Mənim mübarizəm – 9
Seymur Baycan
Mənim Mübarizəm #9
"Mənim mübarizəm – 9" kitabında müəllifin məqalələri, müsahibələri və hekayələri yer alıb.
Seymur Baycan
Mənim mübarizəm – 9
ƏDƏBIYYAT VƏ TƏBLIĞAT HAQQINDA
İt qaya kölgəsində yatar, elə bilər öz kölgəsidir.
Atalar məsəli
Desəm ki, Çarlz Dikkensin həyat və yaradıcılığına dərindən bələdəm, rəsmən ağ yalan söyləmiş olaram. Dikkensin cəmi üç əsərin oxumuşam: “Oliver Tvistin məcaraları”, “İki şəhər” və təbii “Böyük ümidlər”.
Bilmirəm, nədənsə Dikkens elə əvvəldən bir yazıçı kimi mənə o qədər də maraqlı, cəlbedici görünməyib. Əgər Dikkens bir yazıçı kimi mənə maraqlı, cəlbedici görünsəydi, onun bütün yaradıcılığını su kimi içərdim. Dikkensin yaradıcılığına, həyatına əvvəldən xüsusi marağım olmamasının səbəbləri haqqında düşünməmişəm. Bu barədə düşünməyə heç ehtiyac belə hiss etməmişəm…
Müğənnilər demişkən, yaxından tanıyan adamlar yaxşı bilirlər ki, zaman-zaman müxtəlif əsərləri təkrar-təkrar oxumaq kimi bir mərəzim var. Yaxınlarda Dikkensin “Büyük ümidlər” əsərini bir daha oxudum. Dedim bir baxım görüm Dikkens indi mənə necə təsir bağışlayacaq. Dikkens əvvəlki vaxtlarla müqayisədə bir yazıçı kimi mənə daha zəif təsir bağışladı. Əsəri oxuduqdan sonra bu yazını yazmaq qərarına gəldim.
Bir çox ədəbiyyat kitablarında Dikkensin adı Balzak, Mopassan, Tolstoy, Viktor Hüqo kimi yazıçılarla yanaşı çəkilir. Ola bilsin Dikkens ingilislər üçün əziz və qiymətli yazıçıdır. Ola bilsin Dikkens ingilis ədəbiyyatı üçün çox iş görüb, amma sırf ədəbiyyat nöqteyi-nəzərindən Dikkensin Balzak, Mopassan kimi yazıçılarla yanaşı dayanması hardasa böyük ədalətsizlikdir. Öz aramızdır, Balzak, Mopassan hara, Dikkens hara. Mən hələ Tolstoydan, Viktor Hüqodan danışmıram. Dikkens Tolstoy, Hüqo kimi divlərin yanında sadəcə cırtdan kimi görünür.
Dikkensin özünü əsərlərində olduğundan daha ağıllı, hazırcavab göstərmək istəməsi adamı olmazın dərəcədə əsəbləşdirir. Bir insanın özünü olduğundan daha ağıllı, hazırcavab kimi göstərmək istəməsi çox pis haldır. Əksinə, düşünürəm ki, insan özünü olduğundan daha da ağılsız, daha da savadsız göstərməlidir.
Bəs yaxşı, Dikkens zəif yazıçı olduğu halda (təbii, nəhəng yazıçılarla müqayisədə) necə olur onun adı Mopassan, Balzak, Tolstoy kimi yazıçılarla yanaşı çəkilir. İsa Qəmbər demişkən, hesab edirəm ki, Dikkensin dünya ədəbiyyat meydanında belə at oynatmasının, lotuluq etməsinin, məşhur olmasının arxasında ingilis gücü dayanır. İngilis gücü olmasaydı Dikkens öz hesabına bir yazıçı kimi dünya ədəbiyyatında bu qədər məşhur ola bilməzdi. Dikkens hər hansı üçüncü bir ölkənin yazıçısı olsaydı, onu öz ölkəsindən kənarda çox az adam tanıyardı. Xülaseyi-kəlam, Dikkens bu mənada çox şişirdilmiş yazıçıdır.
Şərif Ağayar yaxınlarda bir yazısında maraqlı, aktual bir sual qaldırmışdı:
“Görəsən, ədəbiyyatda zorla, təbliğatla nəyəsə nail olmaq mümkündürmü?”
Şərif qaldırdığı suala belə cavab vermişdi: “Əgər belədirsə (yəni ədəbiyyatda zorla, təbliğatla nəyəsə nail olmaq mümkündürsə. S. B. ), o, ədəbiyyat ədəbiyyat olmaz axı!
Sonralar bir balaca səhv elədiyimi anladım. Sən demə, təbliğat müəyyən zaman dilimində olsa da öz işini görür. Sovet quruluşunda da, kapitalist cəmiyyətində də təbliğat və reklamla ictimai rəyə oturdulan imzalar olub. Onların bəziləri qısa ömürlü, bəziləri uzun ömürlü, bəziləri hardasa əbədi davam edib.”
Şəriflə birmənalı olaraq razıyam. Hələlik uzağa getməyək, elə özümüzünkülərdən misal gətirək. Anar Rzayev, Elçin Əfəndiyev kimi istedadsız, ədəbiyyata yaxından və uzaqdan dəxli olmayan adamlardan ataları zorla yazıçı düzəldib cəmiyyətə soxuşdurdular. Öz istedadlarına qalsaydı Anar Rzayev, Elçin Əfəndiyev uzaqbaşı, maksimum hansısa ədəbiyyat jurnalında redaktor ola bilərdilər. Amma təbliğat öz işini görüb. Anar Rzayev, Elçin Əfəndiyev bir yazıçı kimi tanınıblar. İndi də özlərin elə aparırlar ki, guya həyatda hər şeyi özləri əldə ediblər, bunların yazıçı kimi tanınmaqlarında atalarının heç bir rolu olmayıb.
Ölkə sərhədlərindən kənara çıxaq, xarici yazıçılardan misallar gətirək. Etqar Keret adında bir yəhudi yazıçısı var. Çox səviyyəsiz bir yazıçıdır. And olsun bizi yaradana, onun hekayələrini mən yazsam, o hekayələri Azərbaycan oxucuları büküb məmnuniyyətlə gözümə soxarlar. Amma nə deyirsən, yəhudi mafiyası bu səviyyəsiz yazıçını inadla, peşəkarcasına, uğurla dünyada məhşurlaşdırmaqla məşğuldur. Yaxın illərdə babat bir mükafat verib, edəcəklər dünya şöhrətli yazıçı.
Yaxud götürək Xalid Hüseyni. Xalid Hüseyn Amerikanın proyektidir. Orta səviyyədən də aşağı bir yazıçıdan dünya şöhrətli yazıçı düzəldiblər. Bütün bunlar bəzi yoldaşlara cəfəngiyyat, sayıqlama kimi görünə bilər. Görünsün, problem yoxdur. Lakin bilin ki, bütün bunlar adi və banal həqiqətlərdir. Bəs bu əməlliyyatlar necə həyata keçirilir? Çox asan yollarla. Hərçənd şeytan çox vaxt təfərrütlarda gizlənsə də, burada təfərrüatlara girməyə zərrə qədər də ehtiyac yoxdur. Yaxşısı budur gəlin bir rəvayətin məzmununa diqqətlə nəzər salaq.
Belə rəvayət edirlər ki, qədim zamanlarda bir şahın bir pəhlivanı varmış. Bu pəhlivan ya zəlzələdən, ya vəlvələdən hamını yıxırmış. Deyilənə görə pəhlivanların bəziləri şahın qorxusundan, bəziləri də sırf şaha yaltaqlanmaq üçün onun pəhlivanına qəsdən uduzurmuşlar. Buna baxmayaraq şahın pəhlivanı fəxr edirmiş ki, onun kürəyini yerə vuran adam yoxdur və beləcə xoruzlana-xoruzlana, xurma yeyə-yeyə kef içində yaşayırmış. Bir gün qurd ürəyi yemiş bir nəfər şahın pəhlivanına deyir ki, çox da xoruzlanma, filan yerdə bir pəhlivan var, sən onu heç cürə yıxa bilməzsən. Bu söz şahın pəhlivanının qüruruna toxunur. Çünki, belə bir pəhlivanın mövcud olduğu haqda o heç nə eşitməmişdi. Heç kimin tanımadığı bir pəhlivan onu necə yıxa bilər? Şahın pəhlivanı özünə, gücünə arxayın halda gedib həmin pəhlivanı tapır. Görür həmin pəhlivan bostançılıqla məşğuldur. Yəni, qarpız, yemiş, pomidor, xiyar, badımcan yetişdirir. Şahın pəhlivanı deyir ki, gəl güləşək. Adsız-sansız pəhlivan güləşməyə razı olmur. Deyir xatanı məndən uzaq elə, başımı aşağı salıb əlimin qabarı, alnımın təri ilə bir tikə çörək qazanıram, güləşmək istəmirəm. Şahın pəhlivanı çox dirəşir. Axırda adsız-sansız pəhlivan bezir, güləşməyə razı olur. Şahın pəhlivanının kürəyini asanlıqla yerə vurur. Şahın pəhlivanı vəziyyətlə razılaşmır. Deyir bu kov deyil, gəl bir dəfə də güləşək. Bu dəfə də adsız-sansız pəhlivan şahın pəhlivanının kürəyini asanlıqla yerə vurur. Şahın pəhlivanı mat qalır. Deyir, ay qardaş, sən ki, belə güclü pəhlivansan, bəs niyə sən məşhur deyilsən, niyə sənin adın it dəftərində də yoxdur. Adsız-sansız pəhlivan şahın pəhlivanına əla cavab verir. Deyir ki, sənə aslanım deyən, mənə pişiyim desəydi, mən səndən yüz dəfə çox ad-san qazanardım.
Əlbəttə, bu rəvayətdə böyük bir hikmət vardır, anlayanlar bilər və gözünün ucuyla görənlər ibrət dərsi götürər.
18,6 SM HAQQINDA
Soruşanda ki, kimin başı gəşəngdir, tısbağa öz başını çıxartdı.
Atalar məsəli
Müxtəlif vaxtlarda, müxtəlif zamanlarda dəfələrlə cəhdlər etsəm də, dəfələrlə ətrafında düşünsəm də, bu suala heç cür cavab tapa bilmirəm: necə oldu 18,6 sm romanını yaza bildim?
Desəm ki, romanı hər şeyi dərk edərək, planlı şəkildə, qazandığım təcrübəyə söykənərək yazmışam, bu, tərtəmiz yalan olar. Desəm ki, 18,6 sm sırf dəliliyin, ipə-sapa yatmamağın nəticəsində yazılıb, bu da düzgün cavab sayılmaz. İstəyirəm deyəm 18,6 sm taleyim, alın yazımdır, amma alın yazısına da inanmıram.
Son vaxtlar insan təbiəti haqqında çox düşünürəm. Baş verən hadisələr də istər-istəməz adamı insan təbiəti haqqında düşünməyə vadar edir. Şəraitdən asılı olaraq arta və azala bilər, lakin fikrimcə bəzi şeylər var ki, o axıra qədər bu və ya digər formada insanla qalır, insanla qəbirə qədər gedir. Necə deyərlər, südlə girən, sümüklə çıxar.
Heç vaxt ağır-ağır suallara cavab axtarmamışam. Bünövrəm belə qoyulub. İllər əvvəl Eynşteynin bir yazısını oxudum. Yazıda Eynşteyn təxminən belə deyirdi ki, mən cavabsız suallara cavab axtarmağı vaxt və enerji itkisi hesab edirəm. Eynşteynin o yazısını oxuduqdan sonra ağır suallardan qaçmaq, o dünya varmı, bizi öləndən sonra nə gözləyir kimi ağır suallara cavab axtarmamaq istiqamətində doğru mövqedə olduğuma daha da əmin oldum, bu mənada qənaətim daha da möhkəmləndi. Baxmayın, hara fırlatsan da uzaqdan-uzağa Eynşetyn kimi bir divdən ciddi dəstək almışdım.
İçimdə ağır suallara cavab axtardığım anlar olur. Yazılarda, söhbətlərdə ağır suallara cavab axtarmağım yadıma gəlmir. Ama nə olsun, adam ağır suallardan nə qədər qaçsa da, bəzən heç adi suallara da cavab tapa bilmir. Məsələn, roman yazırsan və nə qədər düşünsən də “bu romanı necə yazmışam?” sualına cavab tapa bilmirsən. İndi nə deməkdir bu? Buna nə ad qoyaq? Heç bir cavabım yoxdur.
Sadəcə onu deyə bilərəm ki, o vaxtlar çalışdığım gündəlik qəzet qəfildən, bir günün içində bağlandı, xeyli boş vaxtım qaldı, bilmədim nə edəm, bekarçılıqdan oturub roman yazdım. Pis çıxmasın (lap çıxsın), dəyəsən Volter də “Kandid”i bekarçılıqdan yazmışdı.
