Читать онлайн книгу «Avropa. Türklər. Böyük Çöl» автора Murad Acı

Avropa. Türklər. Böyük Çöl
Murad Acı
Murad Acı bu kitabında türklərin tarixi ilə bağlı bir çox həqiqətlərə işıq salmağa çalışır, türkologiya sahəsində yeni, cəsarətli mülahizələrini müzakirəyə çıxarır.

Murad Acı
Avropa. Türklər. Böyük Çöl

© ALTUN KİTAB MMC – 2019

Nəşriyyatdan

Türk tarixinə yeni baxış ortaya qoyan Murad Acı (Murad İsgəndəroviç Acıyev) 9 dekabr 1944-cü ildə Moskvada dünyaya göz açıb. O, əslən qumuqdur. Bu xalq, əsasən, Dağıstanda, eləcə də Şimali Osetiyada (Mozdok rayonunda) və Çeçenistanda kompakt şəkildə yaşayır.
Murad Acı 1969-cu ildə M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin coğrafiya fakültəsini bitirib. Sonralar isə iqtisad elmləri namizədi elmi dərəcəsi alıb. Bununla belə, o daha çox türkoloq, yazıçı və publisist kimi tanınır.
Müəllif türk tarixi haqqında araşdırmalara elə bir dövrdə başladı ki, artıq 70 illik Sovet imperiyasının süqutu qaçılmaz idi. Uzun illər boyu qadağan edilmiş mövzularda getdikcə daha yüksək səslə danışırdılar. Belə mövzulardan biri də türkçülük idi. Türklərin keçmişi, etnogenezi, dili, mədəniyyəti barədə tarixi həqiqətlər bir çox tədqiqatçıların araşdırma mövzusuna çevrilmişdi. Bu həmin həqiqətlərdir ki, onların gizlədilməsi və ya təhrif edilməsi, sadəcə, Sovet imperiyasının adı ilə bağlı deyil. Elə Çar Rusiyası dövründə də türklərin tarixinə qısqanc, bəzi hallarda isə hətta düşmən münasibəti açıq-aydın hiss olunurdu.
Lakin 80-ci illərdən başlayaraq o vaxtkı milli hisslərin daha çox önə çıxmağı türklük ruhunun da oyanışını şərtləndirdi. Murad Acı qədim türklərlə bağlı araşdırmalara məhz belə bir tarixi şəraitdə başlamışdı. 90-cı illərdə isə həmin araşdırmalar türkologiyada hadisəyə, yalnız sovet məkanında deyil, dünyada geniş ajiotaja, mübahisə və müzakirələrə səbəb olan əsərlərin meydana çıxmasını şərtləndirdi.
Onun 1992-ci ildə Moskvada nəşr edilən "Biz qıpçaq soyundanıq!" (Qumuqların, qaraçaylıların, kazakların, balkarların, qaqauzların, Krım tatarlarının, həmçinin rusların və ukraynalıların bir hissəsinin soyağacından) kitabı böyük maraqla qarşılandı, istər elmi dairələrdə, istərsə də geniş ictimaiyyətdə səs-küyə səbəb oldu. Bundan sonra Murad Acının "Müqəddəs Georginin sirri və ya Tenqrinin hədiyyəsi: türklərin mənəvi irsindən" (Moskva, 1997), "Qıpçaqlar. Oğuzlar. Türklərin və Böyük Çölün orta əsrlər tarixi" (Moskva, 2001), "Türklər və dünya: məxfi tarix" (Moskva, 2004), "Asiya Avropası" (Moskva, 2005), "Məhşərin nəfəsi" (Moskva, 2006), "Əbədi mavi səmasız: tariximizin oçerkləri" (Moskva, 2010), "Mənim yovşanlı yolum" (Moskva, 2014) kimi kitabları işıq üzü gördü. Həmin kitablarda irəli sürülən fikir və mülahizələr, ortaya qoyulan faktlar və iddialar həm elmi polemikalar doğurur, həm də türkologiya elmində yeni üfüqlərin açılmasından xəbər verirdi.
Bu mənada Murad Acının iki kitabı xüsusilə diqqət çəkir: “Qıpçaq çölünün yovşanı” (Moskva, 1994) və "Avropa. Türklər. Böyük Çöl" (Moskva, 1998).
Təkcə türkoloqların, tarixçilərin deyil, geniş oxucu kütləsinin də ciddi marağına səbəb olmuş bu kitablardan biri – "Qıpçaq çölünün yovşanı" görkəmli alim Tofiq Hacıyev tərəfindən dilimizə çevrilərək nəşr edilib. Sizə təqdim etdiyimiz "Avropa. Türklər. Böyük Çöl" əsəri isə Azərbaycanda ilk dəfə işıq üzü görür. Müəllif bu əsərdə yüzilliklər boyu türk tarixinin yanlış araşdırıldığını, türk xalqlarının öz gerçək kimliklərindən qopduğunu (yaxud qoparıldığını!) önə sürür, bunu müxtəlif faktlarla əsaslandırır, eyni zamanda türk kimliyinə, tarixinə və mədəniyyətinə özünəxas baxış bucağından yanaşır.
Kitabda "Türk türkü tanımır, o, əcdadlarını yadından çıxarıb!" deyə üsyan edən Murad Acı türklərin öz qıpçaq keçmişlərini unutmasından gileylənir, türklərin tarixindən danışarkən "köçəri mədəniyyəti" termininin istifadə olunmasına qarşı çıxır və bunu uydurma adlandırır. Böyük Çöl mədəniyyəti barədə çoxsaylı yeni (eyni zamanda heyrətamiz!) mülahizələr irəli sürən müəllif, əsərində qədim türklərin dili, inancları, məişətləri, dünyagörüşləri barədə də bir-birindən qiymətli məlumatlar verir.
Təkcə bugünkü türk xalqlarının deyil, bir çox Avropa xalqlarının da damarlarında qıpçaq qanı axdığına diqqət çəkən Acı yazır: "Qıpçaqlar dünyanın yarısını fəth edib sanki tarixdən yoxa çıxdılar. Hər bir iri ara müharibəsindən sonra ulus ulusun ardınca Dəşt-i Qıpçağı tərk edir, yaxud başqa “yeni” bir xalqa çevrilir, başqa bir xalqla qaynayıb-qarışırdı. Türklər günəşdə qar kimi əriyirdilər…"
Müəllif vurğulamağı unutmur: "…Rusiya (eyni zamanda Avropa) tarixində heç nəyə təəccüblənmək lazım deyil, ağıl üçün o, çoxdan tapmacaya çevrilib[1 -
Müəllif burada F.İ.Tyutçevin “Умом Россию не понять…” (Ağılla Rusiyanı anlamaq olmaz) misrasından söz oyunu kimi istifadə edir (red.).]. Bəzi hadisələrin məntiqi dəyişdirilib, faktlar isə yoxa çıxarılıb; məsələn, çar Rusiyasında 196 xalq yaşayırdı. Sovet dövründə həmin rəqəm kəskin surətdə azalıb. Hakimiyyət insanların milliyyəti ilə öz əmlakı kimi, necə istəyir, elə də davranırdı…"
Elə bu acı həqiqətin işığında yola çıxan alimin "Avropa. Türklər. Böyük Çöl" kitabı türklərlə bağlı uzun müddət davam edən "özgələşdirmə" siyasətinə, onların tarixi və mədəniyyəti haqda şüurlu şəkildə dövriyyəyə buraxılan saysız-hesabsız yalanlara, yanlışlıqlara qarşı üsyan səsi kimi də qəbul edilə bilər.
Murad Acı bu əsərində Azərbaycanda qədim türk ruhunun yaşadılmasından da bəhs edir, onları "Dəşt-i Qıpçaq adlandırılan Böyük Çöl ölkəsinin tarixi varisləri" arasında göstərir. Sitat: "Türk ənənələrinin Azərbaycandakı kimi güclü olduğunu mən başqa heç yerdə görmədim. Böyük iqtisadi və mədəni imkanlara malik unikal bir ölkə. Orada Avropada çoxdan unudulmuş dəyərlər qorunub-saxlanılır. Əcdadların mədəniyyəti!"
Yeri gəlmişkən, alim 2005-ci ilin iyulunda Azərbaycana, Naxçıvana gələrək Gəmiqayaya təşkil olunan elmi ekspedisiyada iştirak edib və burada gördükləri – təbiət möcüzələri ilə yanaşı, keçmişin silinməyən izləri qarşısında heyrətini gizlədə bilməyib (Gəmiqayada Miladdan öncə IV–I minilliklərə aid qayaüstü rəsmlər – piktoqramlar var).
Ümid edirik ki, indi sizə təqdim olunan "Avropa. Türklər. Böyük Çöl" kitabı Murad Acının digər əsərləri kimi maraqla qarşılanacaq, qədim və zəngin türk tarixinin əsrlər boyu gizlədilmiş, təhrif edilmiş, yaxud özgələşdirilmiş qatlarına baş vurmaq istəyən hər bir oxucunun ürəyincə olacaq.

Müəllifdən

Bu kitab “Qıpçaq çölünün yovşanı” kitabının davamıdır. Daha doğrusu, mən onu həmin kitabın davamı kimi düşünmüşdüm, ancaq yeni kitab alındı. Yenə də Böyük Çölün tarixi haqqında.
Yovşan xüsusi bitkidir: onu hamı yox, ancaq seçilmişlər qiymətləndirə bilir; mənim üçün onda Vətən iyi vardır. O tərk edilmiş, indi yaddan çıxmış, bir vaxtlar Böyük Çöl adlandırılan və ya Qıpçaqlar Çölü (Dəşt-i Qıpçaq) deyilən yerdən gələn səssiz bir xəbərdir. Bizim əcdadlarımız vaxtilə uzaq yola çıxanda uğur gətirsin deyə boyunlarından içərisinə bir çimdik yovşan qoyulmuş dəri kisə asardılar. Onlar bunu “qəlb üçün gözmuncuğu” adlandırardılar. Çöldə yaşayan üçün yovşanın ətrindən doğma heç nə yox idi. Ondan sanki Vətənin qoxusu gəlirdi. Bu iy onu geri çağırırdı.
Təəssüf ki, indi bu sehrli ətir çox az adama tanışdır. Bizi o iyi unutmağa məcbur ediblər.
Biz də hər şeyi unutmuşuq – nəslimizi, əcdadlarımızı, özümüzü… Nə vaxtsa Böyük Çöldə uzaq qohumuna şad xəbər çatdırmaq, ya da vətənə qayıdacağı haqqında məlumat göndərmək üçün məktub deyil, bir dəstə yovşan yollayardılar… Bu sətirlər yadınıza düşürmü?
Ona bizim nəğmələri bir-bir oxu,
Nəğmələrə cavab verməyəndə
Bir dəstə quru yovşan bağla,
Ona ver və bax: geri dönəcək.
Bu, Maykovdur[2 - Maykov – Apollon Nikolayeviç Maykov (1821–1897) – rus şairi, Sankt-Peterburq Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü]. Şair həmin sözləri qardaşı Otroku Qafqazdan evinə, doğma çölə çağıran Sırçan xanın dilindən deyir…
IV əsrdə bizim xalq cəsarətlə Avropa tarixində yeni səhifə açdı – o, xalqların çoxunu Roma əsarətindən xilas etdi, onlara azadlıq verdi… Bizim xalq, bəli, məhz bizim xalq bütpərəst Avropaya indiki dini rəmzləri gətirdi, onlar Səma Allahı haqqında eşitdilər, indiki dualarını öyrəndilər.
Məhz türklər Avropaya yeni dəmir istehsalını, onu əritməyi, ondan alət, silah və s. hazırlamağı öyrətdilər. Məhz Altaydan gəlmiş adamlara baxaraq avropalılar yubkadan əl çəkib şalvar geyməyə başladılar…
Yakutiyadan tutmuş Qərbi Avropaya qədər onlarca xalq türk dilində danışır. Hətta Afrikada – Tunisdə, Mərakeşdə kəndlər var ki, orda türk dilini eşitmək mümkündür.
Belə xalqların içərisində ən tanınmışı Türkiyədə yaşayan 50 milyondan çox türkdür. Türkiyə bu gün dünyada özünə layiq yer tutur və hamı onu tanıyır. Amma tofalar haqqında (onlar cəmi bir neçə yüz nəfərdir) bunu demək olmaz. Sayı bir-iki kəndə sığacaq qədər olan bu xalq haqqında çox az adam eşidib. Ucqar Sibir tayqasında məskunlaşmış tofalar hətta ən yaxın qonşuları haqqında da heç nə eşitməyiblər. Lakin əminliklə demək olar ki, ən qədim türk dilini məhz onlar qoruyub-saxlamışlar, ən təmiz türk qanı da məhz onlardadır. Tofalar əsrlərboyu digər xalqlardan təcrid edilmiş şəkildə yaşayıb, xüsusi ehtiyac olmayanda, çox az halda başqa xalqlarla əlaqə saxlayıblar.
Türk dünyası genişdir, ölçüyəgəlməzdir… Orda öz dillərini və tarixlərini çoxdan unutmuş, lakin əcdadlarının xarici görünüşünü və bəzi adət-ənənələrini yaxşıca qoruyub-saxlamış xalqlar var: ukraynalılar, bolqarlar, serblər, xorvatlar, rusların, fransızların, almanların, ingilislərin böyük bir hissəsi… Elələri də var ki, heç nəyi unutmayıblar, hətta tariximizin uzaq səhifələrini belə gözəl xatırlayırlar, onları öz əfsanələrində, mahnılarında, nağıllarında yaşadırlar. Düzdür, başqa xalqlarla qonşuluqları onların xarici görünüşündə öz əksini tapıb: qazaxlar, qırğızlar, tuvalılar… Onların surətləri, sifət quruluşu əcdadlarının sifət quruluşuna az oxşayır, lakin daxili aləmləri qədim dövrün qiymətli inciləri ilə doludur.
Bu “rəngarəngliyi” necə qiymətləndirək? Bu, yaxşıdır, yoxsa pis? Bəladır, yoxsa xoşbəxtlik?.. Dünyada heç bir dil türk dilindəki qədər dialektə malik deyil. Xalqın qanı bir, ancaq danışıq dili müxtəlifdir. Niyə?
Cavab vermək o qədər də asan deyil. Hərçənd hər şey hadisələrin təbii inkişafına uyğun gəlir və hərəsinin özünəməxsus izahı var.
Təəssüf ki, xalqların və ölkələrin tarixini həmişə siyasi rejimlərin istədiyi kimi yazıblar. Bir çox hallarda siyasətçilərin təzyiqi ilə tarixi əsərlərdə Həqiqət təxəyyülün məhsulu qarşısında geri çəkilməli olub. Mümkündür ki, məhz bu səbəbdən həqiqi türk tarixi indiyə qədər yazılmayıb, yazılanlar da yalnız ayrı-ayrı fraqmentlərdir. Ətrafda isə yalan dəryası… Lakin xalqsız Tarix olmur, tarixsiz də Xalq!

Biz – qıpçaqlarıq!
Tarixə Göbbelsin siyasətin mahiyyətini dəqiq əks etdirən məşhur deyimi yaxşı məlumdur: “Hər hansı xalqın əlindən onun tarixini alsan, bir nəsil dəyişdikdən sonra o, kütləyə çevriləcək, daha bir nəsil dəyişdikdən sonra isə artıq onu sürü kimi idarə etmək mümkündür”… Çox tanış vəziyyətdir, elə deyilmi? Görünür, biz çoxdan, özümüzün də xəbərimiz olmadan köləyə çevrilmişik!
Bizim alimlər Sov.İKP-nin tarixini öyrənir, lakin öz xalqının tarixini bilmirdilər. Rusiyada onu tədqiq etmək, ümumiyyətlə, qadağan edilmişdi.
Etiraz edib deyə bilərlər – az yazılmayıb. Düzdü. Lakin bütün yazılanlara inanmaq olarmı? Türk türkü tanımır, əcdadlarını yadından çıxarıb… Kiçik qəlpə özünü müstəqil, bütöv xalq kimi qələmə verir. Nə desən fikirləşib uydururlar. Qumuq, məsələn, özünün dissertasiya işində yazır ki, qumuqlar Böyük Çölün sakinlərinin törəmələri deyillər, onlar Kumux kəndindən olan, türkləşmiş laklar və darginlərdir. Belə “elmə” ar olsun.
Türkləri, bir qayda olaraq, türklər özləri alçaldırlar! Biz heç kəsi günahlandıra bilmərik. Qumuq olduğuma görə əsəbiləşmirəm. Ona görə əsəbiləşirəm ki, mənim əcdadlarım qıpçaqlar olmuşlar, onların tarixi – mənim Tariximdir və başqa tarix istəmirəm…


S.Aksakov[3 - Səhifələrin yuxarı hissələrində verilən portretlərin altındakı yazılarda N.A.Baskakovun “Türk mənşəli rus soyadları” əsərindən (M., 1993.) sitat gətirilir.]
“Aksakovun soyadının türk mənşəli olduğu şübhə doğurmur”. Onun kökündə “Aksak” (axsaq) sözü du rur, bu da türkcə “topal” deməkdir. Soyadın gerbi alimin dediyini təsdiq edir.

