Читать онлайн книгу «Hədəf – Bakı: “Qara qızıl” Uğrunda Mübarizə. 1917-1922» автора Fərhad Cabbarov

Hədəf – Bakı: “Qara qızıl” Uğrunda Mübarizə. 1917-1922
Fərhad Cabbarov
Əsərdə XX əsrin ilk rübündə Bakı nefti uğrunda gedən beynəlxalq mübarizə, xarici dövlətlərin maraqları, Bakı neft sənayesinin iqtisadi və sosial problemləri araşdırılır.
Zəngin arxiv materiallarına istinad etməklə 1918-ci ildə neft sənayesinin milliləşdirilməsi, region uğrunda hərbi-siyasi rəqabət və onun Bakı nefti uğrunda mübarizə ilə əlaqəsi, 1920-ci il aprel işğalından sonra neft sənayesində vəziyyət, Bakı neft rayonunda konsessiya siyasəti və digər məsələlər ətraflı işıqlandırılmışdır. Əsər tarixçilər, politoloqlar, beynəlxalq münasibətlər sahəsində mütəxəssislər üçün nəzərdə tutulub.

Fərhad Cabbarov
Hədəf – Bakı: “Qara qızıl” Uğrunda Mübarizə. 1917-1922

Müzəffər Azərbaycan Ordusuna ithaf olunur.


ÖN SÖZ
Azərbaycanın əsas təbii sərvəti olan neft əsrlər boyu təsərrüfatda, hərbi işdə, təbabətdə istifadə edilsə də, XIX yüzilin ikinci yarısına qədər iqtisadiyyatda və siyasətdə hələ əhəmiyyətli rol oynamırdı. Dünyanın qabaqcıl ölkələrində sənayenin coşğun inkişafı, dəmir yolu tikintisinin genişlənməsi, yeni texniki kəşflərin tətbiqi ilə vəziyyət köklü şəkildə dəyişməyə başladı. Məhz həmin dövrdə dünya neft sənayesinin əsas mərkəzlərindən biri olan Bakıda yaşanan “neft bumu” şəhərin simasını tamamilə dəyişərək, onu dünyanın ən sürətlə artan, yüzlərlə iş adamını özünə cəlb edən, minlərlə fəhləyə iş yeri verən şəhərlərindən birinə çevirdi. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində Bakı dünyada çıxarılan neftin 50, Rusiya imperiyasında hasil olunan neftin isə 95 %-ni verirdi. XX əsrin əvvəllərinədək neft hasilatına görə Bakı dünyada birinci yeri tuturdu. “Əgər neft kraliçadırsa, Bakı onun taxt-tacıdır” ifadəsinin məhz o dövrdə yaranması təsadüfi deyildi.
XX əsrin əvvəllərində neft artıq uğrunda müharibələrin aparıldığı və rəqabətin gücləndiyi mühüm strateji resursa çevrildi. Böyük dövlətlər dünyanın əsas neft mənbələri – Bakı, Latın Amerikası, Yaxın və Orta Şərq uğrunda kəskin mübarizəyə başlayaraq, özlərini neft yataqları və satış bazarları ilə təmin etməyə çalışırdılar. Duru yanacağın hərbi-iqtisadi əhəmiyyətini artıran Birinci Dünya müharibəsi həmin mübarizənin tarixində yeni səhifəni açmış oldu. 100 ildən artıq müddət ərzində Bakı neftinin mütləq sahibi olmuş Rusiya imperiyasının dağılması, Cənubi Qafqaz regionunda cərəyan edən siyasi hadisələr Bakıya diqqəti artırdı. Özünün təbii sərvətinə görə Bakı Sovet Rusiyasının, Böyük Britaniyanın, Osmanlı dövlətinin, Almaniyanın xarici siyasətinin obyektinə çevrildi. Bakını nəyin bahasına olursa-olsun tutmaq və onu əldə saxlamaq, düşmənin əlinə keçməsin deyə, hətta neft mədənlərini yandırmaq – bunların hamısı “neft taxt-tacı” uğrunda aparılan mübarizənin tərkib hissələri idi. Bakı neftinə görə aşkar və gizli sövdələşmələr baş tutur, keçmiş müttəfiqlər barışmaz rəqiblərə çevrilirdi…
1918-ci ildə müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurulması ilə Azərbaycan xalqı yenidən öz təbii sərvətinin sahibi oldu. Lakin Bakı nefti uğrunda mübarizə səngimədi –müstəqil dövləti tanımayan Sovet Rusiyası Azərbaycan ərazisindən gizli şəkildə neft məhsullarını daşıyır, əvəzində isə yerli bolşeviklərin milli hökumətə qarşı mübarizə aparması üçün onlara silah-sursat, pul, inqilabi ədəbiyyat göndərirdi. Azərbaycan Cümhuriyyətinin bütün cəhdlərinə rəğmən Sovet Rusiyasının ikitərəfli iqtisadi və siyasi münasibətlərin qurulmasından imtina etməsinin əsas səbəblərindən biri də neft amili idi. Cümhuriyyəti bərabərhüquqlu tərəfdaş kimi qəbul etmək istəməyən Rusiya 1920-ci ilin aprelində Bakını işğal etdi və Azərbaycan neftinə yiyələndi.
Aprel işğalından sonra da Bakı nefti beynəlxalq münasibətlərdə mühüm yer tuturdu. İlkin mərhələdə Bakı nefti Cənubi Qafqazda sovet hakimiyyətinin qurulmasında və Cənubi Qafqaz respublikaları federasiyasının iqtisadi təməlinin formalaşdırılmasında istifadə olunurdu. Eyni zamanda, Sovet Rusiyası dünya bazarlarına çıxmaq, neft ixracını genişləndirmək, Qərbi Avropanın və ABŞ-ın beynəlxalq neft bazarlarında inhisarına son qoymaq üçün də Bakı neftindən istifadə edirdi.
Beləliklə, çoxsaylı faktlar sübut edir ki, Birinci Dünya müharibəsinin sonlarından etibarən 1922-ci ildə Sovet İttifaqının təşkil olunmasınadək Bakı nefti beynəlxalq münasibətlərdə böyük rol oynayırdı. Əminəm ki, hadisələrlə zəngin olan bu dramatik dövrün tədqiqi Azərbaycan tarixi üçün yeni və maraqlı səhifələrin açılmasında kömək edəcək.

I.
TƏLATÜMLÜ ILLƏR ƏRƏFƏSINDƏ
1872-ci ildə iltizam sisteminin ləğvi Bakıda “neft bumu”nun başlanğıcı hesab olunur. Bundan sonra neftli torpaqların sərbəst satışı, yeni quyuların qazılması başlandı, mədənlər salındı, firmalar təsis olundu, neft emalı zavodları, neft kəmərləri inşa edildi. Neft öz xüsusiyyətlərinə görə yanacağın digər növlərindən daha üstün olduğu üçün onları tədricən sıxışdırır, əsas enerji mənbələrindən birinə çevrilir, nəqliyyatda və hərbi işdə yanacaq, kimya sənayesinin bir çox sahələrində isə xammal kimi istifadə edilirdi. XX əsrin etibarən neft həqiqətən də “əsrin yanacağı” oldu. Bunu aşağıdakı rəqəmlər əyani şəkildə nümayiş etdirir: 1900-cü ildən 1904-cü ilədək dünyada neft hasilatı 126 dəfə, “qara qızıl”ın əsas rəqibi olan kömürün hasilatı isə cəmi 3 dəfə artmışdır.[1 - Əliyev İ.H. Azərbaycan nefti dünya siyasətində: II cild. Bakı, 1997, s. 42.]
Bakıda neft sənayesinin coşğun inkişafı başlayandan sonra xarici şirkətlərin, xüsusilə iri inhisarların bu sərvətə yiyələnmək cəhdləri artdı. İnhisarlar öz milli hökumətləri ilə sıx bağlı olduğundan iqtisadi rəqabət böyük dövlətlərin nüfuz dairələri, bölgədə strateji mövqelər uğrunda mübarizəsi ilə bərabər aparılırdı. XIX əsrin sonlarından etibarən neft dünya siyasətində güclü amilə çevrildi. Rusiya alimi İvan Qubkinin təbirincə desək, “…neft bütün məhsullar içərisində “ən siyasi” məhsul”[2 - Гофман К. Нефтяная политика и англо-саксонский империализм. Ленинград, 1930, с. 2.] oldu. Bu günədək öz aktuallığını itirməyən sözlər…
Neft mənbələri, nüfuz dairələri, neftin nəqli marşrutları uğrunda mübarizə dünyanın böyük dövlətlərinin xarici siyasətinin tərkib hissəsi idi. Bu cəhətdən öz ərazisində neft mənbələrinə malik olan ölkələrin vəziyyəti daha əlverişli idi, çünki onlar dünyanın neft rayonlarına müdaxilə etmək üçün yollar və vasitələr axtarmaq məcburiyyəti ilə üzləşmirdilər. Buna görə də Bakı neft rayonunun Rusiya imperiyası üçün əhəmiyyətini təsəvvürə gətirmək çətin deyil. Dövlətə xeyli gəlir gətirən Bakı Rusiyanın dünya hasilatında və ixracatında sabit mövqeyini təmin etməklə, onu xarici asılılıqdan azad edirdi. Yüzlərlə yerli və xarici firmalar Bakı neft sənayesinə sərmayə yatıraraq, qısa vaxt ərzində böyük mənfəət qazanırdılar. Ümumrusiya neft hasilatının 95 %-nin Bakının payına düşməsi “qara qızıl”ın əhəmiyyətini daha da yüksəldir və Rusiya imperiyasının dünya miqyasında xüsusi çəkisinin artmasına səbəb olurdu. Belə ki, əgər 1890-cı ildə dünya neft hasilatında Rusiyanın payı 38 %, Amerika Birləşmiş Ştatlarının payı 60 %-ə bərabər idisə, 1900-cü ildə həmin göstərici müvafiq olaraq 51 % və 43 % təşkil edirdi.[3 - Ахундов Б.Ю. Монополистический капитал в дореволюционной нефтяной промышленности. Москва, 1959, с. 13.] Bakıda neft hasilatı ABŞ ilə eyni səviyyəyə çatdı, XIX əsrin sonunda isə Bakı dünyada birinci yeri yerə çıxdı. Neft sənayesinin coşğun inkişafı Bakının Rusiya imperiyasının sənaye potensialında xüsusi çəkisinin də dəyişməsinə səbəb oldu. XIX əsrin sonunda Bakı şəhəri Rusiyanın aparıcı sənaye regionlarından biri olan Uralı ötüb keçdi və yalnız Mərkəzi sənaye regionundan, həmçinin Rusiyanın cənub regionundan geridə qalaraq, ölkə miqyasında üçüncü yerə çıxdı.[4 - Новейшая история Отечества. ХХ век. Москва, 1999, с. 39.]
Bakı neft sənayesinin tarixinə nəzər salarkən, xarici kapitalın iştirakı məsələsinə toxunmaq zərurəti ortaya çıxır. 1894-1901-ci illər ərzində Rusiyanın neft sənayesinə yatırılan xarici sərmayələr 30 dəfə – 2,6 mlrd. rubldan 83,4 mlrd. rubla qədər artmışdır.[5 - Фурсенко А.А. Нефтяные войны (конец XIX-начало ХХ вв.). Ленинград, 1985, с. 46.] Rusiya tarixçisi Aleksandr Fursenko xarici kapital qoyuluşunun artmasını üç amil ilə izah edirdi. Həmin amillər 1917-1922-ci illərdə xarici dövlətlərin Bakı uğrunda mübarizəsinin səbəblərini və gedişini izləmək üçün olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Xarici kapitalı ilk növbədə istehsal prosesinə və işçilərin əməkhaqqının ödənilməsinə sərf edilən xərclərin azlığı, həmçinin Bakı neftinin maya dəyərinin aşağı olması fonunda Rusiyada neft işinin böyük gəlirlər gətirməsi cəlb edirdi. İkincisi, beynəlxalq rəqabət, Rusiyanın xarici siyasət prioritetləri uğrunda mübarizə dünyanın aparıcı dövlətlərini Bakının neft resurslarına yiyələnmək meyllərini şərtləndirirdi. Nəhayət, Rusiyanın özünün iqtisadi zəifliyi daim xaricdən borcların alınmasını və sənayeyə xarici sərmayələrin cəlb olunmasını zəruri edirdi. Məhz sonuncu səbəbə görə çar hökuməti xarici kapitalın sənayeyə, o cümlədən, neft sənayesinə axınını təşviq edirdi.
Bakı neft sənayesinin ilk baxışdan rəvan görünən inkişafı XX əsrin əvvəllərində baş verən dünya iqtisadi böhranının, daha sonra başlanan durğunluq dövrünün, 1905-1907-ci illər inqilabının ağır nəticələri səbəbindən pozulmuşdur. Araşdırılan mövzu ilə əlaqədar olaraq XX əsrin əvvəllərində Bakı neft sənayesində yaranan vəziyyət üzərində daha ətraflı dayanmaq zərurəti var. Bu, bir tərəfdən öyrənilən dövrdə Bakıda mövcud olan şəraiti qiymətləndirməyə, digər tərəfdən isə neft sənayesindəki böhranın daxili səbəblərini üzə çıxarmağa imkan verir. İkinci məqam xüsusilə aktualdır, çünki bəzi əsərlərdə həmin dövrün hadisələri müxtəlif cür və çox vaxt birtərəfli işıqlandırılır. Məsələn, sovet tarixşünaslığı neft sənayesindəki böhrana görə bütün günahı xarici müdaxiləçilərin və Cümhuriyyət hökumətinin üzərinə yıxırdı. Xarici və bəzi müasir Azərbaycan müəllifləri əsas səbəbi bolşeviklərin Bakıda hökmranlığında görürlər. Lakin hər iki amili inkar etmədən vurğulamaq lazımdır ki, onların neft sənayesinə yalnız müəyyən dövrdə, konkret olaraq, 1917-1920-ci illərdə təsir göstərməsi haqqında danışmaq olar. Problemə daha geniş yanaşma isə söyləməyə əsas verir ki, Bakıdakı böhranlı durumun kökləri 1917-ci ildən daha əvvələ gedib çıxır. 1917-1920-ci illərdə, qismən isə 1921-1922-ci illərdə cərəyan edən bütün hadisələr birbaşa və ya dolayısı ilə XX əsrin əvvəllində baş vermiş proseslərlə bağlı idi.
Beləliklə, XX yüzilin başlanğıcında Rusiyada böyük iqtisadi və siyasi sarsıntılar yaşanırdı və bu proseslər təbii ki, Bakıya da təsirsiz ötüşməmişdir. 1900-1903-cü illər böhranından, həmçinin 1905-1907-ci illərin inqilabi hadisələrindən sonra neft hasilatı və emalı durmadan aşağı düşürdü. Neft istehsalının azalması Bakının ümumrusiya hasilatında payına da mənfi təsir göstərmişdir: 1910-cu ildə bu göstərici 84,7 %-ə, 1913-ci ildə isə 79,6 %-ə bərabər idi. 1901-ci ildən 1903-cü ilədək Bakıda neft hasilatı 33,2 % aşağı düşmüşdür.[6 - Ибрагимов М.Дж. Нефтяная промышленность Азербайджана в период империализма. Баку, 1984, с. 54.] Hasilat və emalın aşağı düşməsi ilə yanaşı, ixracat da azalmışdır. Mövcud vəziyyətdən istifadə edən ABŞ-ın “Standart oyl” tresti 1904-cü ildə Rusiya ixracatçılarını beynəlxalq bazarların bölüşdürülməsi haqqında sazişi imzalamağa məcbur etmişdir. Həmin saziş Bakıda fəaliyyət göstərən Rotşild və Nobel firmalarının mövqeyinə ciddi zərbə vuraraq, onları Qərbi Avropa ölkələri üçün zəruri olan neft məhsullarının yalnız cüzi hissəsinin təchizatçısına çevirirdi.[7 - Ахундов Б.Ю. Göst. əsəri, s. 172.] Bakıda neft hasilatının azalması nəticəsində Rusiyanın neft ölkəsi kimi rolu zəifləmiş, ABŞ-ın mövqeyi isə artmışdır.
1914-cü ildə başlayan Birinci Dünya müharibəsi neft sənayesi üçün yeni sınaq oldu. Dəmir yolları müharibənin ehtiyacları üçün yükləndiyindən, Rusiyanın özündə texniki materialların qıtlığı, həmçinin xarici bazarların bağlanması səbəbindən Bakıya texniki materialların gətirilməsi xeyli çətinləşmişdi. Maliyyə vəsaitlərinin çatışmazlığı, neft məhsullarının ixracının dayandırılması, texniki materialların qiymətində artım və işçi qüvvəsinə sərf olunan xərclərin çoxalması əlavə çətinliklər yaradırdı. Yeni quyuların qazılması azalmış və ya tamamilə dayandırılmışdır ki, bu da gələcəkdə neft hasilatına daha ağır təsir göstərəcəkdi.
Statistik məlumatlardan görünür ki, 1913-cü ildən 1917-ci ilə qədər dörd əsas neftçıxarma rayonunda – Balaxanıda, Sabunçuda, Ramanada və Bibi-Heybətdə hasilat durmadan aşağı düşürdü (cüzi artım yalnız 1915-ci ildə müşahidə edilirdi). 1913-cü il ilə müqayisədə 1917-ci ildə hasilat 2 dəfəyədək azalmışdır.[8 - Нефтяное дело, 1918, №17-20, стлб. 6.]
Neft sənayesində böhran ixracatın azalmasına da təsir göstərmişdir. Bunun nəticəsində Bakıda xeyli miqdarda satılmamış neft məhsulları yığılıb qalmışdır. Anbarlarda yığılan neft ehtiyatı 1913-cü ildəki 1,3 mln. tondan 1917-ci ildə 1,5 mln. tona qədər artmışdır.[9 - Ахундов Б.Ю. Göst. əsəri, s. 183.] Həmin ehtiyatların böyük hissəsi 1918-ci ildə Bakı bolşevikləri tərəfindən Sovet Rusiyasına daşınırdı. Yüksək keyfiyyətli məhsullar sayılan və əsasən ixraca gedən ağ neftin, benzinin və sürtkü yağlarının ehtiyatları daha çox artmışdır. Daxili bazar isə əsasən neft qalıqlarını (xüsusilə mazutu) istehlak edirdi ki, müharibə illərində bu məhsulların istehsalı azalmamışdır. Beləliklə, neft ixracının kəskin aşağı düşməsi istehsal edilən məhsulun strukturunda da dəyişikliklərə gətirib çıxarmışdı. Xroniki yanacaq çatışmazlığı ilə üzləşən çar hökuməti neft ixracının genişləndirilməsinə ciddi maraq göstərmirdi. Bununla belə, ölkə daxilində yanacağa tələbat həddindən artıq çox olsa da, yerli bazar neft məhsullarının texniki baxımdan ən qiymətli hissəsinin ixrac olunduğu xarici bazarın itirilməsini kompensasiya etmək iqtidarında deyildi.
İxracatın azalması nəticəsində neft emalı zavodları mazut istehsalına daha çox üstünlük verməyə başladılar. Bakıdan Rusiyaya daha çox mazut daşınırdı: ümumi daşımada onun payı 1913-cü ildə 69,4 %-dən 1915-ci ildə 81,7 %-dək artmışdır. Digər neft məhsullarının payı isə əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır: ağ neft – 22,4 %-dən 14,7%-dək, sürtkü yağları – 5,1 %-dən 1,7 %-dək, benzin – 1 %-dən 0,3%-dək.[10 - Мурадалиева Э.Б. Кровь земная – нефть Азербайджана и история. Баку, 2005, с. 89.] 1914-сü ilin oktyabrında Bakıdan neft məhsullarının əsasən ixrac olunduğu Bosfor və Dardanel boğazlarının Osmanlı hökuməti tərəfindən bağlanması isə həm Qərbi Avropa, həm də Yaxın Şərq bazarlarının tamamilə itirilməsi demək idi. ABŞ Bakı neft məhsullarının ixrac olunduğu ənənəvi bazarlarda hökmranlıq etməyə başladı.[11 - Алияров С.С. Нефтяные монополии в Азербайджане в период первой мировой войны. Баку, 1974, с. 20.]
İxracatda yaranan çətinliklərə baxmayaraq, Bakı neftinin əsas istehlakçısı yenə də Rusiya bazarı idi. Statistik göstəricilərdən göründüyü kimi, şimal istiqamətində daşımalar ümumi daşımanın 80-90 %-ni təşkil edirdi.[12 - Нефтяное дело, 1919, №15-16, стлб. 4-5; Вывоз бакинских нефтепродуктов в 1920-1923 гг. / Азербайджанское нефтяное хозяйство, 1924, №3, с. 61.] Rusiya bazarı Bakı neft sənayesi üçün həmişə xüsusi önəm kəsb etmiş və buna görə irəlidə bəhs olunduğu kimi, 1918-1920-ci illərdə həmin bazarın itirilməsi Bakıdakı vəziyyətə olduqca mənfi təsir göstərmişdir.
Beləliklə, neft sənayesinin XIX əsrin sonuncu rübündə başlanan coşğun yüksəlişi 1900-cü ildə böhranla əvəz olundu. Rusiya sənayesinin aparıcı sahələrindən biri iqtisadi və siyasi təlatümlər dövrünə qədəm qoydu. Bakı nefti dünya bazarlarında aparıcı mövqelərini itirdi. Neft mədənləri fəhlə tətillərinin və millətlərarası toqquşmaların meydanına çevrildi. Məhz bu göstəricilərlə Bakı neft sənayesi 1917-ci ilə daxil olurdu. Hasilatın və emalın azalması, texniki materialların çatışmazlığı, ixracatın dayanması, həmçinin bir sıra ictimai-siyasi amillər neft sənayesini fəlakət həddinə çatdırdı, sonrakı hadisələr isə bu faciəni qaçılmaz etdi.