Gündəlik qəzetdə işlədiyim vaxtlarda rayonlardan xeyli reportajlar yazmışdım, xeyli səfərlərdə olmuşdum, çoxlu tədbirlərdə, konfranslarda iştirak etmişdim. Əlimin altında babat xammal vardı. Onların hamısından bacardığım qədər romanı yazarkən istifadə elədim. Ona görə də çox hərəkətli, canlı, obrazlarla, hadisələrlə bol bir roman ərsəyə gəldi. 18,6 sm romanında bir qram pafos, zərrə qədər də əzələ nümayişi yoxdur. 18,6 sm romanında təkcə öz əhvalatımı yazmamışam, həm də bütöv bir regionun bədiiləşdirilmiş tarixini yazmışam.
Hər bir müəllifin özünün sevimli mətni olur. Hər bir müəllif bir mətni o biri mətnlərindən daha çox istəyir. 18,6 sm yazdıqlarım arasında ən sevdiyim mətndir. Üçüncü dəfə nəşr olunmazdan əvvəl romanı bütöv halda bir daha oxumalı oldum. Bəzi hissələr məni o qədər kədərləndirirdi ki, kompüteri bağlamağa, tələsik geyinib evdən çıxmağa və şəhərin küçələrində saatlarla piyada gəzməyə məcbur olurdum.
Ənənənin zəfliyini nəzərə alsaq, məntiqlə Azərbaycanda 18,6 kimi roman yazılmalı deyildi. Amma necə oldusa yazıldı. Yəqin belə hallar olur və çətin də olsa belə halları təbii qəbul etməliyik. Gəlib çıxdıq yenə də alın yazısının, taleyin üstünə, amma məsələ ondadır ki, alın yazısına, taleyə inanmıram.
18,6 sm romanını necə yazdım sualına hal-hazırda cavab verə bilməsəm də, bütün hallarda elə bir romanı yazdığıma görə özümü bir müəllif kimi olmazın dərəcədə xoşbəxt hiss edirəm. Buna tam haqqım çatır. Onu da qeyd edim ki, yarımvəhşi həyat tərzi keçirən, zövqsüz, bədii təfəkkürü yerlə sürünən, yalnız ibtidai istəklərini, təlabatlarını nə yolla olursa-olsun reallaşdırmaq, həyata keçirmək haqqında düşünən bir qövmün, Kufə əhlinin dilində 18,6 sm kimi yüksək səviyyəli bir romanın yazılması böyük ədalətsizlikdir…
ŞOKOLADIN TEZ QURTARMASI HAQQINDA
Tarixi ancaq insan talelərini öyrənməklə hiss etmək olar.
Aleksey Varlamov
Müharibə və inqilab günlərində həyat adi günlərə nisbətən xeyli dərəcədə sürətlənir. Əgər biz məşhur ictimai-siyasi xadimlərin bioqrafiyalarına bir az diqqətlə nəzər salsaq, görərik ki, məşhur ictimai-siyasi xadimlərin çoxunun ulduzu müharibə və inqilab günlərində parlamağa başlayıb. Böyük yelkənləri ancaq güclü küləklər aça bilər. Məsələn, Birinci dünya müharibəsi, Rus inqilabı, İkinci dünya müharibəsi baş verməsəydi, Atatürk, Trotski, Şarl de Qoll kimi parlaq bioqrafiyaların yaranması, ortaya çıxması çox çətin, hətta mümkünsüz olardı.
İkinci Qarabağ müharibəsində də digər müharibələrdə olduğu kimi həyat adi günlərə nisbətən xeyli dərəcədə sürətləndi və bu sürət nəticəsində meydana xeyli yaltaq adam çıxdı. Sən demə hökumətə birbaşa yaltaqlanmaq üçün xeyli adamın ürəyi gedirmiş, sadəcə hökumətə birbaşa yaltaqlanmağı cılız eqolarına sığışdırmayan bu adamlar əlverişli məqam, münbit şərait axtarırmışlar. Onlar yaltaqlıqlarını öz aləmlərində əsaslandırmaq üçün vətən, millət, dövlət, həmrəylik kimi təmtaraqlı sözlərdən gen-bol istifadə etməklə yanaşı, həm də qətiyyətlə iddia edirdilər ki, müharibədən sonra hər şey başqa cür olacaq, hər şey tamam dəyişəcək, gül bülbülü, bülbül gülü çağıracaq, qurd quzuyla otlayacaq. Əslində fürsətcil yaltaqlar həqiqətən də müəyyən mənada hər şeyin dəyişməsini, hər şeyin başqa cür olacağını istəyirdilər. Çünki belə olacağı təqdirdə onların yaltaqlığı bir növ yaltaqlıq kimi görünməyəcəkdi, müharibə günlərinin təlabatı, zəruri şərti kimi görünəcəkdi.
Yaltaqlanmaq üçün münbit şərait axtaran adamları, riyakarları bir kənara qoysaq, müharibədən sonra hər şeyin dəyəşəcəyinə doğrudan da inanan, ən azı yaxşılığa doğru müəyyən dəyişiklik istəyən, dəyişiklik arzulayan, dəyişiklik gözləyən xeyli səmimi, sadəlövh adamlar da vardı. İnsafən müharibə günlərində nümayiş olunan müstəsna həmrəyliyin fonunda adamların müsbətə doğru dəyişiklik arzusu, istəyi tamamilə təbii, tamamilə haqlı görünürdü.
Əbəs yerə deməyiblər, sən saydığını say, gör fələk nə sayır. Artıq hər kəsə məlum olduğu kimi müharibədən sonra yaxşılığa doğru heç nə dəyişmədi. Necə deyərlər, ölkədə köhnə hamam, köhnə tas janrında ictimai-siyasi-mədəni-sosial həyat davam etməkdədir. Ciddi-cəhdlə gizlətməyə çalışsalar da, yaxşılığa doğru dəyişiklik arzulayan həm riyakar, həm də səmimi, sadəlövh adamların arasında dərin məyusluq, pərtlik hökm sürməkdədir.
İndi isə gəlin aktual suala cavab verməyə çalışaq. Bəs şokolad niyə belə tez qurtardı? Qələbə eyforiyası niyə belə tez bitdi?
Nə qədər qəribə olsa da müharibədən sonra hökumət camaatdan, camaat da hökumətdən narazı qaldı. Hökumət müharibənin nəticələrinin camaat tərəfindən yüksək dərəcədə alqışlarla, yüksək dərəcədə sevinclə qarşılanacağını gözləyirdi. Lakin camaat müharibənin nəticələrini hökumətin istədiyi dərəcədə alqışlarla, hökumətin istədiyi dərəcədə sevinclə qarşılamadı. Hədəf göstərmək kimi alınmasın, camaatın müharibədən sonra hökumətdən narazı qalmasında radikal müxalifət ciddi rol oynadı. Radikal müxalifət Rəsulzadənin, hətta Dudayevin Rusiya, rus qoşunları haqqında nə çıxışı, nə sözləri vardısa, tapıb ortaya çıxartdı, makisimum tirajladı və beləliklə xeyli adamın müharibənin nəticələrindən narazı qalmasına nail oldu. Bu mənada hakimiyyət nümayəndələrinin radikal müxalifəti nəzərdə tutaraq söylədikləri “qələbəmizi gözdən salmaq istəyirlər” sözlərində həqiqət payı kifayət qədərdir. Üstəlik, müharibədə yaralanan əsgər və zabitlərə qarşı laqeyd münasibət, orden və medalların paylanmasında, əlillik dərəcələrinin müəyyən olunmasında baş verən ədalətsizliklər, ayrı-ayrı adamlardan, şirkətlərdən, idarələrdən kobudluqla pul yığılması faktları da camaatın hökumətdən narazı qalmasına əlavə ciddi təsirlərini göstərmiş oldu.
Bütün hallarda, müharibədən sonra heç nə dəyişmədi. Ona görə də hakimiyyət müxtəlif vasitələrlə qələbə eyforiyasının ömrünü nə qədər uzatmağa çalışsa da, qələbə eyforiyasının ömrü vaxtından əvvəl bitdi.
İyirmi ildir mətbuatdayam. İyrirmi ildir yazı-pozu işiylə məşğulam. Bu iyirmi ildə bu və ya digər formada çox hadisələrin iştirakçısı, şahidi olmuşam. Elə güman edirdim ki, bu hakimiyyəti tanıyıram. Sən demə lazımı qədər tanımırmı-şam. Sağ olsunlar, ilin-günün bu vaxtında təccübləndirməkdə davam edirlər. Sözümün canı var. Etiraf edim ki, əlinə düşən dəyişiklik fürsətini hökumətin bu dərəcədə amansızcasına, bu dərəcədə insafsızcasına qaçıracağını gözləmirdim. Əlbəttə, hökumətdən köklu, radikal dəyişikliklər gözləmək sadəlövhlük olardı, amma hökumət əlinə düşən bu fürsəti qiymətləndirib müəyyən sahələrdə mütləq, heç olmasa kosmetik dəyişikliklər aparmalıydı. Dəyişikliklər aparmaq hamıdan, hər kəsdən əvvəl elə hökumətin özunə lazım idi. Heç bir dəyişiklik baş vermədi və hansı niyyətlə olursa olsun hökumətdən dəyişiklik gözləyən xeyli adam üzə vurmasa da hökumətdən narazı qaldı.
Sağlam rəqabət mühiti yaranmasa, səhiyyədə, təhsildə, məhkəmələrdə islahatlar aparılmasa, ölkənin sərvətləri azdan-çoxdan ədalətlə bölüşdürülməsə, hökumət lap aparıb Ye-lisey düzünə bayraq sancsa da xeyri olmayacaq. Hə, camaat bir müddət yalandan, ya da doğrudan şənlənəcək, sevinəcək, atdanıb-düşəcək, amma sonra yenə də çörək, ədalət istəyəcək.
Sağlam rəqabət mühitinin olmadığı, təşəbbüslərin boğulduğu yerdə heç bir inkişafdan söhbət belə gedə bilməz. SSRİ də müharibədə Almaniya üzərində qələbə qazanmışdı. Amma bu gün qalib sovet əsgərlərinin nəvə-nəticələri müharibədə məğlub olmuş Almaniyada təhsil alırlar, Almaniyadan sığınacaq istəyirlər, Almaniyada iş axtarırlar. İstəsən də, istəməsən də, xoşuna gəlsə də, gəlməsə də vəziyyət belədir.
NIYYƏTIN MƏNŞƏYI HAQQINDA
Ölüsü olan qırx gün ağlar, dəlisi olan hər gün.
Atalar məsəli
Böyük Viktor Hüqo deyirdi ki, arzuda iradə yoxdur. Yəni, hər hansı bir insanı tanımağın ən asan yollarından biri onun arzularını öyrənməkdir. İnsan arzularını dilə gətirdikdə, kobud ifadə etsək, özünü buraxır və içini, təbiətini istər-istəməz ortaya qoyur.
Hər dəfə Gürcüstanda xoşagəlməz bir hadisə baş verdikdə bir dəstə adam başlayır həmin hadisəni ciddi şəkildə müzakirə etməyə. Qonşu ölkədə baş verən ictimai-siyasi-mədəni məzmunlu bütün hadisələr, o cümlədən xoşagəlməz hadisələr də ciddi şəkildə müzakirə olunmalıdır. Bu, çox təbii haldır. Buna ancaq sevinmək olar. Təki camaat müğənnilərin dava-dalaşının, hansısa aparıcının kökəlməyininin, hansısa aktrisanın arıqlamağının əvəzinə ictimai-siyasi-mədəni məzmunlu hadisələri müzakirə etsin.