Qonşu qaraçaylılar isə başqa cür ifrata varırlar – onlar türkləri alanlara (yəni irandilli osetinlərə) aid edirlər, öz tarixlərini və bütün türklərin tarixini alanlardan başlayırlar. Bu azmış kimi, üstəlik, türk dünyasının mənbəyinin Qaraçayda başlandığını, guya qədim əcdadlarımızın da orada yaşadıqlarını sübut etməyə çalışırlar… Əslində, bu səfeh fikri oxuyub gülmək lazımdır. Amma bu cəfəngiyyat on min tirajla nəşr olunub, uşaqları bunu oxudaraq tərbiyə edirlər.
Əlbəttə, alimlərin heç də hamısı kor deyil, lakin belə “elm” artıq xalq arasında geniş yayılıb. Bu “əsərlərin” sifarişçiləri yerli hakimiyyətdə oturan məmurlardır. Onlara həqiqət yox, vəzifədə uzun müddət oturmaq imkanı lazımdır. Öz məqsədləri naminə hər şeyə gedərlər; məsələn, Dağıstan qumuqları bu yolla Qafqazda yerli xalq olduqlarını “sübut” edirdilər.
Qaraçaylıların türk kökündən imtina etməsini insani baxımdan başa düşmək olar: onlar 40-cı illərin soyqırımını – repressiyanı unutmayıblar. Ona görə də yeni soyqırımından sığortalanmaq üçün özlərini osetinlərə aid etmək yolunu seçiblər. Axı osetinlərə Rusiyada heç vaxt toxunmayıblar. Beləliklə, kiçik hiyləgərlik böyük yalana çevrilib!
Qorxu, cəsarətsizlik, “kiçik hiyləgərliklər” bəzi türklərin qanına və canına hopub. Bunun da acı nəticələri daim kiminsə qarşısında əyilmək, alçalmaq, kiməsə uyğunlaşmaq formasında özünü həm elmdə, həm də həyatda büruzə verir. Nəticədə, türklər Qürurlarını, Ləyaqətlərini, Dəyərlərini yaddan çıxardılar. Halbuki bir xalqa məhz bu keyfiyyətlərinə görə hörmət edirlər.


N.V.Qoqol
“Şübhə yoxdur ki, böyük rus yazıçısı N.V.Qoqolun soyadı ümumi kökünə və mənşəyinə görə Qoqel soyadına gedib çıxır”, o da türklərin… “ördək” sözü deməkdir.

Hazırda qumuqların sayı üç yüz min, qaraçaylıların sayı iki yüz mindən bir qədər az, balkarlarınkı isə cəmi bir neçə on min nəfər təşkil edir… İki yüz il bundan əvvəl biz bir xalq idik (Lermontov və Tolstoy bizi “Qafqaz tatarları” adlandırırdılar), qədim Xəzər ölkəsinin varisi olan və çar Rusiyası tərəfindən müstəmləkəyə çevrilən Qafqaz Şamxallığında yaşayırdıq. Həmin vaxtdan biz hətta etnik müstəqillikdən belə məhrum edildik – siyasətçilər bizi “xalqcıqlara” parçaladılar!
Düzdür, qaraçay və balkarları indi də “tavlu qumuq”, yəni “dağlı qumuq” adlandırırlar. Yeganə fərq ondadır ki, onlar dağda yaşayır, biz isə düzəndə. Vəssalam! Qaraçaylılar, balkarlar, qumuqlar, Krım tatarları, qaqauzlar, tərəkəmələr arasında heç bir dil və mədəniyyət fərqi yoxdur… Hətta kökləri də eynidir. Mənə elə gəlir ki, Ermənistan və Estoniyada yaşayan ruslar arasında fərq daha çoxdur. Lakin türklər “müxtəlif“ xalqlardır, ruslar isə vahid. Niyə?


M.Qolitsın
“Mixaylo Qolitsa (portretdə M.Qolitsının ulu babası təsvir edilmişdir – M.A.) öz atasının adı İvan Bulqakın adı ilə Bulqakov adlanırdı”. Bulqak ləqəbi türkcə “məğrur”, “iğtişaşçı” deməkdir.

Şamxallığın əhalisini əvvəllər qıpçaqlar, xəzərlər, Qafqaz tatarları adlandırırdılar. Sonra yerli kazaklar (Stavropol və Tver kazakları) slavyan oldular. Bir həqiqət var ki, XIX əsrə qədər onlar da Qafqaz tatarları idilər və bizim dildə danışırdılar, bəziləri isə bu günə qədər öz dillərini qoruyub-saxlayıblar. Bunu bilmək üçün Lev Nikolayeviç Tolstoyun “Kazaklar” povestini oxumaq kifayətdir. Orada kazakların türk kökləri aydın təsvir edilib və ana dillərinin adı çəkilib. 1863-cü ildən etibarən Qafqaz qıpçaqlarının bir çoxu əcdadlarından üz döndərib ancaq rus dilində danışmağa başladılar və bütöv stanitsalarla Rusiyanın müstəmləkə ordularında hərbi xidmətə getdilər.
Şamxallığın sakinlərini ağır tale gözləyirdi. Rus hakimiyyətinə qulluq etmək istəməyənlər Qafqazdan sürgün olunurdular, nəticədə təxminən dörd milyon adam öz vətənindən qovuldu. Onları kölə edib satmadılar, ölkədən getməyə məcbur etdilər, Türkiyəyə, İordaniyaya, Suriyaya “havayı” verdilər. Orda elə kəndlər var ki, türk dilinin Qafqaz şivəsi hələ də unudulmayıb, səslənəndə qonşuları da təəccübləndirir. Xoşbəxtlik ondadır ki, xaricdə yaşayan qumuqlar özlərinə yeni bir tarix yaratmırlar, acı taleyin ümidinə buraxılmış Vətən həsrətini çəkir, onu heç vaxt yaddan çıxarmırlar.
Bunu iki əsr bundan əvvəl Qafqazı tərk etmək məcburiyyətində qalmış qaqauzlar haqqında demək mümkün deyil. Onlar az qala öz ölkələrini – Şamxallığı və dünyada hər şeyi unudublar: təəccüblüdür ki, qaqauzların indiki tarixi rəsmi rus tarixi ilə həmahəng səslənir. Elə bil ki XIX əsrə qədər onların tarixində heç nə olmayıb.
Qumuqlar, balkarlar, qaqauzlar (kazaklar haqqında xüsusi danışmaq lazımdır) azsaylı və zəifdirlər, ziyalıları çox deyil. Tatar və başqırd tarixçilərinin mövqeyi daha acınacaqlıdır. Mənə elə gəlir ki, türklər haqqında onlar da həqiqəti söyləmirlərsə, onda onların akademiya və universitetlərinin bir qəpiklik qiyməti yoxdur.
Heç vaxt olmayan “monqol-tatar əsarəti”nə inandırıldılar. Bu uydurma fikir XIX əsrdə, slavyanpərəstlik dövründə meydana gəlib, müəllifi isə bir gimnaziya müəllimidir, onun haqqında N.M.Karamzinin yazılarında bir neçə sətir qeyd də var. Bu təxəyyül məhsulu çoxlarının ürəyincə idi.


İ.Mürat – fransız marşalı, Napoleonun tərəfdarı

Məgər türklər tarixlərini Çingiz xan dövründənmi başlayıblar? Məgər bizim dövlətçiliyimiz Qızıl Ordadanmı başlayıb? Akademik bisavadlar nə ixtiyarla türklər haqqında ikrahla söz açmış hansısa bir fırıldaqçı ərəb taciri ibn Fədlanı[4 - Əhməd ibn Fədlan – X əsrin birinci yarısında yaşamış ərəb səyyahı və yazıçısı. 921–923-cü illərdə xəlifə əl-Müqtədir (908–932) tərəfindən siyasi məqsədlə göndərilən səfirliyin başçısı olmuş Əhməd ibn Fədlan Bağdaddan İranı və Orta Asiyanı keçməklə Volqaboyunadək məsafə qət etmiş və onun bu səyahəti öz əksini «Risalə»sində tapmışdır. Bu qeydlərdə səfirin Volqa – Xəzər və Şimal xalqları ilə bağlı xeyli məlumatına rast gəlmək olar. Əhməd ibn Fədlan 922-ci ildə Vоlqanın sоl sahilində yеrləşmiş Bulqariyaya gəlir, Ladоqa gölü ətrafında оlur və 923-cü ildə vətənə qiymətli cоğrafi məlumatlarla qayıdır. Fədlan bu əraziləri kəşf еtməsə də, Vоlqasahili, Оrta Asiya хalqları və Хəzər dənizinə tökülən çaylar haqqında ətraflı məlumatları ilə sеçilir.] türklərin mənəvi fikir peyğəmərinə çeviriblər?..
Yəni biz ağlımızı o qədər itirmişik ki, hər şeyi unutmuşuq? Yəni biz bu qədər mənəviyyatsızlaşmışıq? Yaddaşımız o qədər gödəkdir?
Görünür, belədir – bəzi uydurmaçılar, məsələn, Qazaxıstandan olan biri köçəri mədəniyyətinin “konsepsiyasını” sübut etməyə çalışır… Belə düşüncəsizliyi çətin ağıla gətirmək olar. Böyük Çöldə türklərin heç bir “köçəri mədəniyyəti” olmayıb və ola da bilməzdi. Monqollar köçəri olublar, amma qıpçaqlar heç vaxt köçəri olmayıblar… hətta qazaxların bu cür “elmi” yazılarında belə özlərinin köçəri adlandırılmalarını istəmirlər!
Əcdadlarımız oturaq həyat keçiriblər, əkinçilik və maldarlıqla məşğul olublar; onlar gözəl sənətkar idilər, müdafiə məntəqələri tikir, suvarma kanalları çəkir, yol və körpülər salırdılar… Ən qədim çuqun xış məhz türklər yaşayan Altayda tapılıb, hansı ki ondan eramızın əvvəlində istifadə edilib. Bir çox “qədim rus şəhərlərinin” və yaşayış məntəqələrinin əsası IV–V əsrlərdə, Xalqların Böyük köçü başa çatanda türklər tərəfindən qoyulub.


Nikopollu skif (M.Gerasimovun bərpası)


Kenkoldan olan hun (M.Gerasimovun bərpası)

“Köçəri mədəniyyəti” termini elmdə olan siyasətçilər tərəfindən uydurulub. Çölü zəbt etdikdən sonra türk xalqını öz mədəniyyətindən məhrum etmək, onu kütləyə çevirmək lazım idi. Təsadüfi deyil ki, Böyük Sovet Ensiklopediyasının üçüncü nəşrində “Türklər” haqqında məqalə ümumiyyətlə yox idi, halbuki ensiklopediyanı tərtib edənlər başqa xalqları, hətta Afrika xalqlarını belə unutmamışdılar…
Bu yaxınlaradək çox şeylər diqqət çəkmirdi, lakin indi müstəqil Azərbaycan və Özbəkistanda bu barədə bilməmək ayıbdır. Onlar, qismən Rusiya, Ukrayna və Qırğızıstan, eləcə də Qazaxıstan köçərilərin heç vaxt yaşamadığı Dəşt-i Qıpçaq adlandırılan Böyük Çöl ölkəsinin tarixi varisləridir.
Ərəblər Böyük Çölü “Şəhərlər ölkəsi” adlandırırdılar, ibn Battuta və digər səyyahlar belə yazırdılar. Varyaqlar isə “varyaqlardan yunanlaradək” yolun hər iki tərəfini (Dnepr su hövzəsi) “Şəhərlər çarlığı”, onların dilində “Qardarik” adlandırıblar… “Köçərilər” və “Şəhərlər ölkəsi” – ziddiyyət açıq-aşkar gözə çarpır.
Milli mətbəximizi yada salaq, onun undan hazırlanmış xörəklərini xatırlayaq və müqayisə edək: beşbarmaq – un – taxıl – əkinçilik və… köçərilər. Nə alınır? Uyğunsuzluq. Ona görə ki öz taxılımız – çöldə yetişdirilmiş taxılımız var idi. Çovdar və arpanı ənənəvi olaraq qıpçaqlar əkir, hər ikisini çox yüksək qiymətləndirirdilər, çünki sərt Altay iqliminə ən çox uyğunlaşmış bitkilər məhz bunlar idi. Vələmir və qarabaşaq məhsulunu qədim Rusda “tatarka” adlandırırdılar.


M.Kutuzov
«Kutuzovlar soyadının kökündə… Kutuz (quduz) ləqəbi durur ki, o da türk sözü olan «qəzəbli», «tez coşan», «həyəcanlı» deməkdir».

Vaxtdır, bir çox uydurulmuş “həqiqətlərə” yenidən baxılmalıdır. Gec-tez bizim xalqı öz qədim adı ilə adlandırmaq lazım gələcək. Biz qıpçaqlarıq və qıpçaq olaraq da qalmalıyıq… Türkləri tarixi salnamələrdə daha necə adlandırmayıblar ki: avarlar, barsillər, bolqarlar, burqundlar, hunlar, peçeneqlər və onlarca digər adlar… Belə qarışıqlıq siyasətçilərə çox lazım idi, çünki yalnız bu yolla “sübut etmək” olardı ki, Böyük Çöldə parçalanmış halda bir çox müxtəlif tayfa və xalq yaşayıb. Hələ eramızdan əvvəl Çin hökmdarlarına idarəetməni öyrənmək üçün örnək olan vahid türk dövlətçiliyini bax bu cür gizlədirdilər.
Əsrlərin yalanı qarşısında çox şeylər unudulub…
Öz kitablarımda mən bilərəkdən Dəşt-i Qıpçaq əhalisini qıpçaqlar və yaxud çöl adamları adlandırıram. Başqalarını da mənim kimi davranmağa çağırıram. Çünki bizim vətənimizə Qıpçaqlar Çölü deyirdilər, deməli, xalqın da yeganə adı (qəbul edilmiş qaydalara görə), özü də özünü adlandırdığı kimi qıpçaqdır.
Bilirəm, “qıpçaq” türk xalqının qollarından biridir, özü də çox tanınmışı deyil. Qoy belə olsun! O bizim çölə ad verib, gəlin biz onu ucaldaq və bununla Böyük Çölün mədəniyyətini əxz etmiş bütün xalqların da tarixini ucaldaq.


N.Karamzin
«Karamzin soyadının türk kökü var: o, krım-tatar və ya türk dilindən gəlmişdir, mənası qara mirzə deməkdir». Türk dilində «kara» – qara, «mirzə» titulu isə əsilli, nəcabətli adama deyirdilər. Karamzinlərin ailə gerbləri onların Şərqlə əlaqəsini göstərir.

Bu gün biz qıpçaqlar əlliyə qədər “xalqcıqlara” bölünmüşük. Bizi diri-diri parçalayıblar. Ona görə bəziləri ana dilini unudub, digərləri onu azacıq dəyişib, qoruyub-saxlayıblar. Lakin məlumdur ki, xalqı fərqləndirən dil deyil, onun ruhudur. Dil insana ona görə verilib ki, öz fikir və hisslərini səsləndirsin. Dil sözlər üzərində hakim deyil, sözlər ürəkdən gəlir; məsələn, gəlin görək slavyan adlansa da, qanına görə türk misgərləri nəsli Tuççilərdən olan Fyodor Tütçev nə yazır. Hansı ki bunu yalnız qıpçağın ruhu deyə bilər:
Acı taleyin hökmü ilə ayrılsaq da biz,
Yenə də bir xalqıq, bir ananın övladları.
Əzəldən dost-doğma qardaşlarıq biz,
Budur səbəbi bizə olan kin-küdurətin.
“Rus” türkünün sözlərində ocaq istisi, yovşan iyi… süvarilər dəstəsi və ilxı, naxır, sürülər… babamın babasının ulu babasının beşiyi üzərində oxunan mahnı və laylalar var. Düzdür, əsər “Slavyanlar” adlanır, o, Rusiyanın siyasət naminə öz türk köklərindən imtina edib özünə slavyan başlanğıcı axtardığı dövrə təsadüf edir[5 - Bu, Kiçik Asiyanın və Konstantinopolun qaytarılmasını istəyən yunanların böyük ustalıqla Rusiyanı Türkiyə ilə münasibətləri gərginləşdirməyə sövq etdiyi və rus-türk müharibəsinin qızğın dövrü idi. Rusların əli ilə onlar türklərə qarşı vuruşurdular. Bu, yunanların parlaq qələbəsi, Rusiyanın isə tam məğlubiyyəti idi.].
XVIII–XIX əsrlərdə knyaz Dolqorukovun, generalissimus Suvorovun və digər sərkərdələrin keçmiş Çölə cəza yürüşlərindən sonra on milyonlarla qıpçaq rus adları aldı. Onların boynuna zorla yunan xaçı taxaraq xristianlığı qəbul etdirdilər və rusa çevirdilər. Uşaqlar üçünsə rus dilində kilsə-prixod məktəbləri açdılar, istedadlıları isə valideynlərindən alıb Peterburqa göndərdilər.


Kuşan döyüşçüsü – iki min il bundan əvvəl türkün xarici görünüşü be lə idi.


Kuşan şahzadəsi – iki min il bundan əvvəl türklərin xarici görü nü şü belə idi.

Rusiyada əsrlərlə etnik təmizlənmə aparıldı. Gəlin özümüzü aldatmayaq, Rusiya onun adını heç vaxt, heç bir əməli ilə batırmayan qıpçaq köklərini mütləq yada salacaqdır. Ağlımız və qanımızın səsi nə vaxtsa oyanmalıdır.
Özlərinin qıpçaq keçmişi haqqında bolqarlar, serblər, xorvatlar, çexlər, macarlar, avstriyalılar, bavariyalılar, saksonlar, Şimali İtaliyanın, Almaniyanın, İspaniyanın, İsveçrənin, Şərqi Fransanın, İngiltərənin, Şimali Avropanın… Amerika və Avstraliyanın sakinləri də xəbər tutacaqlar. Bəli, bəli, çoxlarının əcdadları nə vaxtsa gözəl at minər, türk dilində danışardı… Özlərini isə qıpçaq adlandırardılar.
Ey təqib edilən tayfa,
Nə vaxt sən xalq olacaqsan?
Nə vaxtsa dövran dəyişib
Dərd-qəmini yox edəcək.
Birlik nidaları səslənəcək,
Bizi ayıran məhv olacaq!
Biz bir qanın, bir tarixin adamlarıyıq… Gəlin Altayı və Böyük Çölümüzü yada salaq.