II.
“RUSIYANIN TALEYI BAKIDAN GÖNDƏRILƏN NEFTIN HƏCMINDƏN ASILIDIR…”
Əgər XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində neft uğrunda rəqabət aşkar iqtisasi xarakter daşıyırdısa, sonrakı dövrdə bu rəqabət siyasi müstəvidə də aparılmağa başladı. Neft uğrunda gedən mübarizə tədricən dünya münaqişələrinin tərkib hissəsinə çevrilir, neft məsələsi isə beynəlxalq münasibətlərdə, böyük dövlətlərin xarici siyasətində önəmli yer tuturdu.[13 - Мурадалиева Э.Б. Göst. əsəri, s. 81.]
XX əsrin 20-ci illərində ABŞ müəllifi Pec Arnot yazırdı: “1914-1918-ci illərin hadisələri sübut etdi ki, neft hərbi təchizatın ən mühüm növüdür. Aeroplanları, sualtı qayıqları neftsiz təsəvvür etmək mümkün deyil, neftin hərbi və ticarət donanmasında və yerüstü nəqliyyatda istifadəsi haqqında isə danışmaq artıqdır. Neftin hərbi işdə əhəmiyyəti aydın olandan sonra böyük dövlətlərin hamısı özlərini neftlə lazımi qədər və fasiləsiz təmin etməyə tələsdilər. Bunun üçün hər dövlət qiymətli neft yataqlarına yiyələnmək naminə hətta müharibə riskinə gedib başqası ilə münaqişəyə girməyə hazır idi.”[14 - Арнот П. Мировая политика нефти. Москва-Ленинград, 1925, с. 7.]
Birinci Dünya müharibəsi illərində Bakı dünyada çıxarılan neftin 15,7 %-ni verirdi.[15 - Алияров С.С. Göst. əsəri, s. 20.] Bu amil vuruşan dövlətlərin diqqətini Bakı neftinə cəlb edirdi. Müharibədə iştirak edən ölkələr hərbi-strateji planlarını hazırlayarkən mövcud neft ehtiyatlarının öyrənilməsinə xüsusi diqqət verirdilər. Nəticədə məlum olmuşdur ki, Bakıda çox zəngin neft ehtiyatları var. Birinci Dünya müharibəsindən sonra ABŞ-ın Geologiya komitəsinin dərc etdirdiyi məlumata görə, dünya neft ehtiyatları aşağıdakı kimi bölünürdü: Cənubi Amerika ölkələri – 21,5 %, ABŞ – 16,3 %, Rusiya – 15,7 %, İran və İraq – 13,5 %, Çin və Yaponiya – 9,9 %, Hollandiya və Britaniya Hindistanı – 9,3 % və s.[16 - Алиев А.П. История борьбы против капиталистических нефтяных монополий и выхода советской нефти на мировой рынок (1920-1937) / Автореферат диссертации доктора исторических наук. Баку, 1960, с. 7.]
Göründüyü kimi, əsas neft rayonları müharibədə müttəfiq olan Rusiya, Böyük Britaniya, Fransa və ABŞ-ın əlində cəmləşmişdi və bu göstəriciyə görə onlar rəqiblərindən – Almaniya və onun müttəfiqlərindən xeyli üstün idilər. Birinci Dünya müharibəsi zamanı Rusiyaya qarşı vuruşan Almaniya düşməninin hərbi və iqtisadi cəhətdən zəiflədilməsi üçün Bakı neft mədənlərinin məhv edilməsinə xüsusi önəm verirdi. Bu məqsədlə mütəxəssislər ayrılmış və onlara xüsusi tapşırıqlar verilmişdi. Bakı neft mədənlərini, kommunikasiya vasitələrini məhv etməyi planlaşdıran almanların məqsədi bölgədə dağıdıcı fəaliyyət təşkil etmək, sabotaj yolu ilə körpü və dəmir yollarının istifadəsini çətinləşdirmək, Bakıdan Tiflisə, Batumiyə və Qara dənizə uzanan boru xəttini sıradan çıxarmaq idi.[17 - Qafarov V.V. Azərbaycan Türkiyə-Rusiya münasibətlərində (1918-1922). Bakı, 2020, s. 53.]
Müharibənin sonuna doğru Dördlər ittifaqına (Almaniya, Avstriya-Macarıstan, Osmanlı və Bolqarıstan) qarşı vuruşan Antanta ölkələri (Böyük Britaniya, Fransa, Rusiya) qələbəyə nail olmaq üçün ənənəvi neft bölgələrini nəzarət altında saxlamağa ciddi əhəmiyyət verirdilər. Böyük Britaniyanın Baş naziri Devid Lloyd-Corc deyirdi: “Əgər Mərkəz dövlətləri [Almaniya və müttəfiqləri – F.C.] müharibəni davam etdirmək üçün çox zəruri olan rus taxılının və neftinin zəngin ehtiyatlarını keçirə bilsəydilər, onda müharibə bir neçə ilə uzanardı. Biz başa düşürdük ki, Almaniya və Avstriya üçün bu həyati əhəmiyyət daşıyan məsələdir, Almaniyanın uğuru və ya məğlubiyyəti əslində bundan asılı idi və biz əmin idik ki, düşməni adıçəkilən ehtiyatlardan istifadə etmək imkanlarından məhrum etmək üçün bütün tədbirləri görmək lazımdır.”[18 - Ллойд-Джордж Д. Военные мемуары: Т. 5. Москва, 1938, с. 88.]
1917-сi ildə Rusiyada baş verən siyasi hadisələr Cənubi Qafqazda vəziyyəti köklü şəkildə dəyişdirdi. İmperiyanın süqutu, 1917-ci ilin oktyabrında baş vermiş bolşevik çevrilişi faktiki olaraq Rusiyanı Bakı neftinin mütləq sahibi statusundan məhrum etdi. Belə bir şəraitdə həm Antanta, həm də Dördlər İttifaqı ölkələri Bakının “qara qızıl”ını ələ keçirmək uğrunda açıq mübarizəyə başladılar. Lakin Rusiyada hakimiyyətə gələn bolşeviklər də bu sərvəti əldən buraxmaq niyyətində deyil idilər. Sovetlərin Bakıdakı maraqları bir sıra amillərlə bağlı idi. Cənubi Qafqazın digər hissəsi Petroqraddakı oktyabr çevrilişini tanımadığı halda Bakı bir növ qırmız inqilabın “adası”, sovet hakimiyyətinin regionda yeganə strateji istinadgahı rolunu oynayırdı. Sovet Rusiyasının Bakıda əsas dayağı Stepan Şaumyan başda olmaqla yerli bolşeviklər idi. Onlar 1917-ci ilin noyabrında şəhərdə real hakimiyyətin Bakı Fəhlə, Əsgər və Matros Deputatları Sovetinin əlinə keçməsinə və bu qurumda öz nüfuzlarının möhkəmlənməsinə nail oldular. Bolşeviklər Tiflisdə fəaliyyət göstərən və Azərbaycan, gürcü, erməni nümayəndələrinin təmsil olunduğu Zaqafqaziya Seyminin Sovet Rusiyasını tanımamaq mövqeyindən ciddi narahat idilər. Bakı Sovetinin 1918-ci il martın 3-də qəbul etdiyi qətnamədə seymin Cənubi Qafqazın Rusiyadan ayrılması haqqında bəyanatına etiraz bildirilmiş və bu qərar bölgədə “türk hökmranlığının” bərqərar edilməsi yolunda atılan “ilk və qətiyyətli addım” kimi qiymətləndirilmişdi.[19 - Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (1917-1920-ci illər): I cild. Rusiya Dövlət Sosial-Siyasi Tarix Arxivinin sənədləri. Tərtibçi İ.Niftəliyev. Bakı, 2010, s. 49.]
Bütün bunlarla yanaşı, Rusiyanın yeni hökumətinin Bakıdakı maraqları neft amili ilə əhəmiyyətli dərəcədə bağlı idi. Qeyd etmək lazımdır ki, bu zaman bütün başqa bölgələr bolşeviklərin nəzarətindən kənarda qaldığından Bakı Sovet Rusiyasının yeganə yanacaq bazası idi. Digər tərəfdən, bolşeviklər Bakı neftinə özlərinin bir çox daxili və xarici siyasi planlarının həyata keçirilməsində mühüm vasitə kimi baxırdılar.
Bolşeviklərin Bakıda hökmranlıq dövrü neft sənayesi üçün əsl fəlakətlə nəticələnmişdir. Sovetlərin bu sahədə həyata keçirdiyi bütün tədbirlər göstərdi ki, siyasi maraqlar iqtisadi qanunlardan üstün tutulurdu. Neft sənayesi hər zaman öz strukturunun mürəkkəbliyi ilə seçilir, problemlərə dəqiq, düşünülmüş yanaşma, özünəməxsus xüsusiyyətlərin nəzərə alınmasını tələb edirdi. Bolşeviklərin siyasətində bunların heç biri yox idi. Yeni hökumətin iqtisadiyyatda özəl sektorun ləğvinə, sənayenin milliləşdirilməsinə yönəlmiş tədbirləri Bakıda eyniliklə təkrarlanırdı.
Burada haşiyə çıxaraq, iri sənayenin milliləşdirilməsi məsələsinin nəzəri aspektləri üzərində qısaca dayanmaq məqsədəuyğun olardı. İqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsi ideyası XX əsrin birinci yarısında bir çox ölkələrin iqtisadi fikir tarixində mərkəzi yeri tuturdu. Sərbəst bazar iqtisadiyyatının sürətli inkişafı bəzi sahələrin öz miqyasına görə özəl mülkiyyət çərçivələrini aşması ilə nəticələndi, bu isə bir sıra ölkələrdə iqtisadi, siyasi (hərbi-strateji) məqsədlər naminə dəmir yollarının, rabitənin milliləşdirilməsinə gətirib çıxardı. İlk növbədə hərbi sənaye sahələri, həmçinin uzunmüddətli iri kapital qoyuluşu tələb edən sahələr (o cümlədən, yanacaq-energetika sektoru) milliləşdirilirdi. Bir qayda olaraq, müəssisələrin keçmiş sahiblərinə böyük həcmdə, bəzən milliləşdirilmiş mülkiyyətin dəyərindən xeyli artıq kompensasiya ödənilirdi.
Rusiyanın özündə milliləşdirmə məsələsinə iki baxış mövcud idi. Sağ yönümlü siyasətçilər və iqtisadçılar dövlətin sənayenin strateji sahələri (o cümlədən, neft sənayesi), istehsal prosesi və qiymətlər üzərində birbaşa nəzarətinin tətbiq olunmasını, gələcəkdə isə texniki imkanlar yarandıqca ticarətin və hətta ayrı-ayrı malların istehsalının dövlət inhisarına götürülməsini təklif edirdilər. Onlar bu tədbirlərə sahibkarlar tərəfindən əsassız qiymət artımlarına (1900-1903-cü illər böhranı zamanı neft məhsullarının qiymətlərinin artımı kimi) qarşı effektiv mübarizə vasitəsi kimi baxırdılar.
Neft sənayesində dövlətin rolunun artırılması tərəfdarlarının digər qrupu – bolşeviklər isə hesab edirdilər ki, xarici inhisarların fəaliyyəti ölkəni iqtisadi asılılığa gətirib çıxarır və geniş xalq kütlələrinin maraqlarına cavab vermir. Bakıda 1903-1905-ci illərdə fəhlə tətilləri zamanı bu qrupun tərəfdarlarının sayı artmışdır. Həmin tətillər vaxtı müəssisələrdə fəhlə nəzarətinin tətbiqi, həmçinin fəhlələrin neft sənayesinin idarə olunmasında iştirakı haqqında tələblər irəli sürən həmkarlar ittiffaqları 1904-cü ilin dekabrında Rusiya tarixində ilk müştərək müqavilənin imzalanmasına nail oldular.
Neft sənayesinin dövlət inhisarına alınması tərəfdarlarının hər iki qrupunun proqramlarına nəzər saldıqda onlar arasında prinsipial fərqlər diqqəti çəkir. Əgər sağçılar dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin zəruriliyini əsaslandıraraq bunun kapitalizm sisteminin təkmilləşdirilməsinə xidmət edəcəyini düşünürdülərsə, bolşeviklər dövlətin iqtisadi fəaliyyətini sosializmə aparan tədbir kimi dəyərləndirirdilər. Buna görə də Bakıda neft sənayesinin milliləşdirilməsi haqqında danışarkən onu bolşevik interpretasiyasında başa düşmək lazımdır. Sovet Rusiyasının rəhbəri Vladimir Lenin bu siyasətin vacibliyini belə izah edirdi: “Neft sənayesinin dərhal milliləşdirilməsi mümkündür və xüsusən inqilabi-demokratik dövlət üçün böyük bir böhran keçirdiyi, xalq əməyinə necə olursa-olsun qənaət etmək və yanacaq istehsalını artırmaq lazım gəldiyi bir zamanda həmin dövlət üçün məcburidir… Ciddi bir iş görmək üçün bürokratiyadan demokratiyaya keçmək, həm də həqiqətən inqilabi yolla keçmək, yəni neft krallarına və səhmdarlarına müharibə elan etmək lazımdır, neft işinin milliləşdirilməsini ləngitməyə, gəlirləri və ya hesabatı gizlətməyə, istehsala qarşı sabotajçılıq, istehsalı yüksəltmək üçün tədbir görməməyə görə onların əmlakının müsadirə ediləcəyi və onlara həbs cəzası veriləcəyi haqqında dekret vermək lazımdır…”[20 - V.İ.Lenin Azərbaycan haqqında. Bakı, 1970, s. 117.]
Milliləşdirmənin gedişinə baxanda görürük ki, Bakı bolşevikləri məhz V.Leninin bəyan etdiyi “dərhal”, “inqilabi yolla”, “müharibə elan etmək”, “müsadirə”, “həbs” prinsiplərini rəhbər tuturdular. Bu üsullarla aparılan siyasət neft sənayesində daha böyük çətinliklər yaradırdı. Təbii ki, bolşeviklərin milliləşdirmənin fəhlə özünüidarəçiliyinə, demokratiyaya aparan yol olduğu barədə dedikləri deklarativ xarakter daşıyırdı. Bakı neft sənayesi üzərində dövlət inhisarının tətbiqi zərurəti iki səbəblə izah olunurdu: 1) iqtisadi böhran, vətəndaş müharibəsi və xarici müdaxilə dövrünü yaşayan Rusiyanı neftlə təmin etmək; 2) bolşeviklərə loyal olmayan burjuaziyanı neft sənayesi üzərindəki hökmranlıqdan məhrum etmək, onun nüfuzuna zərbə vurmaq.
Neft sənayesinin milliləşdirilməsi haqqında məsələ hələ 1917-ci ilin payızında, ölkədə yanacaq böhranı kəskinləşdiyi vaxtda Rusiya bolşeviklər partiyası Bakı komitəsinin təşəbbüsü ilə irəli sürülmüşdür.[21 - Гулиев Г.Б. Национализация промышленности Азербайджана (октябрь 1917-весна 1922 гг.) / Автореферат диссертации кандидата исторических наук. Баку, 1990, с. 18.] Müəssisələrdə fəhlə nəzarətinin tətbiqi milliləşdirməyə doğru ilk addım olmalı idi. 1917-ci il noyabrın 15-də RSFSR Xalq Komissarları Soveti fəhlə nəzarəti haqqında dekret qəbul etdi. Dekabrın 11-də Bakı Sovetinin iclasında neft sənayesinin milliləşdirilməsi haqqında məsələ müzakirə olunarkən bolşevik liderlərindən biri Prokofiy Caparidze məsələ ilə bağlı demişdir: “…mədənləri öz nəzarətimiz altına almaq məsələsi istənilən halda qarşımızda dayanacaq və hal-hazırda müştərək müqavilələrin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar bu məsələni həll etmək lazımdır.”[22 - Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivi (bundan sonra – ARPİİSSA): f. 1, siy. 38, iş 221, v. 1.] İclasda fəhlə nəzarəti orqanlarının yaradılması, həmçinin neft sənayesinin milliləşdirilməsi məsələsinin təxirə salınmadan Sovet Rusiyasının hökuməti qarşısında qaldırılması haqqında qərar təsdiq olunmuşdur.[23 - ARPİİSSA: f. 1, siy. 38, iş 221, v. 1.] Göründüyü kimi, Bakı bolşevikləri milliləşdirmənin tezliklə həyata keçirilməsini arzulasalar da, son qərarın Rusiyadan gəlməsini gözləyirdilər. Bu, yerli sovet hakimiyyətinin kimə arxalandığını bir daha sübut edir.
1917-ci ilin sonundan 1918-ci ilin martınadək Bakının bütün müəssisələrində fəhlə nəzarəti tətbiq olundu.[24 - Азимов Г.С. Бакинская коммуна. Баку, 1982, с. 75.] Fəhlə komitələrinə müəssisə administrasiyalarının sərəncamverici və təsərrüfat fəaliyyətinə, fəhlələrin işə qəbulu və işdən azad olunması prosesinə, müəssisələrin xammal, yanacaq, pul vəsaitləri və s. ilə təminatı məsələlərinə qarışmaq ixtiyarı verilirdi. Müəssisələrdə kommersiya sirri ləğv olunurdu. Belə geniş səlahiyyətləri öz üzərinə götürən fəhlə nəzarəti orqanları əslində onları həyata keçirmək iqtidarında deyildilər. “Neftyanoye delo” qəzetində fabrik-zavod komitələrinin müəssisələrdəki rolu haqqında deyilirdi: “Komitələr yerli xarakter daşıdıqları üçün onlar, əlbəttə ki, öz müəssisələrinin şəraitinə və ehtiyaclarına, fəhlələrin maraqlarına bələddirlər… Bu komitə mütləq öz zavodunun istehsalının güclənməsinə, xammalın və yanacağın daha artıq miqdarda alınmasına, məhsulların qiymətinin artırılması hesabına belə əməkhaqqlarının yüksəldilməsinə çalışacaq. Dövlət və ya ictimai maraqlar naminə vacib olan əks fikirlər, məsələn, istehsalın azaldılması, digər müəssisənin xeyrinə yanacaqdan və xammaldan imtina olunması yerli komitə tərəfindən həmişə böyük çətinliklə qarşılanacaq və çətinliklə həyata keçiriləcək…”[25 - Нефтяное дело, 1918, №11-12, стлб. 12.]
Fəhlə nəzarətinin tətbiqindən sonra müəssisələrin idarə olunması hüququ uğrunda fəhlələrlə sahibkarlar arasında kəskin mübarizə başladı. Birincilər fəhlə nəzarətini fəhlə idarəçiliyi kimi qələmə verirdilərsə, sahibkarlar bunu ənənəvi təsərrüfat fəaliyyətinin əsaslarını sarsıdan addım kimi dəyərləndirirdilər. Neft sənayeçiləri fəhlə nəzarətini sabotaj edir, qazma işlərini azaldırdılar. Bununla da hasilat aşağı düşür, neftin daşınması dayanırdı.
Bakıda fəhlə nəzarətinin tətbiqi metodları haqqında bolşevik liderlərindən biri Saak Ter-Qabrielyan belə yazırdı: “İşlər müdirinin rolunu hər vəchlə məhdudlaşdırmağa çalışır, onları çox vaxt quyuların içinə salır, çörək və su verirdilər… Fəhlələr arasında böyük hərəkət müşahidə edilirdi, fəhlələrin çoxu işdən azad olunmuşdu. Onda biz müştərək müqavilələri həyata keçirdik və həmin müqavilələrlə müəyyən vəziyyəti dekretləşdirdik. Bu 1917-ci ilin oktyabrında və ya noyabrında idi. Həmin məqamda biz “milliləşdirmə” şüarını irəli sürə bilməzdik. Bunun əvəzində “məcburi trestləşdirmə” şüarı irəli sürülmüşdür…”[26 - Косторниченко В.Н. К вопросу о национализации отечественной нефтяной промышленности в 1918 г. / Экономическая история. Обозрение. Выпуск 10. Москва, 2005, c. 86.] Göründüyü kimi, bolşevik hökuməti neft sənayesinin dərhal dövlət nəzarətinə götürülməsi tezisindən hələlik imtina etməyə məcbur oldu. Bolşeviklərin siyasətindəki dəyişikliyin səbəbi bu idi ki, xarici firmaların mülkiyyətinin milliləşdirilməsi hələ də möhkəm dayağı olmayan sovet hakimiyyətinin mürəkkəb durumunu daha da çətinləşdirə bilərdi. Milliləşdirmə ilk növbədə Rusiyanın neft sənayesində maraqları olan İngiltərəyə və Fransaya münasibətdə düşmənçilik addımı kimi dəyərləndiriləcəkdi. 1918-ci il yanvarın 28-də xarici borcların ləğv edilməsi haqqında bolşevik dekretinə Qərb dövlətlərinin reaksiyası bu narahatlığın əsassız olmadığını təsdiqlədi. Xarici dövlətlərin diplomatik nümayəndələrinin notasında bildirilirdi ki, onlar bu cür dekretləri qəbul etmir və təmsil olunduqları hökumətlər öz təbəələrinə dəyən zərərin ödənilməsini tələb etmək hüququnu özlərində saxlayırlar.[27 - Документы внешней политики СССР: Т.1, Москва, 1957, с. 98.]
