yelləyərək çıxıb gəldi. Aman! Qılıncını düşmən atlılarının başlarına, ənsələrinə necə də endirirdi!" Davamında da: "Düşmənlərdən birinin mizrağı gənc qəhrəmanın sinəsinə batdı, lakin rəqiblərin çoxu artıq yerə sərilmişdi. Qorxusuz gənc imperator qılıncı əlində getdikcə zəifləyən hücumlara asanlıqla sinə gərə bildi. Bütün düşmən süvari qoşunu əsir alındı. Cəngavər Cozef von Trotta adlı gənc leytenant vətənimizin qəhrəman oğullarına layiq gördüyü ən yüksək nişanı – Mariya-Tereza nişanını aldı".
Kapitan Trotta əlində oxu kitabıyla arvadının ilıq günortadan sonra məşğuliyyət tapdığı evin arxasındakı kiçik meyvə bağçasına gedərək solğun dodaqlarının arasından çıxan pıçıltılı bir səslə biabırçı yazıdan xəbəri olub-olmadığını soruşdu. Arvadı gülümsəyərək "bəli" mənasında başını tərpətdi.
–Bunlar yalandır, – deyə kapitan əlindəki kitabı yaş torpağa atıb qışqırdı. Arvadı mülayim bir səslə cavab verdi:
–Uşaqlar üçün yazılıb.
Kapitan geri döndü. Hirsindən titrəyirdi, lap bir kolluğun fırtınadan titrədiyi kimi. Sürətlə evə girdi, ürəyi döyünürdü. Şahmat saatı gəlmişdi. Qılıncını qarmaqdan götürüb hirsli, sərt bir hərəkətlə belinə bağladıqdan sonra əsəbi, uzun addımlarla evi tərk etdi. Onu bu halda görən hər kəs bir bölük düşməni haqlamaq üçün hərəkətə keçdiyini güman edərdi. Çayxanada bir söz danışmadan sərt, qısa saçlarının altındakı solğun alnında dörd dərin üfüqi xətlə iki şahmat partiyasını bitirdikdən sonra əsəbi bir əl hərəkətiylə taxtanın üzərindəki daşları yana süpürərək qarşısında oturan oyun yoldaşına dedi:
–Sizinlə bir şey barədə məsləhətləşməliyəm. – Səssizlik. – Məndən sui-istifadə edildi,– deyə davam etdi. Notariusun gözlüyünün parlayan şüşələrinə baxıb bir müddət sonra yerinə görə münasib sözləri tapa bilmədiyini hiss etdi. Oxu kitabını özüylə gətirməliydi. O üz qarası cisim əlinin altında olsaydı dərdini daha asanlıqla açıqlaya bilərdi.
–Nə kimi bir sui-istifadə? – deyə notarius soruşdu. Kapitan Trotta sözə "Mən heç bir zaman süvari olmamışam" şəklində başlamağın doğru olacağını düşündü, halbuki bu şəkildə başa düşülməsinin mümkün olmayacağını dərk edə bilirdi.
–Bu utanmaz yazarlar isə imperatoru xilas etmək üçün kürəyi tər içində olan qırmızı bir at üzərində dördnala çıxıb gəldiyimi yazır.
Notarius kapitanı başa düşdü. Oxu kitabındakı yazıdan oğulları da məktəbə getdikləri üçün xəbərdardı.
–Bu mövzunu şişirdirsiniz, hörmətli kapitan, – dedi. – Bunun uşaqlar üçün yazıldığını unutmayın!
Trotta notariusa dəhşət dolu gözlərlə baxdı; o anda bütün dünyanın, oxu kitablarının yazarlarının, notariusun, arvadının, oğlunun və xüsusi müəllimin ona qarşı birləşdiyini düşündü.
–Bütün tarixi hərəkətlər təhsil daxilində fərqli bir şəkildə ifadə edilir. Qənaətimə görə, doğrusu da budur. Uşaqların anlaya biləcəkləri, unutmayacaqları nümunələrə ehtiyacı vardır. Əsl həqiqəti daha sonra öyrənərlər!
–Hesab! – deyə kapitan dikələrək səsləndi. Qışlaya getdi, növbətçi zabit leytenant Amerlinqi ehtiyat zabitin otağında gənc bir xanımla günah işləyərkən yaxaladı, növbətçiləri şəxsən təftiş etdi, baş çavuşu çağırdı, növbətçi baş gizirin hesabatını istədi, bölüyü toplanışa çağırıb həyətdə tüfəng təlimləri verilməsini əmr etdi. Hər kəs təəccüb içərisində qorxudan titrəyərək əmrlərə itaət etdi. Hər dəstədə bir neçə əsgər əksik idi və əksiklər tapılmırdı. Kapitan Trotta adların oxunmasını əmr etdi və leytenanta dedi:
–Əksik olan əsgərlər sabah özlərini müdafiə etsinlər.
Bölük təngnəfəs halda tüfəng təlimləri keçirdi. Hərbi vasitələr tıqqıldayır, qayışlar havada uçuşur, isti əllər soyuq lülələrin üzərində şappıldayır, heybətli qundaqlar ağır və yumşaq torpağın üzərinə sərt bir şəkildə endirilirdi. Kapitan "Doldur!" əmrini verdi. Hava təlim güllələrinin boğuq partlayışlarıyla titrədi. Kapitan "Yarım saat salamlama təlimi" əmrini verdi. On dəqiqə sonra əmri dəyişdirdi: "Dua üçün diz çök!" Sərt dizlərin torpağa, çaqıl daşlarına, quma dəyərkən çıxardığı boğuq səsi eşidincə sakitləşdi. Hələ də kapitan və bölüyünün komandiri idi. O məlun yazarlara hədlərini göstərəcəkdi.
O gün kazinoya getmədi, yemək də yemədən yatdı, ağır bir yuxuya getdi. Ertəsi gün səhər zabit toplanışında polkovnikə qısa, lakin qəti cümlələrlə şikayətini dilə gətirdi. Bundan sonra həqiqətlərin cəngavəri kapitan Cozef von Trotta-Sipoljenin əziyyəti başladı. Müharibə Nazirliyindən şikayətin Mədəniyyət və Tədris planı Nazirliyinə göndərildiyini bildirən cavabın gəlməsi həftələr çəkdi. Günlərin birində nazirin cavabı çatana qədər də bir neçə həftə keçdi. Nazirin cavabında belə deyilirdi:
"Çox möhtərəm hörmətli kapitan!
Zati-alinizin Avstriya Xalq və Yurddaş Məktəbləri üçün 21 iyul 1864-cü il tarixli qanuna görə hazırlanan, professor Veydner ilə Serdon tərəfindən hazırlanan oxu kitablarındakı on beş nömrəli yazı ilə bağlı dilə gətirmiş olduğu şikayət ilə əlaqədar olaraq hörmətli tədris planı naziri zati-alinizin diqqətini hörmətlə və icazənizlə tarixi əhəmiyyət daşıyan, xüsusilə də Əlahəzrət imperator Frans Cozefin şəxsən özüylə və Ali Sülalənin digər üzvləriylə oxu kitabındakı yazıların 21 mart 1840-cı il tarixli fərmana uyğun olaraq şagirdlərin dərketmə qabiliyyətinə uyğun şəkildə hazırlanması, pedaqoji hədəfləri nəzərdə saxlamağın lazım olduğuna çəkmək istəməkdədir. Zati-aliniz tərəfindən sözügedən şikayətdə ifadə olunan on beş nömrəli yazı zati-aliləri hörmətli Mədəniyyət Naziri tərəfindən şəxsən araşdırılmış, məktəb istifadəsi üçün münasib hesab edilmişdir. Həm ali, həm də orta məktəb müəssisələrinin məqsədi bir tərəfdən imperiyanın şagirdlərinə ordu mənsublarının qəhrəmancasına davranışlarını, böyüyən nəsillərin məsum xarakterinə, xəyal gücünə, vətənpərvərlik duyğularına uyğun olaraq, sözügedən hadisələrin həqiqiliyini dəyişdirmədən göstərməkdə ikən, digər yandan da bu hadisələrin çatdırılmasını vətənpərvərlik hissləriylə xəyal gücünü coşduracaq elementlərdən məhrum etməməyə diqqət göstərməkdədir. Zati-alinizdən bu və buna bənzər düşüncələri nəzərə alaraq şikayətinizi geri götürməyinizi hörmətlə xahiş edirəm".
Yazı mədəniyyət və tədris planı naziri tərəfindən imzalanmışdı. Polkovnik yazını kapitan Trottaya "Məsələni çox uzatma!" sözləriylə çatdırdı.
Trotta yazını götürdükdən sonra səssiz qaldı. Bir həftə sonra nəzərdə tutulan iyerarxik qaydaya uyğun olaraq Əlahəzrətin hüzuruna qəbulunu ərz etdi; üç həftə sonra sarayda Baş Komandanın qarşısında dayanırdı.
–Baxın, əziz Trotta, – imperator dedi. – Məsələ xoş deyil. Lakin hər ikimiz də çox yaxşı göstərilirik. Məsələni uzatmaqdan əl çəkin.
Kapitan cavabında dedi:
–Əlahəzrət, yalan danışılır.
–Çox yalan danışılır, – deyə imperator təsdiqlədi.
Kapitan özünü məcbur edərək dedi:
– Mən deyə bilmərəm, əlahəzrət.
İmperator kapitana yaxınlaşdı. Boyu Trottanın boyundan çox uzun deyildi. Göz-gözə gəldilər.
Frans Cozef:
–Nazirlərim nə etməli olduqlarını bilirlər, – deyə sözə başladı. – Onlara güvənməliyəm. Anlayırsınızmı, əziz kapitan Trotta? – Kiçik bir ara verdikdən sonra davam etdi. – Hər şey yoluna girəcək. Görəcəksiniz!
Qəbul sona çatmışdı.
Trottanın atası hələ də həyatda idi. Lakin Trotta Laksenburqa getmədi. Qarnizona geri dönüb ordudan təqaüdə çıxmaq istədiyini bildirdi.
Trotta mayor rütbəsiylə təqaüdə çıxdı. Bohemaya, qayınatasının kiçik malikanəsinə köçdü. İmperatorun lütfü onu tərk etməmişdi. Bir neçə həftə sonra imperatorun həyatını qurtaran adamın oğlunun təhsili üçün xüsusi kassasından beş min qulden köçürdüyü xəbərini aldı. Eyni zamanda, kapitan da baron olmuşdu.
Sipolje baronu Cozef Trotta imperatorun ərməğanlarını sanki təhqir edilirmiş kimi sınıq bir ürəklə qəbul etdi. Prussiya səfərinə onsuz çıxıldı və məğlubiyyətlə başa çatdı. Atəş püskürdü. Hələ indidən gicgahları çallaşmağa, baxışları donuqlaşmağa, addımları yavaşlamağa, əli gücsüzləşməyə, ağzı susqunlaşmağa başlamışdı. Ən gözəl yaşlarında olmasına baxmayaraq sürətlə yaşlanırmış kimi görünürdü. İmperatora, fəzilətə, doğruya, haqqa olan sadə inamın hökm sürdüyü cənnətdən qovulmuş, dözümlülük və susqunluğun zənciriylə bağlanılmışdı, dünyanın yaranmasının, qanunların gücünün, əlahəzrətlərin görkəminin təməlində hiyləgərliyin olduğunu artıq anlamışdı. İmperatorun istəyi nəticəsində on beş nömrəli yazı imperiyanın məktəb kitablarından çıxardıldı. Trotta adı sadəcə bölüyün qeydlərində qaldı. Mayor gizlicə qurtarılmış bir cismin yaşayanların işıqlı dünyasına göndərdiyi müvəqqəti kölgə kimi erkən tükənən şöhrətinin adsız sahibi olaraq həyatını davam etdirməyə davam etdi. Baron Trotta qayınatasının malikanəsində bağ qayçısını götürüb atasının Laksenburq köşkünün parkında etdiyi kimi kolluqları düzəldir, çəmənliyi biçir, yazda qızılakasiyaları, daha sonra isə qara gəndəlaşları yad əllərdən qoruyur, hasarın ensiz taxtalarını yeniləriylə dəyişdirir, alətləri təmir edir, öz əlləriylə atların qantarlarını taxıb yəhərləyir, qapılarla keçidlərin paslanmış kilidlərini yeniləyir, günlərcə meşədə qalır, kiçik ov heyvanlarını ovlayır, meşəbəyinin evində gecələyir; toyuq, gübrə və biçin, meyvə, divar çiçəkləri, təsərrüfat işçiləri və arabaçılarla məşğul olurdu. Bazarlığı şübhəylə dolu bir xəsisliklə edir, keçəyə bənzəyən dəri kisəsinin içindən iti barmaqlarıyla metal pulları çəkib çıxardıqdan sonra kisəni yenidən sinəsində gizləyirdi. Kiçik bir sloven kəndlisi olmuşdu. Hələ də arabir köhnə hirs-hikkəsi geri gəlir, o zaman da fırtınaya tutulan kolluq kimi qəzəbindən titrəyirdi.
İşçiləri və atları vurur, özünün təmir etdiyi qapıları çırpır, günəmuzd işçiləri ölümlə, yox etməklə hədələyir, günorta yeməyində önündəki qabı nifrətlə itələyir, yemək yeməyi rədd edib donquldanırdı. Onunla eyni damın altında, amma ayrı otaqlarda xəstə və gücsüz arvadından əlavə, atasıyla təkcə yemək masasında qarşılaşan və hər hansı bir tərif və ya tənqidə səbəb olmadan ildə iki dəfə qiymət cədvəlini verən oğluyla və təqaüdçü maaşını sevinc içində xərcləyən, gənc qızlardan xoşlanan, həftələrcə şəhərdə yaşayan, kürəkənindən qorxan qayınatasıyla qalırdı. Baron Trotta kiçik, yaşlı bir sloven kəndlisi idi. Atasına hələ də ayda iki dəfə axşamdan xeyli keçmiş titrək şam işığında sarımtıl, böyük bir kağıza məktub yazır, üstdən dörd, yandan isə iki barmaq məsafə buraxaraq "Əziz ata" müraciətiylə başlayırdı. Məktubuna çox nadir hallarda cavab alırdı.
Baron bəzən atasını ziyarət etməyi, əlbəttə, düşünürdü. Yoxsulluq içində yaşayan baş çavuşun, tel-tel tökülən pis tütünün, ev istehsalı olan arağın həsrətini çoxdandır çəkirdi, amma buna bənzər bir vəziyyətdə atasının, babasının, ulu babasının da çəkinəcəyi kimi xərclərdən çəkinirdi. Laksenburq köşkündəki şikəst təqaüdçüylə illər əvvəl kiçik evin mavi boyalı mətbəxində yeni qazanılmış zadəgan görkəmində birlikdə araq içdikləri zamana görə özünü indi ona daha yaxın hiss edirdi. Arvadıyla öz mənşəyi haqqında heç danışmazdı. Əsil-nəcabətli məmur ailəsindən gələn arvadının dünyasının bir sloven baş çavuşun dünyasından çox fərqli olduğunu bilir, bu səbəblə atasını dəvət etmirdi.
Baron mart ayının işıqlı bir günündə sərt buzun üzəriylə təsərrüfat müdirinin yanına gedərkən bir işçi Laksenburq köşkündən gələn məktub gətirdi. Atası ölmüş, səksən bir yaşında yuxusunda dünyadan köçmüşdü. Baron Trotta sadəcə bu sözləri dedi:
–Arvadımın yanına get, çamadanım hazırlansın, axşam Vyanaya gedirəm.
Sonra müdirin evinə girdi, əkinin nə vəziyyətdə olduğunu soruşdu, üç yeni marka sifarişinin verilməsi, bazar ertəsi günü baytarın çağırılması, mamaçanın dərhal hamilə xidmətçinin yanına göndərilməsi təlimatını verib evdən çıxarkən:
–Atam öldü, üç gün Vyanada olacağam, – deyib barmağını başına apararaq ötəri salam verib çıxdı. Çamadanı hazırlanmışdı, atlar arabaya qoşuldu, stansiya bir saatlıq məsafədə idi. Tələsik şorbasını içib əti yedi. Sonra arvadına dedi:
–Davam edə bilmirəm. Atam yaxşı bir adam idi. Sən onu heç görmədin.
Bu xatırlama idimi? Yoxsa şikayətlənmə? Qorxmuş oğluna dedi ki, sən də mənimlə gəlirsən. Arvadı oğlanın əşyalarını hazırlamaq üçün qalxdı. O, yuxarı mərtəbədə məşğulkən Trotta oğluna dedi:
–İndi babanı görəcəksən.
Oğlan titrəyərək başını önünə əydi.
Laksenburqa çatdıqda baş çavuş katafalka qoyulmuşdu. Qabarıq, görkəmli bığıyla səkkiz uzun şam və iki əlil təqaüdçü yoldaşının nəzarəti altında sinəsində parlayan üç medal olan tünd mavi uniformada salondakı katafalkın üzərində yatırdı. Ursuline təriqətindən bir rahibə küncdə, otağın tək pəncərəsinin qarşısında dua edirdi. Trotta içəriyə girincə əlil təqaüdçülər farağat vəziyyətində durdu. Sinəsinə Mariya Tereza nişanını taxan Trotta mayor formasıyla diz çökdü; oğlu da ölünün ayaqlarının dibində diz çökdü, oğlanın üzünün qarşısında ölünün nəhəng çəkmələrinin dabanları dururdu. Baron Trottanın həyatında ilk dəfə ürəyinə bir sızıltı girdi. Kiçik gözləri quru idi. Dindar bir utancaqlıq içərisində iki-üç dəfə “Rəbbin Duası”nı oxudu, sonra dikəldi, ölünün üzərinə doğru əyildi, görkəmli bığını öpdü, əlil təqaüdçülərə dönərək başını əydi; oğlunu çağırdı.
Çöldə oğlandan soruşdu:
–Onu gördünmü?
–Bəli, – oğlan dedi.
–O, sadəcə, jandarm baş çavuşuydu, – atası dedi, – Solferino müharibəsində imperatorun həyatını qurtardım, sonra da baronluq titulunu aldıq.
Oğlan dinmədi.
Əlil təqaüdçü Laksenburqun kiçik məzarlığının hərbi hissəsində dəfn edildi. Ölünün tünd mavi formalı altı yoldaşı tabutu kiçik kilsədən məzara qədər daşıdı. Dəbilqəli və mərasim uniformalı mayor Trotta dəfn boyunca bir əliylə oğlunun çiynindən tutdu. Oğlan hıçqırdı. Hərbi orkestrin hüznlü musiqisi, orkestr ara verdiyi zaman qulağa gələn melanxolik, monoton dini nəğmələr və yavaşca uçub yox olan buxar oğlanı anlaşılmaz, dərin bir ağrıya qərq eləmişdi. Bir manqa əsgərin məzarın üstündən açdığı atəşlərin səsi uzun-uzadı əks-səda verərək onu amansızcasına sarsıtdı. Ölünün göyə qalxıb bu dünyanı əbədi olaraq tərk edən ruhunun arxasınca hərbi salam göndərilirdi.
Atayla oğlu geri döndü. Baron yolda heç danışmadı. Təkcə qatardan düşüb stansiyanın bağçasının arxasında onları gözləyən arabaya minərkən dedi:
–Unutma onu, babanı.
Baron vərdiş etdiyi gündəlik həyatını davam etdirdi. İllər dinc, sakit təkərlər kimi bir-birinin ardınca yuvarlanıb getdi. Baş çavuş baronun dəfn etməyə məcbur olduğu sonuncu ölü olmadı. Əvvəlcə qayınatasını, bir neçə il sonra da ağır bir sətəlcəmdən dərhal sonra tez-tələsik və vidasız bir şəkildə ölən arvadını basdırdı. Oğlunu Vyanada pansionat-məktəbə qoydu və heç bir zaman hərbçi olmayacağına qərar verdi. Özü malikanənin hələ də ölülərin nəfəsinin hiss edildiyi ağ, geniş evində təkbaşına qaldı; təkcə meşəbəyi, təsərrüfat müdiri, xidmətçi və sürücüylə danışır, getdikcə daha nadir hallarda hirslənirdi. Lakin xidmətçilər baronun kəndli yumruğunu həmişə ənsələrində hiss edir; qəzəbli susqunluğu insanların çiyinlərində bir boyunduruq kimi asılı dururdu. Baron ətrafına fırtınaqabağı səssizliyə bənzəyən bir qorxu yayırdı. Oğlundan ayda iki dəfə itaətkarlıqla yazılmış məktub alır, özü isə ayda bir dəfə oğlundan gələn məktubların hörmət göstəricisi olaraq boş buraxılan kənarlarını kəsərək əldə etdiyi kiçik kağızların üzərinə iki cümlə yazaraq cavab verirdi. İldə bir dəfə, imperatorun ad günü olan on səkkiz avqustda formasını geyinib ən yaxın qarnizonun olduğu şəhərə gedirdi. İldə iki dəfə – milad və yaz tətilində oğlu ziyarətə gəlir; milad axşamı atasından imzasıyla təsdiq etdiyi, özüylə aparmasının qadağan edildiyi üç gümüş qulden alırdı. Quldenlər həmin axşam yaşlı kişinin siyirtməsindəki kiçik bir qutuya qoyulurdu. Quldenlərin yanında oğlanın çalışqanlığını, adi, amma kafi qabiliyyətlərini göstərən məktəb qiymət cədvəlləri də vardı. Oğlana heç bir zaman cib xərcliyi verilmir, nə bir oyuncaq, nə də məktəbdə nəzərdə tutulanlardan əlavə kitab alınırdı. Görünüşcə hər hansı bir şeydən məhrum deyildi. Təmiz, həqiqi və dürüst bir ağlı vardı. Sonsuz xəyal gücündə məktəb illərini mümkün olduğu qədər tez geridə buraxmaqdan başqa bir arzu yer tutmurdu.
Bir milad axşamı atasından "Bu il sənə üç qulden verməyəcəyəm! İmza qarşılığında qutudan doqquz qulden götürə bilərsən. Qızlara diqqət yetir! Çoxu xəstədir" sözlərini eşitdikdə on səkkiz yaşında idi. Atası bir az ara verdikdən sonra davam etdi:
–Hüquqşünas olmağına qərar verdim. O zamana qədər iki il vaxtın var. Əsgərlik gözləyə bilər. Təhsilin bitənə qədər təxirə salmaq mümkündü.
Oğlan həm doqquz quldeni, həm də atasının arzusunu eyni itaətkar rəftarla qəbul etdi. Qızların yanına nadir hallarda gedir, seçimini ehtiyatla edirdi və yay tətilində evə döndükdə cibində hələ də altı qulden pulu vardı. Atasından bir yoldaşını malikanəyə dəvət etmək üçün icazə istədi. Mayor bir az təəccüblənərək razılıq verdi. Oğlanın yoldaşı kiçik bir çamadanla, amma ev sahibinin çox da xoşuna gəlməyən rəssamlıq ləvazimatlarıyla gəldi.
–Şəkilmi çəkir? – deyə yaşlı kişi soruşdu.
–Həm də çox gözəl çəkir, – oğlu Frans dedi.
–Evi batırmasın! Mənzərə şəkilləri çəksin!
Qonaq açıq havada çalışırdı, lakin mənzərə şəkilləri deyil, fikrində baron Trottanın portretini çəkirdi. Hər gün yemək vaxtı ev sahibinin üz cizgilərini yaddaşına həkk edirdi. Baron bir gün soruşdu:
–Mənə niyə elə bütün günü baxır?
Oğlanların ikisi də qızararaq başlarını önlərinə əydilər. Portret buna baxmayaraq bitdi və vida anında da yaşlı kişiyə çərçivəli halda təqdim edildi. Baron rəsm əsərini gülümsəyərək və diqqətlə gözdən keçirdi. Sanki ön tərəfdə olmayan bəzi təfərrüatları arxa tərəfdə tapmağı gözləyirmiş kimi rəsmin arxasını çevirdi, onu pəncərəyə doğru, sonra bir az uzaqdan gözlərinin düz önünə tutdu, güzgüdə özünə baxdı, gördüklərini portretlə müqayisə etdi və nəhayət, dedi:
–Haradan asılacaq?
Uzun illərdən bəri ilk dəfə sevinirdi. Fransa yavaş səslə dedi:
–Əgər ehtiyacı varsa yoldaşına borc pul verə bilərsən. Yaxşı dolanın!
Portret yaşlı Trotta üçün indiyədək edilən yeganə şey idi. Sonralar oğlunun salonuna asılaraq nəvənin xəyallarını məşğul etdi…
Portret mayoru bir neçə həftə boyunca nadir hallarda olduğu şən bir əhvalda saxladı. Rəsmi bəzən bu divara, bəzən o birisinə asır, könlünü oxşayan bir məmnunluq içərisində sərt xətli və çıxıntılı burnunu, bığsız, solğun, incə ağzını; bir təpəcik kimi kiçik, qara gözlərinin qarşısında yüksələn quru almacıq sümüklərini və iti xətlərlə kəsilmiş inadkar, qabarıq saçlarının altındakı qırışlarla dolu dar alnını gözdən keçirirdi. Çöhrəsini hələ yenicə tanımağa başlayır, özüylə səssizcə danışırdı. İçində indiyədək heç tanımadığı düşüncələr, xatirələr, birdən naməlumlaşan kədərli kölgələr oyanırdı. Sanki yaşını və böyük tənhalığını dərk etmək üçün bu şəkil lazımlı idi və budur, indi boyalı rəsmdən tənhalığı və yaşı gurhagur üstünə gəlirdi. "Həmişəmi beləydim?" – deyə öz-özündən soruşurdu. Həmişə belə idimi? Bəzən məqsədsiz olaraq məzarlığa gedib arvadının qəbrinə baş çəkir, boz başdaşına, tabaşir kimi ağ xaça, arvadının doğum və ölüm tarixinə baxır, onun çox erkən öldüyünü hesablayır və öz-özünə onu tam olaraq xatırlamadığını etiraf edirdi. Məsələn, əllərini unutmuşdu. "China-Eisenwein" – arvadının illər boyunca qəbul etdiyi bir vitamin siropu ağlına gəldi. Bəs üzü? Gözlərini yumunca üzünü gözlərinin önünə gətirə bilirdi, amma xəyalındakı şəkil qısa müddətdə yox olur, qırmızıya çalan yuvarlaq bir qaranlıq içində itirdi. Mayor evdə də, fermada da getdikcə yumşaldı; bəzən bir atı oxşayır, inəklərə gülümsəyir, əvvəlki vaxtlarla müqayisədə daha tez-tez şnaps içirdi; günlərin birində oğluna adət edilən tarixlərin xaricində qısa bir məktub yazdı. İnsanlar onu gülümsəyərək salamlamağa başladı, o da nəzakətlə baş əyirdi. Yay gəldi, tətildə oğlu dostuyla birlikdə gəldi; yaşlı kişi gənclərlə birlikdə şəhərə gedib bir kafedə bir neçə stəkan “Slivovitz” içərkən gənclər üçün də bolluca yemək sifarişi verdi.