Altay beşiyi
Məlumdur ki, qədim insanların qalıqlarına Mərkəzi Afrika və Hind-Çində rast gəlinib; burada sivilizasiyanın meydana çıxmasının iki mərkəzini müşahidə edirik. İki insan irqinin – neqroid və monqoloidin yaranmasını da bununla izah etmək olar.
Sivilizasiyaların inkişafı tədricən insanların xalqlara bölünməsinə gətirib çıxardı. Əvvəlcə bu, insanları əhatə edən təbiətlə bağlı idi; məsələn, dağ yerində yaşayan adamların minilliklərlə formalaşan özünəməxsus psixologiyasi, dünyagörüşü dəniz kənarında yaşayan adamlarınkından fərqli idi. Meşə adamının dünyagörüşü isə tamamilə başqa idi. Minilliklər ərzində hər bir xalqın sifət quruluşu formalaşır, onun özünəməxsus fərdiliyi meydana gəlirdi, məhz buna görə bir xalqın portretini yaratmaq üçün onlarca xətt, yüzlərcə rəng çaları lazımdır.
Bu gün alimlər dünyada üç irqə bölünən dörd minə qədər xalq olduğunu hesab edirlər. Bəs avropoidlər nə vaxt və necə meydana gəlmişlər? Məlum deyil. Lakin istənilən halda türklər – qıpçaqlar məhz avropoidlərə aiddirlər.
Düzdür, bəzi türklərdə monqoloid əlamətləri var, lakin bu, həmişə belə olmayıb. Onların əcdadlarında belə cizgilər yox idi.
Antropoloqlar tapılmış kəllə sümüklərinə görə qədim qıpçağın görünüşünü çox dəqiq şəkildə bərpa ediblər. Yeni eradan xeyli əvvəl isə çinlilər Altayda yaşamış bir xalqın – “dinlinlərin” sözlə portretini yaratmışdılar. Şimal qonşularının xarici görünüşü çinliləri heyrətə gətirmişdi. Əlyazmalarda bu xalqın nümayəndələri göygöz, sarışın, “üzü meymun üzünə oxşayan” kimi təsvir olunub. Bir sözlə, bu insanlar çinlilərdən tam fərqli idilər.
Yaxşı müşahidə qabiliyyətinə malik olan çinlilər qeyd edirdilər ki, qıpçaqlar fərqli bədən ölçülərinə və baş quruluşuna malikdirlər. Onları “yumrubaşlar” adlandırırdılar. Başın gicgah sümüyünün bir az iri olması isə elə bu gün də bizim üzümüzdə təkrarolunmaz iz buraxır. Bu cür üz quruluşu olan adamlara xalq arasında enlisifət deyirlər. Hər şey dəqiqdir. Kiməsə biz qısaayaq görünürük, ona görə ki dabanımız “hündürdür”… Nə edəsən? Ulu Tanrının iradəsi ilə yaranmışıq. Hər bir xalqın əcdadlarının ona qoyub getdiyi öz fərdiliyi, öz fərqlilikləri var.


Türklərin məskunlaşması sxemi:
yeni eraya qədər;


yeni eranın əvvəlində;


IV–V əsrlərdə

Bu gün xarici görünüşünə görə qıpçaqlar bir-birindən fərqlənir, onların sırasına qarasaçlılar, qaragözlülər də əlavə olunublar. Bunun da özünün tarixi səbəbləri var. Lakin xalq mühüm olanını – qəlbini, istiqanlılığını qoruyub-saxlayıb; bunlar heç vaxt dəyişilməyib, elə əvvəlki kimi də qalıb.
Bəzən həddən artıq utancaq, bəzən qızğın, hətta dəlicəsinə çılğın olan, həmişə arzularla yaşayan və tez inciyən narahat bir qəlb…
“Qıpçaq” sözü nə deməkdir? Bu sualın dəqiq cavabı yoxdur, onun ətrafında mübahisələr isə kifayət qədərdir. “Qıpçaq” sözünü müxtəlif cür tərcümə edirlər: “özünü dar mühitdə hiss edən”, “bədbəxt” və s. Düşünürəm ki, bütün mümkün və qeyri-mümkün variantları qəbul etmək olar. Çünki odun üstünə yağan qarla küləyə qarşı yağan qar da bir-birindən fərqlənir, bunu bir sözlə izah etmək mümkün deyil.
Vulkan? Fırtına? Fəlakət? Mümkündür… Qıpçağın ruhu – bu, ilk növbədə, azadlıqdır. Yalnız azadlıq və düzənlik ona xoşbəxtlik gətirir… Qoy “qıpçaq” sözünü kimə necə sərfəlidir elə də izah etsin, lakin… Kim ki azadlıq və iradəni sevmirsə, onda qıpçaq qanı yoxdur!
Bəli, coşqun həyatda biz öz qanımızın təmizliyini qoruyub-saxlamağı bacarmamışıq, ona görə ki öz ənənələrimizin qədrini bilməmişik. Özgə qadınları acgözcəsinə sevmişik, öz qadınlarımızı isə sağa-sola paylamışıq. Assimilyasiya, qanların qarışması xalqı gücləndirməyib, əksinə, onu zəiflədib.
Xüsusilə bəzi qıpçaqlarda monqol və çinlilərin irsi aydın görünür; monqol və çinlilər sanki əsrlərboyu bizim bir hissəmizin içində əriyiblər. Bir çox türk sifətli iranlılara, iranlı görünüşü olan türklərə rast gəlmək olur. İranda bütöv əyalətlər, milyonlarla adam öz aralarında türk dilində danışır, sənədlərində iranlı yazılsa da, onlar azərbaycanlıdırlar.
Belə izahedilməz hallara Şimali Qafqazda da rast gəlirik; məsələn, osetinlər və ya çeçenlər arasında klassik qıpçaq görünüşü olan xeyli insan var. Onlar elə bil uzaq keçmişə aid hansısa qədim şəkildən çıxıblar. Lakin çox az adam türk dilini xatırlayır… Vaxt olub ki, burada türklərin bütöv kəndləri “könüllü” olaraq özlərinin milli mənsubiyyətlərini dəyişdiriblər. Toponimika isə onlarda dəyişməyib, əvvəlkitək qalıb. İndi yalnız coğrafi adlar keçmişi xatırladır…
Tenqriyə (Tanrıya) eşq olsun, Dəşt-i Qıpçaq çölündə türk ruhu hələ tamamilə ölməyib! Bəzi tatarlarda, başqırdlarda, altaylılarda, xakaslarda mən bunu hiss etdim, gördüm ki, onların yuxulu kirpikləri aralanır və sönmüş gözlərinə işıq gəlir. Türk ənənələrinin Azərbaycandakı kimi güclü olduğunu mən başqa heç yerdə görmədim. Böyük iqtisadi və mədəni imkanlara malik unikal bir ölkə. Orada Avropada çoxdan unudulmuş dəyərlər qorunub-saxlanılır. Əcdadların mədəniyyəti!
Avropa qıpçaqları isə laqeyd xalqdır, səbəbi də inkvizisiyadır. Roma və Bizans kilsələri əsrlərlə Avropa çöllərində yaşayan insanları özlərinə, öz tarixlərinə laqeyd ruhda tərbiyə edib[6 - 494-cü il I Roma Məclisindən başlayaraq Qərb kilsəsi türklərə qarşı gizli müharibə aparmağa başladı. İdeoloji təcavüz VII əsrdə papa Böyük Qriqorinin dövründə formalaşdı və papanın proqramına daxil edildi və sonrakı üç əsr ərzində həyata keçirildi. Orta əsrlərdə, yəni inkvizisiya zamanı onda keyfiyyət dəyişikliyi baş verdi, bu vaxt türk mədəniyyəti izlərinin kütləvi surətdə məhv edılməsi başa çatdı: kitablar yandırıldı, məbədlər məhv edildi, kütləvi qırğınlar baş verdi. Rusiyada bu dövr Romanovlar sülaləsi ilə bağlıdır.]. Buradan da tənbəllik, laqeyd münasibət yaranıb. Bir sözlə, sındırılmış, lakin həlak olmamış xalq.
Onlar Altayın indiyədək Azərbaycan muğamlarında duyula biləcək ağı-mahnılarını kaş eşitsəydilər! Bax budur Qıpçaqların Böyük Qardaşlığı, onu yalnız musiqi ifadə edə bilər. Sözsüz musiqi türk üçün olduqca quru və cansızdır.
Qırğız qıpçaqları da zahirən sakitdirlər, amma bu, məxsusi sakitlikdir. Nədir, olmaya bu insanları sakitləşdirən dağlardır? Bəlkə, burada türkləri soyuqqanlı edən çinlilərin arxayınlığıdır? Qırğızın sakitliyi onun xasiyyətindədir, onun davranışındadır: o özünü dağın vadisində heç vaxt “narahat” hiss etməyib!..
Qırğızlar qıpçaqların qədim müdrikliklərini qoruyub-saxlayıblar. Altaylılar da… Xakaslar da… Bizim babalarımız dağları ilahiləşdirirdilər. Dağlarda, onların əbədi sakitliyində ta qədimdən dünyanın yaranışının sirrini axtarırdılar, çünki Altay türklərin qədim Vətənidir[7 - İndikindən fərqli olaraq babalarımız “Altay” deyəndə başqa ərazini nəzərdə tuturdular. Bu, demək olar ki, şərqdə Baykal və Baykalın arxa tərəfi, qərbdə Pamirə qədər ərazidir. Öz kitabımda mən bunu qədim Altay adlandıracağam.]. Ona görə də dünyanı tərk edən qıpçaqların ruhu ancaq dağlara can atır.
Məhz buna görə türklər ölənlərin üzərində torpaqdan təpə (kurqan) düzəldir, məbədlər tikir, qəhrəmanlar üçün son mənzili ən yüksək dağlarda axtarırdılar. İnsanlar qədimdən öz ənənələrinə əməl edirdilər, təəssüf ki, indi bunların bir çoxu yaddan çıxıb.
Böyük Çölün genişliyinin nə demək olduğunu bilməyən xakaslar, altaylılar, buryatlar qədim türk dünyasının sirr və qalıqlarının daimi qoruyucularına çevrildilər. Əlbəttə, onların tarixi yaddaşı zəiflədi, çox şey unuduldu, lakin onlar hər gün əcdadlarının ayaqlarının istisini qoruyan torpağın üzərində gəzir, həmin dağları və eyni ilahi gözəlliyə malik səmanı müşahidə edirlər.
Əlbəttə, Altayda hər dağ silsiləsi nəzərə çarpmırdı. Biz heç vaxt bilməyəcəyik ki, dağ necə müqəddəs bir məkana çevrilirdi, bunu dərk etmək hər kəsə müyəssər də olmur. Lakin hər bir türk babalarının sitayiş etdiyi yüksəklikləri tanımağa məcburdu; bu, Kaylasdır, Xan Tenqridir, Üç Sümərdir, Borusdur…
Bəli, bizim Vətənimiz – Çöldür, lakin beşiyimiz – Altaydır.
İki min il yarım bundan əvvəl burada türklər Əbədi Göy Rəngdə olan səmanı görmüş və onu Tenqri adlandırmışdılar… Biz də həyatımızda, heç olmasa, bir dəfə Altayda olmalı, onun sərin bulaqlarından su içməli, buradakı göyə baxmalıyıq – dünyanın ən təmiz səmasına. Bunu özümüzün dəyişməyimiz üçün etməliyik.
60-cı illərdə Altayda, Ulalinka çayının kənarında akademik A.P.Okladnikov Rusiya ərazisində ən qədim insan məskəni tapdı. Onun iki yüz min il tarixi vardır! Məhz həmin dövrdə elə bir mədəniyyət formalaşmağa başladı ki, fin-uqor, koreya, türk və başqa xalqların yaranmasına gətirib çıxartdı.
Düzdür, Ulalinka məskəni üstündə bəzi arxeoloqlar “mübahisə” edirlər: onların iddiasına görə, daha qədim dövrdə yaşayan türklərin izinə rast gəliblər! Qoy belə olsun. Lakin Okladnikovla həmkarlarının xidməti kəşfin özündə deyil; məsələ ondadır ki, bu akademik türk mədəniyyətinin formalaşmasını qədim dövrdən başlayaraq izləyən birinci alimdir. Onun tədqiqatının qiyməti də məhz bundadır, tədqiqatçı alim anı və əbədiyyəti birləşdirmişdir!
Okladnikov öz kəşfini çox çətinliklə sübuta yetirdi. Senzorlar köpəkbalığı kimi elmin hər bir kiçik kanalını belə güdürdülər! Türk mədəniyyətinin hətta adını çəkməyə icazə vermirdilər. Amma eyhamla danışmaq olardı. Beləliklə də “Altay”, “Sibir” mədəniyyətləri yarandı. Belə yalançı baxışların sayı artdı və geniş yayıldı. “Mixaylovski”, “Dyakovski” və digər mədəniyyətlər yarandı. Ancaq hamı gözəl bilir ki, xalqsız mədəniyyət olmur.
Gözəl alim, professor S.İ.Rudenko da belə bir sınaqdan keçdi. Fikrimcə, o bildiklərinin və tapıntılarının heç yarısını da söyləmədi. Buna icazə vermədilər. Lakin onun istedadı sayəsində bu gün Altay haqqında demədiklərinin bəzilərini müəyyən etmək mümkündür.
İnanıram ki, Rudenko və Okladnikovu nə vaxtsa arxeologiyanın klassikləri adlandıracaqlar[8 - Məhz türk arxeologiyasının! Baxmayaraq ki tapdıqlarının müəyyən hissəsini irandilli skiflərə aid edib, bu heç nəyi dəyişmir. Tədqiqatçının taktikasını başa düşmək olar. Pantürkizmlə mübarizə dövründə Altayda tədqiqatı davam etdirmək üçün alimin başqa yolu yox idi.s]. Onların əsərlərindən tələbələr alim etikasının nə olduğunu öyrənəcəklər. Burada irsi türklərdə çatışmayan elm, vətəndaş mövqeyi, cəsarət var!
Rusiyada ədalətli tədqiqatçılar az olmayıb, lakin həqiqi elmdən uzaq olan akademik “generallar” həmişə onları nəzarətdə saxlayırdılar. Onlar bu “generalların” zəhlətökən diqqətindən birtəhər can qurtarıb işləyirdilər. Lakin türkoloqların vəziyyəti yüzqat ağır idi, onlara hər hansı alimi istənilən vaxt pantürkizmdə günahlandırmağa hazır olan xüsusi “beynəlmiləlçilər” nəzarət edirdilər. Bu cür ittihamların sonu isə həbsxana, sürgün, ən yaxşı halda işdən uzaqlaşdırmaq idi… “Pantürkizmin” nə demək olduğunu isə heç kəs bilmirdi. Pis “pantürkizmin” yaxşı “panslavizmdən” fərqi nədə idi? Onu da izah etmək mümkün deyil. İkisi də mənasızdı!.. Vaxtilə bu cür axmaq siyasət nəticəsində nə qədər maraqlı işlər elmdən kənara atılmışdı!
Məsələn, qazax akademiki A.X.Marqulan istədiyi əsərləri yaza bilmədi, hansı ki onlar adamı heyran edə bilərdi. Alim onlarca qədim türk şəhərinin yerini müəyyənləşdirmişdi. Bunlar meydanları, kanalları, məbədləri olan şəhərlər idi… O bu mövzunu qapatmalı oldu, çünki Moskva və Alma-Ata Böyük Çöldə türk şəhərlərini, burada yaşayan xalqın nailiyyətlərini yox, “vəhşi köçəriləri” və “əclaf tatar” ordusunu görmək istəyirdi.
Altay və Böyük Çöl çox zəif tədqiq edilib. Alimlər təsadüfi tapıntılarla kifayətlənməli olublar, baxmayaraq ki bu tapıntılar da tarixi baxımdan kifayət qədər inandırıcıdır.
Genişqəlbli, əliaçıq Altay öz incilərini tələsmədən, tədricən üzə çıxarırdı. İlk baxışdan sadə görünən mis əşyalar burada metal əridilməsinin nə vaxtdan başlandığını müəyyənləşdirməyə kömək etdi. Tunc dövrü altaylıları məşhurlaşdırmadı, çünki digərlərində olanlar onlarda da var idi. Lakin Tunc dövrü başqa bir hadisə ilə maraqlıdır: həmin vaxt xalqların ilk köçü baş verdi; bəzi tayfalar Altaydan köçdülər və sonralar Avropanın şimalında məskunlaşdılar. Onların kökü türklərlə birdir.
Ön Uralın qədim şəhərləri olan Sintaşt və Arkaimdə aparılan qazıntılarda həmin dövrün tarixini yaxşı oxumaq olar: orada onlarca metalişləmə izlərinə, əritmə sobalarından mis əşyalara qədər rast gəlinir. Ola bilsin ki, türk mədəniyyəti məhz bu ərazilərdən başlayıb.
Lakin başqa bir ehtimal da var. Ural yalnız onun start meydanı idi. Əsasını isə Altaydan götürmüşdü. İki min il yarım bundan əvvəl Tenqri Allahı burada türk xalqına Dəmir dövrünü bəxş etmişdir. Fantastik hadisədir! Birinci metallurqun kimliyi naməlumdur. Ola bilər ki, onun adı elə Dəmir olub. Ona heykəl qoymaq lazımdır. O və onun kəşfi – dünyada ilk kürə[9 - Kürə – dəmiri qızdırmaq üçün körüklə odu közərdilən dəmirçi ocağı]!
Orada muzey yaratmaq pis olmazdı. Dünyanın heç bir ölkəsində oxşar muzeyə rast gələ bilməzsiniz. Bu yalnız Altayda mümkündür, çünki Altay birinci idi. Baxmayaraq ki dəmiri insanlar əvvəllər də tanıyırdılar, filizi əritmirdilər, onu yandırırdılar, bunu bizim eradan iki min il yarım əvvəl hetlər düşünmüşdülər. Türklər isə əritməni kəşf etdilər! Bunda onlara təbii müşahidə qabiliyyəti kömək etmişdi. Həmin vaxtdan metallurq peşəsi ən hörmətli peşə oldu. Onun sirlərini bilən şəxs xüsusi hörmət sahibi sayılırdı. Dəmirxanovlar, Dəmirbulatovlar, Dəmirovlar – onlara və onların nəsillərinə sehrbazlar kimi baxırdılar.
Metalişləmə sənəti atadan oğula keçir və bu, qıpçaqların əsas sirri olaraq qalırdı. Belə bir inam yaranmışdı ki, metalişləmə sirrinə yiyələnmiş adam İlahidən verilmiş hikmətə malikdir: ona böyük Tenqri xan xüsusi nəzər yetirmişdir. Ona başqa (metalişləmə sirrindən xəbərsiz) bir nəsildən olan qızla evlənmək qadağan idi. Çünki yuxuda özü də bilmədən danışıb sirri aça bilərdi… Bu sirr uzun zaman elə sirr olaraq qaldı.
Metalın bolluğu türklərin təsərrüfatda elmi-texniki inqilab etməsinə gətirib çıxardı; metaləritmənin kəşfi öz miqyası və nəticəsinə görə təkərin icad edilməsinə bərabər idi… “Dəmir” özül üzərində qüdrətli bir dövlət yüksəlməyə başladı.
Qıpçaqlar asanlıqla qonşu xalqları fəth etdilər. Bununla dünyaya sübut etdilər ki, onların qələbələrinin tarixi – dəmirin tunc üzərində qələbəsinin tarixidir. Xalqların Böyük köçünün kökü burada gizlənmişdi!
Babalarımız atları əhliləşdirən zaman qılınc, nizə, xəncər meydana gəldi. Dünyada heç bir xalq onlar kimi sadə və incə dəmir dəhnə düzəldə bilməmişdi. Sonra zireh geyim, şişuclu dəbilqə…
İlk üzəngini, yəhəri, qoşqunu düzəltmək o qədər də asan deyildi… Lakin onlar bunun öhdəsindən gəldilər. Bununla da həm şəhərlərdə, həm də çöl stanitsalarında əlverişli olan yeni – at belində keçən həyat tərzi meydana gəldi. At türkün bir “parçasına” çevrildi, onun ayrılmaz yol yoldaşı oldu. Təsadüfi deyil ki, qıpçağın ən böyük arzusu atı əhliləşdirib minmək idi. Atı əhliləşdirmək – bu, qəhrəmanlığa çağıran əsas işlər sırasında birinci yerdə dayanırdı.
At məkanı genişləndirir, uzaqlara, üfüqdən o tərəfə aparırdı. Keyfiyyətcə yeni əkinçilik də buradan başlandı! O vaxtdan Altayda torpağı çuqun xışla becərir, bol məhsulu isə dəmir oraqla biçirdilər.
Elmi-texniki inqilab, onun tapıntıları qida ehtiyatını nəzərəçarpacaq qədər artırdı, bu da, öz növbəsində, əsl demoqrafik partlayışa gətirib çıxardı. Dəmir xalqa güc verdi. Çöl mədəniyyətinin sirri güclü iqtisadiyyatda idi. Məhz bu zəruri məqamı bəzi tarixçilər, Çöldə “köçərilərdən” savayı heç kimi görmək istəməyən alimlər inadla inkar edirlər.
Sonralar dünya yeni kəşflərə can atmadı, yalnız qıpçaqların ixtirasını necə var elə də qəbul etdi!
Ata mindikdən sonra xalqın hətta “geyimi” də dəyişdi: türklər süvari üçün daha əlverişlı olan paltarlar tikdilər. Həmin vaxt altaylılarda şalvar, çəkmə, başlıq, kaftan və digər geyimlər peyda oldu. Hətta çəkmələrinə daban da vurmağa başladılar. Öz geyimləri ilə qıpçaqlar başqa xalqlardan fərqlənirdi. Qədim şəkillərdə, sözlə təsvirlərdə, arxeoloji tapıntılarda onların xarici görünüşünü sezmək mümkündür.
Qıpçaq geyimlərinin keyfiyyəti və gözəlliyi haqqında xeyli danışmaq olar. Son dərəcə incə işdir. Pazırıq kurqanlarında, məsələn, arxeoloqlar ipək, toxuma, keçə, çesuça[10 - Çesuça – kətan kimi toxunan sıx ipək parça] tapmışdılar. Onlardan gündəlik geyinilən gözəl geyimlər alınırdı. Avropada belələrini hazırlamağı bacarmırdılar…
Dediklərimə etiraz etmək istəyənlərə bir faktı diqqətə almalarını məsləhət görürəm: belə çıxır ki, Böyük Çöldə sadəcə yaşayış məskənləri yox, məhz sənətkarların – zərgərlərin, toxucuların, dərzilərin, xalçaçıların, dəmirçilərin, dulusçuların və digərlərinin yaşadığı şəhərlər vardı. Onları unutdurmağa çalışsalar da, hazırlanan məmulatlar göz qabağındadır…
Arxeoloji tapıntılar türklərin digər “vizit kartlarından” da xəbər verir. Dünyada ilk dəfə məhz Altayda ağac tirindən qüllə, koma, sonra isə evlər meydana gəldi. Bu, adamlara mağaraları tərk etməyə və istədikləri yerdə yaşamağa imkan verdi. Türk memarlığı ağac kimi qol-budaq atıb inkişaf etdi. Onların əsrlərdən qalmış cizgilərini asanca tanımaq olar… Təəssüf ki, bunu da etiraf edə bilmirlər. Lakin o var!
Məsələn, daxmalar öz praktikliyi ilə fərqlənirdi, onu səkkizüzlü tikirdilər. Səkkizüzlülük türk memarlığının əsas geometrik elementidir. O ən qısa perimetrdə ən geniş sahə verir. Sadə dildə desək, ən qısa divar olan yerdə ən geniş ev alınır. Materiala və yanacağa qənaət, memarlıqda “səkkizüzlü” ənənə görün özündə nə daşıyırdı!
Bəs evdə soba? Bu da tərifəlayiq olan türk yaradıcılıq nümunəsidir. Xüsusilə şaxtada… “Uzun müddət” istilik verən və yanacağa qənaət edən ocaq.
Türklər soba hazırlamaqdan ötrü düşünüb-daşınıb yeni, xüsusi tikinti materialı – kərpici yaratdılar. Sonralar Altayda kərpicdən saraylar, müdafiə divarları tikməyi öyrəndilər. Lazım gələndə kərpicdən tikilmiş obyekti sökürdülər; uçurulmuş kərpiclər isə nə vaxtsa yenidən işə yarayırdı… Yenə qənaət.
İstəsələr-istəməsələr, özləri də bilmədən müxtəlif xalqlar türklərin bir çox ixtiraları haqqında məlumatları qoruyub-saxlayıblar. Türklərdən götürülmüş əşyalar onlarda əvvəlki kimi türkcə adlanır. Rus və ukraynalılarda, məsələn, bu, dengi (pul), kopeyka (qəpik), kniqa (kitab), çuqun (çuqun), bulat (polad), peç (soba), oçaq (ocaq), kirpiç (kərpic), izba-dır (koma)… Xeyli söz, məsələn, kolbasa, yaxud Avropada çox sevilən yoğurt çöl sakinlərindən gəlib, sonuncunun türk dilində hərfi tərcüməsi “turş süd” deməkdir.
Qədim, necə deyərlər, “rus” geyimləri də qıpçaqlardan gəlmədir; arxeoloqların Novqorod ətrafındakı tapıntıları sübut etdi ki, slavyanların geyimi tamamilə fərqli imiş. Armyak[11 - Armyak – qalın mahuddan tikilmiş kəndli paltarı], yapıncı, kaftan, şuşun[12 - Şuşun – koftaya, gödəkçəyə, yaxud sarafana oxşayan uzun qadın paltarı], şuba, klobuk[13 - Klobuk – ucuşiş papaq] və digərləri – onlar türklərin yaddan çıxmış tarixinin əks-sədasıdır… Heç nə itməyib!
Nəhayət, hamımız bir sadə həqiqəti dərk etməliyik: xalqın mədəniyyəti heç bir tarixçi və ya siyasətçi tərəfindən yaradılmır, o, mücərrəd deyil, hətta öz kiçik detallarında belə çox dəqiq və konkretdir… Ona görə də xalqın tarixi sərbəst fikir yürütmək üçün deyil, o, elmdir! Riyaziyyat və ya fizika kimi ciddiyyət və dəqiqlik tələb edir…
Təəssüf ki, Rusiyada tarix həddindən artıq sərbəstdir, onu hər bir hökmdar öz istədiyi kimi yazıb…