Lakin məsələnin maraqlı, həm də mənfi tərəfi ondan ibarətdir ki, bəzi adamlar qonşu ölkədə baş verən xoşagəlməz hadisələri müzakirə edərkən, rəylər, fikirlər bildirərkən sevinclərini gizlədə bilmirlər. Belələrinin sayı çox deyil. İnsafən Azərbaycanda siyasiləşmiş, nisbətən aktiv təbəqənin nümayəndələri qonşu ölkənin uğurlarına hər zaman seviniblər. Bu, elə belə də olmalıdır. Əgər insan təbiətcə həqiqətən demokratdırsa, harda olursa olsun demokratiyanın təntənəsinə, qələbəsinə sevinməlidir. Əgər insan təbiətcə həqiqətən demokratdırsa, harda olursa olsun demokratiyanın dayaqlarının sarsılmasına kədərlənməlidir…
Yaddaşım məni aldatmırsa, dəyəsən Corc Oruel belə deyirdi: “Cəmiyyətdə mənəvi böhran dərinləşdikcə, həqiqəti söyləyən adamlara qarşı nifrət daha da artır”. Çox maraqlıdır, niyə? Sadə bir səbəbə görə. Yaltaq adam istəyir ki, hamı yaltaq olsun və onun yaltaqlığı yaltaqlıq kimi görünməsin, norma, adi həyat tərzi, hətta zərurət kimi görünsün. Oğru istəyir ki, hamı oğru olsun və onun oğurluğu oğurluq kimi görünməsin, norma, adi həyat tərzi, hətta zərurət kimi görünsün. Bəzən beş-altı adamın yaltaqlanmadan, oğurluq etmədən yaşaması bütöv yaltaqlar və oğrular ordusunu narahat edir. Yaltaqlar ordusu istəyir ki, bu beş-altı adam bezsin, yorulsun, həyat fəlsəfəsinin, yaşayışının, getdiyi yolun “mənasızlığını” dərk etsin, min cür məhrumiyyətlərlə qarşılaşsın, ailəsinin, övladlarının qarşısında üzüqara olsun, nəhayət, canı boğazına yığılmış halda, onların ordusuna qoşulsun və onlar da dərindən rahat nəfəs alsınlar. Bu mənada həqiqəti söyləyən, hətta doğru yaşamağa cəhd edən adamlara qarşı bir cəmiyyətdə nifrətin artması həmin cəmiyyətdə mənəvi böhranın dərinləşməsinin göstəricisidir.
Cəhənnəmə gedən, özünə yoldaş axtarar. Qonşu ölkədə baş verən xoşagəlməz hadisələrə bəzi adamların sevinməklərini bu atalar sözünün açdığı pəncərədən baxdıqda yaxşı başa düşmək olar. Bəzi adamlar istəyirlər ki, qonşuda da vəziyyət onların ölkəsindəki kimi bərbad olsun və bunun fonunda yaşadıqları ölkədəki bərbad vəziyyət, insan deyilən varlığın qarışqa qədər hüququnun, insan deyilən varlığın qarışqa qədər qiymətinin olmaması norma kimi görünsün. Köləliyin elə bir həddi var ki, kölə öz qandallarını sevməyə başlayır. Qonşu ölkədə baş verən xoşagəlməz hadisələrə bəzi adamların sevinməkləri kölələrin öz qandallarını sevməyə başlamaqlarının əyani sübutudur. Əks halda bir insan qonşu ölkədə xoşagəlməz hadisələrin baş verməsinə, yaxud hardasa, lap olsun uzaq bir ölkədə demokratiyanın dayaqlarının sarsılmasına, despotizmin təntənəsinə niyə sevinməlidir ki?
İndi bir çox yoldaşlar bu suala cavab axtarırlar: Bir mitinqdə əllidən artıq jurnalist xəsarət aldığı halda Beynəlxalq söz azadlığı reytinqində niyə Azərbaycan yüz altmış səkkizinci, Gürcüstan isə altmışıncı yerdə dayanıb.
Bu suala media üzrə mütəxəssislər əhatəli və peşəkar cavab versələr daha yaxşı olar. Bir publisist kimi sadəcə onu deyə bilərəm ki, əllidən artıq jurnalistin xəsarət aldığı elə həmin mitinqi İctimai Televiziya canlı göstərirdi. Dünən keçirilən mitinqi də İctimai Televiziya canlı göstərməkdə idi. Beynalxalq söz azadlığı reytinqində Azərbaycanın yüz altmış səkkizinci, Gürcüstanın altmışıncı yerdə dayanmasını başa düşməyən, bunu ikili standart kimi qiymətləndirən yoldaşlar Azərbaycan İctimai Televizyasının müxalifətin mitinqini canlı nümayiş etdirməsini təsəvvür edirlərmi? Bəlkə belə bir şey olub, bəlkə belə bir şey var və dünyanın bundan xəbəri yoxdur?
Tokio Olimpiadasında Azərbaycan tərəfindən qırx dörd idmançı qüvvəsini sınaqdan keçirəcək. Bu qırx dörd idmançının azı yarısı ordan-burdan gətirilib milliləşdirilən idmançılardır. Gürcüstan isə Tokio Olimpiadasında otuz beş idmançı ilə iştirak edəcək. Bu otuz beş idmançının demək olar ki, hamısı Gürcüstanda yetişib. Azərbaycanda idmanın inkişafına xərclənən milyardları, üstəlik iki ölkə arasındakı əhali fərqini nəzərə aldıqda acınacaqlı vəziyyəti yəqin ki, asanlıqla təsəvvür edə bilərsiniz.
Qonşu ölkədə baş verən xoşagəlməz hadisələrə sevinən cənablar bu kimi acınacaqlı halları müzakirəyə çıxarsalar həm özləri, həm də yaşadıqları ölkə üçün daha yaxşı olmazmı? Şüşə, patı deyilən zəhrimar Azərbaycanda adamları dəstə-dəstə, küçə-küçə, kənd-kənd, qəsəbə-qəsəbə, rayon-rayon məhv etməkdədir. Yüzlərlə, minlərlə yox, on minlərlə ailələr dağılıb. Yüzminlərlə insanın, yeniyetmə oğlan və qızların həyatı məhv olub. Narkomaniya Azərbaycanda at oynadır, meydan sulayır. Vəziyyət faciəvi hal alıb. Bu faciəvi vəziyyətdən danışmaq əvəzinə kəsəklər oturub daş üçün ağlamaqdadır.
“Faciənin buynuzu olmur!” adlı yazıda qeyd etmişdik: “Siyasi şüuru formalaşmamış xalqlar gözlə görünməyən, əllə tutulmayan faciələri dərk etmirlər. Siyasi şüuru formalaşmamış xalqlar yalnız və yalnız gözlə görünən, əllə tutulan faciələrlə üzləşdikdən sonra necə bir dərin uçuruma düşdüklərini dərk edirlər. Onda da artıq gec olur. Uçuruma düşüb çıxmaq hər xalqın işi deyil”. Buyurun, gözlə görünməyən, əllə tutulmayan faciələrdən biri artıq gözlə görünməkdə, əllə tutulmaqdadır. Hələ qarşıda nələr olacağını bircə göydəki kişi bilir. Bizə ancaq ehtimal, güman etmək qalır.
HƏYAT VƏ YARADICILIĞIMIN GÖZÜMDƏN DÜŞMƏSI HAQQINDA
…Anaid, xadimələrdən birinə çay gətirməsini əmr etdi. Bir gözü divara bərkidilmiş televizorda, bir gözü isə İsmətdə idi.
– Hə, İsmət, tanış et görüm bu xanım kimdir? Mənim yanıma niyə gətirmisən?
İsmət böyük həvəslə Pərvanə haqqında danışmağa başladı:
– Bax, Anaş, bu qız mənim klientimdir. Təzə tanış olmuşuq.
Anaid qızı başdan ayağa süzüb, saymazyana soruşdu:
– Ailəlisən?
Qadının hökmlü səsindən Pərvanənin canına üşütmə düşdü. Cavab verməzdən öncə İsmətə baxdı. İsmət isə öz növbəsində ona ürəkli olmasını işarə etdi.
– Yox, ayrılmışam.
– Uşaq var?
– Bir qız, bir oğlan.
– Harda işləyirsən?
– İşləmirəm, evdə oturub uşaqlara baxıram.
– Hmm, – deyə Anaş toppuş əlini qarşısındakı çərəz dolu billur qaba uzatdı. Bir neçə kişmiş və fındığı qamarlayıb ağzına apardı. Ağzını saymazyana marçıldadaraq sözünə davam etdi:
– İşləmirsənsə, bəs pulu hardan alırsan?
Pərvanə utanaraq gözünü yerə dikdi. Bunu görən İsmət, tez onun yerinə cavab verdi:
– Canlara dəyən sevgilisi var, baxır da qızımıza necə lazımdır.
– Onda bura niyə gəlib?
– Evdə oturmaqdan darıxır. Dedim gəlsin sənin yanında işləsin. Öz pulunu qazansın.
– Axmaq olma! Qoy otursun evində! Mənə problem lazım deyil.
Bu zaman Fatma əlində qızıl sini içəri girdi. Gətirdiyi çayı birinci Anaidin qarşısına qoyub, ürkək baxışlarla sahibəsinə baxdı. Anaid süni təbəssümlə əlini onun saçına toxundurdu. Yanında əyləşməyə işarə etdi. Sonra üzünü Pərvanəyə tutub, Fatmanı göstərdi:
– Bu qızı görürsən? Adı Gülyadı. Yetim qızdı. Avtovağzaldan tapıb gətirmişəm. Artıq bir aydır ki, yanımda işləyir. Nə savadı var, nə sübutu. Amma mən ona sənət öyrətdim. Massajist işləyir. Yaxşı da pul qazanır. İş belə qızlara lazımdı. Oynaşı olanlara nə iş?
Anaidin sözləri Pərvanəyə şillə kimi dəydi:
– Anaş xanım.
– Anaş yox, Anaid! – deyə, salon sahibəsi qətiyyətlə qızın sözün kəsdi.
– Bağışlayın, İsmət Anaş dedi deyə, elə bildim adınız Anaşdı.
– Adım Anaşdı, amma hamı üçün yox!
– Başa düşdüm Anaid xanım, bağışlayın. Sözlərinizə razıyam, amma mən həmin adamdan ayrılmaq istəyirəm.
– Niyə? Qudurmusan?
Nazlı Çələbi, “Həzz” romanından
Son vaxtlar başıma xüsusi əziyyət verməmək üçün daha çox yüngül, düşünməyi tələb etməyən əsərlər oxuyuram. Nazlı Çələbinin “Həzz” romanını da bu məqsədlə oxumağa başladım. “Həzz” romanına “beyin üçün saqqız” kimi baxırdım. Lakin elə ilk səhifələrdəcə əsərə qarşı münasibətimi dəyişməyə məcbur oldum. Elə ilk səhifələrdəcə müəllifin zəngin həyat təcrübəsinə malik olduğunu hiss etdim.
Əsərin süjeti haqqında heç nə yazmayacam. Yaxşısı budur gəlin, əvvəlcə əsərdəki əsas qüsurlar, müəllifin buraxdığı əsas səhvlər haqqında danışaq:
1– Ədəbiyyat mövzusunda yazdığımız digər yazılarda da qeyd etdiyimiz kimi, müəllif hər bir obrazı yaşına, peşəsinə, səviyyəsinə, mənsub olduğu təbəqəyə uyğun danışdırmağı bacarmalıdı. “Həzz” romanında dialoqlar çox oxunaqlı, çox dinamik olsa da, Nazlı xanım dialoqlarda bütün obrazların əvəzinə özü danışır. Obrazların danışıq tərzi xeyli dərəcədə yeksənəkdir. Nazlı xanımın dialoqları mənə türk mətbəxini xatırlatdı. Yemək (obraz) boldur, amma sanki yeməklərin hamısı bir qazanda bişib. Bir yeməkdən başqa yeməyə keçid etdikdə, fundamental dad fərqini o qədər də hiss etmirsən.
2– Müəllif təsvirlərdə vaxtı keçmiş qəliblərdən, bədii klişələrdən həddindən artıq çox istifadə edir. Üstəlik, müəllifin söz bazası zəifdir, dili kasaddır. Nazlı xanım bir müddət Azərbaycan ədəbiyyatını oxusa, bir yazıçı kimi söz bazasını xeyli artıra bilər. Ümumiyyətlə, yerli ədəbiyyatı oxumamaq bir çox yazıçılarımızın ciddi qüsurudur. Bəyənsələr də, bəyənməsələr də, yerli yazıçılar yerli ədəbiyyatı oxumaq məcburiyyətindədirlər. Əks halda yazdıqları əsərlərdə boşluqlar, fəsadlar bu və ya digər formada mütləq özünü büruzə verəcəkdir.
3– Nazlı xanım geniş nəfəsə, güclü təxəyyülə malik yazıçıdır. Həqiqətən Nazlı xanımın geniş nəfəsi, güclü təxəyyülü məni hər şeydən əvvəl bir oxucu kimi heyrətləndirdi. Bu qədər gözləmirdim, buna hazır deyildim. Lakin Nazlı xanım əsərdə süjeti çox şaxələndirib, mövzunu çox yayıb. Bir yazıçı kimi gücünü, nəyə qadir olduğunu dəqiq hesablaya bilməyib və əsərin sonunda süjetin başını-ayağını bir yerə yığmaqda çətinlik çəkib.