Bu zaman isə Bakıdan kənarda siyasi vəziyyət sürətlə dəyişirdi. Rusiyadan ayrılan Cənubi Qafqazda xarici dövlətlərin, ilk növbədə, Almaniyanın və Osmanlı dövlətinin fəallığı artırdı. Hər iki dövlət regionda özünə dayaq yaratmağa, həmçinin Bakının neft yataqlarını ələ keçirməyə çalışırdı. Qafqaz cəbhəsində Rusiya ilə müharibə aparan Osmanlı dövləti buna daha çox can atırdı. Osmanlıların Cənubi Qafqaz hökuməti ilə münasibətləri də mürəkkəb idi. Bölgədə strateji məntəqələri tutmaq niyyətində olan türklər Zaqafqaziya Seyminə güclü təzyiq göstərirdilər. Bəzi hallarda vəziyyət kəskin xarakter alır və hərbi münaqişə ilə nəticələnirdi. Həmin dövrdə Osmanlı dövləti Bakını antiazərbaycan bolşevik rejimindən xilas etmək işində Azərbaycan milli qüvvələrinin arxalana biləcəyi yeganə ölkə idi. Buna görə Rusiya Bakı kimi mühüm yanacaq bazasının, həmçinin özünün Cənubi Qafqazda yeganə bolşevik forpostunun itirilməsindən ciddi narahatlıq keçirirdi. RSFSR-in millətlər məsələləri üzrə xalq komissarı İosif Stalinin 1918-ci il martın 19-da Bakı Sovetinin sədri S.Şaumyana və P.Caparidzeyə göndərdiyi məktubda deyilirdi: “Bakı – bütün Cənub üçün mühüm olan bu məntəqə hər tərəfdən mühasirəyə alınıb… Bir şey şübhəsizdir: Bakını hərbi və maliyyə cəhətdən möhkəmləndirmək lazımdır… Sizə iki tərəfdən – Daşkənd tərəfdən və Şimaldan kömək gəlir.”[28 - Братья навеки. Документы и материалы об исторической дружбе русского и азербайджанского народов: Т.1. Баку, 1987, с. 292.]
Cənubi Qafqaz uğrunda beynəlxalq mübarizənin kəskinləşdiyi bir vaxtda Bakının özündə ciddi hadisələr baş verdi. Erməni daşnakları ilə ittifaqa girən bolşeviklər 1918-ci ilin martında Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımı törətdilər. On minlərlə azərbaycanlını qətlə yetirən bolşeviklər məqsədlərinə nail oldular və Bakıda tam hakimiyyətə yiyələndilər. 1918-ci il aprelin 25-də yaradılan Bakı Xalq Komissarları Sovetinin (XKS) əsas məqsədlərindən biri neftin Rusiyaya daşınması idi. Bolşevik mətbuatı bu barədə yazırdı: “Rusiyanın taleyi Bakıdan göndərilən neftin həcmindən asılıdır. Bizim yanacağımız, mazutumuz, sürtkü yağlarımız olmasa, Moskva və Novokuznetsk fabriklərini, Piter və Volqaboyu zavodlarını işə salmaq, kəndləri çit, mismar və kənd təsərrüfatı alətləri ilə təchiz etmək mümkün deyil… Bizim inqilabi Qırmızı Ordumuzu respublikanın müdafiəsi naminə vaxtında və lazımi sürətlə hərəkətə gətirmək mümkün deyil.”[29 - Василенко А.Б. Каспийская нефть в геополитической стратегии руководства Советской России (1917-1922 гг.) / Нефть страны Советов. Проблемы нефтяной промышленности СССР (1917-1991 гг.) Под общей редакцией В.Ю.Алекперова. Москва, 2005, с. 16.]
Bakıda hakimiyyətə gələn bolşeviklərin digər məqsədi neft sənayesini milliləşdirilmək idi. Bakı Xalq Komissarları Sovetinin sədri S.Şaumyan bu barədə hələ aprelin 13-də V.Leninə yazırdı: “Bakıda qazandığımız qələbədən sonra Sovet tam möhkəmlənmişdir və bizim ciddi tədbirləri həyata keçirmək üçün imkanlarımız var. Çoxdan qərarlaşdırılan neft sənayesinin milliləşdirilməsini həyata keçirmək niyyətindəyik. Nefti bizim nümayəndəmiz Saak Ter-Qabrielyanla (Stalin onu tanıyır) artıq Həştərxana göndərmişik. O, Həştərxanda yaşayacaq. Sovetə ünvanladığınız tələbnamələrlə ona müraciət edin.”[30 - ARPİİSSA: f. 5, siy. 1, iş 21, v. 7.]
S.Şaumyanın məktubundakı nikbinlik tam anlaşılandır – mart soyqırımına qədər bolşeviklərin neft sənayesini sahibkarların nəzarətindən çıxarmağa və nefti sərbəst şəkildə şimala daşımağa gücləri və imkanları yox idi. Bunu təsdiq edən faktlardan birini misal gətirək. 1918-ci il martın 17-də yanacaq üzrə Qafqaz rayon müvəkkili D.Şamoninin imzaladığı sərəncama əsasən, onun icazəsi olmadan Bakıdan dəniz və dəmir yolu vasitəsilə neftin və neft məhsullarının daşınması qadağan edilirdi.[31 - Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi (bundan sonra – ARDA): f. 11, siy. 1, iş 1, v. 87.] 1918-ci il mart soyqırımından sonra isə vəziyyət tamamilə fərqli idi. Hakimiyyəti qəsb edən Bakı XKS-i bütün, o cümlədən, repressiv tədbirlərdən istifadə edərək, neft sənayesini tam nəzarətə almışdır və artıq milliləşdirməni həyata keçirə bilərdi. 1918-ci ilin aprelində Bakıdan Həştərxana neftlə dolu ilk gəmilər, Port-Petrovska (indiki Mahaçqala) mazutla dolu paroxodlar yola salındı.[32 - Азизбекова П.А., Мнацаканян А.Н., Трускунов М.Б. Советская Россия и борьба за установление и упрочение власти Советов в Закавказье. Баку, 1969, с. 65.] Bakı nefti Rusiyaya hava kimi lazım idi. Buna görə Sovetlər onun daşınması üçün hər şey edirdilər. 1918-ci il mayın 22-də RSFSR XKS-i V.Leninin imzası ilə Bakıdan neftin daşınması və fəhlələrə əməkhaqqının ödənilməsi üçün 100 mln. rublun ayrılması haqqında qərar çıxarmışdır.[33 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 228, v. 176.] Lakin həmin pullar heç də daşınan neftin əvəzini yox, nəqliyyat xərclərini ödəmək üçün ayrılırdı. Neft isə Rusiyaya tamamilə pulsuz göndərilirdi. Vəziyyətin ən faciəli tərəfi bundan ibarət idi ki, bolşeviklər daşıdıqları neftin əvəzinə Bakıya sonradan Azərbaycan xalqına qarşı çevrilən silah göndərirdilər və həmin silah sonradan Azərbaycan xalqına qarşı çevrilirdi. Mərkəzi hökumətin Bakı Xalq Təsərrüfatı Şurasında nümayəndəsi Zinovi Dosserin teleqramında bu barədə deyilirdi: “Saratov neft məhsullarına kəskin ehtiyac duyur. 100 min neft, 100 min ağ neft, 50 min yağ, 50 min mazut [pudla. 1 pud 16,38 kq-a bərabərdir – F.C.] xahiş edir. Xalq Komissarları Soveti göndərilən silahın əvəzi olaraq bu xahişi dəstəkləyir.”[34 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 228, v. 104.]
Moskvadan gələn telefonoqramlarda xəbər verilirdi ki, “ilk növbədə daha çox neftin daşınmasını təmin etmək məqsədilə” Bakıya 1638 ton çörək göndərilir.[35 - ARPİİSSA: f. 276, siy. 3, iş 32, v. 50.] İyunun 5-də RSFSR XKS-i neft sənayesinin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədilə Bakıya 50 mln. rublun ayrılması haqqında qərar qəbul etdi. Qərarla bağlı V.Leninin yazdığı qeyddə deyilirdi: “Vəsaitin xərclənməsi Şaumyana həvalə edilsin və ona neft məsələsini diqqətdə saxlamaq tapşırılsın.”[36 - Азизбекова П. А., Мнацаканян А. Н., Трускунов М. Б. Göst. əsəri, s. 74.] Bakıdan neftin daşınması işinə S.Şaumyanın yuxarıda adı çəkilən məktubunda xatırlanan S.Ter-Qabrielyan rəhbərlik etməli idi (o, Bakı XKS-də Fövqəladə Komissiyanın sədri vəzifəsini tuturdu). Bakı Sovetinin İcraiyyə Komitəsinin S.Ter-Qabrielyana verdiyi vəsiqədə ona nefti və neft məhsullarını yerli və mərkəzi sovet hakimiyyəti vasitəsilə paylaşdırmaq və satmaq, satışdan əldə olunan vəsaiti qəbul etmək həvalə olunurdu.[37 - ARPİİSSA: f. 276, siy. 3, iş 68, vv. 7-8.] O, həm də Bakı Sovetinin üzvü kimi RSFSR Baş Neft Komitəsinin (BNK) tərkibinə daxil idi. S.Ter-Qabrielyan daha bir missiyanı, xoşbəxtlikdən baş tutmayan bir işi icra etməli idi. İrəlidə ətraflı bəhs olunacağı kimi, V.Lenin 1918-ci ilin yayında Bakı neft mədənlərinin yandırılmasını məhz ona həvalə etmişdir.
Bakı XKS-i neft sənayesini özünə tabe etmək üçün bütün vasitələrdən istifadə edirdi. Məsələn, 50 mindən artıq fəhlə və qulluqçunun əməkhaqqlarını ödəmək, neftin hasilatı və daşınması üçün vəsait əldə etmək məqsədilə XKS 1918-ci ilin aprelində neft sənayeçiləri üzərinə 50 mln. rubl təzminat qoydu. Sahibkarların imtina cavabından sonra bolşeviklər onları saxlamış və 24 saat ərzində tələb olunan vəsaiti ödəmədikləri təqdirdə altı aylıq həbs cəzası ilə hədələmişlər.[38 - ARPİİSSA: f. 1, siy. 38, iş 221, vv. 26.] S.Şaumyanın oğlu Surenin yazdığına görə, XKS-in iclasında bolşevik liderlərindən biri Anastas Mikoyanın adına altı mandat yazılmışdı və həmin mandatlara uyğun olaraq bəzi firmaların işlər müdirləri və sahibləri həbs edilmədi idi. Həbsdən bir gün sonra onlar tələb olunan vəsaiti ödəmişlər.[39 - Шаумян С. Бакинская коммуна. Баку, 1927, с. 24, 108.] A.Mikoyanın özü həmin hadisəni xatırlayaraq yazırdı ki, o, mandata uyğun olaraq, Nobel şirkətinin direktoru A.Lessneri, həmçinin S.Tagianosovu, Qukasovu həbs etməli idi. A.Mikoyan əsgərlərlə birgə A.Lessnerin yaşadığı evə gələrək, adi qaydada otağa girmək əvəzinə A.Lessneri qorxutmaq üçün əlindəki tapançanı azacıq açıq olan qapıdan içəri saldı, sonra isə özü daxil oldu. A.Mikoyanın sözlərinə görə, yük maşınının arxasında otuzdurulan Lessnerin yol boyu “əməlli başlı silkələnməsi” onlara “ləzzət eləmişdi.”[40 - Копия рукописи книги А.Микояна «В революционном Баку. 1918-1920 годы»: Т.1 / AMEA A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun Elmi Arxivi (bundan sonra – TİEA): qovluq №5525, v. 398.]
Neft sənayeçilərinə qarşı növbəti inzibati təzyiq Bakı XTŞ-in qərarı ilə baş vermişdir. Qərarla iri neft firmalarına – Xəzər-Qara Dəniz Cəmiyyəti, Nobel qardaşları, S.Şibayev, S.Lianozov, A.Mantaşev firmalarına tapşırılırdı ki, onlar saziş bağlayıb özlərinin neftayırma zavodları üçün 24571 ton neft satın alsınlar. Firmalar bu nefti vahid qiymətə almalı, qərarın dərc olunmasından sonra 5 gün ərzində onu öz anbarlarına doldurmalı idilər. İmtina edildiyi təqdirdə sahibkarlar 300 min rubl həcmində cərimə olunacaqdılar.[41 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 1, v. 178.] Təbiidir ki, bu qərarla sovet hökuməti hasilatı artırmaq və minlərlə ton neftin satışından nəğd vəsait əldə etmək məqsədini daşıyırdı. Lakin bolşeviklər nəzərə almırdılar ki, anbarlar onsuz da neftlə doludur və məhz buna görə sahibkarlar nefti almaqdan imtina edirdilər.
1918-ci il mayın 1-də Bakı XKS-i bəyannamə ilə çıxış edərək, ümumrusiya mərkəzi hökuməti ilə sıx əlaqədə olacağını elan etmiş,[42 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 5, v. 1.] beləliklə, özünü RSFSR hökumətinin yerli orqanı olduğunu hüquqi cəhətdən rəsmiləşdirmişdir. Bu bəyannamədən bəlli olurdu ki, XKS-in bütün fəaliyyəti Rusiya maraqlarına uyğun həyata keçiriləcək. Rusiyanın, daha doğrusu, bolşeviklərin maraqları isə yanacaqla fasiləsiz təminatı tələb edirdi, çünki ölkə vətəndaş müharibəsi və xarici müdaxilə şəraitində idi. Neftsiz cəbhələrdə qələbəni təmin etmək qeyri-mümkün idi. Azərbaycan tarixçisi Nigar Maksvellin qeyd etdiyi kimi, Rusiya bolşeviklərini neftin hansı çətinliklər bahasına daşınacağı maraqlandırmırdı, bundan başqa, onlar neft mədənlərinin əslində kimə məxsus olması məsələsini də müzakirə etmirdilər.[43 - Maksvell N. Azərbaycan demokratik hökumətinin siyasətində neft məsələsi / Azərbaycan neft sənayesinin tarixinə dair I Beynəlxalq konfransın materialları. Bakı, 1996, s. 39.]
Bakı neft sənayesindəki acınacaqlı durum isə davam edirdi: mədənlər işləmir, fəhlələrin maddi vəziyyəti, ərzaq təminatı pisləşir, iqtisadi və siyasi hərc-mərclik sənayeni iflic etmişdi. Mövcud vəziyyət Rusiyanın Bakıdan neft daşınması planlarına mənfi təsir göstərirdi. Buna görə V.Lenin hökuməti neft işini böhrandan xilas etmək üçün təcili tədbirlər görürdü. Bununla belə, yaddan çıxarmaq olmaz ki, atılan addımların hamısı Azərbaycana, neft sənayesinə görə yox, Rusiyanın öz maraqları naminə həyata keçirilirdi. Rusiyanın neft sənayesini idarə edən Ali Xalq Təsərrüfatı Şurası (AXTŞ) yanında Yanacaq şöbəsi (1918-ci il mayın 17-də Baş Neft Komitəsi adlandırıldı) Bakıya göndərdiyi teleqramda neft sənayesinin inkişaf etdirilməsi üçün aşağıdakı tədbirləri müəyyənləşdirdi: 1) işləməyən mədənləri dərhal bərpa etmək, məhsuldarlığı az olduğu üçün fəaliyyəti dayandırılan bütün quyuları işə salmaq; 2) qazma, dərinləşdirmə, təmir məqsədilə dayandırılan mədənləri işə salmaq; 3) neft və neft məhsullarının mövcud ehtiyatlarını təxirə salmadan Rusiyaya göndərmək; 4) fəhlələrlə hesablaşmaları nəzarət orqanlarının yoxladığı tabellər əsasında firmaların aparatı vasitəsilə aparmaq; 5) ayrı-ayrı firmaların ixtiyarında olan bütün materiallardan istifadə etmək.[44 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 228, v. 68.]
Bakıda hakimiyyəti ələ keçirəndən sonra bolşeviklər milliləşdirmə siyasətinə başlamağı qərarlaşdırdılar. Onlar, eyni zamanda, bu məsələdə tələskənliyə yol verməməyə çalışırdılar. Bakı XTŞ Rəyasət heyətinin bəyannaməsində bildirilirdi ki, “…neft sənayesinin milliləşdirilməsi haqqında dekreti dərhal qəbul etmək qeyri-mümkündür, çünki indiyədək müvafiq hazırlıq, təşkilati işlər aparılmamışdır.”[45 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 1, v. 88.] Rəyasət heyəti əvvəlcə neft müəssisələrinin trestləşdirilməsi planını hazırlamağı, qazma, hasilat, emal, saxlama, nəqletmə sahəsində texniki təkmilləşdirmə işlərini aparmağı zəruri sayırdı. İ.Fioletov bu fikri hələ 1918-ci ilin martında bildirmişdir. Bakı bolşeviklərinin konfransında çıxış edərkən o, demişdir ki, hal-hazırda neft sənayesini qoruyub saxlamaq vacibdir, onu qaydaya salmaq lazımdır və milliləşdirmə ilə tələsmək olmaz.[46 - Гулиев Г.Б. Göst. əsəri, s. 18.] Moskvada da bu cür fikirləşirdilər. V.Lenin milliləşdirmənin “mütləq və dərhal” həyata keçirilməsi haqqında əvvəlki tezisindən imtina edərək, bu siyasətin gerçəkləşməsi üçün vaxtın hələ yetişmədiyi fikrində olanların tərəfini tutdu. Ümumi mövqe bundan ibarət idi ki, milliləşdirmə “nəinki neft sənayesinin bərpasına gətirib çıxarmayacaq, əksinə, onu daha böyük dağınıqlığa düçar edəcək.”[47 - Косторниченко В.Н. К вопросу о национализации…, с. 89.]
Ciddi iqtisadi çətinliklərlə, ölkəni fasiləsiz olaraq yanacaqla təmin etmək zərurəti ilə üzləşən bolşevik rəhbərliyi neft sənayesinin bərpasına xarici kapitalı cəlb etməyə çalışırdı. Almaniya ilə iqtisadi münasibətlərin qurulması haqqında tezislərdə (15 may 1918-ci il) deyilirdi ki, Rusiya öz gücü hesabına təsərrüfatını tez bir zamanda bərpa etmək iqtidarında olmadığı üçün onun “Mərkəz dövlətləri ilə yenidən iqtisadi münasibətlər qurmağa nəinki hüququ çatır, hətta buna borcludur.”[48 - Документы внешней политики СССР: Т.1, с. 676-677.] Eyni fikir ABŞ ilə əlaqələrin inkişafı planında (12 may 1918-ci il), Ümumrusiya xalq təsərrüfatı şuralarının qurultayında (26 may 1918-ci il) qəbul olunmuş beynəlxalq əməkdaşlıq proqramında da irəli sürülmüşdür. Bir sözlə, bolşeviklər Qərb dövlətləri ilə iqtisadi əlaqələrin bərpasına və bu məqsədlə hətta təsərrüfatın bəzi sahələrində, ilk növbədə, neft sənayesində xaricilərə konsessiyaların verilməsinə hazır idilər.
Moskvada irəli sürülən və siyasi rəhbərliyin ən yuxarı səviyyəsində razılıqla qarşılanan bu fikirlərə rəğmən Bakıda neft müəssisələrinin (o cümlədən, xarici kapitala məxsus) milliləşdirilməsi məsələsini qəti həll olunmuş hesab edirdilər. Bakı XKS-i neft sənayesinin, dəniz nəqliyyatının və digər sahələrin milliləşdirilməsini özünün başlıca vəzifəsi kimi müəyyənləşdirmişdir. Rusiya mərkəzi hökuməti ilə fikir ayrılıqlarını çözmək və milliləşdirmənin zəruriliyini əsaslandrmaq məqsədilə Bakı XKS-i S.Ter-Qabrielyanı Moskvaya göndərməyi qərara aldı. 1918-ci il aprelin 28-də hələ Həştərxanda olarkən o, Bakıya – S.Şaumyana yazırdı: “…Neft məsələsinə gəldikdə isə sənə deməliyəm ki, burada olduqca şübhəli şeylər baş verir. Xalq Komissarları Sovetindəki Qukovski [RSFSR xalq maliyyə komissarı – F.C.] cənab neftçilərə həm hasilatda və qazmada, həm də neftin paylaşdırılmasında və satışında tam sərbəstlik vermək fikrinə düşüb. Dünən Nobelin buradakı işlər müdiri Nobelin idarə heyətindən teleqram alıb. Teleqramda deyilirdi ki, Qukovski ilə əldə edilən razılığa görə, bütün nəzarətedici və paylaşdırıcı təşkilatlar ləğv olunmalıdır, buna görə də nefti yalnız firmaların idarə heyətlərinin göstərişi ilə göndərmək lazımdır.”[49 - Шаумян С. Бакинская коммуна, с. 96.] Göründüyü kimi, hökumətin neft sənayeçilərinə etdiyi güzəştlər olduqca əhəmiyyətli və ən başlıcası, zəruri idi. Lakin radikal addımların tərəfdarı olan S.Ter-Qabrielyan dərhal burada hansısa gizli sövdələşmənin baş verdiyi qənaətinə gəldi: “Açıq-aşkar danışırlar ki, Leninin və başqalarının bu məsələdən xəbərsiz olmasından istifadə edən Qukovski iri neft sənayeçilərinin siyasətini həyata keçirir.”[50 - Шаумян С. Бакинская коммуна, с. 97.]
Sonralar S.Ter-Qabrielyan V.Lenini milliləşdirmənin vacibliyinə necə inandırdığını belə xatırlayırdı: “Mən, bizdə ümumiyyətlə nələrin baş verdiyi haqqında danışırdım, üç saat ərzində danışırdım. O, mənə sual verir: bəs nə etmək fikrindəsiniz? Mən deyirəm ki, neft sənayesinin milliləşdirilməsini elan etmək lazımdır. Deyir: “Sağ olun, milliləşdirməyimiz yetər. Bəs bizdə kim işləyəcək?” …Bakı fəhlələri. “Bəs kim idarə edəcək?”… Bakı mühəndislər ittifaqı. “Xeyr, bu olmaz.”… Milliləşdirmə məsələsini həll etmədən geri qayıda bilmirəm… V.İ.Lenin AXTŞ-in sədri A.İ.Rıkova məktub göndərdi – “əhval-ruhiyyəyə baxın.” Aleksey İvanoviçin yanına getdim. Deyir: “Yox, edə bilmərik, bu, neft sənayesinin məhvi deməkdir…”[51 - Косторниченко В.Н. К вопросу о национализации…, с. 90.] Göründüyü kimi, Bakı XKS-i milliləşdirmə işini tələsdirirdi, Moskva isə bu tədbirin təxirə salınmasına tərəfdar idi.