Xalqların Böyük köçü
…Altayda artıq yaşamağın mümkün olmadığı günlər gəlib çatdı: burada həddindən çox insan yaşayırdı, torpaq hamını ərzaqla təmin edə bilmirdi. Xalqı uzaqlara baxmağa məcbur edən çətin an yetişdi.
Altaydan dünyanın dörd tərəfinə yollar uzanırdı. Hansı ilə getmək lazımdır? Hansını seçsinlər?
I əsrdə Altay əcdadlarımız üçün bütöv bir dünya demək idi. Həqiqətən də, türk mədəniyyətinin üstünlük təşkil etdiyi bütöv bir dünya! Altaya həm də Tenqri-tau (türk dilində “İlahi dağ”) və ya Edem (“Əcdadların torpağı”) deyirdilər. Türklər buradan dünyaya ilk addımlarını atdılar, bizim coğrafiya bu nöqtədən öz hesabını aparmağa başladı.
Düz getmək – şərqə yönəlmək, sağa getmək – cənuba istiqamətlənmək, sola getmək – şimala irəliləmək, arxaya getmək isə qərbə tərəf yollanmaq demək idi. Sola gedən (şimala) yol qısa idi və onların qarşısını bataqlıqla meşə kəsirdi. Çox az adamın bu yola tamahı düşdü, onlar Lena (“İlin” – türk dilində “Şərqi”) çayı sahilinə çıxdılar və orada məskunlaşdılar. Həmin türkləri indi “yakut” adı ilə tanıyırlar. Yenisey (“Ene-say” – “Ana-çay”) və Ob (“abe” – türk dilində “nənə”, yəni “Nənə-çay”) çayı sahilləri boyunca uzanan yollar da unudulmamışdı.


İ.S.Turgenev
«Turgenevlər nəslinin əsasını qoyan Murza Lev Turgenev – Qızıl Ordanın imtiyazlı təbəqəsinin əyanı idi… Turgenev soyadının kökündə Turgen ləqəbi dayanır». Sibirin türk xalqlarının dilində bu, «sürətli», «cəld» deməkdir.

Altaydan şərqdə az qala keçilməz olan Uzaq Şərq meşə və bataqlıqları yerləşirdi. Odur ki heç kəs oraya köçmək fikrində deyildi.
Cənub marşrutuna gəlincə, türk süvariləri Hindistana daxil oldular, bununla da məşhur Günəş çarlığı sülaləsi meydana çıxdı. Türklər indiki Mərkəzi Asiya, Əfqanıstan, Pakistan və Şimali Hindistan torpaqlarını birləşdirərək Kuşan xanlığını yaratdılar.
Qeyd edək ki, I–III əsrlər və türk tarixinin bütün “hind dövrü” türklərin özləri tərəfindən tamamilə unudulub. Lakin Hindistanın və İranın özündə bu dövrü yaxşı xatırlayırlar. Üstəlik, buddizmin şimal qolunun əsasını qoyan, Səma Allahı – Böyük Tenqriyə sitayiş edən və təmizqəlbli biri olan Kanişka xanı (78–123) hələ də ilahiləşdirirlər.
Kanişka uzaq Hindistanda qıpçaqların və bütünlükdə türk mədəniyyətinin rəmzi olaraq qalıb. Orada türkləri çoxdan tanıyırdılar: onlar şimaldan qəflətən peyda olmuş, birdən-birə də yoxa çıxmış tapmaca-xalqdır. Lakin qeybə çəkilsələr də, özləri haqda arxeoloji iz, heykəllər, divar üzərində şəkillər və digər incəsənət nümunələri, eyni zamanda məbəd və monastırlar qoyub gediblər. Naqlar – ilanlara sitayiş edən adamlar haqqında ədəbi əfsanələr… Kim bilir, bəlkə, əfsanəvi arilər də Altaydan imiş?
Çar Kanişka (hər halda, Erke xan və ya pulların üzərində həkk edildiyi kimi Kanerka daha doğru olardı) dövründə Altay Kuşanla (Kəşmirlə?) nəfəs alırdı, şimaldan minlərlə tenqriçi-zəvvar Kanişkanın təmir edib səliqəyə saldığı müqəddəs yerləri ziyarət etmək üçün axışıb gəlirdilər.
Məhz həmin vaxt türklər buddistlərdən ötrü yeni olan Göy Allahı Tenqri xana sitayiş ayinlərini buddizmə gətirdilər. Bu fakt Hindistanın və buddizmin tarixində xüsusi qeyd edilir.
İndi də Şərqdə uzaq şimalda yerləşən və müqəddəs adamların yaşadığı Şambxala (Şambkale)[14 - Şambkale – Şambkalaya (türk dilində “işıqlanan qala”) bəzən Şambala da deyirlər, Himalay dağları ilə əlaqələndirirlər. Bu, sual doğurur, ona görə ki əfsanələrdə Hindistanda yaxşı tanınan Himalay haqqında söz deyilmir, uzaq şimalda yerləşən ölkədən bəhs edilir. Altay isə Hindistandan uzaq şimalda yerləşir, o, qədim dövrdən Himalayla yanaşı, Şərqin mədəni mərkəzi olmuşdur. Bundan savayı, Altayda dəmir əridir və ondan xaç düzəldirdilər, Tibetdə isə qara metalişləmənin qədim izlərinə rast gəlinməmişdir.] ölkəsindən olan türkləri hörmətlə xatırlayırlar… Yenə də türklər! Müqəddəs ölkə olan Şambkala Altay dağlarında, yeddi qarlı zirvədən ibarət və ilahi dəmir xaçın qorunduğu yerdə yerləşir… İndi də bu belədir. Lakin təkcə türklər onu xatırlamırlar.
İki min il əvvəl Hindistana gedən yolları hələ ot basmayıb. Böyük Biysk yolu hələ işləyir. Lakin indi bu yol gödəlib, daha həmin yolla zəvvarlar getmir. Tibetə gedən daha bir qədim yol da dövrümüzə qədər gəlib çıxıb; bu, Nerçinsk yoludur…
Bircə Altaydan qərbə uzun müddət heç kim cığır açmadı. Dağ sakinlərinin psixologiyası burada özünü aydın göstərirdi: adamlar naməlum çöldən ehtiyatlanır, adət etdikləri dağlarda yollar axtarırdılar.
Onlar çölə yalnız əlacsız qalanda gedirdilər. İki min il yarım bundan əvvəl Altayda dinlərarası münaqişə baş verdi, vahid din bütpərəstliyi əvəzlədi. Tenqriçilik yayılmağa başladı. Lakin bir çoxları Göy Allahını qəbul etmədi, razılaşmayanlar çıxıb getdilər. Onlar çölə yola düşdülər. Bu adamları “skiflər” adlandırdılar (görünür, bu, “skitlər” sözü ilə, yəni “cəlayi-vətən” ifadəsi ilə birbaşa bağlıdır). Skiflərin rəsmi tarixi isə başqa sey deyir[15 - Rusiya akademik elmi isə inadkarcasına, tarixdən heç bir yazılı sübut gətirmədən skifləri İran xalqlarına aid edir. Bütün arxeoloji tapıntıların bu fikrin əleyhinə olmasına məhəl qoymadan yalnız Herodota istinad edirlər. Lakin skif abidələrinin öyrənilməsi göstərir ki, “naməlum yazılar” adlandırılan yazıların üstündəki dolaşıq işarələri ornament kimi qəbul etsələr də, o başqa bir şey yox, türklərin run yazılarıdır. Ayrı-ayrı söz və ifadələr çox dəqiq oxunur. Bu (eyni zamanda Herodot tərəfindən təsvir edilən çöl xalqslarının adət və ənənələri) deməyə imkan verir ki, skiflər başqa yazıya və başqa mədəniyyətə malik iranlılar deyil, məhz türklərdir.]. Lakin… Qara dəniz ətrafı düzənliklərdə və Altay dağlarında tapılan “skif” arxeoloji abidələri tamamilə eynidir. Bəs onda skifləri türklərdən nə fərqləndirir? Heç nə.