Əsərdə obrazlar rahatlıqla bir-birlərini tapırlar, çox asanlıqla bir-birləri ilə qarşılaşırlar. Adama elə gəlir ki, onların hamısı bir küçədə yaşayırlar. Pasternakın “Doktor Jivaqo” əsərində obrazların asanlıqla, tez-tez qarşılaşmasını əsərin qüsuru kimi xarakterizə edirlər. Bəzi tənqidçilər isə “Doktor Jivaqo” əsərində obrazların tez-tez, asanlıqla qarşılaşmasını əslində eyni taleli adamların qarşılaşması kimi yozurlar. Təəssüf ki, bu yozumu, yəni obrazların tez-tez, asanlıqla qarşılaşmasını, eyni taleli adamların qarşılaşması kimi qiymətləndirməyi, “Həzz” romanına aid edə bilmərik. “Həzz” əsərində obrazların asanlıqla, əsaslandırılmamış şəkildə bir-birləri ilə qarşılaşması ciddi qüsurdur.
4– Nazlı xanım əsərdə bəzən “həyatın mənası nədir” kimi ağır suallara cavablar axtarır, heç bir gərək olmadığı halda, lazımsız yerə ruh, kainat, o dünya, bu dünya mövzularına girir. Bu zaman müəllif axsamağa başlayır, əsərin yüksək tempi aşağı düşür. “Həyatın mənası nədir” kimi ağır suallara cavab axtarmaq, ruh, kainat, o dünya, bu dünya mövzularına girmək, bir müəllifin öz ayağı ilə bataqlığa girməsi deməkdir. Hər bir yazıçı üstün və zəif cəhətlərini dəqiq müəyyən etməlidir. Hər bir yazıçı zəif cəhətlərini ustalıqla gizlədib, üstün cəhətlərini maksimum irəli çıxartmalıdır. Nazlı xanım zəngin həyat təcrübəsinə malikdir. O, “həyatın mənası nədir” kimi ağır suala cavablar axtarmaq əvəzinə, sırf həyatdan gələn, həyatdan qaynaqlanan həqiqətləri, dəqiq bildiyi, bələd olduğu şeyləri yazmağa üstünlük verməlidir.
Folkner müsahibələrindən birində belə demişdir: “Yazıçıya üç şey lazımdır. Təcrübə, müşahidəçilik və təxəyyül. Ancaq bəzi vaxtlarda bu üçlüyün iki komponenti üçüncünün çatış-mazlığını örtə bilir”.
“Həzz” romanının kəskin süjeti, romanda toxunulan mövzuların aktuallığı, yüksək dinamika yuxarıda sadaladığım qüsurları xeyli dərəcədə ört – basdır edir. Çoxdandır belə canlı, kəskin süjetli, aktual Azərbaycan romanı oxumamışdım. “Həzz” romanı son vaxtlar oxuduğum ən canlı, ən aktual Azərbaycan romanıdır. İçi mən qarışıq, ədibi mühitimizdə üzdə olan yazıçıların demək olar ki, hamısının yaradıcılığı Nazlı xanımın təkcə “Həzz” romanının fonunda çox sönük və köhnə, nimdaş, həyatdan uzaq görünməkdədir. Papaq altında oğlanlar var imiş, xəbərimiz yoxdur. Nazlı xanımın qarşısına bir yazıçı kimi olsa-olsa ancaq Ələkbəri çıxartmaq olar. Hazırda ağlıma ikinci bir ad gəlmir. Şəxsən mən hər səhifəsindən həqiqət, real həyat səhnələri fışqıran “Həzz” romanını oxuduqca həyatdan nə qədər uzaqlaşdığımı, hekayələrimdə nə qədər köhnə, nimdaş movzulara toxunduğumu, nə qədər miskin, mənasız hekayələr yazdığımı dərindən dərk edirdim. Avtomatik olaraq həyat və yaradıcılığım gözümdən düşürdü. İndi özümü ciddi boşluqda hiss etməkdəyəm. Nazlı xanımın “İblisin məşuqəsi” adlı romanı var. Oxumamışam. Ən qısa vaxtda əsəri tapıb mütləq oxuyacam. Eşitdiyimə görə həmin əsərdə Nazlı xanım daha yüksək performans nümayiş etdirib.
* * *
Azərbaycan qızları çox infantildir. İki, üç, bəzən dörd uşaq dünyaya gətirsələr də, mama sözü dillərindən düşmür. Mama zəng etmişdi… Mama gecə yata bilməyib… Mamanın təziqi qalxıb… Mamanın şəkəri düşüb… Mamanın başına xına qoymaq lazımdı… Mama, mama, mama… Hələ gedib günlərlə mamasıgildə qalanlar var. Bu infantillərə heç cür başa salmaq olmur ki, sən artıq uşaq deyilsən, ərli arvadsan, sən özün ikiqat, üçqat, dördqat mamasan. Xeyiri yoxdu.
Hər səhifəsindən həqiqi həyat səhnələri fışqıran “Həzz” romanını oxuduqca, ürəyimdə istər-istəməz, özümdən aslı olmayaraq, “Çovdarlıqda uçurumdan qoruyan” əsərinin qəhramanı Holdenin arzusuna bənzəyən, həyata keçməsi heç cür mümkün olmayan bir arzu baş qaldırırdı. Düşünürdüm ki, kaş adamın imkanı ola, qızlar üçün qəşəng, böyük bir seminariya aça və Nazlı xanımı ora direktor, ən aşağısı baş tərbiyəçı təyin edə. Nazlı xanımın zəngin həyat təcrübəsi qızlara infantillik daşını atmaqda müstəsna köməklik göstərə bilər. Nazlı xanım bizim milli sərvətimizdir. Onun qədrini bilməliyik. Bu xanımın zəngin həyat təcrübəsindən mütləq bəhrələnməliyik. Fürsətdən istifadə edib hər kəsə Nazlı xanımın “Həzz” romanını oxumağı şiddətlə tövsiyyə edirəm. “Həzz” romanını oxuduqca məndə belə bir fikir hasil olurdu ki, dəyəsən Azərbaycanda vəziyyət biz düşündüyümüzdən də ağırdır.
Adətən oxucu romanın sonlarına yaxınlaşdıqda yorulur. “Həzz” romanının sonlarına yaxınlaşanda əsla yorulmadım. Tam tərsinə, romanın sonuna yaxınlaşdıqca vücudumu kədər bürüyürdu. Romanın bitməsini istəmirdim. Hər səhifəsindən canlı həyat fışqıran, bu canlı, diri romanı oxuyub bitirdikdə düşündüm. Kaş bu əsər beş il əvvəl yazılardı və mən də bu əsəri beş il əvvəl oxuyardım. Ümumiyyətlə, ağlım kəsəndən bəri özümü həyata, həyatın bütün sahələrinə, hər şeyə beş il gecikmiş adam kimi hiss etmişəm. Yadımdadır, bir dəfə avtobusla Şəmkirə gedirdim. Qabaqda, sürücünün yanında oturmuşdum. Avtobusun hayı gedib, vayı qalmışdı. Cındırından cin hürkürdü. Səs-küydən qulaq tutulurdu. Sürücüyə dedim ki, qardaş, bu nə avtobusdur belə, niyə bu avtobusa baxmırsan? Sürücü qayıdıb nə desə yaxşıdır? Dedi ki, müəllim, kaş sən bu avtobusu beş il əvvəl görəydin…
SEYMUR BAYCAN: “NAZLI HƏKIMƏ CIDDI MAYA QOYDUM” – MÜSAHIBƏ
Yazıçı Seymur Baycanın xanım yazar Nazlı Çələbinin “Həzz” romanı haqqında yazdığı yazı oxucular tərəfindən birmənalı qarşılanmayıb. Kulis.az bu münasibətlə Seymur bəyə suallar ünvanlayıb. Həmin suallar əsasında ərsəyə gələn söhbəti təqdim edirik.
– Seymur bəy, müasir yerli müəlliflərdən nadir hallarda yazırsınız. Necə oldu ki, birdən-birə Nazlı xanımın kitabından yazdınız?
– Bacardığım qədər ədəbi prosesi diqqətlə izləyirəm. May ayında iki həftə ancaq yerli yazıçıların hekayələrini oxudum və təəssüratlarım haqqında “Yazıçılarımız necə yazırlar” adlı yazı yazdım. Məsələn, indi Əjdər Olun “Lo” romanını oxumaqdayam…
Xoşuma gələn, bəyəndiyim xarici müəlliflərin əsərləri haqqında tez-tez yazılar yazaraq, əsəri oxumağı oxuculara tövsiyə edirəm. Hansı əsər haqqında yazı yazıramsa, zövqümə, obyektivliyimə inanan adamlar kitabı alıb oxuyurlar. Buna çox sevinirəm. İnsanların inamını, etimadını qazanmaq həddən ziyadə gözəl bir hissdir. Bəli, çox düz dediniz, yerli müəlliflər haqqına nadir hallarda yazıram. Ona görə ki, mətnə qarşı çox tələbkaram. Söhbət sırf mətndən gedirsə artıq ölçü hissini bir qədər itirmişəm.
Nazlı həkimin “Həzz” romanı haqqında yazmağımın çox sadə bir səbəbi var. Roman mənə çox diri, canlı təsir bağışladı. Romanda aktual mövzulara toxunulub. Təsəvvür edin, “patı”, “şüşə” adlı bir bəlanı cəmiyyətimiz indi müzakirə etməkdədir, amma Nazlı həkim artıq romanda “patı”nın, “şüşə”nin necə bir dəhşətli bəla olduğu haqqında yazıb, bu ağrılı mövzuya toxunub. Nazlı həkimin çox güclü təxəyyülü, geniş nəfəsi var. Bizim yerli yazıçılar arasında belə güclü təxəyyülə, geniş nəfəsə rast gəlmək çətin məsələdir. Bir də ki, yazı başdan-ayağa təriflərdən ibarət deyildi. Romandakı əsas qüsurları da yazıda qeyd etmişdim. Nazlı həkimin dili kasaddır. Bir müddət ancaq Azərbaycan yazıçılarının əsərlərini oxumalıdır. Əli Vəliyevdən, İlyas Əfəndiyevdən tutmuş, düz İsi Məlikzadəyə, Əkrəm Əylisliyə qədər hamını. “Subyektiv siyahı” adlı yazımda Azərbaycan ədəbiyyatından oxunması vacib olan əsərlərin, yazıçıların siyahısını vermişəm. Həmin siyahıdakı əsərləri oxusa Nazlı həkimin dili xeyli inkişaf edə bilər. Həmçinin, Nazlı həkim əsərlərində ruh, kainat, qara və ağ qüvvələr kimi mənasız söhbətlərdən qaçmalıdır. Parapsixologiya haqqında quru, statistik məlumatları əsərdə vermək doğru deyil. Parapsixoloji vəziyyətlər, situasiyalar yaratmaq lazımdır. Yəni, Nazlı xanımın parapsixologiya haqqında düşüncələri, fikirləri əsərdə bədii həllini tapmayıb. Nazlı xanımın peşəsi daima adamlarla ünsiyyətdə olmağa imkan verir. Fikrimizi yumşaq ifadə etsək, bildiyi, dəqiq bələd olduğu məsələlərdən yazmalıdır. Onun əlinin altında həyat materialları kifayət qədərdir. Bu həyat materiallarını əsərlərində əritməlidir. Özündən Hindistan kəşf etməyə ehtiyac yoxdu. Bu, hər şeydən əvvəl onun özünə ziyandır. Həkimlərdən yaxşı yazıçı çıxır. Mövzuları bol olur. Çexov, Bulqakov da həkim idi. Nazlı həkim göstərdiyim iradlar üzərində düşünsə, nəticələr çıxarsa, yaradıcılığında xeyli irəliləyiş olacaq. Ona istiqamət verən, yol göstərən adam olmayıb. Lakin bu işin təhlükəli tərəfi də var. Bəzən təcrübə artanda insan qorxaqlaşır. Məsuliyyətin artması insanı bəzi hallarda qorxaqlaşmağa vadar edir. Ağıllı fikirləşincə, dəli vurur çayı keçir. Yaxınlarda rejissor Mixayel Seqalın müsahibəsinə qulaq asdım. Deyir ki, sənətkar cövhərinin nədə, harda olduğunu bilməməlidir… Lap o məşhur çin məsəlində olduğu kimi. Qırxayaqdan soruşurlar ki, bu qədər ayaqla rəqs etməyi necə bacarırsan? Qırxayaq baxır ayaqlarına, fikrə gedir, çaşır, sonra daha oynaya bilmir.
– Deyirlər, bir kitabın piarı üçün Seymur Baycanın yazısı ciddi faktdır…
– Razıyam, loru dildə desək və hər şeyi öz adıyla çağırsaq Nazlı həkimə ciddi maya qoydum. Qazdan verirəm, axırı nə ola-ola.
– Yazıda işlətdiyiniz “Milli sərvət” sözünü kinayə kimi qəbul edənlər də oldu.