Sovet Rusiyasının lideri V.Leninin mötədil mövqeyi bəzi əsərlərdə onun Bakı bolşeviklərinin apardığı dağıdıcı milliləşdirmə siyasətinə hələ 1918-ci ilin yazından tərəfdar olduğu haqqında müddəanı təkzib edir. Məsələn, A.Mikoyan öz xatirələrində bu məsələyə toxunaraq yazırdı: “Şaumyan bir neçə dəfə bu məsələ [milliləşdirmə məsələsi – F.C.] barədə Leninlə məsləhətləşmişdir. Lenin Şaumyanın təxirəsalınmaz [kursiv mənimdir – F.C.] milliləşdirmə haqqında qərarını dəstəkləyirdi.”[52 - Микоян А.И. Так было. Москва, 2002. // http:biblioteka.org.] Lakin hadisələr heç də A.Mikoyanın təsvir etdiyi kimi deyil idi. İrəlidə göstərildiyi kimi, V.Lenin S.Şaumyanın Moskvanın razılığını almadan milliləşdirməyə başlaması haqqında xəbəri eşidəndə buna çox təəccüblənmişdir.
Bakıda iqtisadi vəziyyət isə gündən-günə kəskinləşirdi. Xəzinəni doldurmaq üçün neft sənayeçilərinin müvəqqəti həbsləri yerli hökumət qarşısında duran maliyyə problemlərini həll etmədi. Şəhərdə ağır ərzaq böhranı başladı. 1918-ci il mayın 10-da keçirilən mitinqdə qəbul olunan qətnamədə fəhlələr bəyan etmişlər ki, əgər bir həftə ərzində şəhərə çörək gətirilməzsə, hökumət Sovetə yeni seçkilər təyin etməli və neftçilərin Bakıdan sərbəst çıxışına icazə verməlidir. İki gün sonra Bakı XTŞ-i sahibkarları günahlandıraraq, neft sənayesinin milliləşdirilməsini özünün “birbaşa vəzifəsi” elan etdi.[53 - Косторниченко В.Н. К вопросу о национализации…, с. 90.] Hadisələr göstərirdi ki, S.Şaumyan artıq Moskvanın mövqeyi ilə hesablaşmadan hərəkət etməyi qərara alıb.
Neft sənayesinin dövlətin sərəncamına götürülməsi istiqamətində ilk addım 22 may 1918-ci il tarixində atıldı. Həmin gün Bakı XKS-i yeraltı sərvətlərin milliləşdirilməsi haqqında dekret qəbul edərək, Bakıda neft və ozokerit çıxarılan, özəl mülkiyyət hüququnda ayrı-ayrı şəxslərə, şirkətlərə, kənd cəmiyyətlərinə məxsus olan, istər sahibi, istərsə də icarədar tərəfindən istismar olunan torpaqları dövlətin mülkiyyəti elan etdi. 1917-ci il oktyabr çevrilişinə qədər torpaqların icarəsinə dair keçmiş hökumətlə imzalanan bütün müqavilələr ləğv olunurdu və onlara yenidən baxılmalı idi. Müqavilələrin təkrar baxılmasına qədər isə bütün əvvəlki hüquqlar və vəzifələr qüvvədə qalırdı.[54 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 295, vv. 26-27.]
Lakin bu dekret neft çıxarılan və kəşfiyyat işləri aparılan torpaqlara aid idi. Emal edən, köməkçi müəssisələr, anbarlar, nəqliyyat hələ də dövlət nəzarətinə alınmamışdı. Bu səbəbdən Bakıdakı sovet hökuməti neft sənayesinin tam milliləşdirilməsini tələsdirirdi. Mayın 27-də V.Leninə göndərilən teleqramda Bakı XKS-i tezliklə müvafiq dekretin veriləcəyinə ümid etdiyini bildirmişdir.[55 - Азизбекова П.А., Мнацаканов А.Н., Трускунов М.Б. Göst. əsəri, s. 72.] Həmin gün İ.Stalindən S.Şaumyanın adına aşağıdakı məzmunda radioteleqram daxil olmuşdur: “Qabrielyan, Yeltsov yük ilə gəlirlər, paroxodlar və sairə təmin olunub, milliləşdirmə təsdiq edilib. Dərhal neftin və pambığın daşınmasına başlayın…”[56 - ARPİİSSA: surət fondu, iş 378.]
1918-ci il mayın 28-də İ.Stalin S.Şaumyana daha iki teleqram göndərdi. Onların birində deyilirdi: “Xalq Komissarları Soveti neft sənayesinin milliləşdirilməsini təsdiq edib… Neft Komissarlığı ləğv olunub, bütün işlər Baş Neft Komitəsinə verilib.”[57 - ARPİİSSA: f. 1, siy. 38, iş 221, v. 27.] İ.Stalinin teleqramı Bakıda anlaşılmazlığa səbəb oldu. Bakı bolşevikləri İ.Stalinin teleqramını göstəriş kimi qəbul edərək milliləşdirməni həyata keçirməyə başladılar, halbuki sənəddə milliləşdirmənin yaxın gələcəkdə baş tutacağına və müvafiq dekretin verildiyinə dair heç bir söz deyilmirdi.
1918-ci il iyunun 1-də Bakı XKS-i mərkəzi hökumətin rəsmi qərarını gözləmədən və yalnız İ.Stalinin teleqramına istinad edərək, neft sənayesinin milliləşdirilməsi haqqında dekret qəbul etdi (dekret iyunun 2-də dərc olundu). Sənədin preambulasında deyilirdi ki, bu dekret “Ali Xalq Komissarları Sovetinin neft sənayesinin milliləşdirilməsi haqqında qərarının icrası ilə əlaqədar” qəbul edilir. Belə çıxırdı ki, Bakıdakı bolşevik hökumətinin addımları Moskva ilə razılaşdırılıb. Əslində isə belə deyildi. Sənədə görə, neft müəssisələrinin bütün daşınan və daşınmaz əmlakına, kapitallarına, cari hesablarına və qiymətli əşyalarına qadağa qoyulur, müəssisələrin özləri isə inzibati, texniki və maliyyə cəhətdən Bakı XKS-ə tabe edilirdilər. Bütün işçi heyətə, qulluqçulara, ustalara və fəhlələrə öz yerlərində qalmaq və vəzifələrini tam şəkildə yerinə yetirmək tapşırılırdı. İşləri pozmağa cəhd göstərən və ya üzərinə düşən vəzifələrin icrasından boyun qaçıran texniki və inzibati personala xəbərdarlıq olunurdu ki, buna görə onlar həbs ediləcək və inqilabi tribunalın məhkəməsinə veriləcəklər.[58 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 1, v. 76; iş 3, v. 6.]
Dekret böyük tələskənliklə icra olunurdu və bunun əsas məqsədi Bakıdan daha çox neft daşımaq idi. 463 neft firması, onların mədənləri, neftayırma zavodları, kəmərləri, anbarları, avadanlıqları, köməkçi müəssisələri milliləşdirildi. Maliyyə, texniki və inzibati sahələrdə idarəçilik, həmçinin bütün milliləşdirilmiş müəssisələr üzərində nəzarət Xalq Təsərrüfatı Şurasının ixtiyarına verildi. Müəssisələr şura qarşısında hesabat verməli və ondan göstərişlər almalı idilər.[59 - ARPİİSSA: f. 1, siy. 38, iş 221, v. 29; ARDA: f. 11, siy. 1, iş 6, vv. 116, 170.]
Milliləşdirmənin gedişini sürətləndirmək və sahibkarlar tərəfindən sabotaja son qoymaq üçün XTŞ bəzi icbari qərarlar qəbul etdi. Qərarların birinə əsasən, bütün mədənlər milliləşdirmədən əvvəlki qaydalar üzrə yanacağı kəmərlərə ötürməli idilər.[60 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 300, v. 4.] Digər qərarla milliləşdirilmiş müəssisələrə tapşırılırdı ki, yeddi gün ərzində 1918-ci ilin iyul-sentyabr ayları üçün xərclər smetasını tərtib etsinlər və XTŞ-in baş mühasibatlığına təqdim etsinlər. Göstərilən müddətdə smetanı təqdim etməyən müəssisələr kreditlərdən məhrum olunacaqdılar.[61 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 1, v. 8.]
Sahibkarlar neft sənayesinin dövlət inhisarına alınmasına cidd-cəhdlə müqavimət göstərirdilər. Bununla bağlı qəbul edilən bəyanatda onlar bildirirdilər ki, milliləşdirmə dağınıqlığa və məhvə bərabərdir, “onilliklər boyu qurulan təşkilatlan-manın köklü surətdə sındırılması, sənaye və ticarət aparatının tamamilə yeni qaydalar əsasında qurulması indiki vaxtda ölkənin yanacaqsız və işıqsız qalmasına gətirib çıxaracaq…”[62 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 26, v. 53.]
Təhlükə həqiqətən də qaçılmaz idi, çünki milliləşdirməni həyata keçirərkən sovet hökuməti bu tədbirin iqtisadi səmərəliliyinə yox, sırf siyasi xarakterinə önəm verir, sahibkarların iqtisadi qüdrətinin sarsıdılmasına çalışırdı. Bolşevik nəzəriyyəsinə uyğun həyata keçirilən milliləşdirmə qısa müddətdə iqtisadi böhranı daha da dərinləşdirdi. Müvafiq maddi, maliyyə və kadr resurslarına malik olmayan Sovet dövləti yüzlərlə müəssisədə istehsalın təşkili kimi ağır yükü öz üzərinə götürdü. Nəticədə həmin müəssisələr bağlanmağa, fəhlələrin yaşayış səviyyəsi isə aşağı düşməyə başladı.
Neftin daşınması işini asanlaşdırmaq üçün 1918-ci il iyunun 5-də Bakı XKS-i Xəzər dəniz donanmasının da milliləşdirilməsi haqqında dekret qəbul etdi.[63 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 3, v. 4.]
Qeyd etmək lazımdır ki, Bakıda milliləşdirmə zamanı tətbiq olunan metodlar RSFSR-in bəzi partiya-təsərrüfat orqanlarının rəhbərləri tərəfindən də mənfi qarşılanmışdır. Sovet tarixşünaslığında bu məsələnin işıqlandırılmasında ciddi boşluq var idi və radikal milliləşdirmənin bütün əleyhdarları bir qayda olaraq, mənfi qiymətləndirilirdi. Əslində isə onlar prinsip etibarı ilə bu siyasətə qarşı deyil, hazırlıqsız, tez-tələsik, pərakəndə aparılan milliləşdirməyə qarşı idilər. 1918-ci il aprelin əvvəlində, yəni milliləşdirmə hələ başlamamış, Bakı Sovetinin iclasında çıxış edən Z.Dosser demişdir: “Bizim neft sənayesinin milliləşdirilməsi haqqında şüarımız var, lakin bu məsələyə ehtiyatla yanaşmaq lazımdır. Təcrübə göstərdi ki, tələskənlik ziyan gətirə bilər… Beləliklə, XTŞ qarşısında əvvəlcə sənayeni təşkil etmək, yalnız bundan sonra milliləşdirməyə başlamaq məsələsi dayanır.”[64 - ARPİİSSA: f. 1, siy. 38, iş 221, v. 33.]
Bakı XKS-in dekretindən üç gün sonra – iyunun 4-də Moskvadan Bakıya göndərilən radioteleqramda bildirilirdi ki, RSFSR Xalq Komissarları Soveti neft sənayesinin milliləşdirilməsi məsələsini müsbət həll edib və tədbirin həyata keçirilməsi yalnız Baş Neft Komitəsi tərəfindən smeta təqdim olunmadığına görə yubanır.[65 - ARPİİSSA: surət fondu, iş 373.] Göründüyü kimi, Moskvada Bakı Xalq Komissarları Sovetinin qəbul etdiyi milliləşdirmə dekretindən xəbərsiz idilər. Yalnız iyunun 11-də hərbi işlər üzrə quberniya komissarı D.Sosninin Həştərxandan V.Leninə göndərdiyi teleqramda iyunun 2-də neft sənayesinin milliləşdirilməsi haqqında Bakı XKS-in dekretinin dərc edildiyi barədə məlumat verilirdi. Bu xəbər V.Lenin üçün gözlənilməz oldu, o, xahiş etdi ki, teleqramı “təcili” təkrar eləsinlər, “…görünür, məlumatda haqqında bəhs olunan dekretin mətni buraxılıb.”[66 - Косторниченко В.Н. К вопросу о национализации…, с. 94.]
İyunun 13-də S.Şaumyan V.Leninə teleqram göndərərək, nikbinliklə yazırdı: “Aclığa baxmayaraq, neft sənayesinin və ticarət donanmasının milliləşdirilməsi ruh yüksəkliyinə, neft hasilatının və daşınmasının artmasına səbəb oldu…”[67 - Шаумян С.Г. Избранные произведения: Т.2. Москва, 1978, с. 362.] Lakin real vəziyyət heç də S.Şaumyanın təsvir etdiyi kimi deyil idi. Bolşeviklər Bakıda neft sənayesini milliləşdirdiyi, əslində isə məhv və qarət etdiyi bir vaxtda mərkəzi hökumətin məsələ ilə bağlı hələ də dəqiq mövqeyi yox idi. İyunun 4-də Bakıya göndərilən teleqram Moskvanın tərəddüd içində olduğunu, milliləşdirməyə başlayıb-başlamamaq dilemması qarşısında durduğunu nümayiş etdirdi. Tələsik milliləşdirmənin tərəfdarları və əleyhdarları arasında mübarizə səngimirdi. İlk mərhələdə ikincilər üstünlük qazandılar. Bunu V.Leninin S.Şaumyana iyunun 18-də göndərdiyi teleqram təsdiqləyir. V.Lenin bildirirdi: “Neft sənayesinin milliləşdirilməsi haqqında dekret hələ olmamışdır. Neft sənayesinin milliləşdirilməsi haqqında dekreti naviqasiyanın axırında vermək fikrindəyik. Hələlik neft məhsulları ticarətinin dövlət inhisarına alınmasını təşkil etməkdəyik. Neft məhsullarının tezliklə Volqaya daşınması üçün bütün tədbirləri görün. Baş Neft Komitəsinə neft sənayesinin vəziyyəti haqqında hər gün məlumat verin.”[68 - V.İ.Lenin Azərbaycan haqqında, s. 128.]
Ertəsi gün – iyunun 19-da Moskvadan S.Şaumyanın adına olduqca sərt məzmunlu iki teleqram göndərilir. Birinci teleqramda bildirilirdi ki, Baş Neft Komitəsi neft sənayesinin milliləşdirilməsini həyata keçirmir və komitənin xəbəri olmadan bunu heç kim edə bilməz.[69 - ARPİİSSA: f. 276, siy. 3, iş 32, v. 135.] İkinci teleqramda RSFSR XKS-in guya neft sənayesinin milliləşdirilməsinə dair qərar verməsi haqqında məlumat təkzib edilirdi.[70 - ARPİİSSA: f. 1, siy. 38, iş 221, v. 136.] Moskvadan gələn hər iki teleqram bir neçə aspektdən maraq doğurur. Birincisi, teleqramlar Bakı neftinin taleyini real olaraq kimin həll etdiyini və bütün məsələlərdə son sözün kimə məxsus olduğunu göstərir. İkincisi, milliləşdirmənin artıq tam tempi ilə getdiyi bir vaxtda mərkəz hələ də özünün dəqiq mövqeyini müəyyənləşdirməmişdir. Sovet Rusiyasının siyəsətindəki bu qeyri-müəyyənlik nə ilə əlaqədar idi?
Nəzərə almaq lazımdır ki, Bakı ilə Moskva arasında fikir ayrılığı taktiki xarakter daşıyır və milliləşdirmənin lazım olub-olmadığı ətrafında deyil, onun vaxtı və miqyası məsələsi ətrafında cərəyan edirdi. A.Mikoyan vəziyyəti bu cür təsvir edirdi: “…Moskvada oturan neft firmalarının nümayəndələri AXTŞ-in mütəxəssisləri arasında da müvafiq iş aparırıdılar. Oradan hətta milliləşdirmənin müvəqqəti gecikdirilməsi haqqında teleqram alınmışdı, Baş Neft Komitəsindən gələn teleqram isə faktiki olaraq milliləşdirməni ləğv edirdi.”[71 - Микоян А.И. Так было. // http:biblioteka.org.] A.Mikoyanın dediklərindən belə təsəvvür yarana bilər ki, guya hökumət nümayəndələri ilə bəzi neft sahibkarları arasında gizli sövləşmə mövcud idi. Əslində isə vəziyyət tamam başqa idi. Tələsik milliləşdirmənin əleyhdarları başa düşürdülər ki, neft sənayesi kimi spesifik sahənin dərhal dövlət inhisarına alınması böhranı son həddə çatdıracaq və nəticədə neftin daşınması azalacaq. Onlar buna imkan verməməyə, dövlət inhisarının tədricən, planlı şəkildə tətbiq olunmasına çalışırdılar. Eyni zamanda onlar Bakıdan Rusiyaya fasiləsiz, qarətçi neft daşımalarının tərəfdarları olaraq qalırdılar.
Bakı XKS-in 24 iyun 1918-ci il tarixli iclasında S.Ter-Qabrielyanın neft sənayesinin milliləşdirilməsi haqqında məlumatı müzakirə olundu. V.Leninin məsələyə dair münasibətinə toxunan S.Ter-Qabrielyan bəyan etdi ki, “…əgər sizdə texniki qüvvələr tapılarsa, Lenin birmənalı olaraq bunun [milliləşdirmənin – F.C.] tərəfdarıdır… AXTŞ və qismən Baş Neft Komitəsi məsələni müəyyən qədər yubadırlar… Lakin milliləşdirmə artıq fakt olduğu üçün indi geri çəkilmək olmaz.”[72 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 25, v. 4.]
Rusiya alimi Vladimir Kostorniçenko Bakı ilə Moskva arasında fikir ayrılıqlarını, bir-birinə zidd addımların səbəblərini ətraflı araşdıraraq belə qənaətə gəlir ki, o dövrdə sovet hökumətinin Rusiyanın cənubunda faktiki təmsilçisi İ.Stalinin müdaxiləsi Bakı bolşeviklərinin 1 iyun dekretini qəbul etməsi üçün əsas olmuşdur. Bakıda milliləşdirmə prosesinin iştirakçıları İ.Stalinin hadisələrdə aparıcı rolunu qeyd edirdilər: “… Tsaritsında [indiki Volqoqrad – F.C.] oturan Stalin hər şeyi ələ keçirmək haqqında sərəncam verdi. Bunun əsasında neft sənayesi milliləşdirildi.”[73 - Косторниченко В.Н. К вопросу о национализации…, с. 93.] Bu faktı S.Şaumyan da təsdiq edirdi. Çıxışlarının birində o, deyirdi: “Mən, yoldaş Stalindən bir məktub almışdım, sonda əlavə edilirdi ki, məktuba Lenin baxıb və bəyənib və həmin məktubda deyilənlərin hamısı rəsmidir, Xalq Komissarları Sovetindən gəlir. Daha sonra Stalindən gələn üç teleqramda qəti şəkildə bildirilirdi ki, milliləşdirmə təsdiq olunub…”[74 - Шаумян Ст. Статьи и речи. 1917-1918 гг. Баку, 1929, с. 124.] Yeri gəlmişkən, bu sözlər Suren Şaumyanın atasının guya milliləşdirməni “özünü riskə ataraq” həyata keçirdiyi, İ.Stalinin isə yalnız bundan sonra “milliləşdirməyə xeyir-dua” verdiyi barədə yazdıqlarını təkzib edir.[75 - Шаумян С. Бакинская коммуна, с. 24.] Əslində S.Şaumyan İ.Stalinin teleqramlarını hərəkətə keçmək üçün siqnal kimi başa düşmüşdür. Bundan başqa, təsadüfi deyil ki, Baş Neft Komitəsinin iclaslarında “vaxtından əvvəl” baş tutan milliləşdirmə haqqında müzakirələrin əsas predmeti təkcə Bakı XKS-in qərarları deyil, həm də İ.Stalinin mövqeyi idi. Müzakirələrin birində RSFSR xalq maliyyə komissarı İ.Qukovski qeyd etmişdir ki, milliləşdirmə İ.Stalinin məlumatları əsasında həyata keçirilsə də, o, “qətiyyən bu sahədə sərəncam vermək ixtiyarı olmayan şəxs idi”, BNK-nın məsul əməkdaşı S.Salko isə demişdir ki, İ.Stalinin məktubu “formaca məlumat xarakterli olsa da, mahiyyətcə göstəriş idi… ”[76 - Косторниченко В.Н. К вопросу о национализации…, с. 94.]
Moskvanın milliləşdirmənin təxirə salınması ilə bağlı qərarının başqa bir səbəbi də var idi. Həmin səbəb xarici amil ilə əlaqədar idi. RSFSR xalq yollar komissarı P.Kobozevin S.Şaumyana və P.Caparidzeyə göndərdiyi məktubda bu barədə deyilirdi: “Şadam ki, siz [milliləşdirməni – F.C.] həyata keçirmədiniz, lakin deməliyəm ki, bunun uğrunda hələ çox mübarizə aparmalı olacağıq. Məsələ bundadır ki, Almaniya ilə sülh müqaviləsinə görə, əgər biz nə isə milliləşdiririksə, biz bütün itkilərin əvəzini ödəyirik, Nobel isə iri alman firmasıdır və özümüzü hər tərəfdən əməlli başlı sığortamalıyıq ki, daha az ödəyək…”[77 - Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində: I cild, s. 141.] Göründüyü kimi, Sovet Rusiyasının Almaniya ilə bağladığı müqavilədə milliləşdirilən müəssisələrə görə xarici xarici şirkətlərə kompensasiya ödəmək haqqında şərtin olması bolşevik hökumətini milliləşdirmənin dərhal həyata keçirilməsindən çəkindirən vacib amillərdən idi.