P.Çaadayev
Çaadayev soyadının kökündə «türk xalqlarına geniş məlum olan bir ad durur. O həm də tarixdən məlumdur, bilirik ki, Çingiz xanın ikinci oğlunu Cağatay adlandırırdılar. «Ca ğatay» sözünün əsasında monqol-türk sözü olan… «igid», «vicdanlı», «səmimi» sözü dayanır».

Bununla yanaşı, N.M.Karamzinin “Xalqlar göydən düşmür və yerə də girib yoxa çıxmır…” sözlərini yaddan çıxaran rus elmi təsdiqləyir ki, skiflər “yiyəsizdirlər”. Bəlkə, skiflər indiyə qədər qalıblar? Bəlkə, bu gün onlar “çuvaş” adlanırlar?! Bu türk xalqı həddindən artıq qeyri-adidir. O, qıpçaq dünyasının mərkəzində, lakin ondan ayrı yaşayır. Həmişə belə olub…
Hazırda xristian adlanan çuvaşların mənəvi irsi hələ bu yaxınlaradək tamamilə başqa idi, onda xristianlıqdan əsər-əlamət yox idi. Xalq öz mədəniyyətini unutmayıb. Bu mədəniyyət uzaq keçmişdə türklərin Altaydakı adət-ənənələrini çox xatırladır, onların inancı kimi başqa bir inanc yoxdur. Çuvaşların dili özünəməxsus melodik və çox qədimdir, hər türk üçün anlaşıqlı deyil… Çuvaşlar türk tarixinin canlı, lakin təəssüf ki, dünya elmi tərəfindən hələ oxunmamış səhifəsidir.
“Skiflərin” bir hissəsi, görünür ki, Ukraynada da qalıb. Onlar öz dillərini unudublar, lakin məişətlərində gözəçarpan bəzi xırdalıqlar bu xalqın uzaq keçmişindən xəbər verir; məsələn, xalq tikmələrində çuvaşlardakı ornamentlərin eynisi olan, özünəməxsus ornamentlər… Onlar özündə çox qiymətli məlumat daşıyır: irəlidə bu barədə söhbət gedəcək. Yaxud dəfn adətləri… Bir sözlə, “skif” səhifələri türk sirləri ilə doludur.
Lakin sonrakı Altay səhifələri çox aydın oxunur, II–V əsrlərdə Xalqların Böyük köçü onları dəqiq əks etdirir. Əhalinin sıx məskunlaşdığı Altayda yaşayan insanlar üçün Tale gələcəyə çöldən keçən bir yol açırdı. Başqa yol sadəcə yox idi. Yalnız çöl, çoxsaylı xalqı qəbul edə bilən, demək olar ki, məskunlaşmamış yeganə ərazi olaraq qalırdı.
Lakin dağlılar düzəndə yaşamağı öyrənmək üçün onilliklərlə inanılmaz səy göstərməli və zəhmət çəkməli oldular. Burada heç nə onlar üçün dağlarda adət etdikləri kimi deyildi, çöl hər şeyin başqa cür olduğu yeni təbii şərait idi! Bu, bütün türk tarixini dərk etmək üçün açar, fövqəladə coğrafi müqəddimədir.
Meşənin yoxluğu, məsələn, yeni inşaat materialları, iqlim isə başqa cür yaşayış evləri, məişətin yeni formalarını axtarmağı tələb edirdi. Su, yanacaq, otlaqlar, ehtiyatların saxlanması və bir çox şeylər haqqında indi yenidən düşünmək lazım gəlirdi. Yalnız güclü, fərasətli və zəhmətsevər xalq çölü qəbul edə bilərdi. Əvvəllər burada insanlar tək-tək hallarda məskunlaşırdı, çünki düzənlikdə həyat həddindən artıq çətin idi, onun özünəməxsus sərt təbiəti var idi.
Düzü, çölü görməyən bəzi tarixçilər çox asanlıqla müxtəlif xalqları minlərlə kilometr məsafədə yerləşən düzənə “köçürürlər”. Onlar hətta fikirləşmirlər ki, nabələd adam çöldə bir addım da ata bilməz, məhv olar.
İndinin özündə belə atsız orda yüz kilometr də getmək olmaz. Birincisi, ayaqqabın davam gətirməz. İkincisi, istiqaməti müəyyənləşdirməyi bacarmayan və çöl həyatı vərdişləri olmayan adam burada sağ qala biməz, bura insan üçün Yerin ən çətin təbii zonasıdır. Səhrada bundan asandır, heç olmasa, şaxtası, qarı olmur.


N.Oqaryov
«Şəcərədə qeyd edilir ki, Oqaryovlar nəslinin əsasını qoyan Kutlamamet adını daşıyan Oqar ləqəbli murza xristianlığı qəbul etdikdən sonra Panteleymon adını aldı və Qızıl Ordadan böyük knyaz Aleksandr Yaroslavoviç Nevskinin yanına gəldi». Oqar ləqəbi türk dilində «hündür, böyük» deməkdir.

Çölə isə bizim alimlər bütöv xalqları (heyvanları, yükləri ilə birlikdə) “köçürmüşlər”. Onlar – bu “kabinet sakinləri” bilmirlər ki, çöl dözülməz boranları olan şiddətli qış deməkdir, çöl yandırıcı susuzluğu ilə qızmar yay deməkdir, tam tənhalıq, istiqaməti müəyyənləşdirməyin mümkün olmaması deməkdir. Çöl türklərin qarşısına məhz belə qorxunc halda çıxmışdı.
Qıpçaqlar çölə doğmalaşana qədər onilliklər keçdi və onlar dedilər: “Bizim çöl”. Və çöllə qərbə sarı getməyə başladılar.
Xalqların Böyük köçü möhtəşəm bir hadisədir. Lakin bu nə idi? O necə görünürdü? Bunun qeyri-mütəşəkkil bir izdihamın harasa irəlilədiyi bir proses olduğunu demək düzgün olmazdı. Çöldə insanların heyvanlar üçün otlaq axtararaq avara-avara dolaşdığını hesab edən “köçəri sivilizasiya” nəzəriyyəsi çox ibtidai və sadədir. O, həyatın reallığını nəzərə almır. Yüksək inkişaf etmiş türklər üçünsə bu, ümumiyyətlə, yaramır. Həyat bundan qat-qat mürəkkəb idi.
Ola bilər ki, xalqların köç etməsinə yeni – quru yol nəqliyyatının ixtira edilməsi təkan verdi. Yüngül gəzinti arabası, ağır arabalar, təkər üstündə koma… Ola bilər ki, hər şey başqa cür olub, heç ixtiralardan başlamayıb. Həqiqətdə nə olduğunu biz heç vaxt bilməyəcəyik, nəyin əvvəl, nəyinsə sonra baş verdiyini öyrənməyimiz mümkün olmayacaq. Aydın olan odur ki, II əsrdə qərbə sarı nə izdiham, nə insan toplusu, nə də köçərilər ordusu hərəkət edib.
Arxeoloqların tapıntılarının sayəsində məlum olmuşdur ki, çöldə yeni yaşayış məskənlərinin, şəhərlərin və stanitsaların əsası qoyulur, yollar çəkilir, çaylar üzərindən körpülər salınırdı… Ərazinin mənimsənilməsi prosesi gedirdi, bu, ləng gedən, əziyyətli işdir. Məskunlaşmaq, çoxlarının təsdiq etdiyi kimi, “hunların yürüşü” deyil. Hətta süvarı yürüşü də deyil. Türklər çölün dərinliyinə doğru ildə qırx kilometr (!) irəliləyirdilər. Bu, atın bir gündə gedə biləcəyi məsafəyə bərabərdir. Düzdür, ildən-ilə də fərq var idi və bu, təbiidir. Altaydan Atlantik okeanına qədər gəlib çatmaq üçün türklərə iki əsr yarım vaxt lazım olmuşdu.
Bu əzablı yol iki əsr yarım çəkmişdi. Adamlar yeni yerə gəlir, onu məskunlaşdırır, sonra onların böyük övladları irəli gedirdilər ki, hər şeyi yenidən başlasınlar. Kiçik uşaqlar isə o dövrün adət və ənənəsinə görə valideynləri ilə qalırdı (yeri gəlmişkən, bu qədim adət xalq arasında indiyə qədər qalır).
Nə deyirlərsə desinlər, Xalqların Böyük köçü irəliyə doğru düşünülmüş hərəkət idi. O, qəflətən, heçdən yarana bilməzdi. Ona yeddi əsr hazırlıq getmişdi! Türklər metal əritmək üçün kürəni icad etdiyi andan. Böyük Çölə yollar birdən-birə salınmadı, suvarma kanalları çəkilmədi. Bir an içərisində yaşayış məskənləri arasında rabitə (yamlar) yaranmadı. Zəhmətə və düzgün qərarın axtarılmasına onilliklər sərf edildi… O vaxta kimi ki, Çöldə Şambkalanın prototipi olan, çiçəklənən Yeddisu və digər vahələr meydana gəldi. (Akademik A.X.Marqulana onları tədqiq etməyə imkan vermədilər.)
Onlar sehrli çubuğun hərəkəti nəticəsində meydana gəlmədi. Onları insanlar tikdilər, özü də bu adamlar nə tikdiklərini və necə tikdiklərini bilirdilər.
Əlbəttə, bütün bunlar “köçəri vəhşilər” nəzəriyyəsinə uyğun gəlmir… Lakin Böyük Çöldə o türk sivilizasiyasının qalıqları hələ də qalmaqdadır. Ondan əlavə, türk mədəniyyətindən bəhs edən Çin, fars, ərəb salnamələri də vardır.
İki min il əvvəl Altaydan qərbdə özünəməxsus mədəniyyəti olan möcüzəli bir ölkə yaranmağa başladı. Tez bir zamanda o, dünyanın mənəvi mərkəzinə çevrildi. Bu fakt dünya tarixində artıq müəyyən edilmişdir.
Bura təhsil almağa gəlirdilər!.. Görünür, Tenqri-Tauya gələnlərdən biri də Yeşua adlı yəhudi olmuşdur. Onun Allahın göndərdiyi süvarilərin gəlməsinin qaçılmaz olduğu haqqında xatirələri xristianların qədim kitabı olan “Apokalipsis”də qeyd olunub. Sonralar “Yeşua” adı “İisus Xristos”a çevrildi… O, Altaydan başqa heç bir yerdə atlı qoşun və Göy Allahına qulluq edən ruhanilər görə bilməzdi.
Nə mənəvi, nə maddi cəhətdən, nə də hərbi sahədə qıpçaqlar kimdənsə zəif idilər. Bu fikri nəinki Şərqin qədim salnamələri, həm də digər xalqların əfsanə və nağılları təsdiq edir; məsələn, “Aktaş” dastanı türklərdən birinci olaraq Volqa sahilinə gələn və “İdeldən Qafqaza qədər torpaqları özünə tabe edən” əfsanəvi Aktaş xandan bəhs edir. Qonşular onunla ittifaq bağlamağa çalışırdı… Keçmişi qiymətli daşlarla işıqlandıran digər əsərlər də var.
Lakin türklərdən kimsə bu gün o dövrün böyük xadimlərinin adını çəkə bilərmi? Onların yürüşləri və nailiyyətləri haqqında harada oxumaq olar?
Məşhur Britaniya ensiklopediyasında türklərin ölkələri haqqında məlumat var. Lakin Avropanı türk (qıpçaq) mövzusu avromərkəzçilik ideyası imkan verdiyi qədər maraqlandırır. Onlara (öz ideyalarına görə) bütün dünya Avropaya əlavə kimi görünür.
Buna görə də biz Balamir xanın nə etdiyini bilmirik. Çar Xaratonun necə yüksəldiyindən də xəbərimiz yoxdur. Arif şəxs olan Donat özünü nə ilə əbədiləşdirmışdir? “Köçərilər” barədə monoqrafiyalarda onlar haqqında bir sətir də yazılmayıb.
Görünür, müəllifləri məhz qıpçaq xanları Balamir, Xaraton və Donatın çöl sakinlərini Avropaya gətirdikləri, Bizans və Roma dövlətlərinin türklər qarşısında baş əydikləri barədə düşünmək belə dəhşətə gətirir. Türklərin içərisində böyüklərdən böyük olan, bizim xalqın fəxri olan Attila haqqında hələ tarixi həqiqət söylənilməmişdir.
Türklərin Böyük köçünü Attila başa çatdırdı, Avropa onun ayaqları altında idi, xərac ödəyirdi… Lakin indi o hadisələr haqqında tamam başqa cür danışırlar. Türklər öz tarixlərini bilmirlər və bu tarixi onlardan gizlədirlər.
Məğlubedilməz Attilanı Roma ordusu deyil, Avropanın birləşmiş ordusu deyil, öz böyüklüyü məğlub etdi. Bu, ağır yük idi. O, Attilanı əzdi. Attila xalqının əlindən sülhü və əmin-amanlığı aldı! Sərkərdə öləndən sonra yüz səksən dörd (!) oğlu qaldı, qızları saymırdılar. Atanın taxtına namizədlər, damarlarında Attilanın qanını daşıyanlar sakit otura bilərdilərmi? Əlbəttə yox. Şiddətli daxili müharibələr başlandı… Türklər özləri ilə vuruşurdular. Boyunlarına qul xaltası taxana qədər…
Xalq parçalandı.
Onlardan, bu qəlpələrdən burqundların, savoyalıların, xorvatların, bavariyalıların, saksonların, katalonların, serblərin, çexlərin, bolqarların və Avropanın digər “kiçik xalqlarının”, Avropa tarixçilərinin “xəstə” dünyagörüşünə görə, birdən-birə heç nədən meydana çıxan xalqların tarixi başlandı. Elə bil göydən düşmüşdülər.
Attiladan sonra Böyük Çöl bir-biri ilə düşmənçilik edən xaqanlıqlara, uluslara, ailələrə bölündü… Hamının hamıya qarşı müharibəsi başlandı. Daxili müharibələr heç vaxt səngimək bilmirdi. O, indi də davam edir. Hər yeni nəsil dünyaya qonşuya nifrətlə gəlir, nifrətlə də dünyadan köçürdü.
Qardaşlar bir-biri ilə mübahisə etdilər,
Polad qılınclarını həvəslə itilədilər.
Ölənə qədər bir-birini doğradılar,
Qılınclaşdılar, döyüşdülər, söyüşdülər.
Qardaş-qardaşı yalançı adlandırdı,
Nəhayət, sonuncu da məhv olub getdi.
İndiyə qədər nəvələri də döyüşür,
Hamı həqiqət uğrunda vuruşur.
Əvəzində özləri ölür, məhv olur.
Bu sözləri şair Aleksey Konstantinoviç Tolstoy yazıb getmişdir. Onun türk mənşəyi haqqında ailə şəcərəsi, ailə gerbi və əlbəttə ki, qədim çöl əfsanələrini öz dərinliyi ilə, riqqətlə təsvir etdiyi şeirləri xəbər verir.


K.Timiryazev
«Timiryazevlər soyadı 1408-ci ildə Qızıl Ordadan böyük knyaz Vasili Dmitriyeviçin yanına gəlmiş İbrahim Timiryazevdən gəlir… Timiryazevlər soyadı «dəmir döyüşçü» xüsusi isminə gedib çıxır».

Bizim mənəvi sərvətimiz
Hunlar, yəni qıpçaqlar haqqında çox yazılıb, guya onlar vəhşi dalğa kimi Avropadan keçib və yoxa çıxıblar… Bəs bu vəhşi ordular necə yaranmışdı? Onları kim böyütmüş, kim geyindirmiş, kim yedizdirmişdi? Hərb sənətini kim öyrətmiş, nəhayət, silahlandırmışdı? Axı bütün bunlara ciddi məbləğdə maddi xərc tələb olunurdu.
Düz yerdə dünyanın ən güclü ordusu meydana gələ bilməz! Türk atalar sözündə deyilir: “Dayça yetişdirməyən ata minə bilməz”. Qıpçaqlar “öz dayçalarını” yeddi yüz il yetişdirmiş, sonra onlar süvari olaraq dünyanı yerindən oynatmışdılar… İki min il tarixi olan səhifələri açmaq üçün xeyli suallar vermək lazım gəldi.
Altayın geologiyası ilə maraqlanandan sonra mən dərk etdim ki, yeni metalişləmə texnologiyası niyə məhz orda meydana gəlmişdir, sən demə, buranın filizinin tərkibi dəmir və digər qiymətli qarışıqlarla çox zəngindir. Sonra Çin salnamələrinin qoruyub-saxladığı “Bahadur Tenqri” yazısındakı sözlər məni cəlb etdi. Məhz türklər iki min il yarım bundan qabaq onlara dəmirin sirrini açanı Göy Allahı adlandırmışlar.
Burada sual meydana çıxır: ümumiyyətlə, biz qədim türklərin mənəvi mədəniyyəti haqqında nə bilirik? Çox çətinliklə Tenqri xan haqqında məlumat toplanıldı.
Yeni Allaha sitayiş, görünür ki, dəmirlə əlaqədar idi. Bəs görəsən, niyə? Təsadüfi deyil ki, qədimdə dəmiri “səma metalı” adlandırırdılar… Bəlkə, bu sitayişin “yaranmasına” meteoritlər kömək əli uzadıb? Səma daşları qədim insanları “Göydən gələn metalla” tanış etdi! Bu, səma metalının gücünü dərk edən insanlarda inkişaf edərək inama çevrildi və onlar sonradan yaranan Dəmirçi Allahına sitayiş etməyə başladılar… Yalnız konkret hadisədən din, Səma Allahına, onun cəzalandıran və müdafiə edən polad qılıncına inam yarana bilər!..