Mayorun oğlu hüquqşünas oldu, daha tez-tez evə gəlməyə, malikanədə gəzməyə başladı; hüquqşünas karyerasından imtina edib təsərrüfatı idarə etməyin xoşuna gələcəyini düşünüb bu mövzunu atasına açdı. Mayor dedi: “Bunun üçün çox gecdir! Sən nə kəndli, nə də fermer olacaqsan. Uğurlu bir məmur olacaqsan, başqa bir şey deyil”. Qərar verilmişdi. Gənc Trottanın məmur olaraq Sileziya Bölgə Müfəttişliyinə təyinatı verildi. Trotta adı məktəb kitablarından çıxarılmış olsa belə, yüksək siyasi dairələrin gizli sənədlərində hələ də dururdu. İmperatorun lütfüylə bağışlanan beş min qulden məmur Trottanın məchul yüksək mövqelər tərəfindən xoş münasibətlə izlənilib dəstəklənməsini zəmanət altına aldı. Oğul Trotta sürətlə yüksəldi. Bölgə Qubernatorluğuna təyin edilməzdən iki il əvvəl mayor öldü.
Özündən sonra təəccübləndirici bir vəsiyyətnamə qoyub getdi. Vəsiyyətnaməsində belə yazılmışdı: Oğlunun yaxşı bir təsərrüfatçı ola bilməyəcəyinə əmin olduğu, imperatorun lütfünə minnətdar olan Trottaların dövlət xidmətində şərəfli mövqelərdə ondan daha xoşbəxt yaşayacağına ümid etdiyi üçün illər əvvəl qayınatasından qalan bu malikanəni üzərindəki bütün daşınar-daşınmaz əmlakla birlikdə mərhum atasının xatirəsinə Hərbidən Əlil Təqaüdçülər Birliyinə verirdi; bu vəsiyyətnamədən istifadə edən Birliyin vəsiyyət sahibini atasının dəfn edildiyi qəbiristanlığa, mümkünsə atasının məzarına yaxın bir yerə dəfn etmək xaricində hər hansı bir öhdəçiliyi olmayacaqdı. Vəsiyyəti yazan hər cür təmtəraqdan qaçılmasını xahiş edirdi. Vyananın Efrussi Bankına yatırdılmış olan, faizlər də daxil olmaqla on beş min florin məbləğindəki mövcud nağd pul ilə evdə olan nağd pul, gümüşlər, mislər, mərhum arvadının üzüyü, saatı və boyunbağısının sahibi vəsiyyətçinin yeganə oğlu baron Frans von Trotta-Sipolje idi.
Rəsmi cənazə alayını Vyanadan gələn bir hərbi orkestr, bir piyada bölüyü, Mariya Tereza Nişanı cəngavərlərinin bir nümayəndəsi, mayorun təvazökar qəhrəmanı olduğu Cənubi Macarıstan alayının nümayəndələri, yeriyə biləcək vəziyyətdə olan bütün əlil təqaüdçülər, hərbçilər, Saray və Hökumət katibliyindən iki məmur, hərbi kabinetə mənsub bir zabit və Mariya Tereza Nişanını qara qumaşla örtülmüş bir yastıq üzərində daşıyan bir ehtiyat zabit meydana gətirməkdə idi. Oğul Frans qara geyimdə təkbaşına gedirdi. Hərbi orkestr babasının dəfnində çalınan marşı çalırdı. Bu səfər açılan yaylım atəşləri daha güclü idi və daha uzun müddət əks-səda verdi. Mayorun oğlu ağlamadı. Ölənin arxasınca heç kim ağlamadı. Göz yaşının olmadığı dəfn mərasimsayağı idi. Məzarın başında çıxış edən olmadı. Həqiqətlər Cəngavəri mayor baron von Trotta-Sipolje jandarm baş çavuşunun yaxınlığında yatırdı. Sadə hərbi məzar daşının üzərində qara, incə hərflərlə ad, rütbə və alayın yanında mayorun şərəfli ləqəbi də işlənmişdi: "Solferino qəhrəmanı".
Ölü arxasında bu məzar daşından əlavə çox az şey qoydu; unudulmuş bir şöhrətlə bir portret. Bir kəndli yazda tarlada yeriyir, daha sonra yay gəldikdə ayaq izləri əkdiyi buğdanın nemətiylə örtülmüş olur. İmperiya müfəttişi Trotta von Sipolje eyni həftə ərzində Əlahəzrətdən başsağlığı yazısını aldı, yazıda mərhumun heç bir zaman "unudulmayacaq xidmətlərindən" iki dəfə bəhs edilirdi.

II
Diviziyanın hakim olduğu yerlərdə Moravyadakı kiçik yerli şəhər V.-nin onuncu piyada alayının hərbi orkestri qədər gözəl bir orkestr yox idi. Orkestrin rəhbəri möhkəm hafizəsi və köhnə melodiyaların yeni versiyalarına qarşı hiss etdiyi ehtiyac sayəsində Avstriyanın hər ay bir marş bəstələyə bilməyə qadir hərbi musiqiçiləri arasında yer tuturdu. Bütün marşlar eynilə əsgərlər kimi bir-birinə bənzəyirdi. Çoxu sürətli bir təbil solosuyla başlayır, marşlara xas sürətləndirilmiş yaxta borusu ritmini şirin zənglərin zingildəyən təbəssümü izləyir, böyük nağaranın qulaqları kar edən guruldamasıyla, yəni hərbi musiqinin nəşə ilə dolu, kiçik fırtınasıyla sona çatırdı. Orkestr rəhbəri Nexvalı o biri məsləkdaşlarından ayıran xüsusiyyət bəstəkarlıq sahəsində göstərdiyi qeyri-adi məhsuldar güc-qüvvədən ziyadə, musiqinin çalınmasında ortaya qoyduğu həm ürəkli, həm də şən intizam idi. O biri orkestr rəhbərlərinin ilk marşı orkestr çavuşuna həvalə edib proqramın ikinci marşıyla birlikdə dirijor çubuğunu götürmə məsələsində göstərdikləri həvəssiz alışqanlıq Nexval üçün imperiyanın süqutuna yönəlmiş açıq bir əlamət mənasına gəlirdi. Orkestr nəzərdə tutulan dairə içərisində yerini tutub not stollarının zərif ayaqları meydanın böyük parket daşları arasındakı qara torpaq boşluqlara gömüldüyü anda orkestrin rəhbəri musiqiçilərin ortasına keçir, qarağacdan düzəldilmiş gümüş qulplu dirijor çubuğunu həvəslə qaldırırdı, hörmətli bölgə qubernatorunun balkonunun altında verilən bütün meydan konsertləri “Radetski” marşıyla başlayırdı. Orkestr mənsublarının “Radetski” marşını heç idarə olunmadan gecəyarısı yuxuda çala biləcək qədər yaxşı bilməsinə baxmayaraq, orkestr rəhbəri yenə də hər bir notu kağızdan oxumağı zəruri hesab edərək musiqiçiləriylə birlikdə “Radetski” marşının ilk sınaq çalğısını gerçəkləşdirirmiş kimi hər bazar günü hərbiyə və musiqiyə qarşı məsuliyyət hissiylə başını, dirijor çubuğunu və baxışlarını qaldırıb hər üçünü birdən ortasında dayandığı dairənin əmrlərinə möhtacmış kimi görünən hissələrinə yönəldirdi. İti barabanlar gumbuldayır, şirin fleytalar fit çalır, zənglər bir-birinə vurulurdu. Dinləyicilərin üzündə dalğın, məmnun bir təbəssüm yaranır, ayaqlarında dolaşan qan yavaşca qaynamağa başlayırdı. Ayaq üstə yerlərində dayanmalarına baxmayaraq, özlərini marş halındaymış kimi hiss edirdilər. Gənc qızlar nəfəslərini tutub dodaqlarını aralayır, yetkin kişilər başlarını önlərinə əyib əsgərlik manevrlərini xatırlayırdılar; yan parkda oturan yaşlı qadınların isə boz saçlarla örtülmüş kiçik başları titrəyirdi. Yay mövsümü idi.
Bəli, yay mövsümü idi. Bölgə qubernatorunun evinin qarşısındakı yaşlı şabalıd ağacları yalnız səhər və axşamlar tünd yaşıl, sıx, qalın budaqlı təpə hissəsini tərpədir, gün boyunca heç tərpənmədən dayanır, ortaya ağır bir qoxu yayıb geniş, sərin kölgəsini küçənin ortasına qədər salırdı. Səma həmişə mavi olurdu. Quşlar səssizcə şəhərin üstündə dayanmadan ötüşürdü. Bəzən parket daşlarının üzərindən içində bir əcnəbinin oturduğu bir fayton stansiyadan otelə doğru diyirlənir, bəzən də herr von Vinterniggi daşıyan cüt at qoşulan arabanın atlarının nalları şimaldan cənuba doğru malikanə sahibinin köşkündən nəhəng ov bölgəsinə gedən geniş küçənin daşlarını döyürdü. Böyük sarı bir ədyala bükülmüş bapbalaca, qupquru üzlü, çəlimsiz qoca herr von Vinternigg həyatla dolu yayın içindən elastik, səssiz rezin təkərlər üzərində yatağından qaldırılıb çölün zənginliyinə aparılırdı. Böyük qaranlıq meşələrlə yaşıl geyimli meşəbəyilər onu gözləməkdə idi. Şəhərin sakinləri herr von Vinterniggi salamlayır, amma o, bu salamlar dənizinin içindən cavab vermədən keçirdi. Yaşlı kişinin qaraya bürünmüş sürücüsü dimdik yüksəlmişdi və qara silindr şlyapası az qala şabalıd ağaclarının təpələrini sıyırırdı; yumşaq qamçı cins atların qəhvəyi kürəklərini oxşayır, sürücünün möhkəm yumulmuş ağzından nizamlı aralıqlarla atların nal səslərini batıran, melodik bir tüfəng partlayışına bənzəyən təəccüblü bir şappıltı eşidilirdi.
Tətillər bu günlərdə başlayırdı. Bölgə qubernatorunun on beş yaşlı oğlu, Süvari Hərbi Məktəbinin şagirdi Karl Cozef von Trotta doğulduğu şəhəri bir yay diyarı kimi görürdü; bura həm onun, həm də yayların məmləkəti idi. Miladlarla pasxalarda dayısına qonaq olurdu, təkcə yay tətillərində evə gəlirdi. Həmişə də bazar günü evə çatırdı. Bunu bölgə qubernatoru olan atası baron Frans von Trotta-Sipolje istəyirdi.
Məktəbdə yay tətili hansı gün başlayırsa başlasın, evdə şənbə günü başlamağa məcbur idi. Baron von Trotta-Sipolje bazar günləri vəzifə başında olmazdı, saat doqquzdan on ikiyə qədər bütün günortadan əvvəlki vaxtını oğluna ayırardı. İlk ayindən on beş dəqiqə sonra – düz doqquza on dəqiqə qalmış oğlan bazar formasıyla atasının qapısının qarşısında durardı. Doqquza beş dəqiqə qalmış Jak boz xidmətçi paltarıyla pilləkənlərdən aşağı düşərək:
–Atanız gəlir, – dedi. Karl Cozef bir daha pencəyini aşağı çəkdi, kəmərini düzəltdi, papağını əlinə alaraq nizama uyğun bir şəkildə ombasına basdı. Atası gəldi, oğlanın topuqlarını bir-birinə vurarkən çıxardığı səs səssiz, köhnə evin içində əks-səda verdi. Atası qapını açıb başını yüngülcə əyərək oğlunun öndən keçməsini istədi. Oğlan yerində qaldı, atasının dəvətini görməzliyə vurdu. Atası qapıdan içəri girdi, Karl Cozef onu izlədi, sonra kandarda dayandı. Bölgə qubernatoru bir müddət sonra dedi: "Rahat ol". Bundan sonra Karl Cozef atasının qarşısında, qırmızı məxmərdən olan böyük kresloda oturdu, dizlərini möhkəmcə birləşdirib papağıyla ağ əlcəklərini dizlərinin üstündə yerləşdirdi. Yaşıl jalüzlərin incə aralarından sızan cılız günəş şüaları tünd qırmızı xalçanın üzərinə düşürdü. Bir ağcaqanad vızıltısı eşidildi, divar saatı çalmağa başladı. Doqquz dəfə çaldıqdan sonra bölgə qubernatoru sözə başladı:
–Polkovnik Marek nə edir?
–Təşəkkür edirəm, ata, yaxşıyam.
–Həndəsəni hələ də zəif bilirsən?
–Təşəkkür edirəm, ata, bir az daha yaxşıdı.
–Kitab oxudunmu?
–Bəli, ata.
–Minicilik nə vəziyyətdədi? Keçən il çox…
Karl Cozef "Bu il" deyə sözə başladı, lakin sözü dərhal kəsildi. Atası parlaq manjetin içində gizlənmiş əlini önə doğru uzatmışdı. Dördbucaqlı, böyük manjet düyməsi qızıl kimi parıldayırdı.
–Bayaq yaxşı deyildi dedim… – Bölgə qubernatoru burada bir ara verdi, sonra vurğusuz bir səslə dedi. – Xəcalətli hal idi.
Ata-oğul susdular. "Xəcalətli" sözü nə cür səssiz deyilmiş olsa belə, hələ də otağın içində asılı dayanırdı. Karl Cozef atasının sərt tənqidlərindən sonra ara verilməli olduğunu bilirdi. Mühakimə əhatəli şəkildə dərk edilərək qəbul edilməli, işlənməli, yadda saxlanılmalı, həm ürəyə, həm də ağla həkk edilməli idi. Saat tıqqıltıyla işləyir, ağcaqanad vızıldayırdı. Sonra Karl Cozef incə bir səslə danışmağa başladı:
–Bu il daha yaxşı idi. Baş çavuş da elə dedi. Üstəlik, baş leytenant Kopperdən də bir tərif aldım.
Boğuq bir səslə atası dedi:
–Buna sevindim.
Manjeti masanın kənarında köynəyin içinə itələyincə sərt bir tıqqıltı səsi gəldi.
–Davam et, – deyərək bir siqaret yandırdı. Bu, daha rahat davranıla biləcəyinə işarə idi. Karl Cozef papağıyla əlcəklərini kiçik bir masanın üstünə qoydu, ayağa qalxaraq son ilin bütün hadisələrini danışmağa başladı. Yaşlı Trotta başını yelləyib birdən dedi:
–Oğlum, sən böyümüsən. Səsin qalınlaşıb. Yoxsa aşiqsənmi?
Karl Cozef qızardı. Üzü qırmızı bir fənər kimi yanırdı, başını cəsarətlə atasına doğru qaldırdı. Bölgə qubernatoru dedi:
–Demək hələ deyil. Narahat olma. Danışmağa davam et.
Karl Cozef udqundu, üzünün qızartısı itdi, birdən üşüdü. Tez-tez ara verərək danışmağa davam etdi. Sonra cibindən kitab siyahısını çıxarıb atasına uzatdı.
–Çox düzgün bir mütaliə siyahısıdı, – Bölgə qubernatoru dedi. – Zrininin qısa xülasəsini danış, zəhmət olmasa.
Karl Cozef dramı pərdə əsasında danışdı. Sonra yorğun, solğun, ağzı qurumuş bir vəziyyətdə oturdu.
Saata gözucu nəzər yetirdi, hələ on birin yarısı idi. İmtahan hələ bir saat yarım davam edəcəkdi. Atasının ağlına qədim dövr tarixindən və ya Cermen mifologiyasından sual vermək gələ bilərdi. Bölgə qubernatoru siqaret çəkərək otaqda gəzirdi. Sağ qolundakı manjet tıqqıldayırdı. Xalçanın üzərinə düşən günəş şüaları getdikcə genişlənir, pəncərəyə doğru yaxınlaşırdı. Günəş hələ indidən olduqca yüksəlmiş olmalı idi. Kilsənin zəngləri çalmağa başladı, sanki düz jalüzlərin arxasında çalınırmış kimi otağın içi zəng səsinə qərq oldu. Yaşlı Trotta bu gün təkcə ədəbiyyatdan sual verirdi. Qrillparzerin əhəmiyyətini detallı bir şəkildə vurğulayıb oğluna tətil günləri üçün "asan oxuma" olaraq Adalbert Stifterlə Ferdinand von Saarı tövsiyə etdi. Sonra yenə hərbi məsələlərə keçdi; növbətçilik vəzifəsi, Vəzifə təlimatnaməsinin ikinci hissəsi, Hərbi korpusun birləşməsi, alayların müharibə gücü. Birdən-birə soruşdu:
–İtaət nədir?
–İtaət hər aşağı rütbəlinin yüksək rütbəliyə; hər aşağının da…
–Dayan, – deyə atası düzəliş verərək müdaxilə etdi, –… üstəlik, hər aşağının özündən yüksəyə…
Karl Cozef davam etdi:
–…qarşı əmr səlahiyyəti istiqamətində verilən əmri…
Atası yenə düzəltdi:
–… əmr səlahiyyətlərinin tələbincə verilən əmri qeyd-şərtsiz yerinə yetirmə öhdəçiliyidir.
Karl Cozef dərin bir nəfəs aldı. Saat on iki idi.
Tətil artıq başlamışdı. On beş dəqiqə sonra qışladan hərəkət edən orkestrin ilk baraban gumbultularını eşitdi. Orkestr hər bazar günləri günorta bu kiçik şəhərdə Əlahəzrəti təmsil edən bölgə qubernatorunun iqamətgahının qarşısında çalırdı. Balkonun sıx asma yarpaqlarının arxasında duran Karl Cozef hərbi orkestrin çaldığı musiqini bir lütf olaraq qəbul edirdi. Özünü bir az atasının burada təmsil edib müdafiə etdiyi və özünün də bir gün uğrunda döyüşə, hətta ölümə addım atacağı Habsburqlarla qohum hiss edirdi. İmperiya ailəsinin bütün üzvlərini adlarıyla tanıyır, hamısını səmimiyyətlə, uşaqcasına bir vəfa ilə sevirdi; xüsusilə də şəfqətli, böyük, sonsuz uzaqlıqda, amma çox da yaxın, uca, ədalətli və üstəlik, ordunun bütün zabitlərinə qarşı da lütfkar olan imperatoru. İmperatorun uğrunda ən yaxşı hərbi musiqinin müşayiətilə ölümə gedilərdi, ən asan da “Radetski” marşıyla. Ardıcıl atılan güllələr marşın ritminə uyğun olaraq Karl Cozefin başının ətrafında vızıldayır, çılpaq qılıncı parıldayır, ürəyi ilə beyni marşın şirin sürətiylə qanadlanmış bir şəkildə musiqinin coşqunluğuna dalır; qanı tünd-qırmızı, ensiz zolaqlar halında barabanların od tutub yanan qızılı rənginə, barabanların tünd qarasına, zənglərin zəfər dolu gümüşünə sarı axırdı.
Karl Cozefin arxasında dayanan Jak yüngülcə öskürdü. Demək, günorta yeməyi başlamaq üzrə idi. Musiqi ara verdikdə yemək otağından yüngül qab şaqqıltıları eşidilirdi. Yemək otağı balkondan iki otaq aralıda, birinci mərtəbənin düz ortasında idi. Yemək əsnasında musiqi uzaqdan, amma diqqətə çarpan şəkildə eşidilirdi. Çox təəssüf ki, hər gün olmurdu. Musiqi həm yaxşı, həm faydalı idi, yeməyin mərasimsayağı ab-havasını yumşaq, barışdırıcı bir ədayla bürüyür, atasının başlamağı sevdiyi xoş olmayan, qısa, sərt söhbətləri önləyirdi. İnsan susub dinləyə, bundan həzz ala bilirdi. Boşqabların üstündə ensiz, solğun, zərli zolaqlar vardı. Karl Cozef bunları sevir, il boyunca tez-tez xatırlayırdı. Qablar, “Radetski” marşı, (artıq xatırlaya bilmədiyi) mərhum anasının divardakı rəsmi, ağır gümüş çömçə, balıq qabı, meyvə bıçaqları, xırdaca qəhvə fincanları, namnazik, gümüş pullar kimi kövrək qaşıqlar – bunların hamısı birlikdə yay, azadlıq, doğma torpaq mənasını bildirirdi.
Karl Cozef qılınc qayışı, papaq və əlcəklərini Jaka verib yemək otağına girdi. Onunla eyni anda içəriyə addım atan yaşlı Trotta oğluna baxıb gülümsədi. Evin idarəsinə məsul olan frauleyn Hirşvits bazar günləri geyindiyi boz ipək paltarıyla bir az sonra gəldi; başını xeyli yuxarıya qaldırmış, saçını arxada böyük bir toppuz şəklində yığmışdı; sinəsindəki nəhəng qövslü sancaq tatar qılıncına bənzəyir, zireh qurşanıbmış kimi görünürdü. Karl Cozef qadının uzun, sərt əlini öpdü. Jak kresloları çəkdi. Bölgə qubernatoru oturmağı işarə elədi. Jak otaqdan çıxıb bir müddət sonra əlində ağ əlcəklərlə geri qayıtdı; ağ əlcəklər onu tamamilə dəyişdirmiş, onsuz da ağappaq olan üzünə, bakenbardlarına, saçlarına qar kimi parlaqlıq vermişdi. Əlcəklərin parlaqlığı hər halda bu dünyada parlaq kimi təyin oluna biləcək hər şeyi kölgədə qoyardı. Jakın əlcəkli əllərində tünd bir sini, sininin üstündə buğlanan şorba qabı vardı. Jak qabı göz açıb yumana qədər etinayla, səssizcə, amma sürətlə masanın ortasına qoymuşdu. Frauleyn Hirşvits əvvəldən bəri alışıldığı kimi boşqablara şorba çəkdi. Uzatdığı boşqablar minnətdarlıqla gülümsünərək alındı. O da gülümsədi. Vermişel şorbası boşqabların içində isti, qızılı rəngli bir parıltı kimi üzürdü. Şəffaf, sarı qızıl rəngli, kiçik, iç-içə keçmiş narın vermişellər. Baron von Trotta-Sipolje çox sürətlə, bəzən də hiddətlə yeyirdi. Sanki yeməkləri səssiz, nəcib, qıvraq bir nifrətlə yox edirdi, onlara meydan oxuyurmuş kimiydi. Frauleyn Hirşvits süfrə arxasında hər yeməkdən lap azca götürür və yemək bitdikdən sonra otağında hər növ yeməkdən yenə yeyirdi. Karl Cozef qaşıqlar dolusu isti şorbayla nəhəng loxmaları tələm-tələsik udurdu. Beləcə hər kəs şorbasını eyni anda bitirdi. Herr von Trotta-Sipolje susqun qalınca bir söz belə danışılmazdı.
Şorbadan sonra qarniturlu qaynadılmış mal əti verildi, bu, yaşlı Trottanın uzun illərdən bəri dəyişməyən bazar yeməyi idi. Yeməyi bəyənərək süzməsi bütün yemək vaxtının yarısından daha uzun çəkdi. Bölgə qubernatoru baxışlarıyla hər şeydən əvvəl böyük ət parçasını əhatələyən qızarmış kənarları, sonra da tərəvəzlərin, ərqəvan rəngində parıldayan yerkökünün, tünd yaşılın ciddiliyini əks etdirən ispanağın, şən və işıqlı kahıların, incik bir ağlığı sərgiləyən çöl turplarının, ərimiş kərə yağının içərisində üzərkən zərif oyuncaqları xatırladan qüsursuz ovallıqdakı körpə kartofların yatırıldığı qabları oxşadı. Yeməklərlə qəribə bir münasibəti vardı. Yeməklərin ən əhəmiyyətli qisimlərini, müəyyən mənada yeməklərin ruhunu gözləriylə yeyirmiş kimiydi; ağıza və damağa çatan dadsız qalıqlar darıxdırıcı idi, tezcə udulmağa məcbur idi. Yeməklərin gözəl görünüşü yaşlı Trottaya lap sadə xüsusiyyətləri kimi həzz verirdi. Çünki o, deyim yerindədirsə, "konvensional" yeməkləri seçir və qənaətkar olaraq təyin etdiyi bu seçimini damaq dadı və zehniyyətinə əsaslandırırdı. Yəni beləcə istəklərinin təminini məcburi öhdəçiliklərlə birləşdirmiş olurdu. Bir tərəfdən qənaətkar, amma o biri tərəfdən də avstriyalı idi.
Bölgə qubernatoru hər bazar etdiyi kimi mal ətini kəsməyə başladı. Manjeti köynəyinin içinə itələdi, əllərini qaldıraraq çəngəllə bıçağı ətin üstünə aparıb frauleyn Hirşvitsə sarı dönərək danışmağa başladı.