– Azı otuz adam soruşub ki, yazını ciddi yazmışam? Yazıda tərifin barıtın bir az çox eləmişəm. Salman Rüşdini tənqid elə, Sartrı, Borxesi, Ceyms Coysu yazıçı hesab eləmə və birdən durub ədəbi mühitdə o qədər də tanınmayan bir adamın kitabını təriflə. Ola bilsin, yazını ciddi yazmağıma qarşı şübhələrin yaranmasında bu amillərin rolu olub. “Milli sərvət” sözünü isə daha çox Nazlı həkimin həyat təcrübəsinə istinad edərək işlətmişəm. “Canlara dəyən sevgilisi var, baxır da qızımıza necə lazımdır”– cümləyə bax, sən Allah! Cümlədən həyat fontan vurur. Bu cümləylə Nazlı həkim adamı həyatın içinə soxur. Bir həftədir bu cümlə mənə babat kef verir. Nazlı həkim həyat məktəbi açmalıdır. Biz hamımız, yəni ədəbi mühitin üzdə olan isimləri gedib həmin məktəbdə şagird kimi Nazlı həkimdən həyat dərsləri almalıyıq. Bu həyat dərsləri yaradıcılığımıza öz müsbət təsirini mütləq göstərəcəkdir.
– Müəllif sizə qısa da olsa yazı ilə cavab verdi. Orda tənqidlərinizlə bağlı bir çox məsələyə aydınlıq gətirməyə çalışdı. Bu haqda nədir təəssüratınız?
– Çox sevincli görünürdü. Açığı Nazlı həkimə görə bir az narahat oldum. Qorxdum ki, sevindiyindən dondurma kimi əriyəcək. Belə sevincli görünməyə haqqı vardı. Onun yerində kim olsaydı sevinərdi. Havayı deyil, Seymur Baycan kimi bir adam onun kitabı haqqında yazı yazıb.
– Ümumiyyətlə, sizcə “qadın yazıçı” ifadəsi doğrudurmu? Bəzən düşünənlər olur ki, nəsr bizim Azərbaycan xanımlarında elə də uğurlu alınmır…
– Söhbət təkcə bizim xanımlardan getmir. Bu ümumi problemdir. Hər yerdə nəsr qadınlarda uğurlu alınmır. Qadınların təbiəti onların ciddi sənət əsəri yaratmasına mane olur. Ciddi sənət əsəri yaratmaq istəyən adamlar daima içlərində qazıntı, kəşfiyyat aparmalıdırlar. Adidən də adi bir misal… Kişi bir yerə gedəndə beş dəqiqəyə, uzağı on dəqiqəyə hazır olur. Qadın dayanır şkafın qabağında, bilmir hansı paltarı geyinsin. Onu geyinir, bunu geyinir. O sırğanı taxır, bu sırğanı çıxarır. Bu pomadanı dodağına yaxır, o pomadanı dodağından silir… Nə olub? Onlar çox narahatdırlar. Əslində narahatlıq yaxşı şeydi. Pis olan odur ki, qadınların narahatlığında bəşərilik çatışmır. Bir yerə gedəndə şkafın qabağında dayanıb nə geyinmək haqqında dərin düçüncələrə dalan adam necə ciddi sənət əsəri yarada bilər? Üstəlik, onlar öz vəziyyətləri, təbiətləri ilə razılaşmırlar. Ciddi, ağır söhbətlərə iddia edirlər və ciddi, ağır söhbətlərə girəndə gülməli görünürlər. Halbuki, öz təbiətlərin-dən, həyata baxışlarından, həyat fəlsəfələrindən, şkafın qabağında dayanıb dərin düşüncələrə dalmaqlarından səmimi tərzdə yazsalar ortaya çox maraqlı mətnlər çıxar. Amma bunları yazmaq çox çətindi. Bunları yazmaq üçün gərək vəziyyətlə üzüsulu barışasan, eqonu tam öldürəsən. Bu da hər kəsin bacaracağı iş deyil…
Bax elə dünən özümə şalvar almaq üçün geyim mağazasına getmişdim. Yekə bir geyim mağazası təsəvvürünüzə gətirin. Kişi bölümündə tam sakitlik hökm sürürdü. Kişilər xoşlarına gələn paltarları götürüb əyinlərinə olub-olmadığını yoxlamaq üçün geyinmə otağına gedirdilər. Bəziləri heç otağa getmirdilər. Seçdikləri paltarı götürüb kamali-ədəblə birbaşa kassaya tərəf addımlayırdılar. Mən də paltar alanda əynimə olub-olmadığını yoxlamıram. Balaca olanda münasib dost-tanışlardan birinə hədiyyə edirəm. Yekə olmağının da qorxusu yoxdur. Nəsə, geyim mağazasının kişi bölümündə o qədər sakitlik idi ki, qu desəydin, qulaq tutulardı. Qadın bölümünə isə sanki bir sürü ac və qəzəbli qara qarğa doluşmuşdu. Biri anasına zəng edir, biri xalasına zəng edir, biri rəfiqəsinə zəng edir, biri qonşusuna zəng edir… Adi bir paltarı almamışdan əvvəl paltarın şəkilin çəkib azı on adama göndərirlər. Yaraşır, yoxsa yaraşmır, alsam necə olar, almasam necə olar, bahadır, yoxsa ucuzdur və sairə və ilaxır. Bu qədər əhəmiyyətsiz şeylərə bu qədər ciddi yanaşan varlıqların içində Bethovenin, Tolstoyun, Çarli Çaplinin, Tomas Mannın yetişməsi çətindir. Problemi tarixdə, kişi hökmranlığında-zadda axtarmaq boş söhbətdir. Problem özlərindədir, təbiətlərindədir.
– Xanımlar arasında bəyəndiyiniz və ciddi hesab etdiyiniz nəsr yazan heç yoxdur?
– Sırf ədəbiyyat nöqteyi-nəzərdən oxuduqlarım arasında Jorj Sand ən güclü qadın yazıçıdır. Amma onun nəsri qadın nəsri deyil, kişi nəsridir. Kişi kimi yazıb əsərlərini. Jorj Sandın əsərlərin oxuyanda mənə elə gəlir ki, onun penisi olub. Nə bilmək olar, bəlkə həqiqətən də olub.
– Bəs Virciniya Vulf?
– Virciniya Vulf çox mənasız qadındı. Havayı yerə özünə əziyyət verib, əbəs yerə yerlə-göylə əlləşib. Həm də yaradıcılığında əziyyətlərinin bədii həllini verə bilməyib. Onun əsərləri mənasız, lazımsız gərginliklərdən ibarətdir, əsərlərində ədəbiyyat azdır. Halbuki, hikkəsini, mənasız iddialarını kənara qoymağı bacarsaydı, yaxşı əsərlər yaza bilərdi. Amma sonu faciə ilə bitsə də, onun oyunçuluğuna hörmət etməyə məcburam, xeyli adamı barmağına dolamağı bacarıb. Bunun özü də balaca iş deyil.
– Sizin Kulisdə gedən “Maraqsız sevgi əhvalatı” hekayəniz Fb-də müzakirələrə səbəb oldu. Qəribədir, Nazlı Çələbiyə dil, söz ehtiyatı, üslub və redaktə ilə bağlı tutduğunuz iradları sizin özünüzə tutmuşdular.
– Azərbaycanda mənim nəsrim haqqında fikir bildirəcək adamların sayı beşdən artıq deyil. “Onun Xallı adlı qara rəngli, qoca bir iti vardı. Bu qoca it öz damında hey büzüşüb yatırdı. Arabir hürmək istəsə də gücü çatmırdı”, “Ona Dərbəndə qaçmağı təklif etdim. Soruşma niyə məhz Dərbəndə? Özüm də bilmirəm. Nədənsə, mənə elə gəlirdi ki, qaçmalı olsaq, biz ancaq Dərbəndə qaçmalıyıq”, “Havadan at iyi gəlirdi” – bu cümlələr “Maraqsız sevgi əhvalatı” hekayəsindəndir. Bu cümlələrin ağırlığın başa düşməyən adamlara heç nə izah edə bilmərəm. Bu cümlələrdəki enerji hansısa bir qüvvəyə çevrilsə, həmin qüvvə doqquzmərtəbəli bir binanın altını-üstünə çevirər. Bura gəlib çatmaq asan olmayıbdır. Kobud, zövqsüz adamların dilində belə bir cümlələr yazmaq faciədir. Mənim nə yazdığımı bir, uzağı iki adam başa düşəcək. Bu bir, iki adamın başa düşməsi qalanlarının başa düşməməsindən üstün olacaq. Amma həmin adamlara yazığım gəlir. Onlara çox çətin olacaq. İtin əzabın çəkəcəklər həyatda. Nə etməli, həyat belədir, sistem belə qurulub. İtin əzabını çəkməsən, idrak ağacının meyvələrini dərib, dadına baxa bilməzsən. Necə deyərlər, bir dərdim var, min dərmana dəyişməm. Vəziyyət belədir, hər kəs öz seçimini etməlidir.
– Bu dəfə də çox zaman səslənən və sizin də qəbul etmədiyiniz fikir səslənmişdi: publisistikada daha ustadır! Sizcə, niyə bu fikri həmişə deyirlər?
– Bir mahnını bu qədər təkrar oxumaqdan yorulmadılar? Hər ikisində ustayam. Həm publisistikada, həm də nəsrdə.
– Ad çəkməkdə ehtiyatlı davranan Seymur Baycanın ədəbi camedə o qədər də tanınmayan bir xanıma ayrıca yazı həsr etdi…
– Qayıtdıq söhbətin əvvəlinə və yaxşı ki, qayıtdıq. Yazmayanda deyirlər, niyə yazmırsan, yazanda da deyirlər, niyə yazmısan? Yaxşı, mən nə edim? “Həzz” romanının təxminən ortasına çatanda, mütaliəni dayandırdım, girdim internetə, dedim, görüm, bu müəllif kimdir, nəçidir? Qarşıma bir video çıxdı. Nazlı həkim bir verilişdə heç bir elmi əsası olmayan fikirlər səsləndirirdi. Verilişin aparıcısı, həm də qonaqlar ona kinayə ilə baxırdılar. Bu səhnə mənə pis təsir etdi. Həmin anda Nazlı həkim gözümə çox köməksiz göründü. Ürəyim ağrıdı. Bilmirəm, nədənsə son vaxtlar mərhəmətli, sentimental olmuşam. Hər şey çox sürətlə baş verdi…
– Lakin düşünənlər var ki, Nazlı xanım haqda yazı bir az da həmkarlarınızı qıcıqlandırmaq üçün yazılıb.
– Belə bir fikrin yaranmasına görə çox kədərlənirəm. Nazlı xanım həkimdir, videolar çəkir, veriliş aparır. Ən əsası ədəbi tənqid, ədəbi mühit tərəfindən ciddi bir diqqət olmadığı halda yeddi kitab yazıb. Asan deyil. Şəxsən mən bunu bacarmazdım. Başım çıxmır bu qədər gücü, enerjini, həvəsi hardan alır? Bu qədər işin-gücün içində yeddi kitab yazmağa görəsən onu nə məcbur edib? Nazlı həkimdən mütləq müsahibə almaq lazımdır. Qoy bizi öz yaradıcılıq mətbəxi ilə tanış etsin.
– Bildiyimiz qədər, yeni hekayələr yazırsınız… İş nə yerdədir? Yeni kitab gələcəkmi?
– Hə, indi mənasız hekayələr yazıram. Ədəbiyyatın nirvanasındayam. Bilmirəm bundan o tərəfə nə yazmaq olar. Bundan o tərəfi yoxdur. Məni qane etməyən yeganə məsələ sürətin aşağı olmasıdır. Mart ayından bəri cəmi dörd hekayə yazmışam. Halbuki, səkkiz hekayə yazmalı idim. Mütaliə yazı prosesinə ciddi mane olur. Deyirəm, bu kitabı oxuyum bitirim, sonra hekayəni yazaram. Kitabı oxuyub bitirirəm, hekayəni yazmıram, keçirəm başqa kitaba. Bunu bir növ yaradıcı fərarilik də adlandırmaq olar.
BANAL SIRTIQLIQ HAQQINDA
Əldən qaçan balıq böyük görünər.
Atalar məsəli
Sergey Dovlatov hansısa müsahibəsində, ola bilsin hansısa yazısında belə buyurmuşdur: Mən yazanda daima əsərin tərcümə olunacağı haqqında düşünürəm. Ona görə yox ki, əsər tərcümə olunanda tərcüməçi əziyyət çəkməsin. Ona görə ki, daima bu haqda düşünmək, məni artıq şeylər yazmaqdan xilas eləyir.
Dovlatovun sözləri yadımda belə qalıb. Yadımda necə qalıbsa, eləcə də yazdım. Tam dəqiqləşdirməyə həvəs olmadı. Bu səbəbdən Dovlatovun sözlərin dırnaq arasında vermədim.