Lev Tolstoy
Tolstoy nəslinin əsasını qoyan şəxsin adı… «İndris» ərəb sözü olan «kişi, igid» sözündən yaranmışdır. Tols toyların soyadının gerbində də heraldik işarə olan ox və yatağan (əyri xəncər) bu nəslin çöl əsilli olmasından xəbər verir.

Türklər əvvəllər bütpərəst idilər. Lakin yeni Allah onları dəyişdirdi. Tenqri türk mənəvi mədəniyyətinin mərkəzinə çevrildi. Uca Yaradan xalqı məğlubedilməz etdi.
Türklərə ruh və Səma Allahını bəxş etmiş Altay türk xalqının müqəddəs yeridir! Əcdadlarımız Vətəni müqəddəsləşdirir, onu yer üzünün cənnəti adlandırırdılar. Bu kəskin hiss qıpçaqların qanında hələ də qalmaqdadır. Xiffət, vətən həsrəti türklərə məxsus xəstəlikdir. O, hələ türk dilinin olmadığı və danışıq dilinin tədricən yarandığı dövrdə də mövcud olmuşdur. Adamlar hələ o vaxt Altayın uca zirvələrinə həsrətlə baxır və onlarsız yaşaya bilmirdilər.
Qədim türklər üç zirvəsi olan Üç Sumer dağına ehtiram bəsləyirdilər. Onun haqqında əfsanələr yaranmışdı. Dünyanın mərkəzi! Burada dua oxuyur, bayramlar təşkil edirdilər… Bu dağın ətrafında yerli əhali indi də ov etmir, yüksəkdən danışmır, bura müqəddəs yerdir. Maraqlıdır ki, buddizm mifologiyasına görə, Sumeru dağı universal kosmoqonik rəmzdir.
Altayda sonralar digər yüksəkliklərə – Xan-Tenqriyə, Borusuya da sitayiş edirdilər. Onlara, müqəddəs dağlara daş üzərində şəkillər, sonra isə ilahi mətnlər həsr olunurdu. Daş üzərində söz ilə təsvir bir yerə gəldi və uzun əsrlərboyu mənəvi ənənə olaraq qaldı. İbadətin təntənəli, məbədlərin bəzəkli olması, təmizliyi də məhz buradan gəlir… Kitabların və salnamələrin illüstrasiyası da buradan qaynaqlanır…
Yüksəkliklərin içərisində Tibetin Kaylas dağına daha çox ehtiram göstərilirdi. O, minlərlə adam üçün ziyarət yeri idi. Deyilənə görə, səmadan Tenqri xan Kaylasa enmişdi.
Səma Allahına sitayiş edənləri müqəddəs Kaylas, Üç Sumer dağlarının görünüşü belə vəcdə gətirir və onlara xüsusi zövq verirdi. Bu dağlar, görünür ki, türklərə məbəd memarlığının ideyasını vermişdi… Bütün bunlar Altayda başlayan bir zəncirin halqasıdır.


Kuşan döyüşçüsü

Çöldə dağlara sitayişetmə ənənəsi, əlbəttə, yaddan çıxmır, düzənlikdə adamlar müqəddəs dağların “oxşarını” yaradırdılar! Əvvəlcə torpaqdan kurqanlar yaradır, onun yanında yığışıb dua oxuyurdular. Sonra məbəd müqəddəs dağların rəmzi oldu. Ancaq yenə də məbədin yanında, xüsusi meydanlarda dini ayinləri icra edirdilər… Çöldə hər şey əvvəllər Altayda olduğu kimi qalırdı, ənənəni qoruyur və əlavələr edirdilər.
Qıpçaqlar Səma Allahını qəlblərində yaşadır və onun təsvirini daş üzərinə həkk edirdilər. Bu, daim Allahı xatırlama idi; o, ruhu təmizləyir, Yaradanla təmasa yönəldirdi. Buradan da “ikona” və yaxud “aykone” yarandı… Əcdadlarımızın fikirlərinin dərinliyi və genişliyi adamı heyrətləndirir, mahiyyətinə görə onları əhatə edən dünya, Daimi Göy Səma – Tenqri günbəzi altında olduğu üçün məbəd idi.
Tenqri xanın obrazını türklər nə qədər dərindən anlayırdılarsa, ona daha çox adla müraciət edirdilər: Uca Yaradanı “Boq”, “Alla”, “Xoday”, “Qospodi” deyə çağırırdılar… Hər birinin də öz mənası vardı. Sonra bu türk sözləri yüngülcə dəyişdirilərək başqa xalqların və dinlərin lüğətinə daxil oldu.

…Yaddan çıxmış, təhqir edilmiş Vətəni mən tədricən dərk etməyə başladım. Mənim vətənimi!.. Getdikcə o daha sevimli olurdu. Yadıma gəlir, İvan Alekseyeviç Buninin sözləri mənə çox təsir etmişdi. Onun şeirində mən hamımızı, o cümlədən özümü tanıdım.
Vətən, onlar sənə lağ edir,
Sənin sadəliyinə,
Kasıb daxmalarına
Baxıb səni qınayır.
Sanki ədəbsiz oğul,
Şəhər dostlarının yanında,
Utanır anasından, onun
Yorğun, utancaq, qəmli baxışlarından.
Görmək üçün onun simasını,
Yüz verst yol gəlmiş anasını,
Son qəpiyini onunçün gətirmiş bu qadını
Qarşılayır o, istehzalı bir gülüşlə.
Təəssüf ki, biz əsrlərlə Çölə “istehzalı gülüşlə” nəzər salmış, onun bizim Böyük Vətənimiz olduğunu dərk etməmişik. Onun haqqında az məlumatlı olduğumuzdan savayı, yalanlara inanmış və onun “son qəpiyindən” də üz çevirmişik… Mən dəyişiklik istəyirəm, arzu edirəm ki, mənim xalqım duzsuz süddən yenə də canlandırıcı kumısa çevrilsin. Qoy onda Qürur oyansın.

Türklərin kökü minilliyin dərinliyindən uzanıb gəlir. Qədim türk bədii ədəbiyyatından parçalar gəlib bizə çatıb. Onların dillərinin dərinliyindən və obrazlılığından adam zövq alır. Bəs kitablar özləri hanı? Onlar müəmmalı surətdə yoxa çıxıb. Lakin onların geri qaytarılması qaçılmazdır; məsələn, Ermənistan və Gürcüstanın arxivləri xeyli qiymətli materialları qoruyub-saxlayır. Orada erməni hərfləri ilə, lakin türk dilində yazılmış irihəcmli qədim kitablar var.
Hindistanda, Tibetdə, İranda da nəsə qalmalıdır, axı bu ölkələr uzun illər Böyük Çöllə münasibətdə olmuşdur. Brahma yazısı ilə qeydə alınmış türk mətnlərinin mövcudluğu elmə məlumdur. Buddistlər onları müqəddəs əşyalar kimi qoruyub-saxlayırlar.
Avropada da hər hansı bir tükroloqu sevindirəcək arxivlər vardır, məsələn, Balkanlarda XIX əsrə qədər türk run yazıları hələ yaddaşlarda idi. Monaxlar ondan gizli yazışmalar vaxtı istifadə edirdilər.
Rusiya mədəniyyətində qıpçaq ənənələri hələ də axıradək tədqiq olunmamışdır. Onlar isə kifayət qədərdir. Heç olmasa, Derjavinin sözlərini yada salmaq kifayətdir: “Tatar mahnılarını masa altından işıq şüası kimi nəsillərə ötürəcəm”.
Məsələn, Aleksandr Sergeyeviç Puşkin məhz türk nağılları danışırdı, çar Saltanın çarlığının və Buyan adasının çox dəqiq coğrafi məkanı vardır, bu, Kazan xanlığıdır. Lukomorye isə Krımdır… Puşkin yaradıcılığının, gördüyümüz kimi, dərin, iki min illik kökləri var. Hələ o dövrdə türklərin yüksək səviyyəli poeziyası mövcud idi. Puşkinin tərcüməsində o, indi də adamı vəcdə gətirir.
Türk ənənələri Derjavinin, Aksakovun, Qoqolun, Turgenevin, Tolstoyun, Tütçevin, Buninin, Nabokovun, Bulqakovun, ümumiyyətlə, nəsilləri Böyük Çöldən çıxmış digər böyük klassiklərin yaradıcılıqlarını fərqləndirirdi. Bu isə sırf ədəbiyyatşünaslığın araşdırma predmetidir.

Avropa qıpçaqları
Coğrafiya xəritəsi çox ciddi tarixi sənəddir, o özündə heç də qalın kitabdan az məlumat daşımır. Onu oxumağı bacarmaq lazımdır. Xalqların Böyük köçü xəritədə öz izini qoymuşdur. O zaman, yəni II–V əsrlərdə öz şəhərləri, yaşayış məskənləri, stanitsaları, yol məntəqələri olan Böyük Çöl ölkəsi – Dəşt-i Qıpçaq yarandı.
Baykaldan Alp dağlarına qədər geniş bir ərazidə türk mədəniyyəti aparıcı rol oynayırdı. Bütün çöllük ərazidə. O dövrdə Avropa Sibirdən “başlanırdı”! Əsrlər keçdi, hər şey sanki yoxa çıxdı. Lakin… xəritə insanların yaddaşından çıxanları qoruyub-saxlamışdır.
Bunu Nikolay Rerix də qeyd edib:
Biz bilmirik, lakin onlar xatırlayır.
Daşlar bilir, bilir ağaclar da
Və xatırlayır.
Kimlərin dağlara, çaylara ad verdiyini,
Keçmiş şəhərləri kimlərin qurduğunu.
Qədim ölkələrə kimlərin ad verdiyini.
Bizə məlum olmayan sözlər,
Hərəsinin geniş bir mənası var.
Məsələn, götürək Dəşt-i Qıpçağın sərhədini. Olduğu kimi durur! Məşhur toponimik E.M.Murzayev rus dilində olan “kurqan” sözünə belə izah verir ki, əvvəllər o, “sərhəd”, “mərz” mənasını daşıyırdı. Niyə? Ona görə ki birinci növbədə kurqanlar türk torpağını fərqləndirirdi. Kurqanların arxasında ruslar üçün yad torpaq başlayırdı.
Şimalda Dəşt-i Qıpçağın sərhədi Moskva çayından keçirdi, çayın şimal sahili finlərə və uqorlara, cənub sahili isə türklərə məxsus idi[16 - Görünür, burada dəqiqləşdirici izahata ehtiyac var. XII əsrdə sərhəd indiki kimi ciddi xətt təşkil etmirdi. Bu, qonşuların da eyni qədər marağı olduğu, kifayət qədər geniş bir ərazi idi (münasibət, mübadilə və sülh zonası). Moskva, Oka çayları və onlara bitişik sahələr slavyanlar buraya gəlməmişdən əvvəl belə ərazilər idi, ona görə də türk abidələri fin-uqor abidələri ilə qonşuluqda yerləşirdi. Bu, təbiidir; məsələn, Nijni Novqorod əvvəllər türkcə Bulqar adlanırdı və qədimdən öz yarmarkaları ilə məşhur idi. Bulqar yarmarkasına Avropadan, İrandan tacirlər gəlirdilər.]. Təkcə Moskva ərazisində bir neçə kurqan qrupu məlum idi, onun da çox hissəsi cənub (sağ) sahildə yerləşirdi. Belə kurqanlar keçmiş “türk” Moskva ətrafı ərazilərdə də var, toponimika bunu təsdiq edir; məsələn: Kolomenskoyenin qədim adı Kollomadır, türk dilində “gözətçılik”, “təchizat” deməkdir. Kapotnya – “Yüksəklikdə yerləşən məskən” (və yaxud “Hündür ot”), Kuntsevo – “Sığınacaq” və yaxud “Karvansara”… Sözlər açıqca slavyan mənşəli deyil… Moskva çayından şimalda isə kurqanlar yoxdur, orda başqa xalq yaşayırdı, başqa mədəniyyət var idi, burada toponimlər yenə də slavyan olmayan digər köklərə malikdir.
Cənubda isə türk ölkəsinin hüdudları İrana gedib çatırdı, buna isə yenə də kurqanlar şahidlik edir. Sərhəd, demək olar ki, dəyişiklik olmadan indi də qalır, əvvəlki kimi orda türklər yaşayır, indi onlar İran azərbaycanlıları adlanırlar.
Dəşt-i Qıpçağın şimalı və cənubu arasında indi minlərlə türk coğrafi adları var, bu, toponimika üçün xəzinədir! Məsələn: Moskva Kremli ilə üzbəüz, sağ sahildə Balçuq yerləşir. Rus dilində belə söz yoxlur, türk dilində isə bu, “bataqlıq”, “palçıq” deməkdir. Təmiz türk toponimidir.


II Nikolay – Romanovlar sülaləsinin sonuncu nümayəndəsi. Onun da ulu babaları Böyük Çöldən gəlmişdilər.