–Baxın, xanım, qəssabdan yumşaq ət istəmək yetərli deyil. Ətin necə kəsildiyinə də diqqət yetirmək lazımdır. Yəni şaqulimi, yoxsa üfüqimi… Qəssablar hal-hazırda artıq sənətlərinə hakim deyil. Ətin ən yaxşısı belə səhv bir kəsimlə pozulur. Budur baxın, xanım! Bu əti bütöv saxlamaq çox çətindi. Liflərə ayrılır, az qala tökülür. Bir bütöv olaraq baxınca “yumşaq” deyilə bilər. Lakin çox tezliklə görəcəyiniz kimi, parçalar sərt olacaq. İmperiya almanlarının deyimiylə, qarniturlara gələcək olsaq, gələn dəfə turpu bir az daha quru istəyirəm. Dadını suyunun içində itirməməlidi. Üstəlik, xörəyin yağı masaya gətirilməzdən qısa müddət əvvəl tökülməlidir. Çox uzun müddət yağın içində qalıb. Yanlışdır!
İllərcə Almaniyada yaşayıb şivəsiz şəkildə yüksək səviyyəli alman dilində danışmağa diqqət göstərən və baron von Trottanın da bu vəziyyəti bilərək seçdiyi "qarnitur" sözü onun da ədəbi ölçülərinə uyğun gələn frauleyn Hirşvits deyilənləri təsdiqləyici mənada yavaşca başını tərpətdi. Başındakı toppuzun nəzərəçarpacaq ağırlığı təsdiq mənasında edilən bu hərəkəti çətinləşdirdiyi, bir az ölçülü etdiyi, hətta frauleyn Hirşvitsin nəzakətinə bir növ müqavimət əlavə etdiyi üçün bölgə qubernatoru özünü "hər halda haqsız sayılmaram, xanım" deməyə məcbur hiss etdi.
Bölgə qubernatoru yüksək rütbəli məmurlar və kiçik aristokratiyanın boğazdan gələn Avstriya almancası ilə danışırdı. Bu alman dili bir az gecələr uzaqdan gələn gitara səsləriylə getdikcə itən zəng səslərinin yumşaq titrəşmələrini xatırladırdı, bu sakit, lakin açıq-aydın bir alman dili idi, eyni anda həm şəfqətli, həm də pis niyyətli. Danışanın zəif, sümüklü çöhrəsinə və cingiltili, yüngül hüznlü samitləri ehtiva etməsi yəqin ki, incə, qövsvarı burnuna uyğun idi. Bölgə qubernatoru danışarkən ağzı və burnu üzündəki bir üzvdən çox bir növ nəfəs alətinə bənzəyir, çöhrəsində dodaqlardan başqa heç bir şey tərpənmirdi. Herr von Trottanın bir uniforma parçası, I Frans Cozefin xidmətində olduğunu sübut edəcək bir nişan, sülaləyə bağlılığının bir ifadəsi olaraq saxladığı bakenbardları da herr von Trotta-Sipolje danışarkən heç hərəkət etməzdi. Masada sanki əllərində cilov tuturmuş kimi dimdik otururdu. Oturarkən ayaq üstə dayanırmış kimi görünür, ayağa qalxınca isə uzun boyu ilə insanları çaşdırardı. Qış olsun, yaz olsun, həftə içində də, sonunda da həmişə əynində göy geyimlər olardı; göy pencək və balaqlara keçirildikdən sonra yarımboğaz çəkmələrinin altından keçirilən lentlər vasitəsilə möhkəmləndirilən göy xətli, güləbətinli boz bir şalvar. Yeməyin ikinci ilə üçüncü növü arasında "hərəkət etmək" üçün ayağa qalxardı. Ancaq bu cəhdi daha çox ev sakinlərinə hərəkətsizliyi pozmadan necə dikəlib ayaq üstə durula biləcəyini sərgiləmək məqsədini daşıyardı. Jak əti masadan götürdü, amma bu zaman frauleyn Hirşvitsin ət yeməyinin yerdə qalanının isidilib daha sonra otağında yenə ona gətirilməsinə eyham vuran xəbərdaredici baxışına məruz qaldı. Herr von Trotta ölçülü addımlarla pəncərəyə sarı getdi, pərdəni bir az aralayaraq masaya geri döndü. Elə o anda albalılı kekslər böyük bir qabın üstündə masaya gətirildi. Bölgə qubernatoru sadəcə bir dənəsini götürdü, qaşığıyla ortadan iki yerə bölüb frauleyn Hirşvitsə dedi:
–Gilaslı keks nümunəvi mükəmməllikdədir. Ortadan kəsincə yaxşı bişdiyi aydın görünür, ağızda da dərhal əriyir. – Sonra Karl Cozefə dönərək əlavə etdi. – Bu gün iki dənə götürməyini tövsiyə edirəm.
Karl Cozef iki dənə götürdü. Keksləri dərhal silib-süpürdü, atasından bir saniyə əvvəl bitirdi, şirniyyatı yemək borusundan mədəsinə göndərmək üçün bir stəkan su içdi, şərab təkcə axşamlar içilərdi. Atasıyla eyni ritmi izləyərək salfetini qatladı. Ayağa qalxıldı. Çöldə Tannhauser operasının uvertürası çalınırdı. Musiqinin gur səsinin müşayiətilə ən qabaqda frauleyn Hirşvits olmaqla siqaret otağına gedildi. Jak qəhvəni oraya gətirəcəkdi. Orkestr rəhbəri herr Nexval gözlənilirdi. Musiqiçilər aşağıda yola çıxmaq üçün toplaşarkən, tünd mavi mərasim formasını geyinib parıldayan qılınc taxmış Nexval gəldi; yaxasında iki kiçik qızıl arfa vardı.
–Konsertinizə heyran qaldım, – hər bazar olduğu kimi herr von Trotta dedi. – Bu gün xüsusilə qeyri-adi idi.
Herr Nexval baş əydi. Bir saat əvvəl zabit kazinosunda yeməyini yemiş, amma qara qəhvəsini gözləyə bilməmişdi; ağzında hələ də yeməklərin dadı vardı, ürəyi də bir Virciniya siqareti istəyirdi. Jak bir qutu siqaret gətirdi. Orkestr rəhbəri Karl Cozefin səbirlə, barmaqlarını yandırma bahasına siqaretin ucuna tutduğu alışqandan uzun-uzadı çəkərək siqaretini yandırdı. Geniş dəri kreslolarda oturulurdu. Herr Nexval Vyanada səhnəyə qoyulan ən son “Lehar” operettasından söz saldı. Orkestr rəhbəri əsil-nəcabətli bir cənab idi. Ayda iki dəfə Vyanaya gedirdi. Karl Cozef musiqiçilərin ruhunun dərinliklərində gecə həyatına dair xeyli çox sirr saxladığını hiss edirdi. Orkestr rəhbərinin üç uşağıyla "sadə bir sosial ətrafı olan" arvadı vardı, lakin özü ailəsindən ayrı bir yerdə, həyatın parıltılı tərəfində dayanır, bundan həzz alır, böyük bir keflə yəhudi lətifələri danışırdı. Bölgə qubernatoru lətifələri anlamır, bunlara gülmür, amma yenə də "çox yaxşı, çox yaxşı" deyirdi. Herr von Trotta illərdən bəri nizamlı bir şəkildə soruşardı:
–Xanımınız necədi?
Xanım Nexvalı heç görməmişdi, "adi bir sosial ətrafı olan bir qadınla" qarşılaşmaq da istəmirdi. Orkestr rəhbəri ayrılarkən ona həmişə deyərdi:
–Tanış olmasaq da xanımınıza salamlarımı çatdırın. Herr Nexval isə bunu məmnuniyyətlə edəcəyini bildirib arvadının çox sevinəcəyini deyərdi. Uşaqlarının qız yoxsa oğlan olduğunu hər dəfə unudan herr von Trotta soruşardı:
–Uşaqlarınız necədi?
Orkestr rəhbəri deyərdi:
–Ən böyüyü məktəbdə çox yaxşı oxuyur.
Herr von Trotta yüngül bir həqarətlə soruşardı:
–Hər halda musiqiçi olacaq?
–Xeyr, – deyə herr Nexval cavab verərdi, – gələn il hərbi məktəbə girəcək.
–Eləmi, zabit olacaq, demək, – bölgə qubernatoru demişdi. Herr Nexval gülümsəmişdi:
–Əlbəttə! Çox çalışqandır. Bəlkə günlərin birində Baş Qərargaha girər.
–Əlbəttə, əlbəttə, – bölgə qubernatoru demişdi. – Belə vəziyyətlər əvvəllər də reallaşıb.
Hələ heç bir həftə belə keçmədən bütün bunları unutmuşdu. Orkestr rəhbərinin uşaqlarını xatırlamaq vacib deyildi.
Herr Nexval nə az, nə də çox – iki kiçik fincan qəhvə içdi. Virciniya siqaretinin son üçdə bir qismini kədərlənərək söndürdü. Getməyə məcbur idi; tüstülənən bir siqaretlə qalxmaq yaxşı görünməzdi.
–Bu gün hər şey mükəmməl idi. Xanımınıza salamımı çatdırın. Onunla təəssüf ki, hələ də tanış ola bilmədik, – herr von Trotta-Sipolje dedi. Karl Cozef topuqlarını bir-birinə vurdu, orkestr rəhbərini pilləkənin ilk pilləsinə qədər müşayiət etdi. Sonra siqaret otağına geri döndü. Atasının qarşısında dayanıb dedi:
–Mən gəzməyə gedirəm, ata.
–Hə, get yaxşıca dincəl, – deyən herr von Trotta əlini qaldırdı.
Karl Cozef çıxdı. Yavaş-yavaş yeriməyi düşünürdü; tənbəl-tənbəl gəzmək, ayaqlarına tətildə olduqlarını sübut etmək istəyirdi. Yolda ilk hərbçiyə rast gəlincə, orduda deyildiyi kimi özünü unudub yerişini dəyişdi. Şəhərin sərhədinə, günəşin altında ağır-ağır yanan böyük sarı vergi idarəsinə çatdı. Tarlaların şirin qoxusuyla çəmənlik quşlarının fəryada bənzəyən ötüşü üzünə vurdu. Mavi üfüq xəttini qərbdə boz təpələr kəsir; samanlı damlarıyla ilk kənd daxmaları görünür; ev heyvanlarının səsləri yayın səssizliyini bir şeypur kimi dəlib keçirdi. Günəşə, işığa bürünmüş tarlalar yuxudaydı.
Dəmiryolu bəndinin arxasında bir baş çavuşun komandirlik etdiyi jandarm dəstəsi vardı. Karl Cozef baş çavuş Slamanı tanıyırdı. Qapını döyməyi qərara aldı. Qovrulan şüşəbəndə çıxdı, qapını döydü, zəngi basdı, kimsə yox idi. Sonra bir pəncərə açıldı. Frau Slama ətirşahların üzərindən əyilib səsləndi:
–Kimdir? – kiçik Trottanı görüncə dedi: – Bu dəqiqə açıram.
Dəhlizə baxan qapını açdı, içəri sərin idi, yüngülcə ətir iyi gəlirdi. Frau Slama paltarına bir damla ətir vurmuşdu. Karl Cozef Vyananın gecə klublarını xatırladı.
–Baş çavuş yoxdurmu? – deyə soruşdu. Qadın cavab verdi:
–İş başındadı, herr von Trotta. İçəri gəlin.
Karl Cozef indi Slamaların salonunda idi. Qırmızımtıl, alçaq tavanlı, çox sərin bir otaq idi; adam özünü buzxanadaymış kimi hiss edirdi; yastıqlı kresloların yüksək arxalıqları oturunca adamın kürəyini ağrıdan, qəhvəyi rəngə boyanmış yarpaq şəklindəki oyma bəzəklərdən ibarət idi. Frau Slama soyuq limonad gətirdi, narın qurtumlarla içib kiçik barmağını ayrı tuturdu, ayağını ayağının üstünə aşırmışdı. Karl Cozefin yanında üzü ona çevrilmiş şəkildə oturmuşdu, ipək qırmızı başmaq geyindiyi ayaqlarından birini yelləyirdi, ayaqlarına corab geyinməmişdi, çılpaq idi. Karl Cozef əvvəlcə ayağa, sonra da limonada baxdı. Frau Slamanın üzünə baxmadı. Papağı dizlərinin üstündə idi, limonadın önündə sanki iş başındaymış kimi dimdik otururdu.
–Xeyli vaxtdır gəlmirsiniz, herr von Trotta, – qadın dedi. – Çox böyümüsünüz! On dörd yaşınız geridə qaldı hər halda?
–Bəli, çoxdan. – Evdən tezcə çıxmağı düşündü. Limonadı bir qurtumda bitirməli, gözəl bir reverans etməli, ərinə salam deyərək getməli idi. Çarəsizcə limonada baxdı, heç cür bitirə bilmirdi. Frau Slama yarımçıq stəkanı yenə doldurdu. Siqaret gətirdi. Siqaret çəkməsi qadağan idi. Frau Slama bir siqaret yandırıb tüstüsüylə burun pərlərini şişirərək laqeyd halda içinə çəkdi, sonra ayağını yellədi. Birdən-birə heç nə demədən Karl Cozefin dizlərinin üstündəki papağı götürüb masanın üstünə qoydu. Sonra siqaretini Karl Cozefin dodaqlarının arasına dürtdü, əlindən tüstü və odekolon iyi gəlir, güllü yay donunun qolları Karl Cozefin gözlərinin qarşısında parlayırdı. Karl Cozef ucunda hələ də qadının dodaqlarının nəmliyi hiss edilən siqareti nəzakətlə çəkməyə davam edərək limonada baxdı.
Frau Slama siqareti yenə öz ağzına alıb Karl Cozefin arxasına keçdi. Karl Cozef başını çevirməyə qorxurdu. Paltarın parlayan qolları birdən-birə boynunda idi, qadının üzünü saçlarında hiss etdi. Tərpənmədi. Lakin ürəyi dəlicəsinə döyünürdü, içində donub qalmış bədəniylə formasının düymələrinin cilovlamağa çalışdığı fırtına qopdu. Frau Slama “gəl” deyə pıçıldadı. Qucağında oturdu, sürətlə Karl Cozefi öpdü və işvəylə gözlərini çevirdi. Alnına bir tutam saç düşdü, dodaqlarıyla saçı alnından üfürməyə çalışdı. Karl Cozef qadının ağırlığını ayaqlarının üstündə hiss edirdi, eyni anda içində yeni şeylər oyandı; Karl Cozefin qol və ayaqlarındakı əzələləri dartındı. Qadını qollarıyla qucaqladı, formasının sərt parçasının üzərində döşlərinin yumşaq sərinliyini hiss edirdi. Frau Slamanın boğazından yüngül bir səs qopdu, bu hıçqırıqla fit arası bir səs idi; gözləri nəm idi. Sonra geriyə doğru qanrıldı, mehribanlıqla, həvəslə formanın düymələrini bir-bir açmağa başladı. Sərin, yumşaq əlini Karl Cozefin sinəsinə qoyub oğlanın dodaqlarından planlı bir həzlə uzun-uzadı öpdü, sonra sanki bir səsdən ürkübmüş kimi birdən-birə ayağa qalxdı. Karl Cozef də dərhal yerindən atıldı, qadın gülümsəyib dal-dalı qapıya doğru gedərək yavaşca oğlanı arxasınca çəkdi, qollarını irəliyə uzatmış, başını arxaya atmışdı; üzü parlayırdı, qapını ayağıyla itələyərək açdı. Yataq otağına girdilər. Karl Cozef yarıaralı göz qapaqlarının arasından qadının onu soyundurduğunu gördü; yavaşca, etinayla, bir ana kimi. Dəhşət içərisində mərasim formasının cansız parçalar şəklində yerə düşdüyünü gördü, ayaqqabılarının yerə düşərkən çıxardığı boğuq səsi eşitdi, frau Slamanın əlini ayağında hiss etdi. Aşağıdan yuxarıya doğru yeni bir istilik, yeni bir sərinlik dalğası sinəsinə çatdı. Özünü yatağın üzərinə buraxdı. Qadın zövqdən, atəşdən və sudan ibarət olan yumşaq, böyük bir dalğa kimi üzərinə döşəndi.
Oyandı. Frau Slama qarşısında dayanırdı, geyimlərini bir-bir ona uzatmağa başladı; Karl Cozef tələsik geyinməyə başladı. Frau Slama salona gedib əlcəkləriylə papağını gətirdi. Pencəyini düzəldən Karl Cozef qadının baxışlarını davamlı üzündə hiss edir, amma ona baxmaqdan qaçırdı. Topuqlarını bir-birinə vurub qadının əlini sıxdı və bunu edərkən inadla sağ çiyninə baxmağa davam etdi, sonra çıxıb getdi.
Bir qüllədən saat yeddini bildirən zəng səsi gəldi. Günəş bu anda lap göy üzü kimi mavi bir rəng alan və buludlardan demək olar ki, heç ayırd edilə bilməyən təpələrə yaxınlaşdı. Yolun kənarındakı ağaclar ətrafa şirin bir qoxu yayırdı. Axşam küləyi yolun iki tərəfindəki yamacların qısa çəmənlərini darayır, küləyin görünməyən, səssiz və böyük əlinin altında çəmənliklərin necə titrəyərək dalğalandığı hiss edilirdi. Uzaqlardakı bataqlıqlarda qurbağalar quruldamağa başlamışdı. Sapsarı bir evin açıq pəncərəsindən gənc bir qadın bomboş olan küçəyə baxırdı. Karl Cozef qadını əvvəllər heç görməmiş olmasına rəğmən hörmətlə salamladı. Qadın bir az qəribsəyərək və minnətdarlıqla baş əydi. Karl Cozef özünü sanki frau Slamayla daha çox indi vidalaşırmış kimi hiss etdi. Pəncərədəki yad qadın sevgi ilə həyat arasında bir sərhəd patrulu kimi dayanırdı. Qadını salamladıqdan sonra Karl Cozef özünü dünyaya geri dönübmüş kimi hiss edirdi. Addımlarını sürətləndirdi. Saat düz səkkizə iyirmi dəqiqə qalmış evə çatmışdı və atasına geri döndüyünü bildirdi; solğun, qısa və qərarlı; eynilə kişilərin etməli olduğu kimi.
Baş çavuşun iki gündən bir patrul vəzifəsi vardı. Hər gün əlində bir sənəd dəstəsiylə Bölgə Qubernatorluğuna gəlir, amma bölgə qubernatorunun oğluyla heç bir zaman qarşılaşmazdı. Karl Cozef hər iki gündən bir saat dörddə Jandarm Birliyinə gedər, saat yeddidə oranı tərk edərdi. Frau Slamadan özüylə gətirdiyi ətir quru yay axşamlarının başqa qoxularıyla qarışar, Karl Cozefin əllərinə hopardı. Karl Cozef yemək vaxtı atasına lazım olduğundan çox yaxınlaşmamağa çalışardı. Bir axşam yaşlı Trotta dedi:
–Buradan payızın iyi gəlir.
Ümumiləşdirirdi. Frau Slama əsasən əspərək çiçəyi ətirindən istifadə edərdi.

III
Portret bölgə qubernatorunun siqaret otağında pəncərənin qarşısındakı divarda o qədər yüksəkdən asılmışdı ki, alın və saçlar köhnə taxta yuxarı kandarın tünd qəhvəyi kölgəsində itirdi. Nəvənin marağı davamlı bir şəkildə babasının aşınmış, solğun cizgiləriylə unudulmağa üz tutmuş şöhrəti arasında gəzişirdi. Pəncərələrin açıq olduğu, şəhər parkındakı şabalıd ağaclarının tünd yaşıl kölgəsinin otağı yay mövsümünün bütün dolğun, güclü sükunətiylə bürüdüyü, bölgə qubernatorunun şəhər kənarında bir komissiya yığıncağını idarə etdiyi, keçə başmaqlarıyla evin içində gəzən Jakın isə ayaqqabı, paltar, külqabı, şamdan və ayaqlı lampaları təmizləmək məqsədilə yığdığı bəzi günortadan sonrakı sakit vaxtlarda Karl Cozef bir kürsünün üstünə çıxıb babasının şəklinə yaxından baxardı. Şəkil saysız dərin kölgəylə aydın işıq ləkələrinə, fırçayla çəkilən cizgilərlə xallara, minlərlə detala və qurumuş boyanın meydana gətirdiyi sərt bir rəngarəngliyə dağılırdı. Sonra Karl Cozef kürsüdən düşərdi. Ağacların yaşıl kölgəsi babasının qəhvəyi pencəyinin üzərində oynayır, fırçayla çəkilən cizgilərlə xallar tanış, amma başa düşülməsi imkansız olan fizionomiyada yenidən bir araya gəlir, gözlər tavanın qaranlığına çevrilmiş alışılmış uzaq ifadəsini qazanırdı. Hər il yay tətilləri nəvənin babayla etdiyi səssiz söhbətlərə səhnə olurdu. Ölü heç bir sirr vermir, oğlan heç bir məlumat əldə edə bilmirdi. İllər bir-birinin ardınca gəlib keçərkən, şəkil sanki Solferino qəhrəmanı bir daha ölmüş, xatirəsini yavaşca özüylə aparıb günlərin birində qara çərçivəli bomboş bir rəsmdən aşağıya baxacaqmış kimi getdikcə solğunlaşıb axirətə qarışırdı.
Jak aşağıdakı həyətdə taxta balkonun kölgəsində, bir taburetin üstündə oturar, hərbi sıraya görə düzdüyü çəkmələri cilalayardı. Karl Cozef frau Slamanın yanından evə döndükdə həyətə Jakın yanına gedərək bir küncdə əyləşərdi.
–Babamdan danışın, Jak.
Jak da fırça, pasta və cilanı bir kənara qoyar, mərhumdan danışmağa başlamazdan əvvəl sanki əllərini təmizləmək istəyirmiş kimi bir-birinə sürtərək daha əvvəl ən azı iyirmi dəfə olduğu kimi sözə başlayardı:
–Onunla aramız həmişə yaxşı idi! Mən malikanəyə gələndə artıq çox gənc deyildim, heç evlənmədim, evlənməyim mərhumun xoşuna gəlməzdi. Qadınlardan xoşlanmazdı, özününkü, yəni baronessa xaric, amma o da onsuz da erkən öldü, ağciyərləri… Hər kəs mərhumun Solferino müharibəsində imperatorun həyatını xilas etdiyini bilirdi, lakin özü bundan heç danışmazdı, ağzından bir söz belə çıxmadı. Buna görə məzar daşına “Solferino qəhrəmanı” yazdılar. Öldükdə çox da yaşlı deyildi, axşam saat doqquza yaxın, gərək ki, noyabrda idi. Qar yağmağa başlamışdı, günortadan sonra həyətə düşüb məndən soruşdu: “Jak, xəzdərili çəkmələri hara qoydun?” Çəkmələrin harada olduğunu bilmirdim, amma dedim: “Dərhal gətirərəm, herr baron”. “Sabah olsa da olar”, – dedi, amma ertəsi gün onlara ehtiyacı olmadı. Mən heç evlənmədim!
Bildikləri bu qədər idi.
Bölgə qubernatoru bir gün (son tətillər idi, bir il sonra Karl Cozef məzun olacaqdı) vidalaşarkən dedi:
–Hər şeyin yolunda gedəcəyinə ümid edirəm. Sən Solferino qəhrəmanının nəvəsisən. Bunu fikrindən çıxarmasan sənə bir şey olmaz.
Mayor, müəllimlər və ehtiyat zabitlər də bunu fikirlərindən çıxarmadılar; başqa sözlə, Karl Cozefə həqiqətən də bir şey olmadı. Yaxşı bir minici olmamasına, xəritəni yaxşı çəkə bilməməsinə, triqonometriyada tamamilə müvəffəqiyyətsiz olmasına baxmayaraq imtahanlardan "yaxşı bir qiymətlə" keçdi, leytenant rütbəsiylə məzun olaraq onuncu Süvari Birliyinə təyinatı verildi.
Gözlərində yeni əldə edilən təntənə və son mərasimdən sonra yaranmış özündən keçmiş bir ifadə, qulaqlarında hələ də mayorun guruldayan məzuniyyət çıxışı, əynində qızılı düyməli mavi uniforma, sol əlində dəri kənarlı papağı, qıpqırmızı minici şalvarı, ayaqlarında par-par parıldayan mahmızlı çəkmələr, ombasında isə geniş qəfəsli bir qılınc – Karl Cozef isti bir yay günü atasının qarşısına bax belə çıxdı. Bu dəfə bazar günü deyildi. Leytenant çərşənbə günü də gələ bilərdi. Bölgə qubernatoru iş otağında oturmuşdu.
–Rahat ol, – dedi. Gözlüyünü burnunun üzərindən götürdü, göz qapaqlarını qısdı, dikəlib oğlunu süzdü; hər şeyin yolunda olduğu qənaətinə gəldi. Karl Cozefi qucaqladı, bir-birlərinin yanaqlarından qeyri-səmimi şəkildə öpdülər. Bölgə qubernatoru oturmasını tapşırıb leytenantı kresloya doğru istiqamətləndirdi. Özü otaqda o baş-bu başa gedirdi. Sözləri üçün münasib bir başlanğıc düşünürdü. Bu dəfə hər hansı bir qınamadan söz belə gedə bilməzdi, razılıq ifadəsiylə başlamaq da mümkün deyildi. Nəhayət, dedi:
–İndi alayının tarixiylə maraqlansan yaxşı olar, üstəlik, babanın döyüşdüyü alayın tarixiylə əlaqədar bəzi şeyləri də oxumalısan. Vəzifəmlə bağlı Vyanada iki gün işim var, mənə yoldaşlıq edəcəksən.
Sonra masa zəngini çaldı. Jak gəldi. Bölgə qubernatoru təlimatını verdi:
–Frauleyn Hirşvits bu gün masaya şərab qoydursun. Yeməkdə əgər mümkünsə mal ətiylə albalılı keks olsun. Bu gün yeməyə normal vaxtdakından iyirmi dəqiqə gec oturacağıq.