Dovlatovun sözlərinə əməl edərək mən də nəsr yazanda daima mətnin tərcümə olunacağı barəsində düşünürəm. Bu barədə düşünmək həqiqətən də adamı artıq-urtuq şeylər yazmaqdan, boşboğazlıq eləməkdən, ucundan tutub, ucuzluğa getməkdən kifayət qədər qoruyur. Fürsətdən istifadə edib, qələm dostlarımı, həmkarlarımı nəsr yazarkən bu məsləhətə əməl etməyə çağırıram.
* * *
Dünən Əjdər Olun “Lo” romanını oxuyub bitirdim. Romanın dili çox sadə və oxunaqlıdır. Adamı qətiyyən yormur. Cümlələr su kimi rahatlıqla içilir. Lakin müəllif əsərdə xeyli artıq, lazımsız şeylər yazıb. Müəllif məndən yaşda böyük olmasaydı, “əsərdə bəzi yerlərdə boşboğazlıq edib” sözünü yazardım. Müəllif yaşda böyük olduğuna görə “əsərdə bəzi yerlərdə boşboğazlıq edib” sözlərini yaza bilmirəm. Tərbiyəm buna yol vermir.
“Lo” romanını mənim ixtiyarıma versəydilər, romanın əlli səhifəsini rahatlıqla ixtisar edərdim və bununla roman heç nə itirməzdi. Tam tərsinə, roman daha da oxunaqlı olardı, babat yüngülləşərdi.
Müəllif romanda doğulduğu, yaşadığı şəhərin şeiriyyətini, ab-havasını yaratmaq istəsə də, buna müyəssər ola bilməyib. Nəticədə uzunçuluğa yol verib. Uzunçuluq eləmək, artıq-urtuq şeylər yazmaq, digər yaxşı, maraqlı təsvirlərin də effektini aşağı salır. Mənim üçün indi tam, bütöv, susuz mətnlər çox qiymətlidir və qəti şəkildə bu qərara gəlmişəm ki, tam, bütöv, susuz mətn yaratmaq təkcə intellektlə, istedadla, təcrübə ilə əlaqəli bir proses deyil. İntellekt, istedad, təcrübə vacib şərtlərdir, lakin tam, bütöv, susuz mətn yaratmaq prosesində insanın təbiəti, xarakteri də müstəsna rol oynayır. Bunu dəfələrlə yazmışam və yəqin ki, bundan sonra fürsət düşdükcə, yenə də yazacam.
* * *
Bir dəfə məmurlaşmış yazıçlardan biri təzə nəşr olunmuş kitabı haqqında fikrimi soruşdu. Bir kitab təqdimatında yanaşı oturmuşduq. Camaatın kitab təqdimatında məmurlaşmış yazıçı özünü soxdu kadra. İki daşın arasında öz kitabını nəzərdə tutaraq belə sual verdi: “Necədir, alınıb? Xoşuna gəldi?” Dedim ki, bu qədər təxəyyülə güc verməyə, bu qədər qurub-quraşdırmağa, bu qədər əziyyət çəkməyə ehtiyac yox idi. İdarədə keçirdiyin bir günü, orda bir gündə baş verənləri, gördüklərini yazsaydın, bu daha maraqlı olardı.
Nə demək istədiyim aydın olsun deyə konkret misallar gətirim. Məsələn, Elçin Əfəndiyev özünə əzab-əziyyət verib, ədəbiyyatla yaxından-uzaqdan əlaqəsi olmayan, aşağı səviyyəli hekayələr yazmaqdadır. Halbuki, adam öz məmur həyatını qələmə alsa, bir qələm adamı kimi daha yaxşı, faydalı iş görmüş olar. Yaxud, Rəşad Məcidi götürək. Yazdığı statuslarından özünə əzab-əziyyətlə kitab düzəldir. Göstərmək istəyir ki, güya bu da kitab yaza bilir. Güya bunun da kitabı, cəmiyyətə, adamlara deməyə sözü var. Rəşad Məcidin statusları kimə lazımdır? Şəxsən mənə lazım deyil. Əslində isə Rəşad müəllim elə Yazıçılar Birliyində keçirdiyi bir günü, orda bir gündə baş verənləri götürüb yazsa, ortaya çox maraqlı, faydalı bir kitab çıxar və biz də oxuyub xeyli feyzyab olarıq.
* * *
Əjdər Ol “Lo” əsərində bir neçə dəfə vicdan, şərəf, ləyaqət kimi həssas, ağır mövzulara toxunub və müxtəlif situasiyalarda (səh. 60, 68) bu cür cümlələr yazıb:
“Belə yaşamağa nə var ki… Bəs vicdan, ləyaqət, məsuliyyət nədən ötürüdür?
Ləyaqətini qorumaqla istəyinə çatmaq çətin məsələdir. Alçaqlıq, satqınlıq, xəyanət, zor gücünə o qədər şeylər əldə edərsən ki…”
Əlillərin cibinə girən, rüşvətxorluğa, əyri-üyrü işlərə görə indi həbsdə yatan Əjdər Olun uşaqlıq, yeniyetməlik, gənclik illərində vicdanlı, məsuliyyətli, ləyaqətli bir insan olduğuna gəlin dərindən şübhə etməyək. Belə olduğu halda, ortaya vacib, aktual bir sual çıxır. Bəs bu vicdanlı, ləyaqətli, məsuliyyətli insan niyə pozulub, bu insanda mənəvi tənəzzül necə baş verib? Müəllif bu haqda yazsaydı, bu suallara cavab versəydi, öz mənəvi tənəzzülünün necə başlaması ilə oxucuları yaxından tanış etsəydi, çox maraqlı, faydalı olardı. İnsanlar da oxuyub nəticələr çıxarar, ibrət dərsləri götürərdilər.
Yəqin ki, Əjdər Olu tamah adlı zəhərli ilan sancıb. Qədim mətnlərdə tamahı əbəs yerə zəhərli ilana bənzətməyiblər. Tamahın yaratdığı təhlükələr, fəsadlar, insanın evini necə yıxması, insanı necə gözdən salması haqqında yazanda, günəşi küləş kimi başa düşməyə vərdiş etmiş adamlar elə düşünürlər ki, zahid, dərviş, guşənişin, səfil həyatını təbliğ etməkdəyik. Əsla. İnsan başqasının haqqını tapdalamadan, ağa qara demədən, haqqı nahaqqın ayağına vermədən, doğru yollarla mümkün qədər rahat yaşamalıdır. Qabarlı əllərlə, halal zəhmətlə, alın təri ilə rahat yaşamaq insanın fundamental haqqıdır. Söhbət burada artıq tamahın baş yarmasından getməkdədir.
Baxın, bir mandat Erkin Qədirlini nə günə qoydu, onu nə qədər gözdən saldı. Acından ölürdü? Ölmürdü. Ağır dillemma, olum ya ölüm sualı qarşısında qalmışdı? Qalmamışdı. Mandatsız da rahat yaşaya bilərdi və yaşayırdı da. Gül kimi hörməti vardı. Amma mandatsız yaşamadı, mandatı təmiz addan, halal çörəkdən, düz yoldan üstün tutdu. Bunun adı artıq tamahın insanı gözdən salması, artıq tamahın baş yarması, tamah adlı zəhərli ilanın insanı sancması deyilsə, bəs nədir? İyirminci əsrdə yaşamış və yaratmış müdrik insanlardan biri belə deyirdi: “Mən insanları imtinaları ilə tanıyıram”. Erkin Qədirli pozulmamış vaxtlarında roma hüququndan, antik yunan mədəniyyətindən, fəlsəfədən, sosiologiyadan filandan danışmağı çox sevirdi. Aristotel elə getdi, Spinoza belə getdi. Dekart elə demişdir, nə bilim, Bertran Rassel “Qərb fəlsəfəsi tarixi” əsərində belə yazmışdır… Deməli, bütün bunlar bir mandatı əldə etməkdən ötrü butaforiya imiş. Deməli, adamın bütün mahiyyəti, canı, ruhu bir mandatdan ötürü sino gedirmiş. Bu, futbol şərhçilərinin təbirincə desək, açıq-aşkar reallıqdır və yerdə qalanlar mənasız, lazımsız təfərrüatdır.
Əjdər Ol “Lo” romanının 178-ci səhifəsində yazır: “Deyirlər, yüksək mövqe adamı yolundan azdırır. Məncə, bu bütöv tərif deyil. Vəzifə, səlahiyyət insanı dəyişdirmir, içindəkiləri üzə çıxarır”.
Yaxşı söhbətdir, ola bilsin Əjdər Ol bu sözləri elə özü haqqında yazıb. Ola bilsin vəzifə Əjdər Olun içində gizlətdiyi xislətini lakmus kağızı kimi üzə çıxarıb.
Romanın 218–ci səhifəsindəki cümlələr də diqqət çəkir. Müəllif 218-ci səhifədə yazır:
“…Moskvanın “İzvestiya” qəzetində oxuduğum bir məqaləni də yada salım. Məqalə general Dubinyakın ölümünə həsr olunmuşdu. General uzun illər ürək xəstəliyindən əziyyət çəkirmiş. Xaraktercə kövrəkliyindən yazılırdı onun. Şairliyi də varmış, hərdən lirik şeirlər yazırmış. Yazının bu yerində dərindən bir ah çəkməyəsən, neyləyəsən? Axı, insan xisləti niyə belədir? Cəllad rolu nəyinə lazım idi şair təbiətli bədbəxtin? Bəlkə ömür boyu şair kimi tanınmaq istəyib, amma rütbə, mənsəb, tamah hissi onu qəddarlaşdırıb, qan çanağına çəkib”.
Hitler də sentimental adam idi. Ət yemirdi. Təbiəti, noxud supunu çox sevirdi. Köpü olduğuna görə allahın noxud supundan da ürəyi istəyən kimi həzz ala bilmirdi. Stalin şeir yazırdı, Reynhard Heydrix skripkada ifa edirdi… Xülaseyi-kəlam, lirikanın, sentimental təbiətin, sənətə vurğunluğun, sənətlə məşğul olmağın qəddarlığa, bu və ya digər formada qan tökməyə, baş kəsməyə mane olmaması çoxdan məlumdur. Sırf mövzumuza gəldiksə isə bu suallara cavab axtarmaq maraqlı olardı: Əlillərin cibinə girmək, rüşvət almaq, əyrü-üyrü yollara düşmək, nəticədə həbsdə yatmaq istedadlı, intellektli, şair təbiətli bir adamın nəyinə lazım idi? Axı, insan xisləti niyə belədir? Burada dərindən bir ah çəkməyəsən, bəs neyləyəsən? Dərindən ah çəkmək öz yerində, rus ədəbiyyatının əjdahalarından birinin məşhur sözünü də xatırlamaq yerinə düşər: “Məmur kürsüsünə oturan sənətkarı iki aqibət gözləyir – Ölmək, ya da ölmək”. Əlbəttə, söhbət təkcə sənətkarın məmur kürsüsünə oturmasından getmir. Pul, var-dövlət hərisliyi, əyri-üyrü yollarla, yaltaqlıqla ad-san, şöhrət qazanmaq istəyi və bu qəbildən olan digər bədnam əməllər də “məmur kürsüsünə oturan sənətkar” paketinə daxildir. Lütfən, belə yekə-yekə danışmağıma fikir verməyin. Açığı bu problemləri öz içimdə həll edə bilməmişəm. Özüm-özümlə daima mübarizədəyəm. Tamahımız Dəməşq qılıncından itidir. Bu kimi təmtaraqlı, pafoslu cümlələr yazmaqla bir növ öz çiyinlərimə yük qoymaqdayam. Çiyinlərim isə ensiz və kövrəkdir.
“Lo” romanında səksəninci illərin sonlarında, doxsanıncı illərin əvvəllərində baş vermiş hadisələr çox geniş təsvir olunub. İnsafən, müəllif həmin dövrdə baş vermiş hadisələri yazarkən obyektiv olmağa cəhdlər edib və meydan hərakatının, mitinqlərin, dövrün ab-havasın yaratmağı həqiqətən yaxşı bacarıb. Bəzi təsvirləri oxuyarkən müəllifin nə qədər əziyyət çəkdiyini hiss edirdim. Hiss edirdim ki, əslində onun deməyə sözü çoxdur, hadisələrin canlı şahidi olub, lakin vəzifəsi, mövqeyi onu tam obyektivlik numayiş etdirməyə maneələr yaradıb. Hətta müəllif özünü qorumaq, özünü sığortalamaq üçün bəzi hadisələri, faktları təhrif edib.