Oxşar nümunələr kifayət qədərdir. Bir qayda olaraq, Rusiyanın çöl hissəsinin köhnə şəhərlərinin əksəriyyətinin adları türk kökənindən çıxarılıb: məsələn, Oryol – “yüksəkliyə qalxan yol”, Tula – “dolğun”, Bryansk (Birinçi, Bryaneçsk) – “birinci”, “əsas”, Saratov (Sarıtau) – “sarı dağ”, Simbirsk (Simbir) – “tənha qəbir”… Kaşira, Kolomna, Kaluqa, Voronej, Penza, Çelyabinsk, Kurqan… Çoxlu bu cür adlar ki, onların hər biri unutqan qıpçaqlara Vətənləri haqqında məlumat verir.
Coğrafi xəritələr İvan Qroznının və I Pyotrun işğalçı müharibələrinin izlərini özündə həkk edib. Onlar Rusiyanın qonşu torpaqları hesabına necə genişləndiyini göstərir. Xəritə çox qaranlıq tarixi hifz edir, amma sonradan yazılmış salnamələr onu ağartmaq istəyir. Başa düşürsən ki, Avropa xəritələrində qədim türk şəhəri kimi göstərilən Kipenzayın rus şəhəri Penzaya, Şapaşkarın Çeboksara, Buruninejin Voronejə, Sarıtaunun Saratova, Çelyabanın Çelyabinskə dönmələri heç də təsadüfi deyil…
Altaydan ən uzaq torpaqlar Attilanın dövründə “alman”, yəni türk dilində “uzaq” adlandırıldı. Buradan da Almaniya toponimi yarandı. Bir çox “alman tayfaları” göygöz, enlisifət, əsl qıpçaq görünüşlü idilər və türk dilində danışırdılar, bunu run yazıları, qədim adətlər və xalq yaddaşı təsdiqləyir. Onlar uzaq Altaydan çıxıb gələnlər idi.
Fransa, İtaliya, İngiltərə, Avstriya, Yuqoslaviya və Çexiya əhalisinin bir hissəsinin erkən tarixi də eynilə belədir. Əgər arxiv sənədlərinə diqqət etsək, görərik ki, XVI əsrin sonlarınadək bu ərazilərdə türk dili işlək idi. Doğrudur, inkvizisiya vaxtı Qərb kilsəsi bu arxivlərdə “böyük təmizləmə” apardı, ancaq xoşbəxtlikdən bəzi sənədlər xilas ola bildi. Onlar qeyri-adi olan fikri təsdiq etməyə imkan verir: Mərkəzi Avropada türklər yaşayırdı… Özlərini unudan türklər burada qaldılar…
Əlbəttə, türk coğrafi adları Avropa xəritələrində qorunub-saxlanıb. Onun vasitəsilə bir çox ölkə və xalqların tarixini oxumaq olar.
Budur, burqund tayfasının marşrutu. Burqund ulusu Avropaya Baykal silsilə dağlarının yarğanlarından gəlmişdir, “burqund” toponimi oranın ən şərq nöqtəsində yaranmışdır. Sonralar Xəzəryanı düzənliklərdə yaşamış, bir hissəsi Qafqaz dağətəyi ərazidə, Qaraçayda məskunlaşmışdı; orada Burqund kəndi var. 435-ci ildə isə Attilanın atası tərəfindən aparılmış ulus müasir Fransaya çataraq Burqundiyanı, Burqund yurdunu yaratmışdır… Fransız-burqundlar türk milli mətbəxinin yeməklərini, bəzi geyim və məişət əşyalarını qoruyub-saxlamışlar, adət və ənənə də yaddan çıxmayıb. Lakin ana dilini itirmişlər.
Savaoy ulusunun izləri ilə də getmək olar. Bu toponim də görünməz tellərlə coğrafi xəritədə əks olunur, o da Altaydan gəlib… Gəldiyi vaxt isə Xalqların Böyük köçü ilə üst-üstə düşür. “Terinq” sözü də bu cür tarixi səyahətdə kompas rolunu oynaya bilər.
“Terinq” türk dilində “nəsə bol” deməkdir; məsələn, geniş, bərəkətli vadi haqqında belə deyirdilər. Balxaşdan (əvvəllər bu göl Terinq-göl adlanırdı) Mərkəzi Avropayadək bu toponim nəzərə çarpır. Təsadüfdürmü? Qərbi Avropa ədəbiyyatına görə, Attilanın müttəfiqləri məhz terinqlər (türinqlər), burqundlar və digər “alman tayfaları” olmuşlar. Onların hamısı bacarıqlı süvarilər idi, üzərində xaç çəkilmiş bayraq altında vuruşurdular… Artıq tarixçi İordanın terinqlər, onların atçılıq sənəti haqqında olan sözləri təəccüblü səslənmir… Yerli avropalılar o dövrdə at yetişdirmirdilər! Və kumıs da içmirdilər. Bu, türklərin sevimli məşğuliyyətidir.
Dunayın xəritəsinə nəzər salaq – əsl qıpçaq adları meşəsidir. Sözgəlişi, “balkanlar” türk dilində “meşə ilə örtülü dağ silsiləsi” deməkdir. Azərbaycanın rayonlarından biri belə adlanır və meşə ilə örtülü əsrarəngiz gözəl dağları var.
Deyirlər ki, qaradağlılara Balkanlarda “karatayevlilər” deyib sataşırlar, niyə? Türk dilini bilmədən cavab verə bilməzsən. Cavab isə çox sadədir. “Kara” – qara, “tau” – dağ deməkdir. Deməli, “karatayevlilər” və “qaradağlılar” eyni sözdür.
Avrasiyanın xəritəsində türk toponimləri göydəki ulduzlardan bir qədər azdır. Lakin onlar haqqında haradasa oxumaq çətindir. Düzdür, bu mövzuda kitablar nəşr olunub, lakin xaricdə. Çox az alimin onlardan xəbəri var. Onlardan biri tanınmış coğrafiyaçı Eduard Makaroviç Murzayevdir. O, ola bilər ki, həyatının ən əsas işini görmüş, “Türk coğrafi adları” kitabını yazmışdır… Kitab gülünc bir tirajla (cəmi beş yüz ədəd) buraxılmışdır.
Böyük Çölün sərhədləri İngiltərədə də pis sezilmir. Onlar V–VI əsrlərdə türklərin (sakların ulusu və yaxud saksların?) rəhbərliyi altında olan anqlosakson yürüşləri haqqında xatirələrdir.
Aborigenləri məğlub edən qıpçaqlar özlərinin “ada” dövlətlərini yaratdılar, əvvəl yurta, sonra isə krallığa ad verən Kent şəhərini saldılar. “Kent” türkcə “daş qala” deməkdir. O, adanın içərisinə doğru irəliləmək üçün meydan rolunu oynamalı idi. Onun əks tərəfində, qitədə Kale[17 - “Kala” – türk dilində “qala” deməkdir, lakin daşdan hörülən qala yox, torpaq qala] şəhərini saldılar, buradan da məlum olduğu kimi, anqlosakson yürüşləri başlandı, burada Pa-de-Kale boğazından keçid hazırlanırdı. Xəritə bu məlumatı təsdiq edir.
Lakin ola bilər ki, ən maraqlısı da budur, toponimikanın göstərdiyi lap üzdə yerləşir. “İnq” qədim türk ifadələrinə görə “qənimət” deməkdir. “İnqlend” – “Əldə edilmiş torpaq” sözü buradan yaranmayıbmı?.. Mübahisəlidir? Ola bilər. Lakin türklər buraya gələnədək adalar Albion adlanırdı.
Əvvəlcə düşünmək, sonra isə mübahisə aparmaq üçün başqa bir fakt: İnqlenddə olan kilsə Roma papalığını tanımırdı, ancaq papa Böyük Qriqori onların inamını qazana bildi. İngilislər yalnız Şərq ayinləri adətlərinə əməl edirdilər. Niyə? Bu ayinlər adalara necə gəlib çıxıb? Onları nə üçün arianlar adlandırırdılar, niyə? Ən birinci abbatın adı Aydan idi. Bu, türkcə “işıqlı” deməkdir. O, aborigenlərə Səma Allahına inam bəsləməyi öyrədirdi. Niyə? Abbat ada torpağında tərcüməçi ilə gəzirdi. Yenə də niyə?
Yeri gəlmişkən, ucqar İngiltərədə çoxdan tarixi abidələrə çevrilmiş kurqanlar haradandır? Bunların eynisi olan kurqanlar Böyük Çölün digər torpaqlarında da vardır. Şotlandiyada isə onlar yoxdur… İngilislər onların sevimli oyunu olan polonun (əllərində çubuq, at üstündə) Xalqların Böyük köçündən əvvəl Altayda yarandığını bilirlərmi? Orada taxta topu yox, düşmənin dəri kisəyə bükülmüş başını qovurdular. Türklərdə bir sıra qədim oyunlarla yanaşı, bu oyun da unudulmamışdır.
Qıpçaqların qanı bəzi ingilislərin damarlarında hələ donmamışdır. Hərəkətləri və xarici görünüşləri onların kökündən xəbər verir… İngilis qıpçaqları, görünür, əcdadlarının hələ anqlosakson yürüşlərindən xeyli əvvəl işlətdiyi “özgə şalvarını geymə” məsəlini unudublar. Onları geyinməklə əslini gizlədə bilməzsən.
Qıpçaqlar dünyanın yarısını fəth edib sanki tarixdən yoxa çıxdılar. Hər iri ara müharibələrindən sonra ulus ulusun ardınca Dəşt-i Qıpçağı tərk edir, yaxud başqa “yeni” bir xalqa çevrilir, başqa biriləri ilə qarışırdı. Türklər günəşdə qar kimi əriyirdilər.
Nə göy, nə yer aralandı, xəstəlik, ölüm
Bizə dolaşmadı, bəs niyə və kim,
Ey türk xalqı, cavab ver, kim və niyə
Qanun və hakimiyyətini məhv etdi sənin?
Sən, sən özün, ey xalq, torpağın qarşısında,
Sənə xidmət etmək istəyən xaqanın önündə,
Öz qarşında sən günah işlətdin,
Özün püşk ataraq Bəlanı seçdin.
Axı zirehə bürünmüş heç kəs gəlmədi
Səni məhv etməyə, kölə etməyə.
Axı qılıncı səninkindən iti olan heç kəs gəlmədi
Səni fəth etməyə, əyməyə, yox etməyə.
Ey mənim türk xalqım…
Şair Anatoli Prelovski türk hökmdarı Kül-Tiginin ölümündən sonra xalqına daş üzərinə yazılmış olan müraciətini belə tərcümə etmişdir. Mətn elə bil dünən run yazısı ilə daş üzərində həkk edilib. Əslində isə onun min il yaşı var.
Yəni həqiqətənmi Bəla bizim daxilimizdədir?.. Yox! Bəla əbədi deyil. Düşmənin dilindən gələn söz qıpçaqlar üçün zəhər oldu, qoy həqiqi söz dərman olsun.

I hissə

“Moskal tarixi”

Dəşt-i Qıpçaq, onun faciəsi haqqında hekayəni ən yaxın və ən məlum olandan, taleyin hökmü ilə türk ölkəsinin tarixi varisi, ancaq bununla razılaşmağa tələsməyən Rusiyadan başlamaq lazımdır.
Olduqca gülünc vəziyyət alınıb: Sibirdə xarici görünüşündə slavyan izi olmayan minlərlə açıq-aşkar monqoloid tıpli adam yaşayır, lakin özlərini rus adlandırır, ancaq rus dilində danışır, rus adları daşıyırlar. Bu gün xalis asiyalılar da özlərini slavyan adlandırırlar. Təmiz türk görünüşü olan slavyanlar burada milyonlarladır.
Ümumiyyətlə, Rusiya (eyni zamanda Avropa) tarixində heç nəyə təəccüblənmək lazım deyil, ağıl üçün o, çoxdan tapmacaya çevrilib, bəzi hadisələrin məntiqi dəyişdirilib, faktlar isə yoxa çıxarılıb; məsələn, çar Rusiyasında 196 xalq yaşayırdı. Sovet dövründə həmin rəqəm kəskin surətdə azalıb. Hakimiyyət insanların milliyyəti ilə öz əmlakı kimi, necə istəyir elə də davranırdı…
Sovet rejimi dövründə ilk olaraq kazaklar adlarından məhrum edildilər. Çöl xalqının nəslindən olan kazakları onlar haqqında dekretdən sonra rus adlandırdılar və onlar sovet dövrünün ilk “yeni rusları” oldular. Düzdür, əvvəllər Kuban və Stavropol kazaklarını ukraynalılara aid etdilər, sonra isə onlardan rus düzəltdilər… Həqiqətdə indiki ruslar axı kimlərdir?
Bu haqda indiyə qədər çox söz deyilib. Şairlər, yazıçılar, filosoflar bu sadə suala “gözəl” cavablar axtarıblar. Lakin cavab vermək üçün həqiqəti bilmək lazımdır. Hər şey göz qabağındadır: “Şərqi slavyan şüurlu qədim rus xalqı erkən feodal Kiyev Rus dövlətinin (IX–XII əsrlər Kiyev Rus dövləti) vahid rus dövləti kimi yarandığı dövrdə formalaşmışdır. Rəsmi nöqteyi-nəzər budur. Lakin…
Bəs Kiyev Rus dövlətinə qədər nə olub? Axı o, boş yerdə meydana gəlməyib. IX əsrdə Dneprin sahillərinə gəlib çıxmış bu adamlar kimlər idi? Haradan gəlmişdilər? Yəni Kiyev (slavyan) Rus dövlətinin vahidliyi orada yeni xalqın formalaşa bilməsi üçün kifayət qədər möhkəm idi? Adətən, buna əsrlər və əsrlər sərf olunur.
Digər bir fikir də başadüşülməzdir: niyə Kiyevin sakinlərinə həmişə rus deyil, ukraynalılar demişlər, axı Rus – bu elə Kiyevdir? Nəhayət, niyə ukraynalıların mədəniyyəti ruslarınkından kəskin surətdə fərqlənir?
Kiyev Rus dövlətinin meydana çıxdığı dövrə qədər Misir, Qədim Yunanıstan, Qədim Roma sivilizasiyaları məhv olmuşdu, hələ Qədim Şərqi demirik. Bəs indiki Rusiyanın ərazisində Kiyev Rus dövlətinə qədər nə olmuşdur? Səhra? Yenə də yox. Arxeoloqlar, məsələn, sübut etmişlər ki, Kiyevin əsası digər rus şəhərlərinin çoxu kimi (Bryansk, Tula, Yelets, Rostov-Don, Simbirsk, Çelyabinsk, Tümen) IV–V əsrlərdə qoyulmuşdur. Budur, yeni sual meydana çıxır: əgər bu şəhərlər hələ Rus dövləti olmayanda mövcud idisə, niyə onlar “qədim rus” şəhərləri adlanır? Təəssüf ki, Rusiyada belə sualların üstündən sükutla keçir, yaxud da elə fərziyyələr meydana atırlar ki, nəticədə yalnız yeni suallar doğur və çaşqınlıq yaranır.


Əl-İdrisinin tərtib etdiyi dünya xəritəsi (1154-cü il). Göründüyü kimi, Şərqdə o dövrdə «Rus» adını heç kəs bilmirdi, amma Böyük Çölün xaqanlıqları hamıya yaxşı tanış idi.

Lakin o uzaq keçmişin əlyazmaları dövrümüzə qədər gəlib çıxıb və bu, Rusiya üçün də sirr deyil. Rus adında xalqın adının çəkildiyi ən erkən yazı “Bertin salnaməsi”, “Rus salnaməsi” və bir də Qırmızı xalatlı Konstantinin “İmperiyanın idarə edilməsi haqqında” traktatıdır. Orada nə yazılıb? Hər yerdə eyni şey: skandinaviyalıları – varyaqları ruslar adlandırırlar.
Belə çıxır ki, yuxarıda sitat gətirilmiş “Dünya xalqları” rus ensiklopedik kataloqu, yumşaq desək, səhv edir. Ruslar barəsində susaraq rus xalqı haqqında danışmaq düzgün deyil, axı xalq öz adını və etnik mənşəyini onlardan götürmüşdür.
IX–XII əsrlərdə Kiyev Rus dövlətinin əsasını ruslar qoymuşlar. Niyə hamıya məlum olan bir şey gizlədilsin? Niyə slavyanlardan Rusun “inşaatçıları” düzəldilsin?
“Bertin salnaməsi”ndə, məsələn, 839-cu ildə rusların Bizans səfirliyi ilə birlikdə Mömin Lüdovikin yanına gəlməsi haqqında xəbər verilir. “Rus” xalqının tarixdə ilk dəfə adının çəkildiyi yazılı mənbədir. Çox ciddi mətndir, elə rus xalqının tarixini də bundan başlamaq lazımdır.
Milli mənsubiyyətləri haqqında danışanda ruslar özlərini isveçli və ya norman adlandırırdılar. Belə çıxır ki, ruslar slavyan deyildilər. Üstəlik, “slavyan” olduqları haqqında heç özlərinin xəbərləri də yox idi. Onların kökləri də tamam başqadır.
Tək yunanlar deyil, romalılar, ərəblər, qıpçaqlar, farslar, bütün dünya IX–XII əsrlərdə “rus” sözünü eyni cür başa düşürdülər. Bu sözlə onlar “varyaq” adı ilə Rusiyada məşhur olan xalqı adlandırırdılar. O dövrün bütün tarixi mənbələrində belə yazılır.
I minilliyin sonu Şimali Avropada normanların dövrü idi. Onlar nəinki Kiyev Rusunun əsasını qoymuşlar, Ağ Rus, Qara Rus və digər rus dövlətlərini də onlar yaratmışlar, bütün bu dövlətlərdə hakim təbəqənin içərisində aparıcı dil isveç dili idi. 1066-cı ildə varyaqlar İngiltərəni fəth etdilər və o torpaqlarda öz hakim sülalələrinin mövqeyini möhkəmlətdilər. Lakin başqa ənənələrdə tərbiyə almış ingilislər bu faktı nə gizlədir, nə də inkar edir, bu, indiki ingilislərin ləyaqətlərini heç də azaltmır. Bəs onda əsasını sürgün edilmiş insanların qoyduğu avstraliyalılar, yaxud maltalılar – “quldurların nəvə-nəticələri” neyləsinlər? Onlar keçmişlərindən yox, öz cahilliklərindən utanırlar.
Ruslar güclü xalq idi, Avropada onlarla hesablaşırdılar. Onlar hamını özlərinə hörmət etməyə məcbur edirdilər. Niyə indiki ruslar onları qəbul edə bilmirlər? Niyə öz əcdadlarından üz çevirirlər, özlərinə başqa tarix düzəldirlər?
Maraqlıdır, görəsən, varyaqlar Kiyev Rusunu, Dnepr üzərində yaratdıqları yeni dövlətlərini necə adlandırırdılar?
Onu “Qardarik” adlandırırdılar. Ona görə ki “Rus” adlandıra bilməzdilər. Bu sözlə özləri ilə həmtayfa olanları, Şimali İsveçdən çıxmışları adlandırırdılar. Qorxmaz adamlar idilər, cəsarətlərinin həddi-hüdudu yox idi, gözəl dənizçi, bütün Şimali Avropanı nəzarətdə saxlayan igid döyüşçülərdi. Sahildə və suda onlara tay yox idi.
Avropa alimləri “rus” sözünün qədim varyaq (qədim island dialekti) dilindən yarandığını və mənasının “avarçəkən”, “dənizçi” olduğunu söyləyirlər. Dünya skandinavları dənizçi, “dəniz döyüşçüsü” kimi tanımışdı. Çaylar onlar üçün yol, sahildəki sıldırım qayalar isə sığınacaq idi. Onların qədim əfsanələri o tarixi bizə çox gözəl çatdırır.


Varyaqların Kiyevə gəlişi. Qədim salnamələrdə var yaq ları, adətən, avar çəkən kimi təsvir edirdilər.

Axırıncı şübhəni finlər və estonlar aradan götürür, belə ki, onlar köhnə adətləri üzrə İsveçi “Rousiya” sözünə həmahəng olan “Ruotsi” adlandırırlar. Eyni zamanda bu yaxınlaradək SSRİ adlanan cənub qonşularına “Veniya” deyirlər. Bu, “venedlər”, yəni “slavyanlar” deməkdir. Bu, fin və eston toponimika və leksika normasıdır.
“Venedlər” sözü alman dilində də “slavyanlar” deməkdir. İtalyanlarda da bu söz işlədilir… “Ruslar” və “slavyanlar” etnoqrafiyada müxtəlif, bir-birinə tamamilə uyğun gəlməyən anlayışlardır. Lakin bu o demək deyil ki, iki xalq vahid bir dövlət yarada bilməz.
Dünya ilk dəfə Avropa xalqlarından biri kimi slavyanlar haqqında Roma alimi və yazıçısı Böyük Plininin (24–79) çoxcildli “Təbiət tarixi” traktatından öyrəndi. Bu, qədim dünyanın həqiqi ensiklopediyasıdır! Onun əsasında sonralar nə qədər alim yetişdi. Qədim slavyanlar orda “venedlər” adlandırılır.
Digər Roma tarixçisi Tasit (58–117) Avropanın şimalında, Visla və Oder çayları arasında yaşayan xalq – venedlər haqqında olan məlumatı təsdiqlədi və zənginləşdirdi. O vaxtdan dünya elmində slavyanların, dəqiq qesək, venedlərin təsbit edilmiş tarixi başlayır. Bundan sonra bu barədə rus tarixçilərinin yazdığı nə varsa hamısı cəfəngiyyatdır.
Slavyanlar və ruslar hətta qonşu da deyildilər, onları Baltik dənizi ayırırdı. Həyat tərzlərinə, görünüşlərinə, mənəvi düşüncələrinə, bir sözlə, hər şeylərinə görə onlar fərqli idilər. Varyaqlar, məsələn, Odinə inam bəsləyirdilər, slavyanların bundan xəbərləri yox idi. Varyaqlar ruzilərini hərbi yürüşdə, dəniz ticarətində axtarırdılar, slavyanlar isə əkinçi və maldar, sonralar isə köçəri əkinçilər idilər.
Üstəlik, salnamələrdə yazılırdı ki, “ruslar slavyanlarla döyüşə gedirdilər”, “slavyanlar ruslara xərac verirdilər”… Bu iki xalq ictimai inkişafın tamamilə müxtəlif pillələrində dayanırdı. Hətta nəzəri surətdə onların birləşməsi mümkün deyildi.
Ruslar IX əsrdə Bizansı narahat edirdilər. Düzdür, bəzi rus tarixçiləri qəlblərinin sadəliyindən təsdiqləyirlər ki, bütün bu narazılıqlar hansısa “slavyan-ruslar” tərəfindən törədilirdi. Lakin onlardan savayı heç kəs bu cür qəribə “xalqdan” danışmayıb və danışmır.
“Slavyan-ruslar” haqqında danışmaq tarixdə “yunan-ərəb” və yaxud “romalı-mərakeşli” axtarmaq kimi bir şeydir. Bu, sağlam düşüncə nöqteyi-nəzərindən cəfəngiyyatdır. Lakin təəssüf ki, Rusiya tarixində uydurma tatar-monqollarla yanaşı, uydurma slavyan-ruslar da mövcudluqlarını saxlayırlar.
X əsrdə Şərq salnaməçisi İbn Rusta yazırdı: “Rusların əkin sahələri yoxdur, onlar ancaq slavyan torpağından gətirilənlər ilə qidalanırlar”. “Həmişə onlardan (ruslardan) 30–200 nəfəri slavyanların yanına gedir və öz dolanışıqları üçün zorla nə varsa götürürlər”, ‒ deyə o dövrün digər bir yazıçısı Qardizi də bunu təsdiqləyirdi.
Belə çıxır ki, Çarqradın (Konstantinopolun) qapısına qalxan mıxlayanlar slavyan deyildi, bu, varyaq qalxanı idi.