Jak "əmrinizlə, herr baron" deyərək Karl Cozefə baxdı, pıçıltıyla onu təbrik etdi. Bölgə qubernatoru pəncərəyə sarı getdi, havada təsirli bir səhnə təhlükəsi vardı. Arxasında oğlunun xidmətçiyə əlini verdiyini, Jakın kiçik addımlar ataraq mərhum ağa haqqında aydın olmayan sözlər mızıldadığını eşitdi. Jakın otaqdan çıxmasını gözləyib üzünü çevirdi.
Yaşlı kişi bu sözlərlə başladı:
–Hava istidi, elə deyilmi?
–Bəli, ata.
–Məncə, açıq havaya çıxaq.
–Əlbəttə, ata.
Bölgə qubernatoru adi vaxtlarda günortadan əvvəl götürməyi sevdiyi sarı bambuk çəliyi deyil, qaraağacdan düzəldilmiş qara çəliyi götürdü. Əlcəklərini də sol əlində tutmaq yerinə əllərinə keçirdi. Silindr şlyapasını başına qoyub oğluyla birlikdə otaqdan çıxdı. Ağır addımlarla danışmadan şəhər parkının yaya xas səssizliyi içərisində irəliləyirdilər. Şəhər polisi salam verdi, oturacaqlarda oturan adamlar dikəlib salamlaşdılar. Yaşlı kişinin ağır cazibə qüvvəsinin yanında oğlanın təzətər rəngarəngliyi olduğundan daha parlaq, daha təntənəli görünürdü. Sarışın bir qızın qırmızı çətir altında moruqlu mineral su satdığı gəzinti yolunda yaşlı kişi dayanaraq dedi:
–Təzə bir içki pis olmaz.
İki sadə soda aldılar, gizlədə bilmədiyi bir şəhvətlə Karl Cozefin rəngli işıltısından gözü qamaşdığı görünən sarışın qızı ötəri bir qürurla süzdü. İçkilərini bitirib yollarına davam etdilər. Bölgə qubernatoru arabir cilovlaya bildiyi bir coşqunluğa eyham vurmaq istəyirmiş kimi çəliyini yelləyirdi. Susqun olmasına və həmişəki kimi ciddiliyini qorumasına baxmayaraq, oğluna bu gün az qala enerjili görünürdü. Şən əhvalı bəzən halından razı bir şəkildə yüngülcə öskürməsinə səbəb olurdu, buna bir növ gülmək də deyilə bilərdi. Yolda bir adam salam verincə, yüngülcə şlyapasını götürüb yenə başına qoyurdu. Məsələn, "nəzakətlilik də çətinlik yarada bilir" kimi cürətli paradoksları dilə gətirməyə cəsarət etdiyi anlar belə yaşanırdı. Yanlarından gəlib keçənlərin heyrət dolu baxışlarına necə sevindiyini bildirmək-dənsə, cürətli bir söz deməyi üstün tuturdu. Yenidən evin qapısına yaxınlaşarkən bir daha dayandı. Oğluna doğru dönərək dedi:
–Gəncliyimdə mən də əsgər olmaq istəyirdim. Baban bunu qəti bir şəkildə qadağan etdi. İndi sən məmur olmadığın üçün şadam.
Karl Cozef atasına baxıb cavab verdi:
–Bəli, ata.
Yeməkdə şərab vardı, mal ətiylə albalılı keksi də çatdıra bilmişdilər. Frauleyn Hirşvits bazar günlərinə xas boz ipək paltarıyla gəldi, Karl Cozefi görüncə ciddiliyini böyük bir ölçüdə kənara buraxıb dedi:
–Çox sevindim, sizi ürəkdən təbrik edirəm.
Sonra yeməyə başladılar.
–Tələsməyin lazım deyil, – yaşlı kişi dedi. – Əgər daha əvvəl bitirsəm, bir az gözləyərəm.
Karl Cozef başını qaldırdı. Atasının yeməkdə ona çatmağın nə qədər səy tələb etdiyini illərdən bəri bildiyini bu anda anlamışdı. İlk dəfə yaşlı kişinin zirehini dəlib ürəyinə, gizli düşüncələrinə çata bildiyini hiss etdi. Karl Cozef artıq leytenant olmasına baxmayaraq qızardı.
–Təşəkkür edirəm, ata, – dedi. Bölgə qubernatoru yeməyi tələsik qaşıqlamağa davam etdi. Heç bir şey eşitmirmiş kimi idi.
Bir neçə gün sonra Vyanaya gedən qatara mindilər. Oğlan qəzet, yaşlı kişi isə sənəd oxuyurdu. Bölgə qubernatoru başını qaldıraraq dedi:
–Vyanada sənə bir salon şalvarı sifarişi verək, sadəcə iki salon şalvarın var.
–Təşəkkür edirəm, ata.
Oxumağa davam etdilər.
Ata sənədləri götürdükdə Vyanaya on beş dəqiqə qalmışdı. Oğul qəzeti dərhal kənara qoydu. Bölgə qubernatoru əvvəlcə pəncərəyə, sonra bir neçə saniyə boyunca oğluna baxdı. Birdən dedi:
–Baş çavuş Slamanı tanıyırsan, elə deyilmi?
Ad Karl Cozefin yaddaşında bir yumruq təsiri yaratdı, itirilmiş zamanlardan gələn bir səs kimi idi. Gözlərinin qarşısında Jandarm Birliyinə gedən yol, alçaq tavanlı otaq, güllü gecəlik, geniş və möhkəm yataq peyda oldu, burnuna çəmənliklə frau Slamanın ətri gəldi. Qulağını şəklədi. Yaşlı kişi davam etdi:
–Slama təəssüf ki, bu il dul qaldı. Kədərli bir vəziyyətdi! Frau Slama doğum vaxtı həyatını itirib. Slamaya baş çəksən yaxşı olar.
Kupe birdən-birə çox isti olmuşdu. Karl Cozef yaxalığını boşaltmağa çalışdı. Deyilə biləcək uyğun bir söz tapmaq üçün boş yerə çalışarkən, içində axmaqcasına, yandırıcı, uşaq kimi ağlamaq istəyi yarandı; boğazı düyünləndi, sanki günlərdir su içmirmiş kimi damağı qurudu. Atasının baxışını üzərində hiss etdi, özünü məcbur edərək gözlərini mənzərəyə çevirdi; etiraz edilməyəcək bir şəkildə yaxınlaşdıqları hədəfin çəkdiyi böyük əzabı daha da artıracağını düşünür, heç olmasa dəhlizə çıxa bilməyi arzulayır, lakin eyni zamanda atasının baxışlarından və sözlərindən qaça bilməyəcəyini başa düşürdü. Qalan bütün gücünü tezcə toplayaraq dedi:
–Ona baş çəkərəm.
–Qatar səfəri, deyəsən, sənə yaxşı təsir eləmir.
–Bəli, ata.
Karl Cozef ad verə bilmədiyi, indiyədək yaşamadığı, uzaqlardan gələn sirli bir xəstəlik kimi hiss etdiyi ağrı-acının, əzabın altında əzilərək heç nə danışmadan, dimdik bir halda otelə getdi. Elə bircə "bağışla, ata" deməyi bacara bildi. Sonra otağının qapısını qıfılladı, çamadanını boşaltdı, içində frau Slamadan gələn bir neçə məktub olan qovluğu çıxardı; məktublar üstündə şifrəli ünvan yazılmış orijinal zərflərində idi – Mährisch-Weiskirchen, posta restante[1 - Latın dilində, poçtdan təslim almaq üçün]. Mavi səhifələr səma rəngində idi, qərənfil ətri gəlirdi; zərif, qara hərflər nizamlı bir qaranquş qatarı kimi sətirdən sətrə uçub gedirdi. Ölü frau Slamanın məktubları! Məktublar Karl Cozefə qadının qəfil sonunun erkən xəbərçiləri, sadəcə ölümün kandarındakı əllərdən çıxa biləcək mənəvi bir incəlik, o biri dünyadan zamanı gəlmədən göndərilmiş salamlar kimi göründü. Son məktuba cavab yazmamışdı. Məzuniyyət, mərasim çıxışları, vidalaşma, ayin, təyinat, yeni rütbə və yeni forma… Bütün bunlar mavi arxa plan üzərindəki zərif hərflərin yüngül, qaranlıq silsiləsi qarşısında əhəmiyyətini itirirdi. Ölü qadının oxşayan əllərinin buraxdığı izlər hələ də bədənində idi, öz əlləri isə hələ də onun sərin sinəsinin xatirəsini saxlayırdı; yumulu gözləriylə onun sevgidən doymuş xoşbəxt yorğunluğunu, dodaqları aralanmış qırmızı ağzını, dişlərinin dümağ parıltısını, laqeyd bir tərzdə bükdüyü qolunu, arzusuz röya ilə xoşbəxt yuxuların bədəninin hər cizgisində əks olunan axıcılığını seyr edirdi. İndi isə soxulcanlar döşlərində, baldırlarında sürünür, üzü çürüyüb gedirdi. Çürümənin qorxunc şəkilləri gənc oğlanın gözlərinin qarşısında canlandıqca, içindəki ehtiras da gücləndi; ölünün köçüb getdiyi yerlərin ağlasığmaz sonsuzluğuna daşmağa başladı. Leytenant düşündü ki, böyük bir ehtimalla artıq onu ziyarət etməzdim. Onu unudardım. Mehriban sözlər deyirdi, ana idi, məni sevirdi, öldü! Ölümünə görə cavabdeh olduğu açıqca ortada idi. Həyatının kandarında sevdiyi bir cəsəd yatırdı.
Bu, Karl Cozefin ölümlə ilk tanışlığı idi. Anasını xatırlamırdı. Anasının haqqında məzarı, çiçəklər və iki fotoşəkildən başqa bir şey bilmirdi. İndi isə ölüm qaranlıq bir şimşək kimi önünə keçib məsum sevincini qətlə yetirir, gəncliyini yandırıb kül edir, onu yaşayanları ölülərdən ayıran uçurumun kənarına doğru sovururdu. Önündə yasla dolu bir həyat vardı. Qərarlı və solğun bir vəziyyətdə buna sinə gərməyə hazırlaşdı; bir kişiyə də elə bu yaraşardı. Məktubları ortadan götürdü. Çamadanını bağladı. Dəhlizə çıxıb atasının qapısını döydü, içəri girdi; yaşlı kişinin qalın bir şüşə divarın arxasından gəlirmiş kimi eşidilən sözlərini dinlədi:
–Aydındır ki, yumşaq bir ürəyin var.
Bölgə qubernatoru güzgünün qarşısında qalstukunu düzəltdi. Qubernatorluqda, Təhlükəsizlik İdarəsində və Əyalət Ali Məhkəməsində işləri vardı.
–Məni müşayiət edəcəksən, – dedi.
Rezin təkərli, cüt atlı bir faytonla yola çıxdılar. Küçələr Karl Cozefə həmişə olduğundan daha şən görünürdü. Günortadan sonranın yay istiliyi evlərə, ağaclara, tramvaylara, piyadalara, polislərə, yaşıl oturacaqlara, heykəllərə, bağçalara axır; nalların parket daşlara dəyərkən çıxardığı şappıldayan səslər eşidilirdi. Gənc qadınlar incə, zərif işıqlar kimi geridə qalır, əsgərlər salam verir, vitrinlər parıldayırdı. Böyük şəhərdə yüngül bir yay mehi hiss edilməkdə idi. Ancaq yayın bütün gözəllikləri Karl Cozefin laqeyd gözlərinin qarşısından keçib gedirdi. Qulağına atasının sözləri gəldi; yerlərindən köçürülən tütün dükanları, yeni bufetlər, uzadılan araba yolları, önə və ya arxaya çəkilən dayanacaqlar… Onun vaxtında çox şey fərqli idi. Lakin o həm yox olub gedən, həm də yerini qoruyanlar haqqında sadiq xatirələrini dilə gətirir, səsi yavaşca, alışılmayan bir mehribanlıqla köhnə zamanların kiçik xəzinələrini təsvir edir, zəif əliylə bir zamanlar gəncliyinin yaşıllaşdığı yerləri göstərərək onları salamlayırdı. Karl Cozef susurdu. Onun özü də bir az əvvəl gəncliyini itirmişdi. Sevgisi ölmüş, lakin ürəyi atasının kədərinə açılmışdı; bölgə qubernatorunun daş kimi sərtliyinin arxasında başqa birinin, sirli, amma yenə də tanış bir adamın, bir Trottanın, bir sloven hərbi təqaüdçüsünün, Solferinonun qəribə qəhrəmanının nəslindən gələn bir adamın gizləndiyini qəbul etməyə başladı. Yaşlı kişinin qışqırıqlarıyla açıqlamalarının canlandığı ölçüdə oğlunun itaətkar, alışılmış təsdiqləri seyrəkləşib zəiflədi; erkən yaşlarından bəri bir ağız vərdişi halına gələn, "bıçaq kimi", "vəzifəşünas","bəli, ata" fərqliləşərək qardaşcasına, isti bir səs tonuna çevrildi. Ata cavanlaşmış, oğul isə yaşlanmış kimi görünürdü. Bölgə qubernatorunun köhnə yoldaşlarını, gəncliyinin tanışlarını axtardığı bir çox rəsmi idarəyə baş çəkdilər. Brandl polis müdiri, Smekal bölmə müdiri, Monteşitski polkovnik və Hasselbrunner Xarici İşlər İdarəsində attaşe olmuşdu. Bəzi dükanların qarşısında dayanıb Tuxlaubendəki Reitmeyerə ballarla qəbullar üçün oğlaq dərisindən bir cüt yarımboğaz çəkməylə Viedendəki saray və ordu dərzisi Ettlingerə bir bal şalvarı sifarişi verdilər. Sonra inanılması çətin olan bir şey baş verdi – bölgə qubernatoru saray zərgəri Şafranskidə gümüş siqaretqabı seçdi; yəni içinə "en periculo securitas; atan" sözlərini yazdırdığı lüks bir əşya.
Şəhər parkına gedib qəhvə içdilər. Terrasın dəyirmi masaları tünd yaşıl kölgənin içində dümağ parlayır, süfrələrin üzərindəki sifonlu şüşələr maviyə bürünürdü. Musiqi ara verdikdə quşların şən-şaqraq ötüşü eşidilirdi. Bölgə qubernatoru xatirələrini sanki yuxarılardan toplayırmış kimi başını havaya dikərək danışmağa başladı:
–Burada bir qızla tanış olmuşdum. Üzərindən neçə il keçdi, görəsən?
Səssiz hesabların içində itdi. Deyəsən, o zamanlardan bəri uzun illər keçmişdi; Karl Cozefə bir anlığa elə gəldi ki, yanında atası deyil çox qədim bir əcdadı oturub.
–Adı Mizzi Şinaql idi, – yaşlı kişi dedi. Sanki frau Şinaql kiçik bir quş idi, yaddaşından silinən şəklini axtarırmış kimi şabalıd ağaclarının sıx yarpaqlı təpələrinə baxdı. Karl Cozef nəzakət xətrinə, eyni zamanda keçmiş illərin nə qədər keçmişdə qaldığına dair bir işıq ucu əldə etmək məqsədiylə soruşdu:
–Yaşayırmı hələ də?
–Ümid edirəm! Bilirsənmi, mənim zamanımda insanlar çox romantik deyildi. Qızlardan ayrılmaq adi bir şey idi; yoldaşlardan da… – Birdən-birə dayandı. Masalarının yanında yad bir kişi dayanmışdı; geniş kənarlı şlyapası, uçuşan qalstuku, ətək hissəsi büzüşmüş köhnə, boz pencəyi, ənsəsində toplanmış sıx, uzun saçları; böyük, solğun, təraşsız üzüylə ilk baxışda rəssamı xatırladan, köhnədənqalma bir sənətkar fizionomiyası təsəvvürünə uyğun olaraq qeyri-həqiqi bir karikaturaya bənzəyən bir kişi. Yad kişi qovluğunu masanın üzərinə qoyaraq əsərlərini qismən kasıblıq, qismən də xüsusi bir missiya inancından qaynaqlanan qürurlu bir laqeydliklə təqdim etməyə cəhd etdi.
–Moser, – herr von Trotta dedi. Rəssam böyük, açıq rəngli gözlərinin üstündəki ağır göz qapaqlarını yavaşca yuxarıya qaldırdı, bir neçə saniyə boyunca bölgə qubernatoruna baxıb əlini uzadaraq dedi:
–Trotta.
Daha bir saniyə belə keçmədən üzərindəki çaşqınlığı və itaətliliyi atmışdı; qovluğu stəkanların titrəməsinə gətirib çıxaran bir şiddətlə masanın üzərinə çırpdı və sanki doğrudan da səsini yuxarıya eşitdirmək istəyirmiş kimi üç dəfə “Aman Tanrım" deyə qışqırdı; baxışlarını bir qalib ədasıyla alqış gözləyirmiş kimi yan masalarda gəzdirdi; oturdu, şlyapasını çıxardıb kürsünün yanındakı çınqılların üzərinə atdı, qovluğu laqeyd bir rəftarla "natəmizlik" olaraq tanıtdıqdan sonra qoluyla masanın kənarına itələdi, başını leytenanta çevirdi, qaşqabağını tökdü, yenidən geriyə söykəndi:
–Necə yəni, cənab qubernator, oğlundurmu?
–Gənclik yoldaşım, professor Moser, – deyə bölgə qubernatoru açıqladı.
–İlahi, demək, cənab qubernator, – deyə Moser təkrarladı. Bunu deyərkən bir ofisiantın frakından tutub ayağa qalxdı; ofisiantın qulağına gizli bir söz deyirmiş kimi sifarişini verdi, oturub susqunluğa büründü. Gözləri ofisiantların içkilərlə gəlməli olduqları tərəfə çevrilmişdi. Nəhayət, su kimi şəffaf olan “Slivovitz” ilə yarısına qədər dolu bir soda stəkanı qarşısında dayanırdı; stəkanı qanadları genişlənmiş burnunun altında irəli-geri apardı, sanki bir qurtumda bitirəcəkmiş kimi bir qol hərəkətiylə başına çəkdi, amma təkcə kiçik bir qurtum almaqla kifayətləndi, sonra diliylə dodaqlarında qalan damlaları yaladı.
–Demək iki həftədir buradasan, amma məni ziyarət etmədin, – deyə amiranə bir sərtliklə başladı.
–Əziz Moser, – herr von Trotta dedi, – dünən gəldim, sabah yenə gedirəm.
Rəssam uzun-uzadı bölgə qubernatorunun üzünə baxdı. Sonra stəkanı yenə dodaqlarına apararaq heç ara vermədən birnəfəsə su kimi içdi. Stəkanı yenidən yerinə qoymaq istəsə də bacarmadı, Karl Cozefin stəkanı əlindən almasına icazə verdi.
–Təşəkkür edirəm, – deyən rəssam sonra barmağını leytenanta doğru uzadaraq bildirdi.
Solferino qəhrəmanıyla qeyri-adi bir bənzərlik. Sadəcə bir az daha yumşaqdı! Arıq bir burun. Yumşaq ağız. Əlbəttə, zaman keçdikcə dəyişə bilər…
Yaşlı Trotta oğluna dedi:
–Professor Moser babanın şəklini çəkmişdi.
Karl Cozef atasına və rəssama baxdı, gözlərinin qarşısında siqaret otağının yuxarı kandarının altında babasının yavaş-yavaş unudulub gedən portreti canlandı. Professorun atasıyla əlaqəsini ağlı qəbul eləmir, atasının Moser ilə səmimiyyəti onu qorxudurdu; yad adamın geniş, çirkli əlinin dostcasına bir şapalaq kimi bölgə qubernatorunun xətli şalvarına endiyini, atasının ayağını dözümlü bir müqavimətlə geri çəkdiyini gördü. Yaşlı kişi həmişəki ağır halıyla eləcə otururdu; sinəsinə və üzünə dəyən spirt iyindən qaçmaq istəyirmiş kimi geriyə söykənmişdi, gülümsəyərək hər şeyə dözürdü.
–Özünü yeniləsən yaxşı olar, – rəssam dedi. – Dağınıq olmusan. Atan çox fərqli idi.
Bölgə qubernatoru əlini bakenbardlarının üzərində gəzdirərək gülümsədi.
–Bəli, bəli, yaşlı Trotta, – deyə rəssam yenə başladı.
Bölgə qubernatoru birdən-birə yavaşca dedi:
–Hesab. Bizi üzrlü hesab elə, Moser, bir görüşümüz var.
Rəssam qaldı; ata və oğul bağçanı tərk etdi.
Bölgə qubernatoru oğlunun qoluna girdi. Karl Cozef atasının sısqa qolunu sinəsində ilk dəfə hiss edirdi. Tünd boz, parlaq bir əlcəyin içindəki əl yüngülcə formanın mavi qolunun üzərində idi. Manjetlə əhatələnmiş, qəzəbli şəkildə xəbərdarlıq edən əl idi bu sısqa əl; incə barmaqlarıyla səssizcə səhifələri çevirən, siyirtmələri hiddətlə çəkib yenə bağlayan, bir qapını qıfılladıqdan sonra üstündəki açarı sanki o qapı sonsuzluğadək qıfıllı qalacaqmış kimi çəkib çıxardan əl. Əgər bir şey istədiyi kimi edilməzsə pusquda gözləyən bir səbirsizliklə masanın kənarında baraban çalan, otaqda əlverişsiz bir vəziyyət meydana gələrsə pəncərəni tıqqıldadan əl idi bu əl. Bu əl evdə kimsə başısoyuqluq etdikdə şəhadət barmağını qaldırır, heç bir zaman bir yerə enməyən susqun bir yumruq halına gətirilir, dəstəksiz gözlüyü ehtiyatla burnun üstündən götürür, şərab stəkanından zərifliklə tutur, qara Virciniya siqaretini böyük bir həzlə dodaqlarının arasına aparırdı. Atasının bu sol əlini oğul çox yaxşı tanıyırdı. Amma özünü yenə də bu əlin atasının əli olduğunu hələ yenicə öyrənibmiş kimi hiss edirdi. İçindən bu əli bağrına basmaq istəyi keçdi.
–Bilirsənmi, Moser… – deyən bölgə qubernatoru sonra susub uyğun, tarazlayıcı bir söz axtardı; nəhayət, dedi. – Moserdən bir şey ola bilərdi.
–Bəli, ata.
–Babanın şəklini çəkdikdə on altı yaşında idi. İkimiz də on altı yaşındaydıq. Sinifdəki tək yoldaşım idi. Sonra akademiyaya girdi. Şnaps bəlasına tutuldu. Yenə də…
Bölgə qubernatoru susdu; bir neçə dəqiqə keçdikdən sonra dedi:
–Bu gün yenidən gördüyüm bütün insanlar arasında hər şeyə baxmayaraq yeganə dostumdu.
–Bəli, atacan.
Cozef ilk dəfə "atacan" demişdi. Dərhal öz sözünə düzəliş verdi:
–Bəli, ata.
Hava qaralır, axşamın qaranlığı küçəyə düşürdü.
–Üşüyürsənmi, ata?
–Heç üşümürəm.
Lakin bölgə qubernatoru addımlarını tezləşdirmişdi. Bir az sonra otelə yaxınlaşdılar.
Arxalarından bir səs gəldi: “Cənab qubernator”. Göründüyü kimi, rəssam Moser arxalarınca gəlmişdi. Geriyə döndülər. Orada eləcə şlyapası əlində, başı əyik, sanki ironiyalı səslənməni yox etmək istəyirmiş kimi təvazökar bir halda dayanırdı.
–Cənablar qüsuruma baxmasın, – dedi, – qutumun boşaldığını gec gördüm.
Qapağı açıq, boş bir tənəkə qutusunu göstərdi. Bölgə qubernatoru cibindən bir siqar qutusu çıxardı.
–Siqar çəkmirəm, – rəssam dedi.
Karl Cozef bir siqaret qutusu uzatdı. Moser qovluğu ayaqlarının önünə – səkiyə qoydu, qutusunu doldurdu, yandırmağı xahiş etdi və mavi alovu əlləriylə bürüdü.
Oynaqlara görə böyük olan əlləri qırmızı və yapışqan kimiydi, yüngülcə titrəyir, mənasız bir aləti xatırladırdı. Dırnaqları elə yenicə yerdə nəcis, rəngli bulamac və maye nikotin qarışdırmış kiçik, düz, qara kürəklərə bənzəyirdi.
–Demək, bir-birimizi artıq görməyəcəyik, – deyərək qovluğu yerdən götürmək üçün əyildi. Dikəldi, yanaqlarından iri göz yaşları süzülürdü. – Heç görməyəcəyik, – deyə hıçqırdı.
Karl Cozef:
–Mən bir dəqiqəliyinə otağa getməliyəm, – deyərək otelə girdi.
Pilləkənləri sürətlə qalxıb qaçaraq otağına girdi, pəncərədən çölə sallandı, qayğıyla atasını izlədi, yaşlı kişinin pulqabısını çıxardığını gördü; dərhal sonra rəssamın gücünü toplamış bir tərzdə dəhşətverici əlini bölgə qubernatorunun çiyninə qoyaraq: “Yaxşı, Frans, həmişəki kimi üçündə" – dediyini eşitdi. Karl Cozef yenə aşağıya qaçdı, atasını qorumağa məcbur olduğunu hiss edirdi. Professor salam verdi, bir neçə addım geri çəkildi, başını dik tutaraq son bir salamla, yuxudagəzərlərə xas bir güvənlə birbaşa yolun qarşısına keçib bir ara küçədə gözdən itməzdən əvvəl qarşı səkidən bir daha əl elədi. Lakin sonra dərhal yenə göründü, küçədə əks-səda verən bir səslə “bir dəqiqə" deyə qışqırdı, inanılmaz güvənlə, böyük addımlarla prospektin qarşı tərəfinə keçərək sanki daha bir neçə dəqiqə əvvəl vidalaşmayıb yeni gəldiyini düşündürən bir laqeydliklə otelin qarşısında dayandı. Sonra gənclik dostuyla oğlunu ilk dəfə görürmüş kimi şikayətli bir səslə danışmağa başladı.