“Lo” romanında səksəninci illərin sonlarında, doxsanıncı illərin əvvəllərində baş vermiş hadisələrin təsvirlərini oxuduqca həm də yaddaşım qıcıqlanırdı, şahidi və iştirakçısı olduğum hadisələri, mitinqləri xatırlayırdım. Nə qədər axmaq, absurd, ağır hadisələr baş verib, biz nə qədər sadəlövh olmuşuq, biz nə qədər reallıq hissini itirmişik. Dəhşət. Başqa söz tapa bilmirəm. Zəmanəmizdə dəhşət sözündən yeri gəldi-gəlmədi tez-tez istfadə olunur. Lakin burada dəhşət sözü tam yerində işlədilib, dəhşət sözü burada tam yerinə oturur. O qədər axmaq, absurd, ağır hadisələrdən sonra sağ qalmağımızın özü bir möcüzə sayılmalıdır. Əvvəlcə özümü, sonra da özümkimilər nəslinə aid olanları nəzərdə tutaraq yazıram. Çox sırtıq adamlar çıxdıq. Hər şeyin bir həddi olmalıdır, o cümlədən sırtıqlığın da. Bu qədər yaşamaq olmaz. Bu qədər yaşamaq sırtıqlıqla bərabər, üstəlik ifrat tərbiyəzsizlik də sayılmalıdır. Şəxsən mən çoxdan ölməli idim.
Səksəninci illərin sonlarında, doxsanıncı illərin əvvəllərində baş vermiş hadisələrlə yaxından tanış olmaq istəyən gənclərə “Lo” romanını oxumağı şiddətlə tövsiyə edirəm. Qoy oxuyub qərar versinlər: o qədər axmaq, absurd, ağır hadisələrin içindən keçib sağ qalmaq, hələ də yaşamağa davam etmək qəhrəmanlıqdır, yoxsa banal sırtıqlıq?
SƏID FAIQ ƏBASIYANIQ HAQQINDA
Qoca sərçə samana aldanmaz.
Atalar məsəli
Səid Faiq Əbasıyanıq haqqında çox eşitsəm də hekayələrini oxumağa fürsət tapmamışdım. Bu həftə Səid Faiqin qırx üç hekayəsini oxudum. İndi Səid Faiqin hekayələrindən aldığımı təssüratları, Səid Faiq haqqında fikirlərimi yazmaq istəyirəm. Bir yazıçı haqqında fikirlər yazmaq üçün onun qırx üç hekayəsini oxumaq məncə kifayət edər.
Bəribaşdan bildirim ki, Səid Faiqin yazıçı kimi güclü potensialı olub. Lakin pafos, yersiz psevdolirika, mövzuların süniliyi, saxtalığı Səid Faiqə potensialını reallışdırmağa, təbiri caizsə, potensialını həyata keçirməyə imkan verməyib. Əgər istiqamət, yol doğrudursa ortabab istedada malik yazıçı belə yaxşı, hətta güclü əsərlər yarada bilər. Əgər istiqamət, yol doğru deyilsə, hətta vəhşi istedad, dərin intellekt belə yazıçını xilas edə bilmir. Səid Faiqin istiqaməti, tutduğu ədəbi yol doğru yol olmayıb və bu da öz nəticəsini göstərərək, fikrimizi qısa və konkret ifdə etsək, bir yazıçı kimi onun evini yıxıb.
Səid Faiq kiçik insanların həyatını yazan hekayə ustası kimi qiymətləndirilir. Olduqca iddialı qiymətləndirmədir. Lakin Səid Faiqin hekayələri bu iddialı qiymətləndirməyə adekvat deyil. Səid Faiq hekayələrində kiçik insanların həyatına zorla məna qatmaq istəyir. Əgər insanların həyatı mənasızdırsa, hekayələrdə, romanlarda onların həyatına zorla məna qatmaq lazım deyil. Mənasız insanların həyatı elə həyatda olduğu kimi hekayələrdə də, romanlarda da mənasız olaraq qalmalıdır.
Səid Faiqin yazdığı təsvirlərdən, dialoqlardan psevdolirika, saxtalıq, sünilik fışqırır. “Bənövşəli vadi” adlı hekayədə Bayram adlı arabaçı belə danışır:
“Yeddi il əvvəl bir səhər evdən çıxdım, düz iyirmi bir yaşındaydım. Fevral ayı idi. Amma bizim tərəflər bahar çağını xatırladırdı. Bənövşələr ətir saçırdı. Mən qucağımda çiçəklər Bəyoğluna çıxdım. Gül bazarında çiçəkləri satdım. On doqquz lirə qazandım. Heç içki içməmişdim, içdim. Üç il qabaq evlənmişdim. Amma bəzəkli, ətirli qadın iyləməmişdim, iylədim. Daha evə qayıtmadım. Sağdırmı, yoxsa ölüdürmü evdəkilər, bilmirəm. Heç birinə heç yerdə rast gəlmədim. Qoca atam vardı. Bir anam, yoldaşım, iki uşağım. Uşağımın biri yaş yarımlıq, o biri doqquz aylıq idi…”.
Allah xətrinə, hansı arabaçı belə danışır? Bu adam arabaçıdır, yoxsa Ankara Radiosunun ədəbi-bədii verilişlər redaksiyasının redaktoru? Burada arabaçı danışmayıb, arabaçının yerinə müəllif özü danışıb və üstəlik də çox pis danışıb. Səid Faiqin hekayələri belə süni, saxta dialoqlarla doludur. O, bir yazıçı kimi kiçik insanların dünyasına ümumiyyətlə girə bilməyib. Səid Faiqin kiçik insanların həyatından hekayələr yazması, bizim ultraqlamurkaların kəndlərə gedib eşşəklə, qoyunla, keçiylə, qoca arvad və qoca kişilərlə şəkillər çəkdirməsinə bənzəyir. Guya bu ultraqlamurkalar üçün kəndlə şəhərin heç bir fərqi yoxdur, guya lazım gələndə onlar kənd həyatından da həzz almağı bacarırlar və guya onlar insanlar, canlılar arasında heç bir ayrı seçkiliyə yol vermirlər. Ətiniz tökülsün!
Oxuduğum qırx üç hekayənin arasında “Mən nə iş gördüm?” adlı hekayə nisbətən digər hekayələrdən yaxşı mənada seçilirdi. Çünki “Mən nə iş gördüm?” hekayəsində azdan-çoxdan səmimiyyət vardı. Səid Faiqin əksər hekayələri, hekayə yox, düzünü söyləsəm adicə ovqat yazıları idi. 2000- ci illərin əvvəllərinə qədər belə ovqat yazıları yazan müəlliflər Azərbaycan mətbuatında dəstə halında o tərəfə, bu tərəfə gedirdilər. Hansı qəzeti açırdınsa orda mütləq bir ovqat yazısı görürdün.
Səid Faiqin hekayələrini oxuyarkən onun çox tənha, narahat, gərgin, kədərli adam olduğu açıq-aşkar hiss edilir. Amma Səid Faiq tənhalığını, narahatlığını, gərginliyini öz yaradıcılıq mətbəxindən keçirərək peşəkar yazıçı kimi hekayələrində əritməyi, yaymağı bacarmayıb. Az əvvəl qeyd etdiyimiz kimi istiqamətin doğru olmaması, pafos, psevdolirika onun keçirdiyi ağır hisslərin hekayələrdə bədii həllini tapmasına maneələr yaradıb. Loru dildə desək, Səid Faiqin başı yaxşı baş olsa da, o bu başı, təəssüf ki, qarpıza sərf edib.
Açığı, belə qeyri-peşəkar, naşı hekayələr yazan adamın Türkiyədə hekayə ustası kimi qiymətləndirilməsinə, hekayə ustası kimi tanınmasına xeyli təəccübləndim. Hə, bilirəm, indi özünü ağıllı hesab edən birisi, zövqlər müzakirə olunmur sözünü əldə bayraq edərək, mübahisəyə girişməyə çalışacaq. Digər yazılarda qeyd etmişik, yeri və təbi gəlib bir daha qeyd edək: zövqlər müzakirə olunmur sözü mübahisə edən tərəflərdən hər ikisi həqiqi sənətə, həqiqi sənətkara istinad etdikdə aktual sayıla bilər. Məsələn, tutalım mən deyirəm ki, Türkiyə ədəbiyyatında ən güclü yazıçı Səbahəttin Əlidir. Qarşı tərəf isə deyir ki, yox, sən səhv düşünürsən, sən səhvsən, Türkiyə ədəbiyyatında ən güclü yazıçı Yaşar Kamaldır. Belə olduğu halda zövqlər müzakirə olunmur sözü yerinə oturur. Çünki hər iki tərəf həqiqi sənətkara istinad edir.
Amma mən Türkiyə ədəbiyyatında ən güclü yazıçı Sabahəttdin Əlidir dediyim halda, qarşı tərəf buna etirazını bildirsə və Türkiyə ədəbiyyatında ən güclü yazıçının Əhməd Həmdi Tanpınarın, Oğuz Atayın, Yusif Atılqanın olduğunu iddia etsə, zövqlər müzakirə olunmur sözü yerinə oturmayacaq, avtomatik aktuallığını itirəcək. Çünki, Əhməd Həmdi Tanpınarın, Oğuz Atayın, Yusif Atılqanın, Sadiq Hidayətin ədəbiyyata dəxli yoxdu. Sonuncu İran yazıçısıdır. Sadəcə çox uyğun gəldiyinə görə onu da bu saxtakar, surroqat yazıçılar dəstəsinə qoşmağı özümə borc bildim. Sadiq Hidayətə İranın Kafkası deyirlər. Təkcə İranın Kafkası sözü adamın ürəyini bulandırmağa bəs edir. Əhməd Həmdi Tanpınar, Oğuz Atay, Yusif Atılqan, Sadiq Hidayət kimi saxta, surroqat yazıçılar ədəbiyyat haqqında dərin anlayışı, ədəbiyyat haqqında özünün şəxsi fikirləri olmayan, sağ əllə sol qulağı qaşımağı həyat tərzinə çevirən, ciddi, həqiqi ədəbiyyatı sağ əllə sol qulağı qaşımaq kimi başa düşən adamların sevimli yazıçısı ola bilər…
Xülaseyi-kəlam, Səid Faiq çox şişirdilmiş bir yazıçıdır. Səid Faiqə bir yazıçı kimi on ballıq sistemlə iki, ən uzağı üç bal vermək olar.
HƏM DƏ “YUXU MƏLƏKLƏRI” HAQQINDA
“Qanun” nəşriyyatında nəşr olunan “Yuxu mələkləri” kitabının arxa qapağındakı mətni oxuyaq: “Azərbaycan ədəbi dairələrində bəzən türkiyəli həmkarlarımızın hekayə janrında elə bir uğur qazana bilmədikləri haqda fikirlər dolaşır. Bu, Türkiyə ədəbiyyatına, xüsusən hekayə janrında yazılan əsərlərə bələd olmamaqdan irəli gəlir və bu mənada sizə təqdim olunan modern hekayələr kitabı dedikərimə nümunədir.
Hekayələr toplusunda zaman və məkan ölçüləri gözlənilmədən, müxtəlif dövrlərdə reallıqda baş verənlər altşüurda əks olunaraq hüdudsuz yazıçı təxəyyülünün süzgəcindən keçir və modern yazı tərziylə oxuculara çatdırılır”.
Bu ifrat pafoslu və çox iddialı mətnin üstündə bir adam şəkili var. Şəkildə saçları ağarmış bir kişi yumruğunu çənəsinə, yaxud çənəsini yumuruğuna dirəmiş vəziyyətdə dayanıb. İlk baxışdan ciddi, ağıllı, mərifətli, qanacaqlı adama oxşayır. Amma yazdığı hekayələr… Yazdığı hekayələr sadəçə rüsvayçılıq və biabırçılıqdır. Bir yeniyetmə o cür rüsvayçı və biabırçı hekayələri kitab halında oxucuların ixtiyarına buraxmağı şəninə sığışdırmazdı. Oxucular gərək məni bağışlasın, “Yuxu mələkləri” kitabındakı hekayələrin səviyyəsizliyini burada geniş ifadə etməkdə çətinlik çəkirəm. Açığı buna heç o qədər ehtiyac da yoxdur. Bir insanın hekayələri səviyyəsizdirsə, həmin hekayələrə səviyyəsiz adı qoymaq bəs edir. Dastan açmaq, ucundan tutub, ucuzluğa getmək, əlavə vaxt və enerji itkisidir.
Müğənnilər demişkən, yaxından tanıyanlar çox hövsələli oxucu olduğumu bilirlər. Hətta ən bayağı mətndən də zövq almağı, hətta ən bayağı mətndən də nələrsə öyrənməyi bacarıram. Bəxtiyar Aslanın “Yuxu mələkləri” kitabı mənim kimi hövsələli oxucunu qırxıncı səhifəyə çatmamış hövsələdən çıxartmağa nail oldu. Müəllifi təbrik edirəm, bu, çox böyük uğurdur.