Beləliklə, İ.Stalinin dəstəklədiyi Bakı XKS-i ilə V.Leninin dəstəklədiyi BNK arasında fikir ayrılıqları vəziyyətin müxtəlif cür qiymətləndirilməsi və buna uyğun olaraq, böhrandan çıxış yollarına fərqli baxışlarla əlaqədar idi. V.Lenin və BNK tələsik milliləşdirməni və kapital üzərində təzyiqi bir qədər yubatmağı, keçid dövründə dövlətin nəzarəti altında işləyən iri özəl müəssisələrin mövcud olmasını mümkün sayırdılar. Buna misal olaraq belə bir faktı göstərmək olar ki, hələ 1918-ci il iyunun 3-də BNK V.Leninin sərəncamı əsasında milliləşdirilmiş donanmanın 1918-ci il naviqasiyası ərzində keçmiş gəmi sahiblərinə verilməsi haqqında qərar qəbul etmişdir. Neftin və neft məhsullarının daşınması zamanı yüklərin tamlığına görə məsuliyyət sahibkarların üzərinə qoyulurdu.[78 - ARPİİSSA: f. 276, siy. 3, iş 32, v. 122.] Bu qərarın müəllifləri başa düşürdülər ki, milliləşdirmə Rusiyaya yanacaq daşımalarının azalmasına gətirib çıxaracaq və buna görə 1918-ci il naviqasiyası ərzində hasilatı özəl firmaların ixtiyarında saxlamaq, nefti Rusiyaya daşımaq və yalnız naviqasiya başa çatdıqdan sonra tələsmədən neft işini dövlətin sərəncamına vermək lazımdır.
V.Leninin və BNK-nın opponentləri isə ilk növbədə siyasi maraqları üstün tutaraq hesab edirdilər ki, regionda sovet hakimiyyətinin sabit və effektiv fəaliyyəti yalnız mülkiyyət sisteminin dəyişdirilməsi, dövlət inhisarının bərqərar edilməsi nəticəsində mümkündür. Buna görə onlar istehsal vasitələrinin tez bir zamanda özəl sektordan dövlətin ixtiyarına keçməsində təkid edirdilər. İrəlidə bəhs edildiyi kimi, son nəticədə İ.Stalinin və Bakı XKS-in dəstəklədiyi bu mövqe üstün gəldi və Moskva 1918-ci il iyunun 20-də milliləşdirmə haqqında dekret verdi.
Partiya-təsərrüfat dairələrindəki fikir ayrılıqlarından Bakıda milliləşdirmənin əleyhdarları da xəbərdar idilər. Onların arasında Bakı XTŞ-in tərkibinə daxil olan mühəndislər qrupu xüsusilə seçilirdi. Həmin qrupun qətiyyətli mövqeyini XTŞ-in bütün iclaslarında müşahidə etmək olur. Məsələn, mühəndislər hesab edirdilər ki, sənaye müəssisələrinin kollegial idarə olunması idarəçiliyi xeyli çətinləşdirəcək, yubadacaq, yaradıcı təşəbbüslərin qarşısını alacaq, müəssisələri bürokratik quruma çevirəcək. Nəticədə isə yüksəliş əvəzinə sənaye daha da tənəzzülə uğrayacaq. XTŞ-in 21 iyun 1918-ci il tarixli fövqəladə iclasında Mühəndislər və Texniklər İttifaqının nümayəndələri Bakıda neft sənayesinin milliləşdirilməsinin səhv olduğu barədə AXTŞ-in teleqram göndərməsi haqqında sorğu ilə müraciət etdilər. İ.Fioletov bildirmişdir ki, heç bir teleqram alınmayıb və milliləşdirmənin ləğvi barədə söhbət gedə bilməz.[79 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 295, v. 38.]
Bakı bolşevikləri bu cür əhval-ruhiyyənin milliləşdirmə siyasətinin həyata keçirilməsinə xələl gətirəcəyindən narahat idilər. Bunu Z.Dosserin Moskvaya göndərdiyi teleqram təsdqiləyir: “…iyunun 2-də Stalinin milliləşdirmənin təsdiq olunması haqqında teleqramından sonra dekretlə neft və qazma müəssisələrinin bütün əmlakına qadağa qoyulmuşdur. Administrasiya Bakı Xalq Təsərrüfatı Şurasına tabedir… Mühəndislər işləməyə razıdırlar, lakin onlar arasında boykot əhval-ruhiyyəsi həddindən artıq güclüdür. Milliləşdirmə məsələsində hər cür yubanma, tərəddüd əleyhdarların müqaviməti gücləndirmək ümidlərini artıracaq, asanlıqla texniklərin tətilinə səbəb ola biləcək və çox ağır nəticələrə gətirib çıxaracaq. Qəbul olunmuş kursun dəyişdirilməsi mümkün deyil. Dərhal milliləşdirmə haqqında dekret qəbul etməyi, teleqrafla Bakıya xəbər verməyi xahiş edirik…”[80 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 228, v. 83.]
Mokvanın milliləşdirmə ilə bağlı tərəddüdləri S.Şaumyanı çox qəzəbləndirdi. V.Leninə yazdığı məktubda Bakı XKS-in 1 iyun tarixli dekretini əsaslandıran S.Şaumyan deyirdi: “Cari hesabları, nefti, materialları və s. ələ keçirmək lazım idi.” Moskvadan gələn teleqramlara toxunan S.Şaumyan yazırdı: “Bunlar bizi hiddətləndirdilər, çünki belə məsələ ilə zarafat etmək olmaz. Qərarları qəbul etmək, onları ictimailəşdirmək və sonra da “müvəqqəti” dayandırmaq. Biz bu məsələdə milliləşdirmə əleyhdarlarının hərəkətlərini gördük və buna görə etiraz etdik… Belə tərəddüdlərə son qoymağı təkidlə xahiş edirəm. Mən başa düşürəm, ola bilsin ki, Rusiyada bu milliləşdirmə sizə baha başa gəldi və Rusiyadan gələnlər milliləşdirmə bayrağı altında xəzinənin talan edilməsi haqqında danışırlar, lakin bizdə ab-hava başqadır və biz xəzinə sandığında həddindən artıq möhkəm oturmuşuq.”[81 - ARPİİSSA: surət fondu, iş 110, vv. 6-7.]
Lakin Bakıda gerçək durum S.Şaumyanın təsvir etdiyindən köklü şəkildə fərqlənirdi. Əslində bolşeviklərin siyasəti nəticəsində müəssisələrin çoxu xammal çatışmazlığı səbəbindən bağlanmış və nəticədə işsizlərin sayı artmışdır. İlkin tələbat malları, ərzaq çatışmırdı. Cənubi Azərbaycandan, Rusiyadan gələn mövsümi fəhlələr mədən və zavodları tərk edib öz vətənlərinə qayıdırdılar. Əgər 1917-ci ildə neft sənayesində 47 min fəhlə və qulluqçu çalışırdısa, 1918-ci ildə onların sayı 38 minə qədər azalmışdır.[82 - История Азербайджана: Т.3, ч.1. Баку, 1963, с. 133.] Burada daha bir faktı nəzərə almaq lazımdır ki, mart soyqırımından sonra minlərlə müsəlman qətlə yetirilmiş, bəziləri xilas olmaq üçün Bakıdan getmişdir. Bu insanların çoxu neft sənayesində işləyən fəhlələr idi.
Milliləşdirmə zamanı zorakı və kobud üsullardan istifadə edildiyini bildirən keçmiş Rus Neft Sənayesi Cəmiyyətinin qulluqçuları işdən çıxmaq haqqında ərizələrində yazırdılar ki, fəhlələr və mədən-zavod komissiyaları tərəfindən zorakılıq hərəkətləri, bir neçə dəqiqə ərzində işdən azad olunmaq haqqında qərarların verilməsi, müttəhimin iştirakı olmadan ona qarşı ittihamların irəli sürülməsi və s. göstərirdilər onları bu addımı atmağa vadar edən.[83 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 2, v. 4.] Müəssisələrin idarəetmə mexanizmi düzgün qurulmadığı üçün belə hallar tez-tez baş verirdi. “Bakı rayonunun milliləşdirilmiş neft və qazma müəssisələrinin idarə olunması haqqında əsasnamə”yə uyğun olaraq hər müəssisədə kollegiya yaradılırdı. Beş nəfərdən ibarət kollegiyaya 3 nəfər seçilmiş (2 nəfər – fəhlə və qulluqçular, 1 nəfər – inzibati-texniki personal tərəfindən) və 2 nəfər XTŞ tərəfindən təyin olunmuş üzvlər daxil idi.[84 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 3, v. 6.] Beləliklə, istehsal prosesini daha yaxşı bilən inzibati-texniki personal idarəetmə qurumunda azlıqda təmsil olunurdu. Sonralar “Neftyanoye delo” qəzeti bolşeviksayağı milliləşdirmənin metodları haqqında yazırdı: “Bu siyasət nəticəsində sənaye durmadan uçuruma, məhvə doğru gedirdi. Bunun səbəbi mühəndislərin, texniklərin və mədənlərdəki işlər müdirlərinin “sabotajı” deyildi, səbəb o idi ki, bütün bilikli, namuslu və vicdanlı işçilərin təşəbbüsü, məhsuldar işləmək imkanı əllərindən alınmışdı. Sənaye ona görə məhv olurdu ki, ixtisaslı işçilər, texniklər və mühəndislər üzərində nəzarətçi və sərəncamverici qismində cahil, taleyin və şuranın [Xalq Təsərrüfatı Şurası – F.C.] rəyasət heyətinin hökmü ilə mədən və zavodlarda sərəncamverici hakimiyyəti ələ almış fəhlələr və ya kontor işçiləri dayanırdı.”[85 - Нефтяное дело, 1919, №3-4, стлб. 19.]
Bolşeviklərin Bakıda hökmranlığı dövründə neft sənayesinin vəziyyətini bir arxiv sənədi tam dolğunluğu ilə əks etdirir: “1918-ci il neft sənayesi üçün ən ağır il olmuşdur. Əhalinin bir hissəsinin mədənlərdən getməsinə səbəb olmuş mart hadisələri, daşımaların dayanması və Bakının təchizat mərkəzləri ilə əlaqələrinin kəsilməsi nəticəsində şəhərdə başlanan ərzaq böhranı, çoxsaylı səhvlərdən xali olmayan sənayenin köklü şəkildə yenidən qurulması neft sənayesinin vəziyyətini xeyli pisləşdirmişdir. Lakin ən böyük çətinlik əvvəl Bakı quberniyasında, daha sonra isə Bakı şəhəri ətrafında hərbi cəbhənin açılması olmuşdur. Sonuncu amil fəhlələrin böyük kütləsini mədənlərdən ayırmış və nəticədə 1918-ci ilin avqust və sentyabr aylarında mədənlərdə işlər demək olar ki, tamam dayanmışdır. Həmin aylarda hasilat müvafiq olaraq 11,2 mln. puda [183,5 min tona – F.C.] və 5,7 mln. puda [93,4 min tona – F.C.] düşmüşdür.”[86 - ARDA: f. 1610, siy. 13, iş 306, v. 68.] İqtibas gətirilən sənəd ötən əsrin 20-ci illərinin əvvəlində sovet mütəxəssisləri tərəfindən hazırlanmışdır və göründüyü kimi, onlar sələflərinin qoyduğu mirası obyektiv və qərəzsiz qiymətləndirirdilər.
Həqiqətən də bolşeviklərin həyata keçirdiyi milliləşdirmə neft sənayesi üçün ölüm hökmü oldu və dolayısı ilə rejimin özünün taleyini həll etdi. Təsadüfi deyil ki, Nəriman Nərimanov 1918-ci ildə Bakıda sovet hakimiyyətinin süqutu səbəbləri arasında zavodların və fabriklərin plansız və hazırlıqsız milliləşdirilməsini göstərmişdir.[87 - ARPİİSSA: f. 609, siy. 1, iş 15, vv. 121-122.]
Lakin heç bir çətinlik Bakı bolşeviklərinin qarşısını kəsə bilməzdi, çünki onların əsas məqsədi nefti Sovet Rusiyasına daşımaq idi. S.Şaumyan V.Leninə göndərdiyi teleqramlarda daşımanın artdığı barədə məlumat verirdi. Belə ki, əgər 1918-ci il mayın 1-dən iyunun 1-dək 272061 ton neft məhsulları daşınmışdırsa, iyunun 1-dən iyulun 1-dək bu rəqəm 433241 ton təşkil etmişdir.[88 - ARPİİSSA: f. 5, siy. 1, iş 31, v. 2.] Bakı XKS-in bütün iclaslarında adətən birinci olaraq İ.Fioletovun neftin hasilatı və Sovet Rusiyasına daşınması haqqında çıxışı dinlənirdi. İslasların birində o, məlumat vermişdir ki, naviqasiyanın başlanmasından sonra 212940 ton neft və neft məhsulları daşınmışdır: “Gündəlik daşınma get-gedə artır; belə ki, bir gün (şənbə) ərzində 1300000 pud [21294 ton –F.C.] daşınmışdır. Gələcəkdə biz mütəmadi olaraq hər gün 1 milyon pud [16380 ton – F.C.] göndərmək niyyətindəyik.”[89 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 2, v. 66.] Bakı neftinin Rusiya üçün əhəmiyyəti həm də onunla bağlı idi ki, Qroznı neft mədənləri və Donetsk kömür hövzəsi bolşeviklərlə müharibə aparan ağqvardiyaçılar tərəfindən tutulmuşdur və beləliklə, Bakı Sovetlərin yeganə yanacaq bazası idi.
1918-ci il iyunun 20-də RSFSR XKS-i V.Leninin imzası ilə ölkədə neft sənayesinin milliləşdirilməsi haqqında dekret qəbul etdi. Bu dekret Bakıda artıq bir neçə gün ərzində faktiki olaraq həyata keçirilən tədbiri rəsmiləşdirdi, digər tərəfdən isə bütün əvvəlki mübahisələrə qəti şəkildə son qoydu. Eyni zamanda, dekret Bakı XKS-in təzyiqi qarşısında mərkəzin bir növ güzəşti idi. 20 iyun dekreti nefti hasil və emal edən müəssisələrin bütün əmlakını dövlətin mülkiyyəti elan edir, neft ticarətində dövlət inhisarını tətbiq edir, milliləşdirilmiş müəssisələrin idarə olunmasını Baş Neft Komitəsinin səlahiyyətinə verirdi.
Mərkəzin qərarı Bakıda razılıqla qarşılanmışdır, lakin Bakıdakı hökumətlə BNK arasında fikir ayrılıqları bununla bitmədi. BNK neftdaşıyan donanmanın milliləşdirilməsinin təxirə salınmasını təklif edirdi. BNK-ın sədr müavini K.Maxrovskinin 1918-ci il iyunun 26-da Bakıya göndərdiyi teleqramda deyilirdi: “Alınan məlumatlara görə, Bakı Deputatlar Soveti neft donanmasının milliləşdirilməsi haqqında dekret qəbul etmişdir, özü də gəmilərin Sovetə təhvil verilməsinə dair sərəncam var. Xalq Komissarları Sovetinin [RSFSR XKS-i nəzərdə tutulur – F.C.] dekretinə görə, bütün donanma milliləşdirilib; beləliklə, Bakı Sovetinin Xəzər neft donanmasının milliləşdirilməsi haqqında xüsusi dekretinə ehtiyac yoxdur. Yalnız donanmanın cari naviqasiya dövründə idarəetmə qaydaları haqqında məsələni qoymaq olar. Bu məsələ Baş Neft Komitəsi tərəfindən belə həll olunub: cari naviqasiya dövründə neft donanması Baş Neft Komitəsinin nəzarəti altında keçmiş sahiblərin idarəçiliyinə verilir… İdarəetmənin qaydalarını bu cür müəyyənləşdirməklə, Baş Neft Komitəsi təklif edir ki, firmaların inzibati aparatı daşımanın sürətləndirilməsi üçün istifadə olunsun… Yerli şəraitə uyğun olaraq fərqli idarəetmə qaydaları haqqında qərar qəbul edən zaman Bakı Sovetinə təklif olunur ki, idarəetmənin bu və ya digər formasının ilk növbədə Bakıdan neft məhsullarının daşınmasına necə təsir göstərəcəyinə diqqət yetirsin.”[90 - Шаумян С. Бакинская коммуна, с. 23.] Geri çəkilmək istəməyən Bakı bolşevikləri K.Maxrovskidən Moskvaya şikayət etdilər: “İndi də Xəzər donanmasının milliləşdirilməsi ilə eyni şeylər başlayır. Maxrovskinin bu gün göndərdiyi teleqram məlumatsızlığı və anlaşılmazlığı nümayiş etdirir. Çox xahiş edirik, vaxtında dayandırın, işləməyə mane olmayın.”[91 - Косторниченко В.Н. К вопросу о национализации…, с. 95.]
İyunun 30-da Bakı XKS-in iclasında çıxışı zamanı S.Şaumyan demişdir: “Bu teleqramla bizə donanmanın milliləşdirilməsi haqqında dekretimizi ləğv etmək təklif olunur, çünki bu mövsümdə Volqadakı bütün donanma cənab kapitalistlərə qaytarılıb. Mən artıq etirazımı göndərmişəm.”[92 - Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində: I cild, s. 155.] S.Ter-Qabrielyan da K.Maxrovskinin teleqramının işləri ləngitdiyini, neftin daşınmasına mane olduğunu vurğulamışdı.[93 - Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində: I cild, s. 155.]
Bu dəfə də məsələyə İ.Stalin müdaxilə etdi. İyulun 7-də S.Şaumyana yazdığı məktubda o, mərkəzlə razılaşdırmadan göstəriş verirdi: “Xəzər donanmasının milliləşdirilməsi məsələsində qətiyyətlə hərəkət edə, teleqrama [K.Maxrovskinin 26 iyun teleqramına – F.C.] fikir verməyə bilərsiniz. Arxayın olun ki, Xalq Komissarları Soveti Sizin yanınızda olacaq.”[94 - Косторниченко В.Н. К вопросу о национализации…, с. 96.] İ.Stalinin bu cür qətiyyətlə və arxayınlıqla çıxış etməsinin başlıca səbəbi heç şübhəsiz, Azərbaycan-Osmanlı qoşunlarının hücumu və onların Bakı Sovetinin qüvvələri üzərində inamlı qələbələri ilə əlaqədar Bakının itirilməsi təhlükəsi idi.
K.Maxrovskinin teleqramı ilə əlaqədar yaranmış insident iyulun 13-də BNK-nın kollegiyasında müzakirə olunan zaman aşağıdakı məzmunda qətnamə qəbul edilmişdir: “AXTŞ Rəyasət Heyətinə məlumat verilsin ki, kollegiya K.Maxrovskinin hərəkətlərini düzgün sayır, bu hərəkətlərə görə məsuliyyəti öz üzərinə götürür, K.Maxrovskinin işdən çıxarılması məsələsini kollegiyanın tam tərkibdə istefası məsələsi ilə əvəzlənməsini xahiş edir. Məsələdən asılı olmayaraq, kollegiya Rəyasət Heyətindən xahiş edir ki, yoldaş Stalinə neft işlərinə qarışmamağı tapşırsın.”[95 - Косторниченко В.Н. К вопросу о национализации…, с. 96.]
Bu zaman isə Rusiya XKS-in neft sənayesinin milliləşdirilməsi haqqında 20 iyun tarixli dekretinə bəzi xarici dövlətlərdən cavab reaksiyası gəlmişdir. İyulun 8-də Moskvada İsveç səfiri Brendstremin sədrliyi ilə bitərəf dövlətlərin – İspaniya, Hollandiya, Norveç, İsveçrə, Danimarka və İranın diplomatik nümayəndələrinin müşavirəsi keçirilmiş və burada xarici sərmayədarlara böyük maddi ziyan vuran milliləşdirmə haqqında dekretə qəti etiraz bildirilmişdir. Sovet hökumətinin xarici firmaların qanuni maraqlarını nəzərə almadığı təqdirdə səfirlər gələcəkdə Sovet Rusiyasının xarici iqtisadi əlaqələri üçün ciddi nəticələr olacağı barədə xəbərdarlıq etmişlər.[96 - Василенко А.Б. Göst. əsəri, s. 20.] Lakin xarici ölkə səfirlərinin bu etirazı “RSFSR-in daxili işlərinə müdaxilə” bəhanəsi ilə rədd edilmişdir.[97 - Maksvell N. Göst. əsəri, s. 40.]
1918-ci il iyulun 12-də Bakıda neft sənayesinin milliləşdirilməsi haqqında yerli dekret dərc olundu. Görünür, milliləşdirmə zamanı əvvəl yol verilən səhvlərdən qaçmaq üçün 12 iyul dekretində qeyd olunurdu ki, xırda müəssisələr dövlətin nəzarətinə keçmir.[98 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 3, v. 6.]
Dekretin dərc edilməsindən sonra neftin satışı və paylaşdırılması üzrə komissar təyin olunan S.Ter-Qabrielyan bütün partiya-təsərrüfat orqanlarına teleqram ünvanlayaraq, neft sənayesinin milliləşdirilməsi və AXTŞ-nin ixtiyarına keçməsi ilə əlaqədar olaraq “rus inqilabının sərvəti olan” neftin Saratov vasitəsilə maneəsiz daşınmasına şərait yaradılmasını xahiş etmişdir.[99 - ARPİİSSA: f. 276, siy. 3, iş 32, v. 29.] İlk vaxtlarda neftin daşınması zəif idi. Bolşeviklər bunu firmaların qiymətlərin artmasını gözləyib malları anbarlarda saxlamağa çalışması, gəmilərin bir hissəsinin təmirə dayanması, “gəmi komandalarının öz vəzifələrini axıradək dərk etməməsi” ilə izah edirdilər.[100 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 228, v. 67.] Bəzi hallarda neft daşıyan gəmilər geri dönərkən Port-Petrovskda yubanır və möhtəkirlik məqsədi ilə ərzaq alırdılar.[101 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 228, v. 77.] Bakı XKS-in bütün hakimiyyəti dövründə – 1918-ci ilin aprelindən iyuluna qədər Sovet Rusiyasına 1,3 mln. tonadək neft və neft məhsulu daşınmışdır.[102 - Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920). Баку, 1998, с. 69; Азизбекова П.А., Мнацаканян А.Н., Трускунов М.Б. Göst. əsəri, s. 77.] Aylar üzrə göstəriciləri aşağıdakı cədvəldən görmək olar.