Belə qarşılaşmağımız necə də kədərlidi! Üçüncü partada necə yan-yana oturduğumuzu xatırlayırsanmı? Yunan dilini pis bilirdin; həmişə məndən köçürməyinə icazə verərdim. Əgər dürüstsənsə, oğlunun qarşısında özün söylə. Sənə həmişə köçürməyə imkan vermədimmi? – Karl Cozefə dönərək davam etdi. – Sevimli atanız yaxşı bir uşaq idi, amma özünə inamı yox idi. Qızların yanına da çox gec getməyə başladı, onu cəsarətləndirməsəydim heç getməyəcəkdi. Dürüst ol, Trotta! Səni qızların yanına mənim apardığımı de.
Bölgə qubernatoru bığaltı gülərək susdu. Rəssam Moser uzun bir söhbətə başlayacaqmış kimi hazırlıq gördü. Qovluğu səkiyə qoydu, şlyapasını əlinə aldı, bir ayağını bir az önə ataraq danışmağa başladı.
–İlk dəfə tətildə qarşılaşmışdıq, hər halda xatırlayarsan. – Birdən-birə dayanıb tələsik hərəkətlərlə ciblərini yoxladı. Alnında muncuq böyüklüyündə tər dənələri yığılmışdı. – İtirdim, – deyə qışqırıb titrəyərək səndələdi. – Pulu itirdim.
Elə o anda otelin qapıçısı çölə çıxdı. Qızıl zolaqlı şlyapasını şişirdilmiş bir şəkildə yelləyərək bölgə qubernatoruyla leytenantı salamladı. Rəssam Moseri otelin qarşısında səs-küy salmaqdan, otel qonaqlarını təhqir etməkdən məhrum edəcəkmiş kimi görünürdü. Yaşlı Trotta əlini iç cibinə saldı, rəssam səsini kəsdi.
–Mənə dəstək ola bilərsənmi? – deyə yaşlı Trotta oğlundan soruşdu. Leytenant dedi:
–Professoru bir az müşayiət edim. Xudahafiz, ata.
Bölgə qubernatoru silindr şlyapasını yüngülcə qaldırıb salam verərək otelə girdi. Leytenant professora bir banknot uzatdıqdan sonra atasının arxasınca getdi. Rəssam Moser qovluğu yerdən qaldırdı, ağır bir tərzdə uzaqlaşdı.
Axşamın qaranlığı artıq küçələrə çökmüşdü, otelin lobbisi də qaranlıq idi. Bölgə qubernatoru otağın açarları əlində, silindr şlyapasıyla çəliyi yanında, alaqaranlığın bir parçasıymış kimi dəri kresloda otururdu. Oğlu sanki Moser hadisəsinin rəsmi nəticəsini bildirmək istəyirmiş kimi aralarına hörmətlə məsafə buraxaraq qarşısına keçdi. Hələ lampalar yandırılmamışdı. Qaranlıq səssizliyin içindən yaşlı kişinin səsi gəldi:
–Sabah günortadan sonra saat üçə on beş dəqiqə işləmiş yola çıxırıq.
–Bəli, ata.
–Musiqi dinləyərkən orkestrin rəhbəri Nexvalı ziyarət etməli olduğun yadıma düşdü. Əlbəttə, baş çavuş Slamadan sonra. Vyanada başqa bir işin varmı?
–Şalvar və siqaretqabını gətirtməliyəm.
–Başqa?
–Başqa bir işim yoxdu, ata.
–Sabah günortadan əvvəl dayına baş çəkəcəksən. Hər halda unutmusan. İldə neçə dəfə ona qonaq olurdun?
–İldə iki dəfə, ata.
–Gördükdə məndən salam deyərsən. Gələ bilmədiyim üçün üzr istəyərsən. Yeri gəlmişkən, bizim Stranski necədir?
–Sonuncu dəfə gördükdə çox yaxşı idi.
Bölgə qubernatoru çəliyinə yönəlib önə uzatdığı əlini ayaq üstə dayanarkən vərdiş etdiyi kimi sanki Stranskidən bəhs edərkən xüsusi bir dəstək lazım olurmuş kimi gümüş tutacağın üstünə söykədi.
–Onu axırıncı dəfə on doqquz il əvvəl görmüşəm. O zamanlar hələ baş leytenant idi. Koppelmanna elə o zamanlardan aşiq idi. Çarəsiz sevgi! Olduqca problemli bir məsələ idi… Nə edəcəksən, aşiq idi. – Koppelmann adını digər sözlərə görə daha səsli, vurğulu şəkildə deyirdi. – Başlıq pulunu, əlbəttə, düzəldə bilmədilər. Anan məni az qala yarısını ödəməyə razı salacaqdı.
–Ordudanmı ayrıldı?
–Bəli, elə oldu. Şimal dəmir yollarına keçdi. Bu gün nə vəziyyətdədi? İdarə Heyətindədi yəqin, elə deyilmi?
–Bəli, ata.
–Bəli, bəli. Oğlunu əczaçılığa qoymamışdımı?
–Xeyr, ata, Aleksandr hələ liseyə gedir.
–Demək, elə. Bir az axsayırmış, elə eşitdim, doğrudurmu?
–Bir ayağı daha qısadı.
Yaşlı kişi Aleksandrın axsayacağını on doqquz il əvvəldən bilirmiş kimi "eh" deyərək söhbətə son verdi.
Yerindən dikəldi, girişdəki lampalar yanaraq yaşlı Trottanın solğun üzünü işıqlandırdı.
–Pulu götürməyə gedirəm, – deyərək pilləkənlərə yönəldi.
–Mən götürərəm, ata, – Karl Cozef dedi.
–Təşəkkür edirəm, – bölgə qubernatoru dedi.
Sonra xəmir xörəklərini yeyərkən Karl Cozefə dedi:
–Sənə Baküs salonlarını tövsiyə edirəm, – dedi. – Yeni bir şey varmış. Bəlkə Smekala rast gələrsən.
–Təşəkkür edirəm, ata. Gecən xeyrə qalsın.
Karl Cozef günortadan əvvəl saat on bir ilə on iki arasında dayısı Stranskinin yanına getdi. İdarə Heyətinin üzvü hələ də ofisdə idi; qızlıq soyadı Koppelmann olan arvadı bölgə qubernatoruna salamlarını çatdırdı. Karl Cozef Rinqkorsodan otelə doğru yola düzəldi. Tuxlaubenə döndü, şalvarı otelə göndərmələrini tapşırıb siqaretqabını götürdü. Siqaretqabının səthi soyuq idi; soyuq metal incə köynəyinin cibindən hiss edilirdi. Baş çavuş Slamanın evinə edəcəyi başsağlığı ziyarəti yadına düşdü və qəti şəkildə içəri girməməyə qərar verdi. Elə şüşəbənddəcə "Başınız sağ olsun, herr Slama" deyəcəkdi. Görünməz tarla quşları mavi qübbənin altında ötəcək, cırcıramaların çıxardığı sürtünmə səsləri eşidiləcəkdi. Jandarm Birliyinin kiçik bağçasında hələ yenicə açan tumurcuqların arasında samanlarla akasiya ağaclarının gecikmiş qoxusunu hiss edə bilirdin. Frau Slama ölmüşdü. Baptizm sənədinə görə Kati, Katerina Luise ölmüşdü.
Evə dönürdülər. Bölgə qubernatoru qovluğu götürdü, başını şüşənin yanındakı kreslonun qırmızı ipək yastığına söykəyərək gözlərini yumdu.
Karl Cozef atasının başını ilk dəfə üfüqi vəziyyətdə görürdü; incə, sümüklü burnunun pərləri genişlənmişdi; təraşlı, pudralanmış çənəsinin ortasında kiçik bir çuxur vardı, bakenbardları iki qara qanad kimi yavaşca aşağıya doğru genişlənirdi. Bakenbardların üst küncləri güclə seziləcək dərəcədə çallaşmağa başlamış, yaşlılıq həmin hissəylə gicgahlara yüngülcə toxunmuşdu. Karl Cozef düşündü ki, günlərin birində öləcək. Öləcək, dəfn ediləcək. Mən burada qalacağam.
Kupedə tək idilər. Yuxulayan atasının çöhrəsi yastıqların qırmızı alaqaranlığında sakitcə sallanırdı. Qara bığın altındakı solğun, incə dodaqlar bir xətt kimi idi; nişastalı yaxalığın parlaq küncləri arasındakı incə boynunun üzərində qırtlağın təraşlı çıxıntısı yüksəlir, bağlı göz qapaqlarının qırışmış dərisi davamlı olaraq yüngülcə titrəyir, qırmızı şərab rəngində olan geniş qalstuk nizamlı bir şəkildə enib-qalxır, sinənin üzərində çarpaz qovuşdurulan qolların altında kreslo altlarına soxulmuş əllər belə yatırdı. Dincələn atasından ətrafa böyük bir sükunət yayılırdı. Burun ilə alın arasına gömülmüş dərin xətdə ifadəsini tapan avtoritar xarakter də dağların arasındakı sarp yarıqlarda dincələn fırtınalar kimi yuxuya getmişdi. Karl Cozef bu izi çox yaxşı tanıyırdı. Eyni iz Trottaların qəzəblə dolu dekoruyla Solferino qəhrəmanının mirası olaraq atasının siqaret otağında asılmış portretini bəzəyirdi.
Atası gözlərini açdı.
–Hələ nə qədər qalıb?
–İki saat, ata.
Yağış başladı. Çərşənbə günü idi. Cümə axşamı günortadan sonra Slamaya başsağlığı verməyə gedəcəkdi. Cümə axşamı günortadan sonra da yağış yağırdı. Yeməkdən on beş dəqiqə sonra siqaret otağında qəhvə içərkən Karl Cozef dedi:
–Mən Slamagilə gedirəm, ata.
–Slama artıq təəssüf ki, təkdir, – deyə bölgə qubernatoru cavab verdi. – Ən yaxşısı ona saat dörddə baş çəkməyindi.
O anda kilsə qülləsindən iki zəng səsi eşidildi və bölgə qubernatoru şəhadət barmağını pəncərəyə doğru qaldırıb zənglərin yönünü göstərdi. Karl Cozef qızardı. Atasının, yağışın, saatların, insanların, zamanın, hətta təbiətin belə bugünkü yolunu olduğundan daha çox çətinləşdirməyə qərarlı olduqlarını hiss edirdi. Hələ həyatda ikən frau Slamanın yanına gedərkən də eynilə bugünkü kimi səbirsizliklə zənglərin səsinə qulaq verər, amma baş çavuşla qarşılaşmamağa diqqət yetirərdi. Frau Slamanı qanadlarının altına alan ölüm bu gün ilə o günlər arasında dayanır, sonsuz qaranlığını keçmiş ilə indiki zamanın arasına dürtürdü. Amma yenə də zənglərin saatı bildirən səsi eyni qalmışdı, lap əvvəllər olduğu kimi siqaret otağında qəhvə içilməkdə idi.
–Yağış yağır, – atası sanki bunu hələ yenicə görürmüş kimi dedi. – Bəlkə bir arabaya minəsən?
–Yağışda gəzməyi sevirəm, ata.
Əslində daha çox gedəcəyi yolun uzun olmasını arzuladığını demək istəyirdi. Düşündü ki, bəlkə o hələ həyatdaykən bir arabaya minsəydim daha yaxşı olardı. Ətraf səssiz idi, yağış pəncərələrə vururdu. Bölgə qubernatoru dikəldi:
–Qarşı tərəfə keçməliyəm. – Qubernatorluğu nəzərdə tuturdu. – Sonra görüşərik.
Qapını həmişə olduğundan daha yavaş örtdü. Karl Cozefə elə gəldi ki, atası bir müddət çöldə dayanıb içəriyə qulaq verir.
Qüllədən əvvəlcə dörddəbir zəngi gəldi, sonra yarım. Hələ saat yarım vaxtı vardı. Dəhlizə çıxdı, paltosunu götürdü, paltonun kürək tərəfindəki qırışları uzun-uzadı düzəldərək səliqəyə saldı, cib aralığından qılıncın qınını çəkişdirdi, güzgünün qarşısında mexaniki bir hərəkətlə şlyapasını geyinərək evdən çıxdı.

IV
Açıq dəmiryolu baryerlərinin altından və sarı vergi idarəsinin yanından həmişə getdiyi yolla gedirdi. Tək-tənha Jandarm Birliyi elə buradan da görünürdü. Yoluna davam etdi. Jandarm Birliyinə on dəqiqəlik məsafədə taxta barmaqlıqlı kiçik qəbiristanlıq vardı. Sanki yağış ölülərin üzərini daha sıx bir pərdəylə örtürmüş kimiydi. Leytenant yaş, dəmir tutacağı çəkib qəbiristanlığa girdi. Növünü ayırd edə bilmədiyi bir quş ötürdü, hara gizlənmişdi, görəsən, yoxsa bir məzarın içindənmi cəh-cəh vururdu? Gözətçi daxmasının qapısını açdı, burnunun üstünə bir gözlük taxmış yaşlı bir qadın kartof soyurdu. Qadın həm soyulmuş kartofları, həm də qucağındakı qabıqları bir vedrənin içinə qoyaraq ayağa qalxdı.
–Frau Slamanın məzarına getmək istəyirəm.
Qadın sanki bu sualı gözləyirmiş kimi heç duruxmadan dedi:
–Sondan əvvəlki sıra, on dörd, yeddinci məzar.
Məzar hələ çox yeni idi; kiçik bir başdaşı, müvəqqəti kiçik bir xaç, tort və konfetləri xatırladan yaş bənövşə çələngi. "Katerina Luise Slama, doğuldu, öldü". Aşağıda yatırdı; kök, qıvrım-qıvrım soxulcanlar yumru, ağ döşlərini gəmirməyə başlamışdılar. Leytenant gözlərini yumub papağını çıxardı. Yağış yaş bir mehribanlıqla yandan ayırdığı saçlarını oxşayırdı. Məzar vecinə deyildi, bu başdaşının altında çürüyən bədənin frau Slamayla heç bir əlaqəsi yox idi; o ölmüşdü, ölü idi, yəni məzarının başında dayansa belə ona çata bilməzdi. Xatirələrində gömülən bədən bu başdaşının altındakı cəsəddən daha yaxın idi. Karl Cozef şlyapasını başına qoyub saatına baxdı. Hələ yarım saat da vardı. Qəbiristanlıqdan çıxdı.
Jandarm Birliyinə çatdı, zəngi basdı, kimsə gəlmədi. Baş çavuş hələ evdə deyildi. Yağış şüşəbəndi bürüyən sıx, yabanı tənək yarpaqlarını döyəcləyirdi. Karl Cozef gah irəli, gah geri, gah irəli, gah geri getməyə başladı, bir siqaret yandırdı, siqareti yerə atdı, özünü keşik çəkən əsgər kimi hiss etdi, gözləri Katerinanın həmişə baxdığı pəncərəyə ilişincə başını o biri tərəfə çevirdi, saatını çıxardı, ağ zəngə bir daha basdı, gözlədi.
Şəhər kilsəsinin qülləsindən ağır-ağır saat dördü bildirən zəng çaldı. Baş çavuş indi göründü. Hələ heç kimin gəldiyini görmədən avtomatik olaraq salam verdi. Karl Cozef sanki salama deyil, jandarmdan gələn bir hədəyə cavab vermək gərəkliymiş kimi lazım olduğundan daha yüksək bir səslə səsləndi:
–Salam, herr Slama.
Əlini uzatdı, bir qalaya hücuma keçirmiş kimi salamlaşmaq üçün irəli atıldı, baş çavuşun kobud hazırlıqlarını, əlcəklərini çətinliklə çıxarmasını, bunu edərkən göstərdiyi böyük səyi, baxışlarını yerə çevirməsini izləyərək bir hücumu gözləyirmiş kimi səbirsizliklə gözlədi. Leytenant çılpaq, yaş, böyük və arıq əli nəhayət öz əlinin içinə aldı. Baş çavuş sanki leytenant təzəcə gəlməyib getməyə hazırlaşırmış kimi dedi:
–Ziyarətinizə görə təşəkkür edirəm, hörmətli baron.
Sonra açarları çıxardıb qapını açdı. Qəfildən gələn külək yağışın şüşəbəndə qamçı kimi dəyməsinə, leytenantın isə istər-istəməz evə doğru yönəlməsinə səbəb oldu. Dəhliz alaqaranlıq idi. Burada dar bir işıq zolağı görünürdü, bəlkə ölülərin dünyəvi bir iziydi? Baş çavuş mətbəx qapısını açınca, o iz dəhlizə axın edən işığın içində boğulub yox oldu.
–Zəhmət olmasa paltonuzu çıxarın, – Slama dedi. Özü hələ də kəmərli paltosuyla dayanırdı. Leytenant başsağlığı verməyi düşünür. İndi dərhal deyib gedərəm. Slama Karl Cozefin paltosunu götürmək üçün qollarını açır. Karl Cozef nəzakətə təslim olur, Slamanın əli bir anlığa leytenantın ənsəsinə dəyir, düz yaxalığın üstündə saçın başladığı, frau Slamanın əllərini mehribanlıqla bir-birinə qovuşdurmağı sevdiyi yerə. Dəqiq olaraq nə vaxt başsağlığı verib canını bu işdən qurtara biləcək? Salona girincəmi, yoxsa oturduqdan sonramı? Bundan sonra yenə ayağa qalxmaqmı lazımdır? O axmaq sözü deməzdən əvvəl ağzından tək bir söz belə çıxara bilməyəcəyini hiss edir, bütün yol boyunca ağzında daşıdığı, çətinlik yaradan, faydasızcasına dilinin ucunda eləcə dayanan o axmaq sözü. Baş çavuş qapının qulpunu aşağıya çəkir, salonun qapısı bağlıdı. Baş çavuş üzr istəyir, halbuki onun günahı deyil. Əvvəlcədən çıxardığı paltosunun – hər halda paltosunu çıxaralı xeyli vaxt olar – cibini yoxlayır, açar dəstəsini şaqqıldadır. Frau Slama həyatdaykən bu qapı heç bağlı olmamışdı. Deməli, frau Slama burada deyil, deyə leytenant birdən-birə düşünür, sanki frau Slama artıq burada olmadığı üçün bura gəlməyib; o anda aradan keçən bütün müddət boyunca içində gizlincə frau Slamanın bəlkə burada ola biləcəyi, otaqların birində oturub gözləmiş ola biləcəyi düşüncəsini bəslədiyini sezir. Halbuki frau Slama həqiqətən də bir az əvvəl gördüyü məzarın içində yatır.
Salonda havadan nəmli bir qoxu asılıb, iki pəncərədən birinin pərdələri bağlıdı, digərindən içəriyə buludlu günün boz işığı sızır.
–Zəhmət olmasa içəri gəlin, – deyə baş çavuş təkrarlayır. Leytenantın düz arxasında dayanır.
–Təşəkkür edirəm, – Karl Cozef deyir. İçəri girib dəyirmi masaya doğru gedir, masanın üstündəki dalğalı örtünün naxışını, örtünün ortasındakı kiçik ləkəni, naxışlı bəzəmələri çox yaxşı tanıyır. Vitrinli şkaf burada durur, ön tərəfdə yeni gümüş kuboklar, arxasında kiçik çini körpələr, kürəyində metal pullar üçün bir dəlik olan donuzcuq şəklində torpaq daxıl. Baş çavuş mızıldanaraq deyir:
–Buyurun, şərəf verdiniz.
Bir kreslonun arxasında dayanıb kreslonun arxalığını bir qalxan kimi tutur. Karl Cozef baş çavuşu sonuncu dəfə təxminən dörd il əvvəl görmüşdü. Baş çavuşu son dəfə görəndə vəzifə başında idi. Qara papağına parlaq bir surquc ilişdirilmişdi, sinəsində çarpaz qurşaqlar vardı, tüfəngini ayaqlarının dibində tutur, bölgə qubernatorunun iş otağının qarşısında gözləyirdi. O, baş çavuş Slama idi; eynilə adı kimi rütbəsi, surqucu, sarı bığı da fizionomiyasının bir parçası idi. İndi isə baş çavuş papaqsız olaraq orada dayanır; qılıncı, qurşaqları və kəməri də yoxdu; kreslonun arxalığının üzərində göbəyinin yüngül çıxıntısı və qırışmış formasının yağlı parlaqlığı görünür; burada dayanan adam həmin baş çavuş Slama deyil; bu, herr Slama, vəzifə başında olan bir jandarm baş çavuşu, keçmişdə frau Slamanın əri, indi isə dul və bu evin də sahibidi. Sərt papağın davamlı təzyiqindən qaynaqlanan üfüqi qırmızı bir izin olduğu qırışsız alnının üstündəki qısa, sarışın saçlar cüt qanadlı bir fırça kimi ortadan ayrılıb. Bu baş, papaq və dəbilqəsiz halıyla bir yetimə bənzəyir. Şlyapa sipərinin kölgəsindən məhrum bu çöhrə yanaq, burun, saqqal, kiçik, mavi, inadkar, sadiq gözlərdən ibarət olan düz bir yumurta formasındadı. Karl Cozef oturana qədər gözləyir, sonra kreslonu çəkib özü də oturur, siqaret qutusunu çıxardır. Siqaret qutusunun rəngli və minalı bir qapağı var. Baş çavuş qutunu masanın ortasına, özüylə leytenantın arasına qoyub deyir:
–Bir siqaret götürərsinizmi?
Karl Cozef düşünür ki, bax indi başsağlığı verməyin zamanıdı və ayağa qalxıb deyir:
–Başınız sağ olsun, herr Slama.
Baş çavuş əllərini masanın kənarına söykəmiş vəziyyətdə oturur, nə olduğunu dərhal dərk edə bilmir, gülümsəməyə çalışır, gecikir; elə Karl Cozef yenə oturmaq üzrəykən ayağa qalxır, əllərini masadan çəkib şalvarına aparır, baş əyir, sonra yenə qaldırır, Karl Cozefə indi nə edilməli olduğunu soruşurmuş kimi baxır. İkisi birdən oturur. Bitdi. Susurlar.
–Mərhum frau Slama yaxşı bir qadın idi, – leytenant deyir.
Baş çavuş əlini bığına atır, bığın incə ucu barmaqlarının arasındaykən deyir:
–O, gözəl bir qadın idi, hörmətli baron da onu tanıyırdı.
–Xanımınızı tanıyırdım. Ölümü asan idimi?
–İki gün davam etdi. Həkimi çağırmaqda gecikdik. Yoxsa həyatda qalardı. O gecə işdə idim. Evə gəldikdə ölmüşdü. Qarşıdakı meyxanaçının arvadı yanındaydı. – Dərhal ardınca əlavə edir. – Moruq suyu istəyirsinizmi?
–Zəhmət olmasa, – bir az daha incə bir səslə Karl Cozef deyir, sanki moruq suyu yeni bir vəziyyət yarada biləcəkdi; baş çavuşun qalxıb kiçik şkafa sarı getdiyini görür, halbuki moruq suyunun orada olmadığını bilir. Moruq suyu mətbəxdə, şüşənin arxasındakı ağ şkafdadı, frau Slama moruq suyunu həmişə oradan gətirərdi. Baş çavuşun bütün hərəkətlərini diqqətlə izləyir, dar köynəyin sıxdığı qısa, güclü qollarını ən üst rəfə uzadaraq butulkanı axtarmasını, sonra özünü çarəsizlik içərisində ayaqlarının ucundan yenə dabanlarının üstünə buraxmasını, nəhayət, tanımadığı bir yerdə apardığı müvəffəqiyyətsiz axtarışdan sonra başladığı yerə dönərək cəhdlərinin nəticəsini gömgöy gözlərində təsirli bir ümidsizliklə açıqlamasını:
–Məni bağışlayın, təəssüf ki, tapa bilmirəm…
–Zərəri yoxdu, herr Slama, – deyə leytenant təsəlli verir.
Lakin baş çavuş sanki bu təsəllini heç eşitməyibmiş və ya yüksək rütbəli bir şəxsdən gələn, aşağıdakıların müdaxiləsiylə yumşadılması mümkün olmayan bir əmri mütləq yerinə yetirməsi lazımlıymış kimi otaqdan çıxır.
Mətbəxdə nə iləsə məşğul olduğu eşidilir, sonra əlində butulkayla geri qayıdır, vitrinli şkafdan kənarları bəzəkli stəkanlar çıxardır, masanın üstünə bir dolça su qoyur, stəkanlara tünd yaşıl butulkadan qırmızı yaqut rəngli qatı mayeni süzərək təkrar edir:
–Buyurun, hörmətli baron.
Leytenant moruq suyuna dolçadan su əlavə edir; səssizlik hakimdi; su dolçanın qıvrım ağzından qalın bir dəstə halında axır, bir az şırıldayır, bayaqdan bəri çöldən eşidilən yağışa kiçik bir cavab kimi qəbul edilir. Yağış kimsəsiz evi ağuşuna alaraq iki cavan kişini daha da tənhalaşdırır. İki kişi də təkdi… Karl Cozef stəkanını qaldırır, baş cavuş da eyni hərəkəti edir, leytenant ağzındakı şirin, yapışqan mayeni hiss edir. Slama stəkanını bir qurtumda boşaldır, susayıb, Slama bu sərin gündə qəribə, anlaşılmaz bir şəkildə susur.
–İndi onuncu Ulanlar alayına qatılacaqsınız? – deyə Sla-ma soruşur.
–Bəli, alayı hələ tanımıram.
–Mənim bir tanışım var, ehtiyatda olan zabit Zenover. Birlikdə Ovçularda işləmişik, o sonradan köçürülmək istədi. Aristokrat bir ailədəndir, çox mədəniydi… Zabitlik imtahanında mütləq uğur qazanar. Mənim kimilər olduğu yerdə qalır. Jandarmda çox da gələcək olmur.
Yağış sürətləndi, külək gücləndi, yağış şüşələri döyəcləməyə davam edir. Karl Cozef deyir:
–Bizim peşəmiz çətindir, yəni hərbini nəzərdə tuturam.