* * *
Türkiyənin ictimai-siyasi-mədəni həyatında uğur qazanmaqda çətinlik, əziyyət çəkən adamlar azərbaycanlılara sadəcə “bəyənmə düyməsi” kimi baxırlar. Natamamlıq kompleksinin altında şiddətlə əzilən azərbaycanlılar onlara “bəyənmə düyməsi” kimi baxan, Türkiyənin ictimai-siyasi-mədəni həyatında uğur qazanmaqda əziyyət çəkən adamlara şövqlə, məhəbbətlə qucaq açırlar. Elə zənn edirlər ki, doğrudan da bunlarla maraqlanan adamlar var. Məsələn, azdan-çoxdan populyarlıq qazanmaq istəyən bir türk blogeri Azərbaycan mətbəxi, Azərbaycan musiqisi, nə bilim Azərbaycan qoyunları və keçiləri haqqında bir video çəkir. Natamamlıq kompleksinin altında şiddətlə əzilən azərbaycanlılar qarışqa qəndə darışan kimi tez bu videonun üstünə darışırlar. Səydəş-səydəş, səviyyəsiz-səviyyəsiz şərhlər yazmağa başlayırlar. Ta bilmirlər ki, videonu çəkən adama Azərbaycan musiqisi, Azərbaycan mətbəxi, Azərbaycan qoyun və keçiləri əsla maraqlı deyil. Ona azərbaycanlılar bir “bəyənmə düyməsi” kimi lazımdır və yerdə qalan məsələlər onun üçün sadəcə lüzümsuz təfərrüatdır.
Beş-altı dost tanış var. Harda qarşılarına adam əsəbləşdirən axmaq müsahibə, yazı, video çıxsa mənə göndərirlər, münasibət bildirməyimi tələb edirlər. Zəif damarımı tutublar. Nəyə əsəbləşə biləcəyimi dəqiq bilirlər. Bu dostlardan biri mənə dəhşətli bir video göndərmişdi. İki əyriayaq türk qızı (bloger imişlər) “Torqovı”da gəzirdilər. Bir dəstə azərbaycanlı gənc türkcə danışa-danışa bu bloger qızların arxasınca düşmüşdülər. Qızlar da onlarla mırt tuturdular. İnsan adlanan bir canlının çox yox, bir az özünə hörmət hissi olmalıdır. Lap qədimlərdən məlumdur ki, özünə hörmət etməyən adama, özünə hörmət etməyən camaata başqaları dünəndən hörmət etmirlər. O bədnam kadrlara baxdıqdan sonra bir suala cavab tapmaq istəyirdim. Görəsən bundan əvvəlki həyatımda hansı qəddar cinayəti törətmişəm, görəsən bundan əvvəlki həyatımda hansı bağışlanılmaz günahın sahibi olmuşam ki, mənə belə dəhşətli bir cəza, – bu adamlarla eyni dildə danışmaq, bu adamların dilində yazı yazmaq, bu adamlarla eyni ölkədə doğulmaq cəzası verilib?
* * *
“Yuxu mələkləri” kitabının müəllifi Bəxtiyar Aslan haqqında yüngülvarı araşdırma apardım. Afərin, fərasətli adamdır. Sabir Rüstəmxanl haqqında kitab, Rəşad Məcidin olduqca mənasız “Qələmsiz yazılanlar” kitabı haqqında məqalə yazıb. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda Bəxtiyar Aslanın “Üç əqrəb zamanı” kitabının təqdimat mərasimi keçirilib. İnstitutun əməkdaşları çıxışlar edərək kitab haqqında fikirlər söyləyiblər. Bu mərasimdən hazırlanan xəbər və yazılar ölkənin müxtəlif qəzetərində dərc olunub. Vəssalam, Türkiyənin ictimai-siyasi-mədəni həyatında uğur qazanmaqda əziyyət çəkən bir adama, bir yazıçıya bundan artıq nə lazımdır?
UNIVERSAL HƏQIQƏTLƏR HAQQINDA
Qarğa on iki mahnı oxudu, hərəsi bir cür zəhlətökən.
Atalar məsəli
Hansısa problem haqqında yazı yazdıqda oxucuların çoxunun yazıya münasibəti belə olur: “Çıxış yolu göstər”. Oxucuların çıxış yolu göstər tələbi bir publisist kimi canımı boğazıma yığıb. Nəhayət, çoxsaylı oxucu tələblərini nəzərə alaraq, ölkəni xilas etməyin yolları haqqında yazı yazmaq qərarına gəldim. Hərçənd, göstərdiyim yollara əməl ediləcəyinə inamım olduqca azdır.
1. Təcrübəli zabitlər əsgərin çox da boş-bekar dayanmasına imkan vermirlər. Əsgər boş-bekar dayandıqda ev haqqında düşünür, ürəyi ev yeməkləri istəyir, sevgilisini, nişanlısını xatırlayır, darıxır, beləliklə əsgərlik çəkmək onun üçün daha da çətinləşir. İradəsi zəif olanlar çətinliyə dözməyərək hərbi hissəni özbaşına tərk edir. Bu isə ümumilikdə orduda nizam-itizamın zəifləməsinə, döyüş ruhunun aşağı düşməsinə aparıb çıxarır. Əsgər gün ərzində o qədər yorulmalıdır ki, yat əmri verildikdə sevinməlidir. Əsgər başını yastığa qoyan an daş kimi yatmalıdır. Folklor diliylə ifadə etsək, div yuxusuna getməlidir.
Əsgərlərlə qadınlar, hərbi xidmətlə məişət arasında paralellər aparsaq belə bir nəticəyə gələ bilərik. Qadınlar boş-bekar dayandıqda fitnə-fəsadla məşğul olurlar. Əbəs yerə deyilməyib: “Şeytan bir işi bacarmayanda, ora qadın göndərir”. Qadın boş-bekar dayanmamalıdır. Boş-bekar dayanmaq bütün bəd əməllərin anasıdır. Qadınların boş-bekar dayanması ölkə iqtısadiyyatına zərbə vurmaqla yanaşı, həm də ölkədəki sabitliyə təhlükələr yaradır. Ona görə də insan əməyini yüngülləşdirən, boş vaxt qazanmağa şərait yaradan bütün məişət cihazlarından (qabyuyan maşın, paltaryuyan maşın, tozsoran, ətçəkən maşın, şırəçəkən maşın, elektrik ütüsü…) qadınların istifadə etməsi qanunla ciddi şəkildə qadağan edilməlidir. Yalnız subay kişilərə məişət cihazlarından istifadə etmək icazəsi verilməlidir. Bu qayda–qanunları pozan şəxslər ən azı iki illiyə ciddi rejimli islah-əmək düşərgəsinə göndərilməlidir.
2. On səkkiz yaşı tamam olmuş qadınlar üç illik hərbi xidmətə çağrılmalıdır. Hərbi xidmətdə qadınlara ən azı aşağıda göstərilən bəndlərə uyğun təlim və tərbiyə verilməlidir:
– sıra hazırlığı,
– yüngül silahlardan istifadə etmək qaydaları,
– bütün klassik yeməklərin (aşdan, dolmadan, küftədən, bozbaşdan tutmuş düz dovğaya, əriştəyə, hədiyə, quymağa qədər) bişirilməsi,
– mürəbbələrin və şirniyyatların hazırlanması,
– şorabalar qoymaq,
– az pulla sadə və zövqlə geyinmək,
– hər hansı bir yerə, tədbirə, mərasimə gedərkən (toy, nişan, konsert, bazar…) ən uzağı on beş dəqiqəyə hazır olmaq,
– uşaq bələmək,
– yun çırpmaq, yorğan-döşək sırınması,
– xalça toxumaq,
– inək sağmaq, toyuq, qaz, ördək, hinduşka saxlamaq və bu qəbildən olan, yaşamaq, yaratmaq üçün digər vacib əməllər.
– Təlimlərdə könülsüz iştirak edən, yaşamaq, yaratmaq üçün vacib əməlləri öyrənmək istəməyən qadınlar hərbi tribunala verilməlidir və ciddi şəkildə cəzalandırılmalıdır.
3. Mədəniyyət Nazirliyi “Oxunması vacib olan yüz kitab” siyahısı hazırlamalıdır. Siyahıda adları qeyd olunan yüz kitabı oxumayan adamların evlənməsi, övlad sahibi olması, maşın sürməsi, ictimai nəqiliyyatdan istifadə etməsi, əyləncə və iaişə obyektlərinə girişi, səkidə addımlaması, ən əsası, seçkilərdə səs verməsi qadağan edilməlidir. Qadağanı pozan şəxslər ən azı iki illiyə ciddi rejimli islah-əmək düşərgəsinə göndərilməlidir.
4. Pampersdən istifadə etmək qadağan edilməlidir. Qadağanı pozan şəxslər ən azı iki illiyə islah-əmək düşərgəsinə göndərilməlidir.
5. Uşaq baxçalarında, məktəblərdə uşaqlara sudan qənaətlə istifadə etməyin qaydaları öyrədilməlidir. Sudan qənaətlə istifadə etməyin qaydalarını öyrənmək istəməyən uşaqlar, valideynləri ilə bir yerdə ən azı iki illiyə ciddi rejimli islah-əmək düşərgəsinə göndərilməlidir. Adamlar sudan qənaətlə istifadə etməyi öyrənməsələr, yaxın gələcəkdə Azərbaycanda ölü yumaq üçün su tapılmayacaq.
6. McDonalds, KFC kimi irili-xırdalı bütün şeytan yuvaları bağlanmalı, yarımfabrikat qida məhsulları satmaq, yarımfabrikat qida məhsullarından istifadə etmək qanunla qadağan edilməlidir. Qadağanı pozan şəxslər ən azı iki illiyə ciddi rejimli islah-əmək düşərgəsinə göndərilməlidir.
7. İri həcmli minik avtomobillərindən istifadə etmək qanunla qadağan edilməlidir. Qadağanı pozan şəxslər ən azı iki illiyə ciddi rejimli islah-əmək düşərgəsinə göndərilməlidir.
8. Elmlə, sənətlə, siyasətlə məşğul olan gənclərin yerli qızlarla ailə qurması qanunla qadağan edilməlidir. Qadağanı pozan şəxslər ən azı ölkə vətəndaşlığından çıxarılmalıdır.
9. Broyler fabrikləri bağlanmalıdır. Bazarlarda, ərzaq mağazalarında yalnız kənd toyuqlarının satışına icazə verilməlidir. Qadağanı pozan şəxslər ən azı beş illiyə islah-əmək düşərgəsinə göndərilməlidir.
10. Hər bir şəxs gün ərzində yüz əlli qram süd məhsulları, iki yüz qram meyvə-tərəvəz qəbul etməlidir. Bu proses qanunla tənzimlənməlidir.
11. Hər bir vətəndaş ildə bir ağac əkməlidir. Bu proses qanunla tənzimlənməlidir.
12. Bütün estetik əməlliyatlar (həmçinin silikon, tatuaj, botoks, liposakşn, rinoplastika, javline…) qadağan olunmalıdır. Qadağanı pozan şəxslər ən azı beş illiyə ciddi rejimli islah-əmək düşərgəsinə göndərilməlidir.
13. 23:00-dan sonra hər kəs yatmalıdır. Bu proses qanunla tənzimlənməlidir.
14. Sintetik narkotik vasitələrinin istehsalı, satışı və istifadəsi ilə məşğul olan şəxslər ən azı yeddi illiyə ciddi rejimli islah-əmək düşərgəsinə göndərilməlidir.
15. Bəstəkarlara, yazıçılara, şairlərə, rəssamlara sevgi mövzusuna müraciət etmək, sevgi mövzusunda əsərlər yaratmaq qadağan edilməlidir. Qadağanı pozan sənətkarlar ən azı iki illiyə ciddi rejimli islah-əmək düşərgəsinə göndərilməlidir. Sevgi mövzusunda yaradılmış əsərlər, insanları yumuşaq desək, yoldan çıxarır. Hər kəsə elə gəlir ki, başqasının həyatında çox ciddi, çox böyük sevgi olub, onun isə sevgi məsələsində bəxti gətirməyib, onun bəxtinə sevmək və sevilmək düşməyib. Kökündən səhv, olduqca zərərli düşüncələrdir. Belə səhv, zərərli düşüncələr insanın əmək qabiliyyətinin aşağı düşməsinə münbit şərait yaradır. İnsanların əmək qabiliyyətinin aşağı düşməsi isə avtomatik olaraq ölkənin müxtəlif sahələr üzrə inkişaf etməsinə mənfi təsir göstərir. İyirminci əsrin ən böyük yazıçılarından biri, Romen Qari təxminən belə demişdir: “Bəlkə də hardasa qarşılıqlı sevgi var, amma mənim buna ümüd etməyim mənasızlıq olardı”.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/seymur-baycan/m-nim-mubariz-m-9-68341961/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.