Cədvəl 1. 1918-ci ilin fevral-iyul ayları ərzində Bakıdan Rusiyaya neftin daşınması (tonlarla)[103 - История Азербайджана: Т.3, ч.1, с. 130, 134; Maksvell N. Göst. əsəri, s. 41.]:


Rəqəmlərdən göründüyü kimi, bolşeviklərin Bakıda hakimiyyəti ələ almasına qədər neftin daşınması göstəricisi aşağı idi, bundan sonra isə get-gedə artmağa başlamışdır. Əgər iyunun birinci yarısında gündəlik 22932 ton neft məhsulları daşınmışdırsa, iyulun əvvvəllərində bu rəqəm 32760 ton təşkil etmişdir.[104 - ARDA: f. 11, siy. 1, iş 228, vv. 84, 94; История Азербайджана: Т.3, ч.1, с. 134.]
Bolşeviklərin Bakıda hakimiyyətdə olmadığı bir vaxtda belə Rusiya neftin daşınması üçün cəhd göstərirdi. Məsələn, bolşevik A.Kvyatkovski 1918-ci il sentyabrın 2-də, yəni Bakıda artıq “Sentrokaspi diktaturası” hökuməti mövcud olduğu vaxtda Moskvaya teleqram vuraraq bildirirdi ki, o, Bakıda olmasından istifadə edib neftin Rusiyaya göndərilməsinə çalışacaq. A.Kvyatkovskinin sözlərinə görə, 20 mln. pud [327609 ton – F.C.] neftin daşınmasına imkan var və “Sentrokaspi diktaturası” buna razılıq verir, bir şərtlə ki, Həştərxandakı sovet hökuməti Bakıdan gələn gəmiləri geri buraxsın.[105 - TİEA: qovluq №5321, v. 198.] Göründüyü kimi, bolşeviklər hər cür imkandan yararlanıb, Bakı neftinin mümkün qədər çox və tez daşınmasına çalışırdılar.
Beləliklə, uzun mübahisələrdən və tərəddüdlərdən sonra sovet hökuməti Bakı neft sənayesinin milliləşdirilməsini həyata keçirdi. İqtisadiyyatın bu vacib sahəsinin dövlətin nəzarətinə keçməsi faktı özlüyündə zərərli addım kimi qiymətlən-dirilə bilməz, çünki XX əsrdə neft ölkələrinin əksəriyyəti bu yolu keçmişdir. Müasir dövrdə də bir çox ölkələrdə, o cümlədən, Azərbaycan Respublikasında dövlət neft sektorunda əsas inhisarçıdır. Lakin Bakıdakı 1918-ci il hadisələrinə gəldikdə qəti şəkildə demək olar ki, sovet hakimiyyəti üçün neft sənayesinin milliləşdirilməsi ilk növbədə siyasi mahiyyət kəsb edir və ağır vəziyyətdə olan Rusiyanı yanacaqla təmin etmək məqsədini daşıyırdı. Neftin külli miqdarda Rusiyaya daşınması qarət yolu ilə, pulsuz həyata keçirildyindən Azərbaycan xalqının maraqlarına zidd idi.
Bu zaman isə 1918-ci il mayın 28-də Tiflisdə Müsəlman Milli Şurası Azərbaycanın müstəqilliyini, Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaradılmasını elan etdi. Bu nöqteyi-nəzərdən bolşeviklərin milli hökumətdən xəbərsiz və onun razılığı olmadan Bakıda keçirdiyi bütün tədbirlər qanunsuz idi. Bakı nefti uğrunda kəskinləşən beynəlxalq mübarizə şəraitində və Sovet Rusiyasının şəhəri öz əlində saxlamaq cəhdləri fonunda Azərbaycan Cümhuriyyətinin hökuməti Bakını bolşeviklərdən azad etməyə hazırlaşırdı.