Baş çavuş səbəbi anlaşılmayan bir şəkildə gülür, onunla leytenantın çətin bir peşəyə sahib olması onu qeyri-adi bir sevincə qərq edibmiş kimi görünür. Bu, məqsədindən bir az daha geniş bir gülüşdü. Bu vəziyyət gülüşün tələb etdiyindən daha çox açmış olduğu ağzından, ağzını gülüşdən sonra daha uzun müddət açıq saxlamasından bəlli olur. Baş çavuş bir anlığa adi ciddiliyinə geri dönməyə qərar verməkdə tərəddüd edirmiş kimi görünür. Karl Cozef ilə onun həyatının çətinliklərlə dolu olmasına həqiqətən sevinmiş ola bilərmi?
–Hörmətli baron bizim peşəmizdən söz açmağı münasib hesab etdi, – deyə başlayır. – Xahiş edirəm, mənə hirslənməyin, amma mənim kimilərin vəziyyəti bir az fərqlidi.
Karl Cozef nə deyəcəyini bilmir. Baş çavuşun (tam olaraq tərif verə bilmədiyi bir şəkildə) ona, bəlkə də orduyla jandarm təşkilatındakı şəraitə qarşı ümumi bir qərəz bəslədiyini hiss edir. Bir zabitin bənzər bir vəziyyətdə necə davranmalı olduğu hərbi məktəbdə öyrədilməyib. Karl Cozef hər ehtimala qarşı gülümsəyir, bu dodaqlarını dəmir bir məngənə kimi sallayıb bir-birinə yapışdıran bir gülümsəmədi; baş çavuşun heç tərəddüd etmədən ətrafına saçdığı sevinc ifadəsinin oxşarını göstərməyə xəsislik edirmiş kimi bir halı var. Hələ bir az əvvəl dilə şirin gələn moruq suyu boğazında indi acı, saman kimi bir dad yaradır; adamın ürəyi konyak istəyir. Qırmızı salon bu gün gözə daha basırıq, daha kiçik görünür, otağı bəlkə də yağış belə sıxışdırdı. Masanın üstündə şəkillərin yerləşdirildiyi sərt və parlaq düyüdən qulaqlara sahib olan albom var. Karl Cozef şəkillərin hamısını tanıyır. Baş çavuş Slama icazə istəyib albomu açaraq leytenantın önünə qoyur. Şəkildə baş çavuş arvadının yanında gənc bir ər kimi mülki paltarlarda görünür. O zamanlar hələ dəstə komandiri olduğunu bir az ağrılı bir ifadəylə deyir, sanki hələ o zamanlarda yüksək bir rütbəyə sahib olmasının gərəkliliyinə eyham vururmuş kimiydi. Frau Slama başına yüngülcə yana meyilli bir şəkildə qoyduğu geniş bir şlyapayla əynində gözəl ətirli bir zireh kimi incə belli, dar bir yay paltarıyla ərinin yanında oturur. Bu nədir? Karl Cozef bu şəkli daha əvvəl heç görmədimi? Bu gün bu şəkil ona niyə bu qədər yeni görünür? Və köhnə? Eyni zamanda da yad? Bu qədər gülünc? Sanki çoxdan geridə qalmış zamanlara aid gülünc bir şəklə baxırmış kimiydi, sanki frau Slama onun üçün heç bir zaman qiymətli olmamış, bir neçə ay deyil, bir neçə il əvvəl ölübmüş kimi gülümsəyir. Daha əvvəl olduğu kimi xəcalətlə deyil, dürüst bir saxtalıqla deyir:
–Çox gözəl imiş! Açıqca görünür.
Başsağlığına gedildikdə insanın ölünün ərinə gözəl bir söz deməsi lazımdır. Özünü dərhal azad, ölüdən qopmuş hiss edir, sanki hər şey silinibmiş kimiydi. Hər şey xəyal idi! Moruq suyunu içir, ayağa qalxıb deyir: "Mən artıq gedim, herr Slama". Gözləməyib geri dönür, baş çavuş ayağa qalxmağa macal tapa bilmir; dəhlizə gəldilər, Karl Cozef paltosunu artıq geyinmişdi belə, indi halından razı bir tərzdə sol əlcəyini geyinərkən birdən daha yavaş hərəkət edir; onunla xudahafizləşərkən xoşhallıqla səsində fərqli, qürurlu bir ton olduğunu hiss edir. Slama orada eləcə gözlərini yerə dikmiş halda dayanır; əlləri sanki o ana qədər bir şey tutmuş, indi isə bunu salıb əbədi olaraq itiribmiş kimi boş və çarəsizdi. Bir-birlərinə əllərini uzadırlar. Slamanın demək istədiyi bir söz varmı? Əhəmiyyətli deyil! Yenə də deyir: "Bəlkə başqa bir vaxt, hörmətli leytenant". Bunu ciddi bir şəkildə düşünmüş ola bilməz, Karl Cozef Slamanın üzünü belə unutdu. Sadəcə yaxasındakı qızılı lentlərlə jandarm köynəyinin qolundakı üç qızıl oxu görür.
–Sağlıqla qalın, baş çavuş.
Hələ də dayanmaq bilməyən, küləklə qarışıq yüngül bir yağış yağır. Çoxdan axşam düşmüş olmalıydı, amma heç cür ola bilmirmiş kimiydi. Elə həmişə eyni kölgəli, nəm bozluq… Bir forma daşımağa, hətta düşünməyə başladıqdan bəri ilk dəfə Karl Cozef paltosunun yaxasını yuxarıya qaldırmağın yaxşı olacağını hiss edir. Bir anlığa əllərini qaldırır, amma sonra əynində forma olduğunu xatırlayıb yenə endirir. Bir saniyəliyə peşəsini unutdu. Ağır addımlarla ön bağçanın yaş, qıcırtılı çınqıllarına basaraq yeriyir. Yavaşlığından razıdı, tələsməyinə ehtiyac yoxdur, bir şey olmadı, hamısı bir yuxudu. Saat neçədir, görəsən? Cib saatı çox dərinlikdə, şalvarının kiçik cibindədi. Paltonun düymələrini açmağa dəyməz. Necə olsa da bir azdan qüllə saatı çalınacaq.
Bağça qapısını açıb küçəyə çıxır. Birdən-birə baş çavuş arxasınca səslənir: "Hörmətli baron". Bu qədər səssiz bir şəkildə arxasınca gəlməsi nə qəribədi! Karl Cozef səksənərək dayanır, lakin dərhal arxaya dönməyə qərar verə bilmir. Bəlkə də bir tapançanın lüləsi paltonun qatlanan yerlərinin düz arasına söykənib. Dəhşətverici, sadəlövh bir düşüncə! Hər şey yenidənmi başlayır? Vidasının zəhmətli bir davamı kimi görünən, onu çox yoran qürurlu bir laqeydliklə “bəli" deyərək arxaya dönür. Baş çavuş paltosuz, şlyapasız bir vəziyyətdə yaş, iki qanadlı bir fırçaya bənzəyən saçlarıyla, dümdüz alnında böyük su damlalarıyla yağışın altında eləcə dayanır. Əlində gümüşü rəngi bir iplə çarpaz bağlanmış mavi bir paket var.
–Bunlar sizindir, hörmətli baron, – yerə baxaraq deyir. – Üzr istəyirəm! Hörmətli bölgə qubernatorunun təlimatıdı. Bunları o zaman ona aparmışdım. Hörmətli bölgə qubernatoru ötəri nəzərdən keçirərək bunları mənim şəxsən çatdırmağımı tapşırdı.
Bir anlığa səssizlik hakim olur; təkcə zavallı, solğun mavi paketin üzərinə düşən və paketi tünd rəngə çevirən yağış damlalarının çıxardığı səs eşidilir, kiçik paket bu halda daha çox gözləyə bilməz. Karl Cozef paketi götürür, paltosunun cibinin dərinliklərinə basır, qızarır, bir anlığa sağ əlindəki əlcəyi çıxarmağı düşünür, fikrini dəyişdirir, dəri əlcəkli əlini baş çavuşa uzadır, təşəkkürünü bildirərək sürətli addımlarla gedir.
Cibindəki paketi hiss edir. Oradan əlindən keçərək qolu boyunca yad bir istilik yayılır, üzünün daha da qızarmasına səbəb olur. Hələ bir az əvvəl yaxasını qaldırmağı düşünərkən, indi yaxasını açmağın lazımlılığını hiss edir. Moruq suyunun acı dadı yenə ağzına qayıdır. Karl Cozef paketi cibindən çıxardır. Bəli, heç bir şübhəyə yer yoxdu. Bunlar özünün yazdığı məktublardı.
Tezcə axşam olub yağış dayanmalıdı. Dünyada xeyli çox şeyin dəyişməsi lazımdı, axşam günəşi bəlkə son işığını göndərməlidi. Çəmənliklər yağışın tanış qoxusunu yayır, buralarda daha əvvəl heç eşidilməyən yad bir quşun qışqırığı qulağa gəlir, ətraf sanki yad bir yer kimidi. Saat beşi bildirən zəng çalınır, deməli, tam bir saat keçdi, daha çox deyil. Sürətlimi yoxsa yavaşmı yeriməli? Zamanın yad, sirli bir seyri var, bir saat bir il kimi gəlir. Sadəcə bir neçə addım irəliləyə bildi. Karl Cozef addımlarını sürətləndirir. Relslərin üzərindən keçir, burada şəhərin ilk evləri başlayır. Şəhərin kafesinin qarşısından keçir, bura müasir fırlanan qapılı yeganə yerdir. Bəlkə içəri girib ayaqüstü konyak içdikdən sonra yoluna davam etsə yaxşı olar. Karl Cozef içəri girir.
–Bir qədəh konyak, tez, – bufetdə deyir. Şlyapa və paltosuyla eləcə dayanır, bir neçə müştəri ayağa qalxır. Bilyard toplarının, şahmat daşlarının taqqıltıları eşidilir. Qarnizonun zabitləri künclərdəki yerlərdə otururlar. Karl Cozef onları görmür, salamlamır. Konyakdan daha təcili bir şey yoxdu. Karl Cozef solğundur; açıq sarışın kassir qadın oturduğu yüksək yerdən bir ana kimi gülümsəyərək nəlbəkinin yanına mehribanlıqla bir dənə qənd qoyur. Karl Cozef konyakı birnəfəsə içir, dərhal birini də istəyir. Kassir qadının üzündə gördüyü tək şey açıq sarışın bir parıltıdır. Qadağan olunmuş bir şey edirmiş kimi hissə qapılır, amma iki qədəh konyak içməsinin niyə qadağan ola biləcəyini anlamır. Artıq hərbi məktəb şagirdi deyil. Kassir qadın niyə elə qəribə bir şəkildə gülümsəyərək baxır? Qadının dəniz kimi mavi baxışıyla qaşlarının kömür kimi qaralığı utandırıcıdı! Arxaya dönüb salona baxır. Orada küncdə pəncərənin yanında atası oturur.
Bəli, orada bölgə qubernatoru oturur; bunda qəribə sayılacaq nə var? Atası burada saat beş ilə yeddi arasında hər gün oturur, "Fremdenblatt" ilə rəsmi qəzeti oxuyub bir “Virciniya” içir. Bunu otuz ildən bəri bütün şəhər bilir. Bölgə qubernatoru oturub oğluna baxır; gülümsəyirmiş kimi görünür. Karl Cozef şlyapasını əlinə alıb atasına doğru gedir. Yaşlı Herr von Trotta qəzeti əlindən buraxmadan başını qaldırıb deyir:
–Slamanın yanındanmı gəlirsən?
–Bəli, ata.
–Məktubları verdimi?
–Bəli, ata.
–Otur, zəhmət olmasa.
–Əlbəttə, ata.
Bölgə qubernatoru, nəhayət, qəzeti masaya buraxır, dirsəklərinə söykənir, oğluna dönüb deyir:
–Sənə ucuz konyak verdilər. Mən həmişə “Hennessi” içirəm.
–Yadımda saxlayaram, ata.
–Mən nadir hallarda içirəm.
–Bəli, ata.
–Hələ də bir az solğunsan. Paltonu çıxar. Mayor Kreidl qarşıdadır, buraya baxır. – Karl Cozef təsdiqləyir, əyilərək mayoru salamlayır. – Slama səni incitdimi?
–Xeyr, səmimi bir adamdır.
–Gördünmü?
Karl Cozef paltosunu çıxardır.
–Məktublar haradadı? – deyə bölgə qubernatoru soruşur. Oğul paltosunun cibindəki paketi çıxardır. Yaşlı herr von Trotta paketi götürür, sağ əlində ölçür, masanın üstünə qoyarkən deyir:
–Heç də az deyil.
–Bəli, ata.
Səssizlik hökm sürür, təkcə bilyard toplarıyla şahmat daşlarının taqqıltıları eşidilir; çöldə də yağış tökür. Bölgə qubernatoru pəncərəyə baxaraq deyir:
–Sabah alayına qatılırsan.
Karl Cozef birdən atasının sısqa əlini öz sağ əlinin üstündə hiss edir. Bölgə qubernatorunun sərin, sümüklü əli leytenantın əlini sərt bir qabıq kimi örtür. Karl Cozef baxışını masaya endirir. Qızarır.
–Bəli, ata, – deyir.
Bölgə qubernatoru hesab tələb edərək əlini çəkir. Ofisianta deyir:
–Bizim təkcə “Hennessi” içdiyimizi xanıma deyin.
Dümdüz bir diaqonal xətt üzərində yeməkxananın içindən keçərək qapıya gedirlər, ata qabaqda, oğul arxada.
Yaş bağçadan keçib evə doğru gedərkən ağaclardan artıq sadəcə yağış dənələri damlayır; yavaşca, mahnı oxuyurmuş kimi. Qubernatorluğun qapısından dəbilqə və süngülü tüfəngiylə baş çavuş Slama çıxır, qolunun altına keşik dəftərini dürtüb.
–Salam, əziz Slama, – yaşlı herr von Trotta deyir. – Yeni bir şey yoxdu, elə deyilmi?
Baş çavuş:
–Yeni bir şey yoxdur, – deyə təkrarlayır.

V
Qışla şəhərin şimalında, qırmızı kərpic binanın arxasında yeni bir həyata başlayaraq gömgöy çöllərə uzanan geniş, baxımlı yolun üstündə idi. Habsburqların gücünün bir simvolu olaraq imperiya ordusu tərəfindən sloven əyalətində oturdulubmuş kimi görünür, slavyan soylarının yüzillər boyunca davam edən köçləri nəticəsində belə geniş, inkişaf etmiş bir vəziyyətə gələn köhnə yolun önünü bağlayırdı. Köhnə yol qışladan qorunmaq üçün ətrafında bir dairə çəkməyə məcbur olmuşdu. Şəhərin ən şimal ucunda, evlərin getdikcə kiçilib ən axırda kənd tipli daxmalara çevrildiyi yolun sonunda dayanınca, aydın günlərdə uzaqlarda, qışlanın şəhərə istiqamətlənən nəhəng bir Habsburq qalxanına bənzəyən sarı-qara kəmərli geniş qapısını görmək olurdu; hədə və ya qoruma, bəlkə də hər ikisi birdən. Alay Moravyada məskən salmışdı, lakin hərbi heyəti güman ediləcəyi kimi çexlərdən deyil, ukraynalılarla rumınlardan seçilirdi.
Həftədə iki dəfə qışlanın cənub sahəsində hərbi təlimlər keçirilir, alay həftədə iki dəfə at belində kiçik şəhərin içindən keçirdi. Barabanların kəskin səsi nizamlı aralıqlarla at nallarının monoton taqqıltısını kəsir, minicilərin qırmızı şalvarları ilə cins heyvanların qəhvəyi gövdələri şəhəri qan rəngli bir ehtişama boyayırdı. Küçələrin kənarlarında yurddaşlar toplaşır, dükan sahibləri dükanlarını, kafelərin avara müştəriləri masalarını, şəhərin polisləri adi iş yerlərini, bazar yerinə təzə tərəvəz gətirən kəndlilər də atlarıyla arabalarını tərk edirdi. Təkcə şəhər parkının yaxınlığında yerləşən bir neçə faytonçu arabalarının üstündəki yerlərindən ayrılmırdı. Hərbi keçid yuxarıdan yolun kənarıyla müqayisədə daha yaxşı görünürdü, faytonların yaşlı atları gənc, sağlam atların görkəmli keçidini donuq bir laqeydliklə salamlamaqda idi. Süvarilərin cins atları on beş ildir sadəcə arabaları stansiyaya aparıb-gətirən baxımsız atların uzaq qohumları idi.
Karl Cozef və baron von Trotta atlara qarşı laqeyd idi. Bəzən damarlarında atalarının qanının gəzdiyini hiss edirdi, onlar heç bir zaman süvari olmamışdı. Döyənəkli əllərindəki dırmıqla torpağı qarış-qarış daramış, kotanı tarlanın məhsuldar torpaqlarına batırmış, cüt qoşulmuş heybətli öküzlərini bükülü dizlərlə izləmişdilər. Heyvanları mahmız və qırmancla deyil, söyüd budağından düzəldilmiş çubuqlarla sürərdilər. İtilənmiş oraqları qollarıyla yuxarıdan şimşək kimi endirər, öz əkdikləri rəhməti biçərdilər. Babasının atası kəndli idi, kökləri Sipolje kəndinə söykənirdi. Sipolje sözünün qədim bir mənası vardı. Bugünkü slovenlər belə bu mənanı artıq bilmirdi. Amma Karl Cozef kəndi tanıdığını düşünürdü. Atasının siqaret otağının yuxarı kandarının altında asılmış portreti təsəvvür edincə gözlərinin qarşısında Sipolje peyda olardı. Adsız dağların arasında, adsız bir günəşin qızıl kimi parıldayan şüalarının altında kərpiclə samandan tikilmiş kasıb daxmaların olduğu gözəl, yaxşı bir kənd… Uğrunda zabitlik karyerası belə fəda edilə biləcək bir kənd!
Yaxşı görək! Karl Cozef kəndli deyil baron idi; Ulanlar alayında leytenantlıq rütbəsi vardı. Başqaları kimi şəhərdə bir otaqda deyil, qışlada qalırdı. Otağının pəncərəsi həyətə baxırdı. Düz qarşısında əsgər yataqxanaları vardı. Günortadan sonra qışlaya geri döndükdə, böyük, cüt qanadlı qapı arxasınca hər dəfə bağlandıqda əsir düşdüyü və qapının bir daha əsla açılmayacağı hissinə qapılırdı. Mahmızları çılpaq daş pilləkəndə soyuq bir səslə şaqqıldadı, yerə basarkən çəkmələrinin çıxardığı səs dəhlizin qəhvəyi taxta döşəməsində əks-səda verdi. Ağ əhəng divarlar yavaşca gücünü itirən günün işığını bir az olsun əsir götürür, sanki sadə bir qənaətcillik duyğusu içərisində ictimai qaz lampalarının axşam qaranlığı hələ tam çökməzdən əvvəl yandırılmamasını güdürmüş, gün işığını qaranlıqda sərf etmək üçün gün boyunca yığıbmış kimi onu çölə əks etdirirdilər. Karl Cozef lampanı yandırmadı. Zahirən onu qaranlıqdan ayıran, amma əslində qaranlığın tanış, sərin çöl divarını meydana gətirən şüşəyə alnını söykəyərək əsgər yataqxanalarının sarı işıqlı səmimi mühitinə baxdı. O adamlardan birinin yerində olmaq istəyərdi. Orada dövlətə aid kobud, sarı köynəkləriylə yarıçılpaq halda oturmuş, yataqlarının kənarlarından çılpaq ayaqlarını yelləyir, mahnı oxuyur, danışır, ağız qarmonu çalırdılar. Payızın olduqca irəliləmiş olduğu günün toplantıdan bir saat sonra, yatmaq vaxtını bildirən şeypur səsindən saatyarım əvvəlki bu saatında qışla nəhəng bir gəmiyə bənzəyirdi. Karl Cozefə belə sanki qışla yavaşca yellənirmiş; böyük, ağ şlyapalı çəlimsiz, sarımtıl qaz lampaları yad bir okeanın dalğalarının nizamlı ritmiylə enib-qalxırmış kimi görünürdü. Əsgərlər tanımadığı bir slavyan dilində mahnı oxuyurdu. Sipoljenin yaşlı kəndliləri onları hər halda anlayardılar! Sirli portreti siqaret otağının üst kandarının altında unudulub gedən babası da onları başa düşərdi. Məchul yaşlı soyundan geridə qalan yeganə və son simvol olaraq Karl Cozefin yaddaşı bu portretə pərçimlənmişdi. Bax o soyun ardıcılı idi Karl Cozef. Alaya gəldikdən bəri özünü atasının oğlu olaraq deyil, babasının nəvəsi kimi hiss edirdi, bəli, o, sirli babasının nəvəsi idi. Qarşıda heç dayanmadan ağız qarmonu çalınırdı. Kobud, qəhvəyi əllərin aləti qırmızı ağızlara yapışmış vəziyyətdə irəli-geri hərəkət etdirməsini, metalın ara-sıra parlamasını görə bilirdi. Musiqinin yaydığı böyük hüzn bağlı pəncərələrin içindən keçərək həyətin qaranlığına axır; qaranlığı doğma torpaq, arvad, uşaq, kənd həsrətiylə doldururdu. Bu əsgərlər kəndlərində basırıq daxmalarında yaşayar, gecələr arvadlarını, gündüzlər isə tarlalarını dölləndirərdilər. Daxmalarının ətrafı qışda dümağ, hündür bir qarla əhatələnər, yayda isə sarı buğda əllərindəki bellərinin ətrafında dalğalanardı. Kəndli idi onlar, kəndli! Trottaların soy-kökü onlardan fərqli yaşamamışdı. Fərq yox idi aralarında!
Payız olduqca irəliləmişdi. Səhər qalxınca günəş qan qırmızısı rəngində olan bir portağal kimi göy üzünün şərq ucunda peyda olurdu. Qaramtıl küknarlarla əhatələnmiş geniş, yamyaşıl Wasserwiesedə bədən təlimləri başlayınca, gümüşü buludlar ağır-ağır dikəlir, təkcə tünd mavi uniformaların sərt, nizamlı hərəkətləri buludları dağıdırdı. Sonra günəş solğun, hüznlü bir şəkildə yüksəlir, donuq işığı qara budaqların arasına soyuq, yad çöhrəsiylə nüfuz edirdi. Buz kimi soyuq leysan yağışı mərhəmətsiz bir daraq kimi cins atların qızıla çalan tüklərinin üzərindən keçir, qonşu otlaqdan atların isti axurlarına olan həsrətlərini dilə gətirən acı kişnəmələri yüksəlirdi. "Karabin məşqləri" keçirilirdi. Karl Cozef qışlaya dönüşünü dörd gözlə gözləyirdi. Saat onda verilən on beş dəqiqəlik "fasilə"dən; pivə içib polkovnik Kovacsı gözləmək üçün yaxınlıqdakı pivəxanada bir yerə yığışan yoldaşlarıyla etməyə məcbur olduğu söhbətlərdən qorxurdu. Kazinodakı axşamlar daha da xoşagəlməz idi. Bir azdan başlayacaqdı, qatılmaq da zəruri idi. Yatmaq saatı yaxınlaşmaqda idi. Qışlaya dönən əsgərlərin tünd mavi kölgələri həyətin qaranlığında hələ indidən ora-bura qaçışır, baş çavuş Reznisek əlində sarımtıl bir şəkildə parıldayan fənərlə qapıdan çıxır, şeypurçular qaranlığın içində toplaşırdılar. Sarı düyüdən olan alətlər uniformaların tünd parlaq mavi rənginin qarşısında işıldayır, axurlardan atların yuxulu kişnərtiləri eşidilirdi. Göy üzündə ulduzlar qızıl və gümüş muncuqlar kimi göz vururdu.
Qapı döyüldü, Karl Cozef heç tərpənmədi. Xidmətçi əsgərdir, necə olsa içəri girər. İndi girər. Adı Onufrijdi. Bu adı yadda saxlamaq nə qədər uzun zaman aldı! Onufrij! Babası bu adı bilirdi.
Onufrij içəri girdi, Karl Cozef alnını şüşəyə söykədi. Arxasında xidmətçi əsgərin dabanlarını bir-birinə vurduğunu eşitdi. Onufrijin bu gün "bazar icazəsi" vardı. Lampanı yandırıb bir kağızı imzalamalı idi. Karl Cozef arxasına dönmədən lampanı yandırmağı əmr etdi. Qarşıda əsgərlər hələ də ağız qarmonu çalırdılar.
Onufrij lampanı yandırdı. Karl Cozef qapı pərvazındakı düymənin basıldığını eşitdi. Arxası işıqlandı. Pəncərədə hələ də dördbucaqlı bir qaranlıq asılıydı, qarşıdakı yataqxanaların sarımtıl işığı solğun bir şəkildə parıldayırdı (elektrik işığı təkcə zabitlərə verilirdi).
– Hara gedəcəksən bu gün? – deyə Karl Cozef əsgər yataqxanalarına baxmağa davam edərək soruşdu.
– Qızların yanına, – Onufrij dedi. Leytenant ona bu gün ilk dəfə sən demişdi. Karl Cozef hansı qızın yanına gedəcəyini soruşdu.
– Katerinanın, – Onufrij dedi. Farağat vəziyyətində dayandığı hiss edilirdi. Karl Cozef "Rahat" əmrini verdi. Onufrij eşidiləcək bir hərəkətlə sağ ayağını sol ayağının önünə çəkdi.
Karl Cozef otağa doğru döndü. Önündə dayanan Onufrijin at dişlərinə bənzəyən böyük dişləri qırmızı dodaqlarının arasında parıldayırdı. "Rahat" vəziyyətində gülümsəmədən dura bilməzdi.
– Sənin bu Katerinan nəyə bənzəyir? – deyə Karl Cozef soruşdu.