III.
AZƏRBAYCANIN MÜSTƏQILLIYININ ELAN OLUNMASI VƏ BAKI NEFTI UĞRUNDA MÜBARIZƏNIN KƏSKINLƏŞMƏSI
1917-ci ilin oktyabrında Rusiyada baş vermiş çevriliş keçmiş imperiya ərazisində yaranan yerli hakimiyyət orqanları, o cümlədən Cənubi Qafqaz hökuməti tərəfindən mənfi qarşılanmış və onlar bolşevik hökumətini tanımadıqlarını bəyan etmişlər. Rusiyanın faktiki olaraq region üzərində nəzarəti itirməsi digər dövlətləri burada öz siyasətlərini fəallaşdırmağa vadar etdi. Cənubi Qafqazda möhkəmlənmək və onun ərazisini Rusiyaya qarşı hərbi müdaxilə məqsədilə istifadə etmək üçün həmin dövlətlər Cənubi Qafqaz xalqlarının müstəqillik meyllərini dəstəkləməyi mümkün sayırdılar. Antanta dövlətlərinin London konfransında (dekabr, 1917) Rusiyada nüfuz dairələrinin bölüşdürülməsi haqqında qəbul edən konvensiyaya əsasən, Bessarabiya, Ukrayna, Krım Fransanın, kazakların əraziləri və Qafqaz isə Böyük Britaniyanın nüfuz dairələrinə daxil edilmişdir.[106 - Юсифзаде С.З. Первая Азербайджанская Республика: история, события, факты англо-азербайджанских отношений. Баку, 1998, с. 31.] Lakin xarici dövlətlərin Cənubi Qafqazla bağlı siyasətində daha bir vacib səbəb var idi – Bakı nefti. Antanta Bakının alman-türk qoşunları tərəfindən ələ keçirilməsindən ehtiyat edirdi, çünki belə olduqda müharibənin gedişində müttəfiqlər üçün xoşagəlməz nəticələr yarana bilərdi.
Bu dövrdə Bakı bolşeviklərin regionda yeganə istinadgahı idi. Mart soyqırımı və bundan sonra Xalq Komissarları Sovetinin yaranması Bakıda bolşevik diktaturasının formalaşmasını başa çatdırdı. Lakin Zaqafqaziya Seyminin Azərbaycan fraksiyası qəti şəkildə bildirmişdir ki, şəhər Azərbaycanın ayrılmaz hissəsidir və buna görə yalnız müsəlman türklər Bakıda ali hakimiyyəti təmsil edə bilərlər. Seymdə mövcud olan qüvvələr nisbəti və daxili ziddiyyətlər şəraitində Azərbaycan fraksiyası seymin milli maraqları təmin edəcəyinə güvənə bilməzdi. Bakını azad etmək üçün daxili qüvvələr isə kifayət etmirdi. Buna görə kənardan yardıma və dəstəyə ehtiyac duyulurdu. Azərbaycanın müttəfiqi qismində çıxış edə biləcək ölkə Osmanlı dövləti idi. Türklər 1918-ci ilin əvvəllərindən etibarən Cənubi Qafqazda öz siyasətini fəallaşdırmışlar. Bu, təkcə Antanta blokunun deyil, həmçinin Osmanlı dövlətinin Birinci Dünya müharibəsində müttəfiqi – Almaniyanın da maraqlarına cavab vermirdi. Almanlar neft məsələsində türklərə etibar etmirdilər və bu səbəbdən Yaxın Şərq cəbhəsində olan qüvvələrini Bakıya yürüşə hazırlamaq məqsədilə təcili şəkildə Gürcüstana göndərdilər. Almaniya Baş qərargahının rəisi E.Lüdendorf öz xatirələrində yazırdı: “Mən, türklərin əməliyyatlarına müsbət yanaşırdım, çünki bunlar müharibənin ümumi gedişinin maraqlarına cavab verirdi. Lakin həmin əməliyyatlar Türkiyəni əsas hərbi vəzifələrindən yayındırmamalı və bizim Qafqazdan xammal daşımağımızı əngəlləməməli idi. Biz güman edirdik ki, daşımalar bizim işimizi xeyli yüngülləşdirəcək… Biz yalnız öz qüvvələrimizə arxayın olduqda Bakdan neft əldə edə bilərdik.”[107 - Людендорф Э. Мои воспоминания о войне 1914-1918 гг.: Т.2. Москва, 1924, с. 187.] Almaniya Osmanlı hökumətindən Cənubi Qafqaza hücumu dayandırmağı və Zaqafqaziya Seymi ilə danışıqlara başlamağı tələb etdi. Öz müttəfiqinin fikri ilə hesablaşmalı olan Osmanlı dövləti güzəştə getməyə məcbur oldu. 1918-ci il aprelin 27-də İstanbulda Osmanlı dövləti ilə Almaniya arasında Cənubi Qafqazda nüfuz dairələrinin bölüşdürülməsi haqqında məxfi müqavilə imzalandı. Müqavilənin şərtlərinə görə, türklərin tutduğu Cənubi Qafqaz vilayətləri onların ixtiyarında qalır, regionun digər əraziləri isə Almaniyanın maraq dairəsi elan olunurdu. Bununla belə, türklər İranın şimalında ingilislərlə müharibə aparmaq üçün qoşunların Cənubi Qafqaz dəmir yolu vasitəsilə daşımaq hüququna da nail ola bildilər[108 - Пипия Г.В. Германский империализм в Закавказье в 1910-1918 гг. Москва, 1978, с. 101.]. Müqavilənin bu bəndinin Osmanlı dövlətinin Bakının azad edilməsi işində Azərbaycana göstərəcəyi hərbi köməkdə mühüm əhəmiyyəti var idi.
Cənubi Qafqaz ətrafında gedən fəal beynəlxalq mübarizənin fonunda bölgənin özündə mürəkkəb hadisələr cərəyan edirdi. Seymin bütün fraksiyalarının yalnız öz maraqlarını təmin etməyə çalışması son nəticədə onsuz da zəif olan Cənubi Qafqaz federasiyasının dağılmasına gətirib çıxardı. 1918-ci il mayın 28-də müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyəti elan edildi. Milli hökumətin əsas vəzifələrindən biri Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsi və Bakının bolşevik işğalından azad olunması idi. Bu işdə Osmanlı dövləti Azərbaycanın dayağı oldu. İki dövlət arasında 1918-ci il 4 iyun müqaviləsinin imzalanmasın-dan sonra Osmanlı dövləti Azərbaycan Cümhuriyyətinin ölkə ərazisində, o cümlədən, Bakıda hakimiyyətinin bərqərar edilməsi istiqamətində yardım göstərməyə başlamışdır.
V.Lenin hökuməti bilirdi ki, Osmanlı-Azərbaycan yaxınlaşması son nəticədə Bakı məsələsində bolşeviklərlə toqquşmaya gətirib çıxaracaqdır. Buna görə Sovet Rusiyası Bakını əldə saxlamaq üçün diplomatik və hərbi tədbirlər görməyə başladı. Almaniya ilə Türkiyə arasında ziddiyyətlərdən istifadə etməyə çalışan V.Lenin 1918-ci il mayın 24-də S.Şaumyana yazırdı: “…Bakının beynəlxalq vəziyyəti çətindir. Buna görə də məsləhət görərdim ki, Jordaniya [Gürcüstan milli hökumətinin başçısı Noy Jordaniya – F.C.] ilə ittifaqa girməyə cəhd edin. Əgər mümkün deyilsə, onda hərbi cəhətdən möhkəmlənənədək manevr etmək və qərar çıxarılmasını ləngitmək lazımdır. Vəziyyəti ağıllı-başlı nəzərə almalı və qərar çıxarılmasını ləngitmək üçün diplomatiya işlətməli – bunu yadda saxlayın…”[109 - V.İ.Lenin Azərbaycan haqqında, s. 126.] Məktubda səsləndirilən tövsiyələrə uyğun olaraq, S.Şaumyan iyunun 6-da N.Jordaniyaya müraciət edərək, guya Cənubi Qafqazın müstəqilliyini türklərin hücumlarından qorumaq üçün sovetlərə kömək göstərilməsini ondan xahiş etmişdir. S.Şaumyan həmçinin zəmanət verirdi ki, əgər Gürcüstan türkləri öz ərazisindən Azərbaycana buraxmasa, onda Sovet Rusiyası Cənubi Qafqazda öz hakimiyyətini bərqərar etdikdən sonra gürcülərə muxtariyyət verə bilər.[110 - Həsənli C.P. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti (1918-1920). Bakı, 2009, s. 106.]
Türklərin Azərbaycan ərazisində sürətlə irəliləməsi həm Rusiyanın, həm də Almaniyanın maraqlarına zidd idi. Əgər Rusiya neft Bakısını itirməkdən qorxurdusa, Almaniya türklərin Azərbaycan qüvvələri ilə birgə şəhəri ala biləcəyinə inanmırdı. Almanlar ehtiyat edirdilər ki, döyüş əməliyyatları vaxtı neft mədənləri məhv ola bilər. Berlin çətin vəziyyətə düşmüşdür: birincisi, 27 aprel 1918-ci il müqaviləsinə görə, Azərbaycan Almaniyanın nüfuz dairəsinə keçmişdir. Lakin Osmanlı dövləti Azərbaycana hərbi və siyasi yardım göstərməkdə davam edirdi. İkincisi, türklərin fəallığı ilə yanaşı alman hökuməti Bakıda sovet hakimiyyətinin mövcudluğu, həmçinin Brest-Litovsk müqaviləsinin tələbləri ilə də hesablaşmağa məcbur idi. Üçüncüsü, alman komandanlığı narazı idi ki, türk qoşunları Şimali İranda ingilislərlə mübarizə adı ilə şərqdə cəmləşib özlərinin qərbdəki mövqelərini zəiflədiblər. Almaniyanın hakim dairələrində həmçinin anlayırdılar ki, Türkiyənin bölgədə nüfuzu artdıqca Qafqazda Almaniya-Osmanlı rəqabəti daha da kəskinləşəcək.[111 - Пипия Г.В. Göst. əsəri, s. 124..]
Almaniya ilə Osmanlı dövləti arasında Qafqaza, o cümlədən Azərbaycana münasibətdə fərqli yanaşmalar və ziddiyyətlər 1918-ci il iyunun sonunda keçirilməsi nəzərdə tutulan İstanbul konfransında özünü qabarıq şəkildə büruzə verdi. Dördlər İttifaqı və Qafqaz (Gürcüstan, Azərbaycan, Ermənistan və Dağlılar İttifaqı) dövlətləri arasında siyasi, iqtisadi, maliyyə və hərbi məsələlərin müzakirəsinə həsr olunmuş konfransda iştirak edən Azərbaycan nümayəndələrinin – Məhəmmədəmin Rəsulzadənin, Xəlil bəy Xasməmmədovun və Aslan bəy Səfikürdskinin Osmanlı hərbi naziri Ənvər paşaya ünvanladıqları məktubdan göründüyü kimi, onlar Bakının azad edilməsi işində daha da qətiyyətli addımların atılmasını gözləyirdilər. Məktubda deyilirdi: “Müsəlmanların maddi və mənəvi zənginliyinin mərkəzi olan Bakı isə bolşeviklərin əlinə keçmiş və ağlagəlməz bir surətdə dağıdılmışdır. Biz şəhərin tezliklə azad edilməsini acizanə şəkildə sizdən xahiş edirik. Ötən hər gün bizə böyük bədbəxtliklər gətirir. Bir həftə də yubansaq, Cənubi Qafqazda bir çəllək də neft qalmayacaq, neft olmadığından sizin istifadə etmək istədiyiniz dəmir yolu öz hərəkətini dayandıracaq, bolşeviklər tərəfindən həbs olunmuş bütün ziyalılar və kapitalistlər vəhşicəsinə məhv ediləcəklər. Biz təxirə salınmadan ora hərbi kömək göndərilməsini rica edirik.”[112 - Həsənli C.P. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin…, s. 114.]
İstanbul konfransı zamanı almanlara məlum oldu ki, Türkiyənin müdafiə və yardım etdiyi Azərbaycan hökuməti Bakını heç kimə güzəşt etmək fikrində deyil. Hətta Sovet Rusiyasının Bakı Xalq Komissarları Sovetini müdafiə etməsi və dəstəkləməsi Almaniyanın RSFSR nümayəndələrinin İstanbul konfransına dəvət edilməsi təşəbbüsünü irəli sürməsinə də səbəb olmuşdur. Lakin Osmanlı dövlətinin buna qarşı çıxması təklifin gerçəkləşməsinə imkan verməmişdir.[113 - Həsənli C.P. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin…, s. 117.]
Beləliklə, son məqsəddən asılı olmayaraq, həm Rusiyanın, həm də Almaniyanın maraqları Türkiyəyə mane olmaq məsələsində üst-üstə düşürdü. Bu amil iki ölkənin bir-biri ilə yaxınlaşmasına və Bakı məsələsində Rusiya-Almaniya sövdələşməsinə təkan verdi. Almanlar anlayırdılar ki, “Bakı problemi”nin açarı Sovet Rusiyasının əlindədir. Almaniyanın İstanbuldakı konsulu öz hesabatında yazırdı ki, bolşeviklər Bakını əldə saxlayırlar və buna görə çox güman ki, şəhəri almaq mümkün olmayacaq. Konsul Bakı məsələsində Rusiya ilə danışıqlara getməyi məqsədəuyğun hesab edirdi: “Ümumiyyətlə, türklərin Bakını ala bilməsi şübhəli görünür; çox güman ki, onlar orada bolşeviklər tərəfindən əsaslı şəkildə məğlub ediləcəklər – bunu arzulamaq lazımdır. Əgər biz bolşeviklərlə razılaşsaq, onda Bakının neft mənbələri və neft ehtiyatları tam və zərər çəkmədən bizim əlimizə keçəcək. Əgər gözləntilərin əksinə olaraq bolşeviklər şəhəri tərk etməyə məcbur olsalar, onda onlar mədənləri yan-dıracaqlar və nə biz, nə də türklər neft ehtiyatlarından yararlana bilməyəcəyik.”[114 - Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920), с. 80.] Bolşeviklərin Bakının neft mədənlərini yandıra bilməsini ehtimal edərkən alman diplomatı heç də yanılmırdı. Əlbəttə, o, bunu dəqiq bilə bilməzdi, çünki həmin məsələ tam məxfi idi. Lakin tarixi faktlar sübut edir ki, bolşeviklərin həqiqətən belə bir dəhşətli planı var idi.
1918-ci il iyunun 5-də V.Lenin naməlum şəxsə yazırdı: “Terə [S.Ter-Qabrielyana – F.C.] həm də çatdıra bilərsinizmi ki, o, hücum olacağı təqdirdə Bakının tamamilə yandırılması üçün hər şeyi hazırlasın və bu barədə Bakıda elan dərc etsin.”[115 - Ленин В.И. Неизвестные документы. Москва, 1999, с. 239.] Bolşeviklərin mədənləri yandırmağa hazırlaşdığını S.Şaumyanın V.Leninə yazdığı 23 iyun 1918-ci il tarixli məktubu da təsdiqləyir. S.Şaumyan S.Ter-Qabrielyanın Bakıya silah və “çoxlu başqa xeyirli şeylər” gətirdiyi üçün V.Leninə təşəkkürünü bildirir, həmçinin almanların Azərbaycan-Osmanlı qoşunlarına kömək edəcəyindən narahatlığını ifadə edərək yazırdı: “… onda yəqin ki, biz Bakını əldə saxlaya bilmərik. Belə olarsa, biz Sizin reseptinizi tətbiq edəcəyik. Bununla bağlı barəsində Sizə xəbər verdiyimiz qətnaməni qəbul etmişik və mütəxəssislərdən ibarət komissiya təşkil olunub. Komissiya öz işi barədə hər gün mənə məruzə edir.”[116 - ARPİİSSA: surət fondu, iş 110, vv. 1-2.] Şübhə yoxdur ki, “Sizin reseptiniz” dedikdə, S.Şaumyan V.Leninin neft mədənlərini yandırmaq haqqında planını nəzərdə tutur və artıq hazırlıq işlərinin getdiyi barədə məlumat verirdi.
Azərbaycan-Osmanlı qüvvələri Bakıya doğru irəlilədikcə Rusiya-Almaniya yaxınlaşması real müstəviyə keçirdi. Bunu V.Leninin İ.Stalinə ünvanladığı teleqramdan görmək mümkündür: “Bu gün, iyunun 30-unda Berlindən İoffedən [RSFSR-in Berlində səlahiyyətli nümayəndəsi – F.C.] xəbər gəlmişdir ki, Külman [Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinin dövlət katibi – F.C.] İoffe ilə ilkin danışıqlar aparmışdır. Bu danışıqlardan bəlli olduğuna görə, almanlar razıdırlar ki, türkləri Brest müqaviləsində göstərilən sərhəddə hərbi əməliyyatı dayandırmağa məcbur etsinlər, bizim üçün dürüst demarkasiya xətti müəyyənləşdirsinlər. Söz verirlər türkləri Bakıya qoymasınlar, özləri də neft istəyirlər. İoffe cavab vermişdir ki, biz Brest sülhünə ciddi əməl edəcəyik, lakin almaq xatirinə vermək prinsipinə tamamilə razıyıq. Bu xəbərə ciddi diqqət yetirin və çalışıb onu Şaumyana tez çatdırın, zira Bakını əldə saxlamaq üçün indi ən ciddi imkanlar vardır. Neftin bir qismini, əlbəttə, verərik.”[117 - V.İ.Lenin Azərbaycan haqqında, s. 131.]
7 iyul tarixli növbəti teleqramda V.Lenin İ.Stalinə yazırdı: “…Bakıya dair ən vacib olan budur ki, Siz daim Şaumyanla əlaqədə olasınız və Şaumyan almanların Berlində səfir İoffeyə etdikləri təklifdən xəbərdar olsun. Təklif bundan ibarətdir ki, biz almanlara neftin müəyyən hissəsini verməyə zamin durur, onlar isə türklərin Bakıya hücumunu dayandırmağa razılaşırlar. Əlbəttə, biz razılaşacağıq.”[118 - Документы внешней политики СССР: Т.1, с. 381.] Rusiya üçün çox vacib idi ki, almanlar Bakını Rusiyanın bir hissəsi kimi tanısınlar, özü də bolşeviklər neftin bir hissəsini güzəştə getməkdən əlavə alman protektoratı altında olan Gürcüstanın işlərinə müdaxilə etməməyə də söz verirdilər. Ertəsi gün – iyulun 8-də İ.Stalin S.Şaumyana göndərdiyi teleqramda bildirirdi: “1. Zaqafqaziyaya dair məsələdə bizim ümumi siyasətimiz bundan ibarətdir ki, biz almanları gürcü, erməni və Azərbaycan məsələlərinin Rusiyanın daxili məsələsi kimi rəsmən tanımağa və onları bu məsələlərin həllində iştirak etməməyə məcbur etməliyik. Məhz buna görə biz Almaniyanın tanıdığı Gürcüstanın müstəqilliyini tanımırıq. 2. Ola bilsin ki, biz Gürcüstan məsələsində almanlara güzəştə getməli olacağıq, lakin belə güzəştə biz yalnız o şərtlə gedəcəyik ki, almanlar Ermənistanın və Azərbaycanın işlərinə qarışmamağa razı olsunlar. 3. Almanlar Bakının bizdə qalmasına razılıq verərək əvəzində müəyyən qədər neftin ayrılmasını xahiş edirlər. Əlbəttə ki, biz bu “xahişi” təmin edə bilərik.”[119 - Ментешашвили А. Из истории взаимоотношений Грузинской Демократической Республики с советской Россией и Антантой. 1918-1921 гг. // http:sisuari.tripod.com]
Rusiya ilə Almaniya arasında danışıqlar və müzakirələr getdiyi bir vaxtda bolşeviklərin Bakının neft mədənlərini məhv etmək planı yenidən gündəmə gəldi. Məqalələrinin birində S.Şaumyan bu barədə yazırdı: “Bakı almanlar tərəfindən tutulduğu halda neft ehtiyatlarının onların əlinə keçməməsi üçün Lenin bütün tədbirlərin görülməsini bizdən tələb edirdi. İclasların birində mənim təklifimlə Bakı Sovetinin belə bir qətnaməsi qəbul olunmuşdur: bütün neft sənayesini məhv etmək, lakin almanlara təslim etməmək.”[120 - Шаумян С.Г. Избранные произведения: Т.2, с. 409.]
Almaniya ilə Rusiya arasında aparılan gizli danışıqlardan xəbər tutan İstanbuldakı Azərbaycan Cümhuriyyəti nümayəndə heyətinin başçısı M.Rəsulzadə xarici işlər naziri Məhəmmədhəsən Hacınskiyə ünvanladığı 19 iyul 1918-ci il il tarixli məktubda yazırdı: “Almanların Bakıya hücum əleyhinə olma-larının dəlili bu imiş ki, Bakıya hərbi yolla gedilərsə, bolşeviklər neft mədənlərini və neft ehtiyatlarını yandırarlar. Halbuki, neft müharibə edən müttəfiqlərə su kimi lazımdır. Buna görə də almanlar Bakı məsələsini başqa formada, sülh yolu ilə həll etmək istəyirlər… Şəxsi kanallarla bizdə məlumat var ki, neftə dair almanlarla bolşeviklər arasında xüsusi müqavilə mövcuddur. Məlumunuz olsun ki, neft məsələsi Azərbaycan-Almaniya məsələsindən çox Türkiyə-Almaniya məsələsidir. Batumi müqaviləsinə görə, neftin artıq qalan hissəsi Türkiyənindir. Görünür, türklər neft amili zəminində almanlardan istifadə etmək istəyirlər.”[121 - Həsənli C.P. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin…, s. 125.]
Yaranmış şəraitdə Azərbaycan Cümhuriyyəti Osmanlı dövlətinin və Almaniyanın maraqları ilə hesablaşmalı, onlarla kompromisə nail olmalı idi. M.Rəsulzadə məktublarının birində yazırdı: “Çox güman ki, biz Bakıda almanlara məlum iqtisadi güzəştlərə getməli olacağıq.”[122 - Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920), с. 83.] Xarici işlər naziri M.Hacınski İstanbulda olan M.Rəsulzadədən xahiş edirdi ki, o, Azərbaycan hökumətinin Berlinin və İstanbulun maraqlarını təmin etməyə hazır olduğunu Almaniya və Türkiyə rəsmilərinə bildirsin: “Türkiyənin, Azərbaycanın və Almaniyanın maraqlarını yaxınlaşdırmaq üçün zəmin tapın. Belə bir zəmin Bakı neftinə dair iqtisadi sazişdir. Burada güzəştə getmək olar.”[123 - Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920), с. 83.]
Bu vaxt isə Azərbaycan və Osmanlı ordusunun Bakıya yürüşü davam edirdi. RSFSR xalq xarici işlər komissarı Georgi Çiçerin Almaniyanın diplomatik nümayəndəsi Kurt Ritslerə Bakıya hərbi hücumla əlaqədar etiraz notası göndərmişdir.[124 - Документы внешней политики СССР: Т.1, с. 410.] S.Şaumyan türklərin şəhərə yaxınlaşması haqqında daim Moskvaya teleqramlar göndərirdi. İyulun 27-də V.Leninə ünvanladığı teleqramda o, məlumat verirdi: “Cəbhədə vəziyyət gündən-günə pisləşir. Şamaxı istiqamətində bizim qoşunlar geri çəkiliblər və dəmir yolu xətti boyu yenidən formalaşırlar. Şimaldan – Pirsaat istiqamətində, cənubdan – Salyan tərəfdən sıxışdırılan qoşunlar Ələt stansiyasına qədər geri çəkiliblər, vəziyyət olduqca ciddidir.”[125 - Шаумян С.Г. Избранные произведения: Т.2, с. 368.]
Cəbhədə ağır döyüşlərin getdiyi bir vaxtda Bakının özündə mühüm hadisələr baş verdi – Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı yeganə sovet forpostu süqut etdi. Bolşeviklərin şəhəri müdafiə etmək iqtidarında olmadığını görən Bakı Soveti 1918-ci il iyulun 25-də ingilislərin dəvət olunması haqqında qərar qəbul etdi. Bu barədə V.Leninə xəbər verən S.Şaumyan ondan əlavə qoşunların göndərilməsini xahiş edirdi: “Bakını Rusiya üçün xilas etmək vacibdir.”[126 - Документы внешней политики СССР: Т.1, с. 411.]

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/f-rhad-cabbarov/h-d-f-baki-qara-qizil-ugrunda-mubariz-1917-1922-68341985/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

notes

1
Əliyev İ.H. Azərbaycan nefti dünya siyasətində: II cild. Bakı, 1997, s. 42.

2
Гофман К. Нефтяная политика и англо-саксонский империализм. Ленинград, 1930, с. 2.

3
Ахундов Б.Ю. Монополистический капитал в дореволюционной нефтяной промышленности. Москва, 1959, с. 13.

4
Новейшая история Отечества. ХХ век. Москва, 1999, с. 39.

5
Фурсенко А.А. Нефтяные войны (конец XIX-начало ХХ вв.). Ленинград, 1985, с. 46.

6
Ибрагимов М.Дж. Нефтяная промышленность Азербайджана в период империализма. Баку, 1984, с. 54.

7
Ахундов Б.Ю. Göst. əsəri, s. 172.

8
Нефтяное дело, 1918, №17-20, стлб. 6.

9
Ахундов Б.Ю. Göst. əsəri, s. 183.

10
Мурадалиева Э.Б. Кровь земная – нефть Азербайджана и история. Баку, 2005, с. 89.

11
Алияров С.С. Нефтяные монополии в Азербайджане в период первой мировой войны. Баку, 1974, с. 20.

12
Нефтяное дело, 1919, №15-16, стлб. 4-5; Вывоз бакинских нефтепродуктов в 1920-1923 гг. / Азербайджанское нефтяное хозяйство, 1924, №3, с. 61.

13
Мурадалиева Э.Б. Göst. əsəri, s. 81.

14
Арнот П. Мировая политика нефти. Москва-Ленинград, 1925, с. 7.

15
Алияров С.С. Göst. əsəri, s. 20.

16
Алиев А.П. История борьбы против капиталистических нефтяных монополий и выхода советской нефти на мировой рынок (1920-1937) / Автореферат диссертации доктора исторических наук. Баку, 1960, с. 7.

17
Qafarov V.V. Azərbaycan Türkiyə-Rusiya münasibətlərində (1918-1922). Bakı, 2020, s. 53.

18
Ллойд-Джордж Д. Военные мемуары: Т. 5. Москва, 1938, с. 88.

19
Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (1917-1920-ci illər): I cild. Rusiya Dövlət Sosial-Siyasi Tarix Arxivinin sənədləri. Tərtibçi İ.Niftəliyev. Bakı, 2010, s. 49.

20
V.İ.Lenin Azərbaycan haqqında. Bakı, 1970, s. 117.

21
Гулиев Г.Б. Национализация промышленности Азербайджана (октябрь 1917-весна 1922 гг.) / Автореферат диссертации кандидата исторических наук. Баку, 1990, с. 18.

22
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivi (bundan sonra – ARPİİSSA): f. 1, siy. 38, iş 221, v. 1.

23
ARPİİSSA: f. 1, siy. 38, iş 221, v. 1.

24
Азимов Г.С. Бакинская коммуна. Баку, 1982, с. 75.

25
Нефтяное дело, 1918, №11-12, стлб. 12.

26
Косторниченко В.Н. К вопросу о национализации отечественной нефтяной промышленности в 1918 г. / Экономическая история. Обозрение. Выпуск 10. Москва, 2005, c. 86.

27
Документы внешней политики СССР: Т.1, Москва, 1957, с. 98.

28
Братья навеки. Документы и материалы об исторической дружбе русского и азербайджанского народов: Т.1. Баку, 1987, с. 292.

29
Василенко А.Б. Каспийская нефть в геополитической стратегии руководства Советской России (1917-1922 гг.) / Нефть страны Советов. Проблемы нефтяной промышленности СССР (1917-1991 гг.) Под общей редакцией В.Ю.Алекперова. Москва, 2005, с. 16.

30
ARPİİSSA: f. 5, siy. 1, iş 21, v. 7.

31
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi (bundan sonra – ARDA): f. 11, siy. 1, iş 1, v. 87.

32
Азизбекова П.А., Мнацаканян А.Н., Трускунов М.Б. Советская Россия и борьба за установление и упрочение власти Советов в Закавказье. Баку, 1969, с. 65.

33
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 228, v. 176.

34
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 228, v. 104.

35
ARPİİSSA: f. 276, siy. 3, iş 32, v. 50.

36
Азизбекова П. А., Мнацаканян А. Н., Трускунов М. Б. Göst. əsəri, s. 74.

37
ARPİİSSA: f. 276, siy. 3, iş 68, vv. 7-8.

38
ARPİİSSA: f. 1, siy. 38, iş 221, vv. 26.

39
Шаумян С. Бакинская коммуна. Баку, 1927, с. 24, 108.

40
Копия рукописи книги А.Микояна «В революционном Баку. 1918-1920 годы»: Т.1 / AMEA A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun Elmi Arxivi (bundan sonra – TİEA): qovluq №5525, v. 398.

41
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 1, v. 178.

42
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 5, v. 1.

43
Maksvell N. Azərbaycan demokratik hökumətinin siyasətində neft məsələsi / Azərbaycan neft sənayesinin tarixinə dair I Beynəlxalq konfransın materialları. Bakı, 1996, s. 39.

44
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 228, v. 68.

45
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 1, v. 88.

46
Гулиев Г.Б. Göst. əsəri, s. 18.

47
Косторниченко В.Н. К вопросу о национализации…, с. 89.

48
Документы внешней политики СССР: Т.1, с. 676-677.

49
Шаумян С. Бакинская коммуна, с. 96.

50
Шаумян С. Бакинская коммуна, с. 97.

51
Косторниченко В.Н. К вопросу о национализации…, с. 90.

52
Микоян А.И. Так было. Москва, 2002. // http:biblioteka.org.

53
Косторниченко В.Н. К вопросу о национализации…, с. 90.

54
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 295, vv. 26-27.

55
Азизбекова П.А., Мнацаканов А.Н., Трускунов М.Б. Göst. əsəri, s. 72.

56
ARPİİSSA: surət fondu, iş 378.

57
ARPİİSSA: f. 1, siy. 38, iş 221, v. 27.

58
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 1, v. 76; iş 3, v. 6.

59
ARPİİSSA: f. 1, siy. 38, iş 221, v. 29; ARDA: f. 11, siy. 1, iş 6, vv. 116, 170.

60
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 300, v. 4.

61
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 1, v. 8.

62
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 26, v. 53.

63
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 3, v. 4.

64
ARPİİSSA: f. 1, siy. 38, iş 221, v. 33.

65
ARPİİSSA: surət fondu, iş 373.

66
Косторниченко В.Н. К вопросу о национализации…, с. 94.

67
Шаумян С.Г. Избранные произведения: Т.2. Москва, 1978, с. 362.

68
V.İ.Lenin Azərbaycan haqqında, s. 128.

69
ARPİİSSA: f. 276, siy. 3, iş 32, v. 135.

70
ARPİİSSA: f. 1, siy. 38, iş 221, v. 136.

71
Микоян А.И. Так было. // http:biblioteka.org.

72
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 25, v. 4.

73
Косторниченко В.Н. К вопросу о национализации…, с. 93.

74
Шаумян Ст. Статьи и речи. 1917-1918 гг. Баку, 1929, с. 124.

75
Шаумян С. Бакинская коммуна, с. 24.

76
Косторниченко В.Н. К вопросу о национализации…, с. 94.

77
Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində: I cild, s. 141.

78
ARPİİSSA: f. 276, siy. 3, iş 32, v. 122.

79
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 295, v. 38.

80
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 228, v. 83.

81
ARPİİSSA: surət fondu, iş 110, vv. 6-7.

82
История Азербайджана: Т.3, ч.1. Баку, 1963, с. 133.

83
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 2, v. 4.

84
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 3, v. 6.

85
Нефтяное дело, 1919, №3-4, стлб. 19.

86
ARDA: f. 1610, siy. 13, iş 306, v. 68.

87
ARPİİSSA: f. 609, siy. 1, iş 15, vv. 121-122.

88
ARPİİSSA: f. 5, siy. 1, iş 31, v. 2.

89
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 2, v. 66.

90
Шаумян С. Бакинская коммуна, с. 23.

91
Косторниченко В.Н. К вопросу о национализации…, с. 95.

92
Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində: I cild, s. 155.

93
Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində: I cild, s. 155.

94
Косторниченко В.Н. К вопросу о национализации…, с. 96.

95
Косторниченко В.Н. К вопросу о национализации…, с. 96.

96
Василенко А.Б. Göst. əsəri, s. 20.

97
Maksvell N. Göst. əsəri, s. 40.

98
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 3, v. 6.

99
ARPİİSSA: f. 276, siy. 3, iş 32, v. 29.

100
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 228, v. 67.

101
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 228, v. 77.

102
Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920). Баку, 1998, с. 69; Азизбекова П.А., Мнацаканян А.Н., Трускунов М.Б. Göst. əsəri, s. 77.

103
История Азербайджана: Т.3, ч.1, с. 130, 134; Maksvell N. Göst. əsəri, s. 41.

104
ARDA: f. 11, siy. 1, iş 228, vv. 84, 94; История Азербайджана: Т.3, ч.1, с. 134.

105
TİEA: qovluq №5321, v. 198.

106
Юсифзаде С.З. Первая Азербайджанская Республика: история, события, факты англо-азербайджанских отношений. Баку, 1998, с. 31.

107
Людендорф Э. Мои воспоминания о войне 1914-1918 гг.: Т.2. Москва, 1924, с. 187.

108
Пипия Г.В. Германский империализм в Закавказье в 1910-1918 гг. Москва, 1978, с. 101.

109
V.İ.Lenin Azərbaycan haqqında, s. 126.

110
Həsənli C.P. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti (1918-1920). Bakı, 2009, s. 106.

111
Пипия Г.В. Göst. əsəri, s. 124..

112
Həsənli C.P. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin…, s. 114.

113
Həsənli C.P. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin…, s. 117.

114
Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920), с. 80.

115
Ленин В.И. Неизвестные документы. Москва, 1999, с. 239.

116
ARPİİSSA: surət fondu, iş 110, vv. 1-2.

117
V.İ.Lenin Azərbaycan haqqında, s. 131.

118
Документы внешней политики СССР: Т.1, с. 381.

119
Ментешашвили А. Из истории взаимоотношений Грузинской Демократической Республики с советской Россией и Антантой. 1918-1921 гг. // http:sisuari.tripod.com

120
Шаумян С.Г. Избранные произведения: Т.2, с. 409.

121
Həsənli C.P. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin…, s. 125.

122
Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920), с. 83.

123
Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920), с. 83.

124
Документы внешней политики СССР: Т.1, с. 410.

125
Шаумян С.Г. Избранные произведения: Т.2, с. 368.

126
Документы внешней политики СССР: Т.1, с. 411.