– Leytenant, hörmətlə bildirirəm, böyük ağ döşlər!
"Böyük ağ döşlər!" Leytenant əllərinin içini çuxurlaşdırdı; içində Katinin döşlərinin xatirəsi yüksəldi. Ölmüşdü o, ölüydü!
– Katerina haradadı? – deyə Karl Cozef soruşdu.
–Ağaların yanında xidmətçidi, – deyə Onufrij cavab verdi. Xoşbəxt halda "Böyük ağ döşlər" sözlərini əlavə etdi.
–Ver, – Karl Cozef dedi. İcazə kağızını götürdü, əliylə düzəldib imzaladı. – Get Katerinanın yanına.
Onufrij dabanlarını yenə bir-birinə vurdu. Karl Cozef "gedə bilərsən!" əmrini verdi.
İşığı söndürdü. Qaranlıqda əliylə paltosunu axtardı. Dəhlizə çıxdı. Aşağıda qapını bağlayarkən şeypurçular yatmaq vaxtını bildirən musiqinin son notlarına keçməkdə idilər. Göy üzündə ulduzlar işıldayırdı. Qapının önündəki növbətçi salam verdi. Qapı Karl Cozefin arxasınca bağlandı. Küçə ay işığının gümüşü rəngiylə parlayırdı. Şəhərin sarı işıqları göydən düşmüş ulduzlar kimi uzaqlardan salam verirdi. Addımları payız gecəsinin yenicə donmuş torpağında sərt səslər çıxarırdı.
Arxasında Onufrijin çəkmələrinin səsini eşitdi. Leytenant xidmətçi əsgərin ona çatmaması üçün sürətini artırdı. Lakin Onufrij də addımlarını sürətləndirmişdi. Bu şəkildə arxa-arxaya kimsəsiz, sərt, əks-səda verən yolla gedirdilər. Göründüyü kimi, Onufrij leytenanta çatacağına sevinəcəkdi. Karl Cozef dayanıb gözlədi. Onufrij ay işığında gözlə görüləcək bir şəkildə çiyinlərini qabartdı, boyu uzanırmış kimi idi, sanki ağasıyla qarşı-qarşıya gələcəyi an üçün güc toplayırmış kimi başını ulduzlara doğru qaldırdı. Qollarını ayaqlarıyla birlikdə eyni ritmdə hərəkət etdirirdi; əlləriylə havanı itələyirmiş kimi bir halı vardı. Karl Cozefdən üç addım aralıda dayandı, bir daha sinəsini qabartdı, topuqlarını qorxunc bir şappıltı səsi çıxardaraq bir-birinə vurdu, beş barmağını da bir-birinə yapışdıraraq salam verdi. Karl Cozef çarəsizlik içində gülümsədi. Düşündü ki, mənim yerimdə kim olsa, indi gözəl bir söz deyərdi. Onufrijin arxasınca gəlməsi çox təsirli idi. Əslində ona hələ heç diqqətlə baxmamışdı. Adını yadında saxlaya bilmədiyi müddətcə çöhrəsini gözdən keçirmək içindən gəlməmişdi. Sanki hər gün fərqli bir əsgərlə həmsöhbət olurmuş kimi hiss etmişdi.
Başqaları xidmətçi əsgərlərindən sanki qızlardan, paltarlardan, ən çox sevdikləri yeməklərdən, atlardan bəhs edirmiş kimi təcrübə sahibi olaraq həvəslə danışardılar. Xidmətçi əsgərlərdən söz düşüncə, Karl Cozefin yadına əvvəllər babasına da xidmət etmiş yaşlı Jak gəlirdi. Dünyada yaşlı Jakdan başqa bir xidmətçi yox idi! İndi isə ay işığının işıqlandırdığı yolda qarşısında böyük bir güclə şişirdiyi döş qəfəsi, parlayan düymələri, ayna kimi cilalı çəkmələri, leytenant ilə bir yerdə olmaqdan irəli gələn sevincini var gücüylə gizləməyə çalışdığı geniş üzüylə Onufrij dayanmaqda idi. Karl Cozef “Rahat” dedi.
Daha mehriban bir şey demək istəyərdi. Babası olsa Jaka daha mehriban bir söz deyərdi. Onufrij sağ ayağını şaqqıldadaraq sol ayağının önünə atdı. Sinə qəfəsi hələ də şişirilmiş bir vəziyyətdə idi, əmrin hər hansı bir təsiri olmamışdı. Karl Cozef bir az kədərli, bir az da səbirsizcə rahat olmasını tapşırdı.
– Rahat olduğumu hörmətlə bildirirəm, – deyə Onufrij cavab verdi.
– O qız buradan uzaqdamı yaşayır? – deyə Karl Cozef soruşdu.
– Uzaq deyil, bir saatlıq marş məsafəsidi, hörmətlə bildirirəm, cənab leytenant.
Xeyr, olmurdu. Karl Cozef deməyə bir söz tapa bilmədi. Heç vərdiş etmədiyi halda şəfqətli bir söz tapmağa çalışdı, amma xidmətçi əsgərlərlə necə davranılacağını bilmirdi. Kiminlə necə davranılacağını bilirdi ki? Böyük bir çarəsizlik içində idi, yoldaşlarıyla birlikdə ikən də deməyə bir söz tapa bilmirdi. Üzünü başqa tərəfə çevirdikdə, onların yanına yaxınlaşarkən niyə hər kəs pıçıldayaraq danışırdı? Atın üstündə niyə elə əyri otururdu? Fikir vermə, o özünü tanıyırdı. Özünü güzgüdə görürmüş kimi görürdü, kimsənin sözünə ehtiyacı yox idi. Yoldaşları arxasınca danışırdılar. Verdikləri cavabları ancaq ona açıqlandıqdan sonra anlayır, o zaman belə bunlara gülə bilmirdi; əslində o zaman heç gülə bilmirdi. Buna baxmayaraq polkovnik Kovacs onu sevirdi. Heç şübhəsiz, mükəmməl bir yaxşı hal sənədi vardı. Babasının kölgəsində yaşayırdı. Bəli, bax əsl həqiqət bu idi. Solferino qəhrəmanının nəvəsi idi, yeganə nəvəsi. Babasının qaranlıq, sirli baxışını üzərində hiss edirdi. Solferino qəhrəmanının nəvəsi idi!
Karl Cozef və xidmətçi əsgər Onufrij ay işığının altında süd kimi parlayan yolda bir neçə dəqiqə boyunca belə susqun bir şəkildə üzbəüz dayandılar. Ay işığı və səssizlik dəqiqələri daha da uzatdı; Onufrij tərpənmir, ayın gümüşü işığında bir heykəl kimi dayanırdı. Karl Cozef birdən-birə dönərək getməyə başladı. Onufrij düz üç addımlıq məsafəylə arxasınca gəlirdi. Karl Cozef ağır çəkmələrin yerə dəyərkən çıxardığı nizamlı səslə mahmızların metal şaqqıltısını eşidirdi. Bu, sədaqətin səsi idi. Çəkmənin hər yerə toxunuşu hərbi sədaqətin qısa və özünəxas bir vədi idi. Karl Cozef arxaya dönməkdən qorxur, dümdüz yolda birdən-birə gözlənilməyən, yad bir yol ayrıcı, Onufrijin inadkar vəzifə eşqindən bir qaçış imkanının yaranmasına ümid edirdi. Əmr əsgəri onu eyni ritmlə izləyir, leytenant addımını arxasındakı çəkmələrə uyğunlaşdırmağa çalışırdı. Addımını diqqətsizliklə dəyişdirsə, Onufriji məyus etməkdən çəkinirdi. Çəkmələrin etibarlı addımı Onufrijin sədaqətinin ifadəsi idi; hər addım Karl Cozefi duyğulandırırdı. Sanki bacarıqsız bir uşaq kobud hərəkətlərlə ağasının ürəyini açmağa çalışırmış, çəkməli və mahmızlı bir yırtıcı çarəsizliklə şəfqətini ifadə etmək istəyirmiş kimi idi.
Nəhayət, şəhərin başladığı yerə çatdılar. Karl Cozefin ağlına vida üçün uyğun olan gözəl bir söz gəlmişdi. Arxaya döndü, ona “Yaxşı əyləncələr, Onufrij" deyərək sürətlə yan küçəyə buruldu. Xidmətçi əsgərin təşəkkürü yalnız uzaqdan gələn bir əks-səda kimi çatdı.
Dolambac yolla getməyə məcbur oldu; on dəqiqə sonra kazinoya çatdı. Kazino Am Alten Rinqdəki ən yaxşı binalardan birinin birinci mərtəbəsində idi. Hər axşam olduğu kimi bütün pəncərələrdən meydana və gəzintiyə çıxanların üstünə işıq seli yağırdı. Saat irəliləmişdi, xanımlarıyla birlikdə gəzintiyə çıxan bəylərin arasından ustalıqla keçmək lazım idi. Tünd paltarlı mülki vətəndaşların arasında əlvan paltarda meydana çıxmaq, maraqlanan, hiyləgər, şəhvətli baxışların hədəfi olmaq; axırda isə bir tanrı kimi kazinonun işıqlı giriş qapısında gözdən itmək leytenanta hər gün təsvirolunmaz bir əziyyət verirdi. Tələsməsinə baxmayaraq, gəzintiyə çıxanların arasından keçməsi iki dəqiqə davam etdi, iki iyrənc dəqiqə. Pillələri iki-iki çıxdı. Kim-səylə qarşılaşmasa yaxşı olardı. Pilləkənlərdəki qarşılaşmalardan qaçmaq lazım idi, bu pis əlamət sayılardı. Dəhlizdən istilik, işıq və səslər gəlirdi. İçəri girdi, bəziləriylə salamlaşdı. Gözləriylə polkovnik Kovacsı həmişəki küncündə axtardı. Polkovnik hər axşam domino oynayardı, hər axşam fərqli bir cənabla. Bəlkə də kart kağızlarına qarşı olan şişirdilmiş qorxusundan dominonu böyük bir ehtirasla oynayırdı. Əlinə indiyə qədər heç kart kağızı almadığını deyərdi. "Kağız" sözünü müəyyən bir kinlə tələffüz edər; bunu deyərkən sanki qüsursuz xarakteri onlarda gizlənibmiş kimi əllərinə baxardı. Bəzən də əlavə edərdi: "Cənablar, sizə domino oyununu tövsiyə edirəm, domino təmiz bir oyundur; ölçülü olmağı öyrədir". Bəzən də qara-ağ çoxgözlü daşlardan birini sanki onunla əxlaqsız kart kağızı oyunçularının içindəki şeytanı rədd etmək mümkünmüş kimi sehrli bir alət kimi havaya qaldırırdı.
Domino oynama işində növbə bu gün kapitan Taittingerdə idi. Polkovnikin üzü göy rəngə çalan qırmızılığıyla kapitanın quru, sarımtıl üzüylə təzad təşkil edirdi. Karl Cozef yüngül bir şaqqıltı səsi çıxardaraq polkovnikin önündə dayandı. Polkovnik başını domino daşlarından qaldırmadan salamlaşdı. Polkovnik Kovacs sakit bir adam idi. İllər ərzində səmimi və şəfqətli bir xarakterə sahib olmuşdu. Sadəcə ayda bir dəfə süni bir qəzəb tutması keçirir, özü bu qəzəb tutmasından alaydakılardan daha çox qorxurdu. Qəzəb tutmasına hər cür səbəb yol aça bilərdi. Qışlanın divarlarıyla Wasserwiese ətrafındakı ağacların titrəməsinə səbəb olacaq qədər şiddətlə qışqırardı. Qırmızı üzü dodaqlarına çatanadək solğunlaşarkən, qırmancıyla heç dayanmadan çəkməsinin yuxarı hissəsini döyəcləyərdi. Qarmaqarışıq bir şəkildə qışqırıb-bağırar, bir-biriylə heç bir əlaqəsi olmadan qışqıraraq dediyi sözlərin arasında təkcə "mənim alayımda" sözlərini daha ölçülü bir səs tonuyla dilə gətirirdi. Sonra birdən eynilə başladığı kimi səbəbsiz bir şəkildə dayanaraq katibliyi, kazinonu, təlim yerini və ya qəzəb fırtınasını nümayiş etdirmək üçün haranı seçdisə oranı tərk edərdi. Bəli, polkovnik Kovacs belə tanınardı; yaxşı xasiyyətli bir canavar! İnsan necə ayın mərhələlərinin təkrarından əmin ola bilirsə, qəzəb tutmalarının nizamlılığından da əmin ola bilərdi. İki dəfə iş yeri dəyişən, komandirlər barədə geniş məlumatı olan kapitan Taittinger bezib-usanmadan hər kəsə bütün orduda daha zərərsiz bir alay komandirinin olmadığını sübut edərdi.
Albay Kovacs, nəhayət, başını dominodan qaldıraraq Trottayla əl verib görüşdü. Yemək yeyib-yemədiyini soruşdu. Sonra heyifsilənib davam etdi; baxışları uzaqlara getdi.
–Şinitzel bu gün mükəmməl idi.
Bir müddət sonra mükəmməl sözünü təkrarladı. Trottanın şinitzeli əldən buraxmasına kədərlənmişdi. Leytenanta şinitzelin necə yeyiləcəyini göstərmək və ya heç olmasa necə iştahla yeyildiyini seyr etdirmək istəyərdi.
–Yaxşı, yaxşı, o halda yaxşı əyləncə arzulayıram, – deyərək diqqətini yenə domino daşlarına verdi.
Bu saatlarda həmişə böyük bir qarışıqlıq olardı, yaxşı bir yer tapmaq asan deyildi. Yeməkxananı ağlasığmaz müddətdən bəri idarə edən, həyatının tək ehtirası şirin xəmir məmulatları yemək olan kapitan Taittinger kazinonu bu uzun zaman içərisində hər günortadan sonrakı vaxtını keçirdiyi şirniyyat dükanının modelinə görə formalaşdırmışdı. Kapitanı sözügedən şirniyyat dükanında şüşə qapının arxasında qəribə bir reklam fiqurunun donuq hərəkətsizliyi içərisində oturarkən görə bilərdiniz. Şirniyyat dükanının ən yaxşı, böyük bir ehtimalla da ən ac müştərisiydi. Qəmli çöhrəsini ən kiçik bir şəkildə canlandırmadan qablar dolusu şirniyyat tıxışdırır, ara-sıra bir qurtum su içir, hərəkətsiz bir şəkildə şüşə qapıdan küçəyə baxır, yoldan keçən bir əsgər salam verincə ölçülü bir rəftarla başını yelləyir və seyrək saçlı böyük, sısqa başında heç bir fikir gəzmirmiş kimi görünürdü. Çox mülayim, tənbəl bir zabit idi. Bütün vəzifə öhdəçilikləri arasında təkcə yeməkxananın, mətbəxin, aşpazların, xidmətçi əsgərlərin, şərab zirzəmisinin işləriylə məşğul olmağı sevərdi. Şərab tacirləri və likör istehsalçılarıyla davam etdirdiyi əhatəli yazışmalarla ən azı iki katiblik işçisi əlaqəliydi. İllər ərzində kazinonun təchizatını çox sevdiyi o şirniyyat dükanına bənzətməyi, sevimli guşələr yaratmağı, masa lampalarını qırmızı rənglə bəzəməyi bacarmışdı.
Karl Cozef ətrafına baxdı. Dözüləcək bir yer axtarırdı. Varlı bir vəkil olan yeni zadəgan Zaloqa Cəngavəri və ehtiyat zabitliyinə namizəd Barensteyn ilə Almaniya əsilli, ağbədənli Kindermann arasında nisbətən təhlükəsizlikdə sayılardı. Gənc tərzi yetkin yaşına və yüngül çıxıntılı göbəyinə çox uyğun olmadığı üçün hərbi paltarlar geyinmiş mülki şəxsə bənzəyən və dəstəksiz bir eynəkdən məhrum olması səbəbiylə incə, kömür kimi qara bığının çöhrəsinə əcnəbi görkəm verdiyi zabitliyə namizəd kazinoda yenə də güvənverici bir nəcibliyi əks etdirir, Karl Cozefə bir ailə həkimi və ya əmini xatırladırdı. Bu iki böyük salonda təkcə o, həqiqətən və ürəkdən yerində otururmuş kimi görünür, digərləri oradan buraya hoppanıb-tullanırmış kimi təəssürat yaradırdı. Zabitliyə namizəd həkim Barensteynin vəzifə müddətincə forması xaricində orduya etdiyi tək güzəşt monokl idi; çünki mülki həyatında həqiqətən də dəstəksiz bir eynəkdən istifadə edirdi.
Heç şübhəsiz, leytenant Kindermann da digər hər kəsdən daha sakitləşdirici idi. Solğun, ağbədənli, şəffaf bir maddədən yaranıbmış kimi görünür, insan az qala axşam günəşi vaxtı təmiz havada bir buludun içindən keçirmiş kimi onun içindən də keçə biləcəyi hissinə qapılırdı. Söylədiyi hər söz özünü əksiltmədən üfürülən bir maddə kimi bol havalı və şəffaf idi.
Əhəmiyyətli danışıqları izləyərkən aldığı ciddi görkəmi yüngül bir təbəssüm müşayiət edir, masada şən bir heç olaraq otururdu. Polkovnik Kovacsın Prussiya ordusunun nəfəs çalğıçılarından biri olaraq təyin etdiyi kəskin səsiylə salam verdi. Ehtiyat zabitliyə namizəd Barensteyn təlimatlara uyğun bir şəkildə, amma ciddiliklə yüngülcə dikəldi.
– Hörmətimi bildirirəm, leytenant, – dedi. Karl Cozef az qala dərin bir hörmətlə "Axşamınız xeyir, hörmətli həkim" deyə cavab verəcəkdi, lakin sadəcə "Ümid edirəm narahat etmirəm?" deyə soruşmaqla kifayətlənərək oturdu.
– Həkim Demant bu gün dönür, – deyə Barensteyn sözə başladı, – bu gün təsadüfən qarşılaşdıq.
Kindermann dedi:
– Çox xoşagəlimli bir adamdır.
Barensteynin güclü, bariton səsinin ardından səsi qulağa bir arfanın üzərindən əsib keçən meh kimi gəlmişdi. Qadınlara qarşı son dərəcə zəif marağını saxta xüsusi bir nəzakətlə kompensasiya etməyə çalışan Kindermann əlavə etdi:
– Bəs arvadı… Tanıyırsınızmı? Ovsunlayıcı bir qadındı, son dərəcə cazibədardı. – "Cazibədar" deyərkən barmaqlarının havada zəif bir şəkildə oynadığı əlini yuxarıya qaldırmışdı.
– Onu hələ gənc bir qızkən tanıyardım, – zabitliyə namizəd dedi. Kindermann maraqlı olduğunu dedi. Açıq bir şəkildə rol oynayırdı. Zabitliyə namizəd davam etdi:
– Atası əvvəllər çox varlı bir şlyapa fabrikantı idi.
Sanki bir sənəddən oxuyurmuş kimi danışırdı. "Şlyapa fabrikantı" sözü qulağa çox mülki gəlmişdi, necə də olsa vəkillərlə oturmurdu. Bundan belə sözlər ağzından çıxmazdan əvvəl yaxşıca düşünməyə qərar verdi. Süvari təbəqəsinə heç olmasa bunu borclu hiss edirdi. Trottaya baxmağa çalışdı. Trotta sol tərəfində otururdu, Barensteynin təkgözlü gözlüyü isə sağ gözündəydi. Başqa sözlə, yalnız leytenant Kindermannı açıq-aydın bir şəkildə görə bilirdi, amma Kindermann əhəmiyyətsiz idi. Barensteyn şlyapa fabrikantını ailəvi bir əlaqə olaraq dilə gətirməsinin Trotta üzərində mənfi bir təsir yaradıb-yaratmadığını təsbit etmək üçün siqaret qutusunu çıxardı, sola doğru tutdu, eyni anda Kindermannın daha təcrübəli olduğunu xatırlayaraq tələsik sağa dönərək üzr istədi.
İndi hər üçü də danışmadan siqaret çəkirdi. Karl Cozef imperatorun üzbəüz divarda asılmış şəklinə baxdı. Frans Cozefin əynində dümağ bir general uniforması vardı, sinəsində çarpaz olaraq geniş, qan qırmızısı rəngində imperiya qurşağı, boynunda da Vlies cəngavər təriqətinin qızıl nişanı asılmışdı. Yaşıl surquclu böyük, qara marşal şlyapası imperatorun yanında, çox da möhkəm görünməyən bir masanın üstündə idi. Şəkil sanki divardan daha uzaqda asılıymış kimi görünürdü. Karl Cozef bu şəklin alaya gəldiyi ilk günlərdə onun üçün qürur dolu bir təsəlli mənasına gəldiyini xatırladı. O günlərdə imperator hər an dar, qara çərçivədən çölə sıçrayacaqmış kimi hiss etmişdi. Lakin sonra Baş komandan getdikcə markalarla metal pullardan tanınan o laqeyd çöhrəsini göstərməyə başladı. Şəkli kazinonun divarından asılmışdı, bir tanrının öz-özünə həsr etdiyi qəribə bir qurban… Əvvəllər Karl Cozefə yay tətillərinin səmasını xatırladan gözlər indi sərt, mavi bir farfordan ibarət idi. Əslində həmişə eyni imperator idi! Evdə, bölgə qubernatorunun iş otağında da eyni şəkil asılmışdı. Eyni şəkildə hərbi məktəbin böyük yığıncaq salonunda, polkovnikin qışladakı katibliyində… İmperator Frans Cozef Tanrının dünyada olduğu kimi, ölkədə təbəəsi üçün şəkillər vasitəsilə minlərlə fərqli yerdə idi. Solferino qəhrəmanı həyatını qurtarmışdı İmperatorun. Solferino qəhrəmanı yaşlanmış, ölmüşdü.
İndi soxulcanlar sümüklərini gəmirirdi. Solferino qəhrəmanının oğlu, Karl Cozefin atası bölgə qubernatoru da artıq yaşlanmışdı. Yaxında onun bədənini də soxulcanlar gəmirəcəkdi. İmperator isə günlərin birində bir anda yaşlanıbmış kimi görünürdü; o gündən bəri buz kimi, sonsuz, solğun, qorxunc yaşlılığının içərisinə eynilə kristal bir zirehin içərisinə olduğu kimi həbs olunmuşdu. İllər ona artıq yaxınlaşmağa cəsarət edə bilmirdi; gözləri isə getdikcə daha da maviləşib sərtləşirdi. Trotta ailəsinə göstərdiyi lütf belə buzdan ibarət bir yük halına gəlmişdi. Karl Cozef imperatorun mavi baxışı altında üşüyürdü.
Tətillərdə evə getdiyi, bazar günləri günorta yeməyindən əvvəl orkestr rəhbəri Nexval hərbi orkestri qaydaların nəzərdə tutduğu kimi bir dairə şəklində sıraya düzdüyü zamanlar imperator üçün sevərək ölməyə hazır olduğunu xatırlayırdı. Babasının imperatorun həyatını qurtarma vəsiyyəti yaşayırdı. Trottalar heç dayanmadan imperatorun həyatını qurtarardı.
İndi dörd aydan bəri alayda idi. Kristal zirehinin içində təhlükəsizlikdə olan imperator birdən-birə Trottalara ehtiyacı qalmayıbmış kimi görünürdü. Çox uzun müddətdir sülh vardı. Ölüm gənc bir süvari qoşununun leytenantına adi vəzifəcə qalxma müddətinin son pilləsi qədər uzaq idi. Günlərin birində polkovnik olacaq, sonra da öləcəkdi. Bu arada hər axşam kazinoya gedilərək imperatorun şəklinə baxılırdı. Leytenant Trotta şəklə baxdıqca imperatorun ondan getdikcə uzaqlaşdığını hiss etdi.
Leytenant Kindermann incə, kəskin bir səslə dedi:
–Baxın, Trotta qocaya aşiq olub!
Karl Cozef Kindermanna baxıb gülümsədi. Zabitliyə namizəd Barensteyn bu vaxt çoxdan domino oynamağa başlamışdı, amma itirmək üzrə idi. Zabitlərlə oynayarkən itirməyi ədəb qaydalarına uyğun öhdəçilik olaraq qəbul edir, mülki şəxs olaraq həmişə qazanırdı. Vəkillər arasında belə qorxulan bir oyunçu idi. Lakin illik təlimlər gəldikdə düşünmə qabiliyyətini dövrədənkənar buraxaraq bir axmaq kimi davranmağa çalışırdı. Kindermann Trottaya dedi:
–Bu sürəkli məğlub olur. – Leytenant Kindermann "vətəndaş"ların keyfiyyətsiz məxluqlar olduğuna əmin idi. Domino oyununda belə qazana bilməzdilər.
Polkovnik öz guşəsində hələ də kapitan Taittinger ilə birlikdə otururdu. Bəziləri darıxaraq masadan masaya gəzməkdə idi. Polkovnik oynadığı müddətcə kazinodan çıxmağa cəsarət edə bilmirdilər. Rəqqaslı saat on beş dəqiqədən bir yavaşca ağlayır, kədərli melodiyası domino daşlarıyla şahmat daşlarının taqqıltısını kəsirdi. Xidmətçi əsgərlərdən biri hərdənbir topuqlarını bir-birinə vurur, mətbəxə gedir, əlində gülünc dərəcədə böyük bir nimçənin üzərində kiçik bir konyak qədəhiylə geri dönürdü. Bəzən kimsə qəhqəhə çəkincə qəhqəhənin gəldiyi tərəfə baxıb bir yerə yığışmış dörd baş görüncə, lətifə danışıldığı aydın olurdu. Ah bu lətifələr! Gülənlərin nəzakət xətrinə, yoxsa ürəkdən gülməsinin hər kəsə dərhal aydın olduğu bu lətifələr. Lətifələr yerliləri yadlardan ayırırdı. Lətifələri anlamayanlar yerlilərə daxil ola bilməzdi. Xeyr, Karl Cozef bu qrupdan deyildi.
Elə üçlük yeni bir məclisi təklif etməyə hazırlaşırdı ki, qapı açıldı; xidmətçi əsgər çəkməsinin topuqlarını sürətlə bir-birinə vuraraq salam verdi. Dərhal səssizlik hökm sürdü. Polkovnik Kovacs yerindən atılaraq qapıya baxdı. İçəri girən alay həkimi Demant idi. Səbəb olduğu narahatlıq onu da qorxutmuşdu. Qapıda dayanıb gülümsədi. Yanındakı xidmətçi əsgər hələ də farağat vəziyyətində dayanaraq onu gözlə görüləcək şəkildə narahat edirdi. Əlini ona doğru yellədi. Lakin o, bunu görmədi. Həkimin gözlüyünün qalın şüşələri çöldəki payız axşamının havasından yüngülcə nəmlənmişdi. Soyuq havadan isti havaya girincə adi vaxtda gözlüyünü çıxardar, şüşələrini təmizləyərdi. Amma burada buna cəsarət edə bilmədi. Kandarı keçib irəliləməsi bir az vaxt aldı.
–Baxsana, həkim gəlib, – deyə polkovnik səsləndi. Sanki bir yarmarka qarışıqlığında səsini eşitdirmək istəyirmiş kimi var gücü ilə qışqırırdı. Hər halda, yaxını görməyənlərin eyni zamanda kar olduğunu, qulaqları daha yaxşı eşitsə eynəklərinin də daha yaxşı göstərəcəyini düşünürdü. Polkovnikin səsi ona bir yol açdı. Zabitlər geri çəkildi. Hələ də oturan az sayda olan zabitlər də ayağa qalxdılar. Alay həkimi sanki buz üstündə yeriyirmiş kimi diqqətli bir addım atdı. Gözlüyünün şüşələri getdikcə aydınlaşır, hər tərəfdən salamlar gəlirdi. Bir az çətinliklə də olsa, salam verən bəyləri xatırlayırdı. Bir kitabı gözdən keçirirmiş kimi ətrafındakı üzləri oxumaq üçün önə doğru əyilirdi. Ən axırda polkovnik Kovacsın qarşısında sinəsini şişirərək dayandı. Həmişə önə əydiyi başını incə boynunun üstündə geriyə atmış; sümüklü, arıq çiyinlərini dik tutmağa çalışaraq orada dayanarkən çox şişirdilmiş bir görünüş sərgiləyirdi. İnsanlar onu uzun xəstəlik icazəsi alıb olmadığı müddətdə az qala unutmuşdular, həm onu, həm də hərbiyə zidd xarakterini. Hər kəs ona bu anda bir az çaşqınlıqla baxırdı. Polkovnik qaydaların tələb etdiyi salamlama mərasiminə son verməyə çalışaraq qədəhləri titrədəcək tərzdə qışqırdı:
–Həkim çox yaxşı görünür!
Səsini bütün orduya eşitdirmək istəyirmiş kimiydi. Demantın çiyinlərini əvvəlki şəklinə salmaq istəyirmiş kimi əlini həkimin çiyninə endirdi. Alay həkimindən xoşu gəlirdi. Lakin Allah lənət etsin, hərif heç hərbçiyə bənzəmirdi! Bir az da hərbçiyə bənzəsəydi, onunla yaxşı davranmaq üçün bu qədər çalışmağa məcbur olmayacaqdı. Lənət olsun, əslində onun alayına başqa bir həkim də göndərə bilərdilər! Bu lənətə gəlmiş, səmimi adamın hərbi vərdişlərinə davamlı olaraq zidd olması onun kimi qocalmış bir hərbçinin əsəblərini həqiqətən xarab edə bilərdi. Polkovnik həkimi at üstündə hər dəfə gördükdə düşünərdi ki, bu həkim günlərin birində məni öldürəcək və axırda ondan şəhərdən keçərkən ata minməməsini xahiş etmişdi.
Həyəcanla düşündü ki, həkimə indi gözəl bir söz deməlidir. Şinitzelin bu gün mükəmməl olduğunu xatırlayıb dərhal dedi. Həkim gülümsədi. Polkovnik düşündü ki, hərif lap mülki şəxs kimi gülümsünür. Birdən-birə aralarında həkimi tanımayan bir adamın olduğunu xatırladı. Əlbəttə ki, Trotta! Həkim icazəliykən aralarına qoşulmuşdu. Polkovnik qışqırdı:
–Ən gəncimiz, Trotta! Siz hələ tanış olmamısınız!
Karl Cozef alay həkiminin qarşısında dayandı.
–Solferino qəhrəmanının nəvəsimi? – deyə həkim soruşdu.
Hərbi tarixə bu qədər hakim olması gözlənilmirdi.
–Həkimimiz hər şeyi bilir, – deyə polkovnik qışqırdı. – Əməlli-başlı kitab həvəskarı.
Yenidən oturdular və axşam öz əvvəlki halına döndü. Alay həkimi dedi:
–Babanız ordudakı ən qəribə insanlardan biri idi. Onu şəxsən tanıdınızmı?
–Onu şəxsən tanımadım, – deyə Karl Cozef cavab verdi. – Şəkli bizim evdə siqaret otağında asılıb. Kiçikkən şəklə tez-tez baxardım. Bir də babamın xidmətçisi Jak hələ də bizim yanımızdadı.
Alay həkimi soruşdu:
–Bu necə bir şəkildi?
–Atamın bir gənclik dostu çəkib, – Karl Cozef dedi. – Qəribə bir şəkildi. Olduqca yuxarıdan asılıb. Kiçikkən bir stulun üstünə çıxmağım lazım gəlirdi. Elə baxa bilirdim.
Bir müddət kimsə danışmadı. Sonra həkim dedi:
–Mənim babam mehmanxana işlədirdi; Qaliçyada yəhudi bir mehmanxana müdiri. Qaliçyanı tanıyırsınızmı? (Həkim Demant yəhudi idi. Bütün lətifələrdə yəhudi alay həkimləri olardı. Hərbi məktəbdə də iki yəhudi vardı. Piyadalara qoşulmuşdular).
Birdən-birə kimsə "Resinin, Resi xalanın yanına" deyə qışqırdı.
Sonra hamı bir ağızdan təkrarladı:
–Resinin. Resinin yanına gedirik!
– Resi xalagilə!
Heç bir şey Karl Cozefi bu qışqırıq qədər qorxuda bilməzdi. Həftələrdən bəri qorxuyla bu anı gözləyirdi. Frau Horvatın ümumi görüş evinə etdikləri son ziyarətin bütün təfərrüatlarını xatırlayırdı; hər şeyi, kafurla limonaddan ibarət olan şampan şərabını, qızların yumşaq, ətli dərisini, divar kağızlarının cazibədar qırmızılığıyla çılğın sarı rəngini, dəhlizdəki pişik, siçan və inciçiçəyi qoxusunu, on iki saat sonrakı mədə yanmasını. Hələ alaya gələli cəmi bircə həftə idi; həyatında ilk dəfə ümumi görüş evinə gəlmişdi. Taittinger buna “sevgi manevri” deyirdi. O başçılıq edirdi. Bu, yeməkxananı ağlasığmaz müddətdən bəri idarə edən bir zabitin vəzifələrindən biri sayılırdı. Solğun, sısqa Taittinger qılıncını qınından tutub uzun, incə addımlarla frau Horvatın salonunda masadan masaya gəzirdi, bayat bir əyləncənin yavaş-yavaş gəzişən təşkilatçısıydı. Kindermann çılpaq qadın qoxusunu hiss edincə bayılırmış kimi olur, dişi cinsiyyəti ürəyini bulandırırdı. Mayor Prohaska tualetdə qısa, qalın barmağını ciddiyyətlə boğazına soxmağa çalışırdı. Frau Resi Horvatın ipək paltarları evin hər küncündə xışıldayır; böyük, qara gözləri hədəfsiz bir şəkildə enli, solğun üzündə fır-fır fırlanır, piano tuşu böyüklüyündəki protez dişləri geniş ağzında dümağ parlayırdı. Trautmannsdorff frau Horvatın hərəkətlərini oturduğu küncdən xırdaca, yaşılımtıl baxışlarıyla sürətlə izləyirdi. Sonra ayağa qalxaraq əlini frau Horvatın dekoltesinə soxdu. Əli döşlərin içində ağ siçanın ağ təpələrdə yox olması kimi yox oldu. Musiqinin köləsi pianoçu Pollak isə qara işıqları əks etdirən pianonun başında kürəyi önə doğru qövsvarı şəkildə oturub tuşlara basarkən, sərt manjetlərinin tıqqıltısı metallik səsləri müşayiət edirdi.
Resi xala! Resi xalanın yanına gedilirdi. Polkovnik aşağıda üzünü çevirib dedi:
– Yaxşı əyləncələr, cənablar. – Səssiz küçədə iyirmi səs: "Hörmətimizi bildiririk, cənab polkovnik" – deyə guruldadı. Qırx mahmız bir-birinə vuruldu. Alay həkimi Maks Demant utancaqlıqla qrupdan ayrılmağa cəhd elədi. Leytenant Trottadan yavaşca soruşdu:
– Siz də onlara qoşulmağa məcbursunuzmu?
– Yəqin elə lazımdır, – deyə Karl Cozef pıçıldadı. Alay həkimi heç bir söz demədən yoluna davam etdi. Bu iki nəfər kiçik şəhərin səssiz, ay işığının işıqlandırdığı küçələrində şaqqıltılar arasında nizamsız bir şəkildə yeriyən zabitlər qrupunun ən sonuncuları idi. Bir-birləriylə danışmırdılar. Hər ikisi də pıçıldayaraq verilən sualın, pıçıldayaraq verilən cavabın onları bir-birinə bağladığını hiss edirdi, başqa bir şey edə bilməzdilər. Hər ikisi də alaydakılardan fərqli idi, ən çoxu yarım saatdan bəri tanış idilər.
Karl Cozef birdən-birə dedi:
– Kati adlı bir qadını sevdim. Öldü.
Bunu niyə dediyini bilmirdi. Alay həkimi dayanıb üzünü leytenanta tutaraq dedi:
– Başqa qadınları da sevəcəksiniz.
Yola davam etdilər. Uzaqlardakı qatar stansiyasından gecə işləyən qatarların fit səsləri gəlirdi. Alay həkimi dedi:
– Getmək istəyirəm, çox uzaqlara getmək istəyirəm.
Resi xalanın mavi fənərinin önünə çatmışdılar. Kapitan Taittinger bağlı qapını döydü. Kimsə qapını açdı. İçəridə piano dərhal çalınmağa başladı: “Radetski” marşı. Zabitlər salona üz tutdular. Taittinger "Bir-bir azalın!" əmrini verdi. Qarşıdan gülüşərək gələn çılpaq qızlar qıvraq toyuq dəstəsinə bənzəyirdilər.
–Tanrı sizinlə olsun, – Prohaska dedi. Trautmannsdorff bu dəfə dərhal, hələ ayaq üstə dayanarkən əlini frau Horvatın döşlərinə salıb bir daha da çıxarmadı. Frau Horvatın mətbəxlə zirzəmiyə nəzarət etməsi lazım idi; baş leytenantın oxşamalarının onu gözlə görüləcək bir şəkildə narahat etməsinə baxmayaraq, qonaqpərvərliyin öhdəçiliklərinə dözməyə məcbur olaraq yoldan çıxarılmağa razı oldu. Leytenant Kindermannın üzü dümağ olmuşdu, qızların çiyin-lərindəki pudradan daha ağ idi. Mayor Prohaska mineral su sifariş verdi. Onu yaxından tanıyan hər kəs bu gün çox sərxoş olacağını əvvəlcədən görə bilərdi. Mineral su ilə sadəcə spirtli içkinin yolunu açırdı, lap əhəmiyyətli bir qəbuldan əvvəl yolların təmizləndiyi kimi.
– Həkim bizimlə gəldimi? – deyə yüksək səslə soruşdu; sonra elmi bir ciddiyyətlə həmişəki solğunluğu, həmişəki sısqalığıyla dedi. – Xəstəliklərin mənbəyindəcə araşdırılması lazımdır.
Zabitliyə namizəd Barensteynin gözlüyü indi ağa çalan sarışınlıqda olan bir qızın gözündə idi. Özü isə kiçik, qara gözlərini qırparaq oturub qəribə heyvanlara bənzəyən qəhvəyi, tüklü əllərini qızın üstündə gəzdirirdi. Axırda hər kəs bir yerdə oturmuşdu. Qırmızı divanın üzərindəki həkim ilə Karl Cozefin arasında iki qadın dizlərini birləşdirib donuq halda otururdu; Karl Cozeflə həkimin çarəsiz üz ifadələri onları qorxutmuşdu. Qara paltarlı, ciddi görünüşlü xidmətçi mərasimsayağı bir ədayla şampan şərabını gətirincə, frau Horvat baş leytenantın əlini sinəsindən çəkib çıxardı, əli borc alınan bir əşyanı geri verirmiş kimi intizama olan hörmətin tələb etdiyi kimi baş leytenantın qara şalvarının üzərinə qoyub avtoritar görkəm alıb dikəldi. Çilçırağın işığını söndürdü. İndi təkcə künclərdəki kiçik lampalar yanırdı. Qırmızı alaqaranlıqda pudralı ağ bədənlər parlayır, qızılı ulduzlar yanıb-sönür, gümüşü qılınclar parıldayırdı. Cütlər bir-birinin ardınca yerlərindən qalxıb gözdən itdilər. Çoxdan konyaka keçmiş olan Prohaska alay həkiminin yanına gələrək dedi:
– Sizin onsuz da ehtiyacınız olmayacaq, mən ikisini də aparıram, – dedi. Sonra qadınların arasında yırğalana-yırğalana pilləkənlərə doğru getdi.
Birdən-birə Karl Cozef və həkim tək qalmışdılar. Pianoçu Pollak salonun qarşı küncündə eləcə çalmaq xətrinə barmaqlarını tuşların üzərində gəzdirir, çox mülayim bir vals otağın içində süzülürdü. Bunun xaricində səssizlik və demək olar ki, xoş bir mühit hakim idi, buxarının üstündəki ayaqlı saat tıqqıltı səsləri çıxardırdı.
– Zənnimcə, burada bir işimiz qalmadı, elə deyilmi? – deyə həkim soruşdu. Ayağa qalxdı. Karl Cozef buxarının üstündəki saata baxdı, sonra o da ayağa qalxdı. Qaranlıqda saatın neçə olduğunu görə bilmədi, saatın yanına getdi, sonra yenə bir addım gerilədi. Üzərinə ağcaqanadların qonduğu düyüdən düzəldilmiş çərçivə içərisində Əlahəzrət Baş komandanın hər yerdə görünən ağ geyimli, qan qırmızısı rəngində olan qurşaqlı, qızılı cəngavər nişanlı bir şəkli vardı. Leytenant tez və uşaq məsumluğuyla düşündü ki, bir şey eləməliyəm. Bir şey edilməliydi! Saraldığını, ürəyinin sürətlə döyündüyünü hiss etdi. Əlini çərçivəyə uzatdı, qara kağızdan olan arxa divarını sökərək şəkli çərçivənin içindən çıxardı. Sonra şəkli qatladı, bir daha, bir daha qatladı, cibinə qoydu. Geri döndü. Arxasında alay həkimi dayanırdı. Həkim barmağıyla Karl Cozefin imperatorun portretini gizlədiyi cibini göstərdi. Həkim Demant düşündü ki, babası da onu xilas etmişdi. Karl Cozef qızardı.
– Böyük bir əxlaqsızlıqdı, – dedi. – Nə düşünürsünüz?
– Heç bir şey, – deyə həkim cavab verdi. – Sadəcə babanızı düşünürdüm!
– Mən onun nəvəsiyəm, – Karl Cozef dedi. – Mənim heyif ki, imperatoru qurtarmaq üçün fürsətim yoxdur!
Masanın üstünə dörd gümüş pul qoyub frau Resi Horvatın evini tərk etdilər.

VI
Alay həkimi Maks Demant üç ildən bəri alayda idi. Şəhərdən kənarda, cənub ucunda, yolun "köhnə" və "yeni" qəbiristanlığa çıxdığı yerdə yaşayırdı. Hər iki qəbiristanlıq gözətçisi həkimi yaxşı tanıyırdı. Həkim həftədə bir neçə dəfə ölüləri ziyarətə gəlirdi, həm çoxdan unudulmuşları, həm də hələ də yadda qalanları. Bəzən məzarların arasında uzun-uzadı gəzər, gah o yandan, gah bu biri yandan qılıncını bir məzar daşına çırpınca çıxardığı səs eşidilərdi. Həkim heç şübhəsiz, qəribə bir adam idi; yaxşı bir həkim olduğu deyilərdi, hərbi həkimlər arasında az rast gəlinən bir insan idi. Hər cür əlaqədən uzaq durur, yalnız işinə görə bəzi yerlərdə (amma hər halda arzu etdiyindən çox) iş yoldaşlarının arasında görünürdü. Yaşı və vəzifə müddəti nəzərə alındıqda kapitan rütbəli həkim olmalıydı. Niyə olmadığını kimsə bilmirdi. Bəlkə özü belə. "Tərs qarmaqlı karyeralar vardır". Bu söz alayı məqsədəuyğun epiqramlarla da bəsləyən kapitan Taittingerə aid idi.
"Tərs qarmaqlı karyera" – deyə həkim tez-tez düşünərdi.
–Tərs qarmaqlı bir həyat, – leytenant Trottaya dedi. – Mənim tərs qarmaqlı bir həyatım var. Əgər taleyim mənimlə daha yaxşı davranmış olsaydı, vyanalı böyük cərrahın assistenti və ehtimalla professor ola bilərdim.
Vyanalı cərrahın adı uşaqlığının qaramat məhkumluğuna hələ erkən illərdə bir parlaqlıq gətirmişdi. Maks Demant hələ kiçik bir oğlan ikən böyüyüncə həkim olmağa qərar vermişdi. Krallığın şərqdəki sərhəd kəndlərindən birində dünyaya gəlmişdi. Dindar bir yəhudi olan babası mehmanxana sahibi idi, atası isə on iki il ehtiyat birliyində vəzifədə olduqdan sonra ən yaxın sərhəd şəhərinin poçt idarəsinə keçən orta dərəcəli bir məmur idi. Babasını hələ də çox aydın bir şəkildə xatırlayırdı. Babası sərhəd mehmanxanasının böyük qapısının qarşısında bütün günü otururdu. Qıvrım gümüşü saqqalı sinəsini örtər, dizlərinə qədər uzanardı; qoca kişi ətrafına gübrə, süd, at, saman qoxusu yayardı. Beləcə babası mehmanxana qarşısında oturardı, mehmanxanaçılar arasında yaşlı bir kraldı. Kəndlilər həftəlik adi donuz bazarından evlərinə geri dönərkən memanxananın qarşısında dayandıqda yaşlı kişi insan qiyafəsində nəhəng bir dağ kimi dikələrdi. Qulağı eşitmədiyi üçün kiçik kəndlilər istəklərini bildirmək üçün əllərini ağızlarının qarşısında bir qıf halına gətirərək qışqırmağa məcbur olardılar. O isə eləcə başını tərpədərdi. Anlamışdı. Müştərilərinin istəklərini sanki bunların yerinə yetirilməsi qarşılığında nağd pul ödənmirmiş kimi, kəndlilərə lütf edirmiş kimi təsdiqləyərdi. Güclü əlləriylə atların qoşqusunu açıb onları şəxsən axura aparar; qızları müştərilərə geniş, alçaq tavanlı müştəri salonunda konyakla qurudulub duzlanılmış göy noxud verərkən, çöldə sakitləşdirici sözlərlə heyvanları bəsləyərdi. Şənbə günləri böyük, dini kitabları önünə qoyub onların üstünə əyilər, gümüşü saqqalı səhifələrin alt hissəsini örtərdi. Əgər nəvəsinin günlərin birində bir zabit forması geyinib, öldürücü silahlarla qurşanıb dünyadan keçəcəyini bilsəydi, yaşını və belindən gələnlərin meyvəsini lənətləyərdi. Orta dərəcəli bir poçt məmuru olan oğlu, yəni həkim Demantın atası belə yaşlı kişinin gözlərində sadəcə şəfqət səbəbiylə dözdüyü bir dəhşət idi. Kişi xələflər ən uzaq gələcəyədək məmur, oxumuş, axmaq kimi qalmağa məhkum ikən, yeddi nəsil əvvəlindən bu günlərə qədər gələn mehmanxana qız övladlara və kürəkənlərə verilmək məcburiyyətində qalmışdı. Ən uzaq gələcəyədəkmi? Bu, çox da uyğun gəlmirdi. Alay həkiminin uşağı yox idi, istəmirdi də… Çünki arvadı…
Həkim Demant xatirələrinə həmişə düz burada ara verərdi. Anasını düşündü. Anası müntəzəm şəkildə böyük bir narahatlıqla əlavə gəlir axtarışında olurdu. Gözlərinin qarşısında şəkillər peyda oldu: Atası işdən sonra kiçik çayxanada oturur. Tarokko oynayır, məğlub olur, hesabı ödəyə bilmir. Oğlunun orta məktəbi bitirdikdən sonra məmur olmasını istəyir; əlbəttə, poçt məmuru. Anasına deyir:
"Sənin gözün həmişə yuxarılardadı". Mülki həyatı nə qədər nizamsız olursa olsun, hərbçilik zamanından mülki həyata daşıdığı bütün aksesuarları gülünc bir səliqə-sahmanla qoruyur. Uzun müddət xidmət etmiş ehtiyatda olan zabitin qolları qızıl işləməli forması, qara şalvarı, piyada papağı üç parçaya bölünmüş və hələ də yaşayan bir adam kimi parlayan və hər həftə yenidən cilalanılan düymələriylə qarderobda asılıb. Qulpu da hər həftə təmizlənən qara, qıvrım qılınc isə heç istifadə edilməyən yazı masasının üstündə iki mismara söykənmiş vəziyyətdə divara yapışıq halda durur; qılıncın öz-özünə sallanan qızılı rəngli saçağı bir tumurcuq kimi qapalı, bir az tozlu bir günəbaxanı xatırladır. "Əgər sən gəlməsəydin imtahana girər, bu gün kapitan olardım" – atası anasına deyir. Poçt məmuru Demant imperatorun ad günündə məmur uniformasını geyinir, geniş kənarlı şlyapasını taxır, qılıncını qurşanır. O gün tarokko oynamır. İmperatorun hər ad günündə borcsuz yeni bir həyata başlamağa qərar verir. Sərxoş olana qədər içir. Gecənin bir aləmində evə gəlir, mətbəxdə qılıncını çəkir, bütöv bir alaya əmr edir. Qazanlar birlik, çay fincanları dəstə, qablar isə bölükdür. Simon Demant polkovnik, imperator Birinci Frans Cozefin əmrində olan polkovnikdir. Buruq gecəliyi, belinə dolanan jileti və gecə başlığıyla yataqdan atılan anası atasını sakitləşdirməyə çalışır.
İmperatorun ad günlərindən birində atası yatağındaca iflic olur. Gözəl bir ölümü, qeyri-adi bir dəfn mərasimi oldu. Bütün poçtalyonlar tabutun arxasınca getdi. Mərhum yaxşı bir ər, imperator və İmperiya Poçt İdarəsinin xidmətində ölən bir adam olaraq dul arvadının xatirələrində yaşamağa davam etdi. Poçt məmuru Demantın forması dul arvadı tərəfindən fırça və təmizlik vasitələriylə təmizlənərək qarderobda davamlı olaraq hazır saxlanıldı. Forma bir mumiya kimi görünür, qarderob hər dəfə açıldıqda oğlu mərhum atasının yan-yana uzanan iki cəsədini görürmüş kimi bir hissə qapılırdı.
Oğul hər nə bahasına olursa olsun həkim olmaq istəyirdi. Ayda cəmi-cümlətanı altı kron qarşılığında dərs verirdi. Cırıq-sökük çəkmələri vardı. Yağış yağdıqda çəkmələr varlıların evlərinin gözəl, cilalı döşəmələrində böyük ayaq izləri qoyurdu. Çəkmələrin dabanı yırtıq-sökük olanda insanın ayaqları daha böyük izlər qoyur. Nəhayət, liseyi bitirib həkim oldu. Gələcəyinin qarşısında hələ də yoxsulluq dayanırdı, bu dəyincə insanın parçalandığı qara bir divardı. Özünü ordunun qollarına buraxdı. Yeddi il yeyəcək, yeddi il içəcək, yeddi il geyinəcək, yeddi il sığınacaq, yeddi uzun il. Hərbi həkim oldu və elə də qaldı.
Həyat düşüncələrdən daha sürətli gəlib keçirmiş kimiydi. Hələ bir qərar verə bilmədən yaşlı bir kişi olmuşdu.
Bu vaxt ərzində frauleyn Eva Knopfmacher ilə evlənmişdi.
Həkim Demant burada xatirələrinin axışına bir daha ara verdi və evinə getdi.
Axşam qaranlığı ətrafa çökmək üzrə idi; evin bütün otaqlarından alışılmayan, xüsusi günlərə xas bir işıq yayılırdı. Xidmətçi əsgər “böyük cənab gəldi" xəbərini verdi. Böyük cənab qayınatası idi, herr Knopfmacher.
Elə o anda qayınatası əynində uzun, güllü, yumşaq bir xalat, əlində də bir ülgüclə vanna otağından çıxdı; sanki üzü iki yerə bölünübmüş kimi bir-birindən ayrı dayanan, təkcə keçi saqqalıyla bütünlük qazanan xoş ətirli yanaqları yenicə təraş edilib qızarmışdı. Herr Knopfmacher əlindəki ülgücü ehtiyatla kiçik bir masanın üzərinə qoydu, qollarını açdı, xalatın önünün iki yana açılmasına izin verdi.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/yozef-rot/radetski-marsi-68342051/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

notes

1
Latın dilində, poçtdan təslim almaq üçün