Müqəddəs Kiril və Mefodi kimdir?
Müqəddəs qardaşlar olan Kiril və Mefodi, ilk “slavyan” maarifçiləri haqqındakı tarix daha maraqlı və ibrətamizdir. Onlara heykəl də qoyublar, şərəflərinə bayramlar da keçirirlər. Lakin onların slavyan olduqlarını kim və harada sübut edib?
Qardaşlar slavyan torpaqlarından uzaqlarda, Böyük Bulqar xaqanlığı ərazisində dünyaya gəliblər. Türk dilində, bəzən onu Avropada protobolqar adlandırdıqları dildə danışır və yazırdılar. Onlarda slavyanlıqdan nə var idi ki? Yeni yazı qrafikasını öz doğma türk dilləri üçün, köhnə run yazısının əvəzinə hazırlamışdılar.
Bu iki qardaş rus tarixinin növbəti tapmacasıdır. Bəziləri onları yunan, bəzilərisə slavyan hesab edir. Amma qardaşlar rus dilində çin, zulus və sair dillərdə anladıqları qədər anlayırdılar, yəni onu heç bilmirdilər. Müqəddəs Kiril slavyan əlifbası olan kirili yox, qlaqolitsanı yaratmışdı. Bu, müxtəlif şeylərdir. Məlumdur ki, türk-qıpçaqlar Avropada qəbul edilmiş yunan və latın hərflərindən (liter) fərqli olan run yazılarından istifadə edirdilər. Öz yazılarına Avropa görünüşü vermək üçün qardaşlar runları literə çevirdilər. Bax bütün ixtira bundan ibarətdir.
Qlaqolitsada türk dilinin səciyyəvi səslərini vermək üçün öz hərfləri mövcud idi. Ona görə də qlaqolik əlifbada rundakı qədər – qırx işarə vardı. Slavyan əlifbasında isə, məlum olduğu kimi, onların sayı əhəmiyyətli dərəcədə azdır.
Rus tarixində “slavyanların ilk maarifçiləri” epizodu haradan və necə meydana gəlib? Sən demə, qədim mətni tərcümə zamanı etdikləri səhvdən (bilməyərəkdən və ya qəsdən). Əvvəllər ona əhəmiyyət vermədilər, sonra isə götürüb tarixi fakta çevirdilər. Qədim slavyan dilinə[18 - Qədim slavyan dili – cənubi və şərqi slavyanların dini kitablarının dili] tərcümədə Kiril və Mefodinin fəaliyyəti haqqında deyilib: “Xersonesdə Kiril rusun yanında oxuyur və rus dilini öyrənirdi”. Hər şey bu sözlə başlandı.
Elə buradan da görünür ki, Kiril rus deyildi, bunu pravoslav publisistikası da inkar etmir. Hamısından betəri odur ki, yunan orijinalında belə söz yoxdur!
Məsələ nədir? Məlum olub ki, rus mətnində orijinaldakı “sur” sözü “rus” sözü ilə əvəz edilib. Bunlar müxtəlif anlayışlardır. IX əsrdə “sur” “suriyalı” demək idi. Suriya kitablarına müraciət etmək Kiril və digər maarifçilər üçün təbii idi.
Rus kitabları o vaxtı heç mövcud da deyildi… Əgər yazı yoxdursa, kitablar haradan ola bilərdi?!
“Slavyanların ilk maarifçiləri” əfsanəsini nə Bizans, nə də digər sənədlər təsdiqləyir. N.M.Karamzin bu “maarifçilik” faktını, qabaqcadan etibarsızlığından xəbərdar olsa da, salnaməçi Nestordan götürüb. Böyük tarixçini çaşdıran o idi ki, guya 898-ci ildə Kiril və Mefodini kitabları slavyan dilinə tərcümə etməyə göndərmiş imperator Mixail 867-ci ildə öldürülmüşdü və bu səbəbdən də deyilən tarixdə onları Moraviyaya göndərə bilməzdi.
Sonra, slavyan əlifbasının mövcud olmadığı bir dövrdə o, kitabı tərcümə etməyə necə əmr verə bilərdi? Əgər slavyanlar oxumağı bacarmırdılarsa, əgər tərcüməçilər slavyan dilini bilmirdilərsə, bu cür kitablar kimə lazım idi?
Daha bir sual: Moraviyanın özündə hansı dildə danışırdılar? Sübut var ki, orada türk dilində danışırdılar. Hər halda, tapılan yazılar türk run yazısı ilə daş üzərində həkk olunub… Əgər belədirsə, onda Moraviyada slavyan kitabları heç kəsə lazım deyildi.
Kiril yazısı – “xüsusi slavyan əlifbası” Kirilin ölümündən sonra meydana çıxdı! Bu, dini rəvayətlərdə qocanın Kiril adını ölümündən bir neçə gün əvvəl, müqəddəs Kiril günündə, yatağa düşüb yüksək rahiblik dərəcəsini qəbul edən vaxt götürdüyü barədə deyilənlərdən də aydın olur. Buna qədər onu Konstantin kimi tanıyırdılar və bütün ömrünü də bu adla yaşamışdı…
Belə çıxır ki, “kiril əlifbası” sözünün özü belə o zaman ola bilməzdi, müxtəlif dövrlərdə yaşamış iki şəxsin söhbətindən isə heç danışmağa dəyməz.
Demək olar ki, orta əsrlər dövrünün tarixçilərində bu məsələyə aid heç bir şübhə yox idi; məsələn, bohemiyalı Dobner belə yazırdı: həqiqi Kiril əlifbası qlaqolitsa idi. “Qlaqol hərflərı kobud və yöndəmsizdir, qədimlik əlamətlərinə malikdir və onu digərləri ilə qarışdırmaq olmaz. Kiril əlifbası isə, demək olar ki, yunan əlifbasıdır və heç vaxt IX əsrdə yeni ixtira hesab oluna bilməzdi. Bu əlifbada cəmi yeddi qeyri-yunan hərfi var ki, onlar da Qlaqol əlifbasından götürülmüşdür”.


Qlaqolitsanın görünüşü belə idi. Bu artıq run de yil, la kin hələ yunan yazısı da deyil. Qıpçaqların Av ropadakı yazısı ondan başlandı və sonralar qitənin şərqində də geniş yayıldı.

Sənədlər bir şey deyir, rus əfsanəsi isə başqa şey. Nəticədə belə alınır ki, iki Kiril və iki Mefodi olmuşdur, real və qondarma.


Qotik yazı. Mahiyyətinə görə bu elə həmin qlaqolitsadır, lakin latın hərflərinin təkrar olunan konturları ilə. Maraqlıdır ki, Şimali İtaliyada meydana gələn bu əlifba da ha çox Mərkəzi və Qərbi Avropada geniş yayılmış, Alma niyada (Lemaniya) isə XX əsrin əvvəllərinə qədər istifadə edimlişdi.

Düzdür, N.M.Karamzin qeyd edir ki, qlaqolitsa “işarələri əyri-üyrü olduğuna görə” slavyan dilində qəbul edilmədi, lakin o, burada bir balaca “səhv” edib. Kiril əlifbası ondan az “əyri” deyil. Səbəb isə tamamilə başqa yerdədir, böyük Karamzin bundan xəbərsiz ola bilməzdi.
Kiril əlifbasının məcburi surətdə yayılması XVIII əsrdə, Rusiyada türkü xatırladan nə varsa hər şeyin məhv edilməyə və slavyanları xatırladan hər şeyin yüksəldilməyə başladığı dövrdə baş verdi. Yeni əlifba Moskva hakimlərinin təmiz siyasi oyunu idi! Bunlar ona görə edilirdi ki, sonrakı nəsillər qədim kitabları oxuya bilməsinlər və əcdadları ilə əlaqə tamamilə kəsilsin, xalq öz “slavyan” tarixini sıfırdan başlasın. Bu üsullardan sonralar da yararlandılar. Qafqazın bir sıra xalqlarını öz ədəbi irsindən belə məhrum etdilər, müsəlmanlarda nəsillərarası əlaqəni kəsmək üçün xüsusi olaraq ərəb əlifbasının tətbiqinə başladılar. Sonra onu latın əlifbası ilə əvəzlədilər, axırda isə kiril əlifbasına keçdilər…


Kiyevdə Sofiya kilsəsinin divarında cızılmış «bizim çar» Yaroslav Mudrının 20 fevral 1054-cü ildə öldüyü haqda yazı çox şey deyir. Kiyev Rusunda yenicə işlənməyə başlayan kiril işarələri yazılma qaydalarına görə tanış olan run və qlaqolitsanı təkrarlayırdı.

Türk mədəniyyətini xatırladan hər şeyi məhv edən rus tarixçiləri və siyasətçiləri açıq saxtakarlığa əl atdılar; məsələn, “slavyan” yazısı ilə bağlı əfsanə buna bir nümunədir. Amma təəssüf ki, bu, tarixdə yeganə belə hadisə deyil.
Qıpçaq Kiril və Mefodini “slavyanların ilk maarifçiləri”nə çevirən rus salnaməçiləri sonra qoca Kirili (daha dəqiq desək, Konstantini) xristianlaşdırma missiyası ilə Kiyevə göndərdilər. Amma bir şeyi nəzərdən qaçırdılar ki, zəmanələrinin bu böyük insanlarının izi qeyri-rus mənbələrinə də düşüb və orada Kiyevə getməkdən söhbət belə getmir.

Rusiyanın xristianlığı qəbul etməsi müəmması
Kiyev Rusunun xristianlaşdırılması ilə bağlı da çoxlu qaranlıq məqamlar var. Bunu yalan da adlandırmaq olmaz! Burada az qala hər şey güman və fərziyyələrdən ibarətdir. O cümlədən xaç suyuna çəkilmənin tarixi də.
Bu məsələ üzərində illərdir ki, mübahisə gedir. Baxmayaraq ki rəsmi olaraq xristianlaşdırılma aktının 449-cu ilə, Kiyevin də daxil olduğu Efes Kilsə Məclisində Skif yeparxiyasının yaradıldığı vaxta təsadüf etdiyi məlumdur. Lakin bu faktın rus tarixinin slavyan başlanğıcı ilə düz gəlmədiyini sezmək üçün böyük zəhmət çəkmək lazım deyil, ona görə də yalan söyləməkdən başqa yol qalmırdı.
Hələ anadan olmamış Rusu guya xaç suyuna çəkmiş Andrey Pervozvannı haqda əfsanə uyduruldu (bu əfsanə, çox güman, XII əsrdə meydana gəlib). Apostol (həvari) Andreyin fəaliyyəti haqqında Origenə[19 - Origen – Origen Adamant [185 (İsgəndəriyyə)–254 (Tir)] – yunan xristian ilahiyyatçısı, filosofu və alimi] istinadən Qeysəriyyəli Yevsevinin[20 - Qeysəriyyəli Yevsevi – Yevsevi Pamfil [263 (Fələstin)–339 (Qeysəriyyə)] – romalı tarixçi, ilk dövr xristian ilahiyyatçılarından biri; kilsə tarixinin atası sayılır.] “Tarix” əsərində məlumat verilir, lakin orada ancaq onun Skifiyanı[21 - “Skifiya” – yunanlarda: özündə tarixi və ya etnoqrafık cizgidən çox, coğrafi əlamət daşıyan ümumiləşdirilmiş sözdür. Onlar Qara dənizdən şimalda yerləşən ərazini və bu ərazidə məskunlaşan xalqları belə adlandırırdılar. Yunanlar öz “cəhalətləri ucbatından” (N.M.Karamzinin ifadəsi) eyni kökdən olan (!) tayfaları yox, yerdə qalan bütün Avropanın (Qərbi və Şərqi) əhalisini skif və keltlər adlandırırdılar.] ziyarət etməsindən danışılır.
Andreyin qədim Rus ərazisinə “səyahəti” məşhur alman tarixçisi L.Müllerin dəqiq ifadəsinə görə, sadəcə olaraq ancaq gülüş doğurur, bu, “Rusiyada çoxdan gəzən lətifədir”. Yorulmaq bilməyən Müller “Rusiyanın xaça çəkilməsi” əsərində əfsanənin necə yarandığını müşahidə etmişdir. Bu nağılı yaradanları ancaq bisavadlıq cuşa gətirirdi. Slavyanlara öz tarixi kökləri lazım idi. Buna görə də müqəddəs apostol (həvari) Andreyin Rus ərazisinə “səyahəti” ətraflı məlumatlarla “zənginləşdirilirdi”.
Alman tarixçisi “səyahətin” birinci variantının meydanagəlmə tarixini “hesablayıb” dəqiqləşdirə bilib: bu, Vladimir Monomaxın dövrünə təsadüf edir, daha dəqiq desək, 1102-ci ilə.
Bu açıq cəfəngiyyat Rusiyaya haradan gəlib? Bizansdan. Orada da apostol Andrey haqqında əfsanə uydurmuşdular: guya o, gələcək Konstantinopolun yerində olmuş və guya orada ilk xristian icmasını yaratmışdır. Lakin Bizansda onun “gəlişini” çox az-az yada salırdılar.
Tarix elmi Rus kilsəsinin başında kimin dayandığı, ibadətin hansı dildə aparıldığı, Rusun xaça çəkilmə prosesinin necə və harada keçirildiyi haqqında məlumata malik deyil. Nəyisə qəti surətdə təsdiq etmək burada yersizdir. Çünki heç nə məlum deyil!
Ancaq arxeoloqlar dəqiq müəyyənləşdirmişlər ki, Kiyevdə məbədlər Rusun rəsmi surətdə xristianlığı qəbul etməsindən xeyli əvvəl mövcud olmuşdur; məsələn, Müller və digər müəlliflərin adını çəkdikləri və Poçayna çayının sahilində yerləşən Peyğəmbər İlya məbədi. Məbədlər olmuşdur, lakin bunlar nə məbədlər idi? Orada ibadət kimlər üçün edilirdi?
Xelq (Oleq) şəhəri tutduqdan sonra da orada məbədlər var idi. O vaxt, 882-ci ildə, hələ Rusiyanın rəsmi xaç suyuna çəkilməsindən yüz il əvvəl, bu varyaq qulduru Odinə olan etiqadını kiyevlilərə qəbul etdirməyə çalışırdı, lakin onlar möhkəm müqavimət göstərərək Səma Allahı – Böyük Tenqriyə sədaqətlərini qoruyub-saxlayırdılar.
Bəlkə, məhz buna, təkrarolunmaz ruhlarına, Allaha daha çox bağlılıqlarına görə ukraynalıları xoxol adlandırdılar? “Xoxol” sözü türk dilindən daha gözəl tərcümə edilir: “Səmanın oğlu”. Ölüm və qorxunun acığına “Səma oğulları” müqəddəs Georgi adasına toplaşır, Poçayna sahillərində müqəddəs İlya məbədinə gedirdilər. Hətta Kiyevi ələ keçirmiş rus knyazların da ətrafında xristianlar kifayət qədər idi. Haradan?


Knyaz Vladimirin dövrünə aid sikkələr (ön və arxa tərəfi)

Tarixin yenidən yazılması
Tapmacalar, sirlər… Onlar hər tərəfdədir. Ona görə də Rusiyanın rəsmi tarixinin elə ilk səhifələrində bəzi mühüm hadisələrin şərhi zamanı uyğunsuzluqlar meydana çıxdı. Lakin bu, siyasətçilərə sərf edən “uyğunsuzluqlar” idi. Qərara gəldilər ki, Böyük Çölü, o zaman planetdə ən böyük olan bütöv ölkəni gizlətsinlər.
Bir daha qeyd edək ki, ruslar varyaq adları daşıyırdılar, bu da təbii idi. Sonralar bu adlar rus salnaməçilərinin səyləri ilə slavyanlaşdırıldı: Xelqa Olqa, Valdemar Vladimir, İnqvar İqor oldu. Sənədlərdə aşağıdakı adlar – Xelqa və Xelq, Valdemar, Qunnar, Vermund, Faulf, İnqald qeyd olunub. Bunlar X əsr Kiyev hakimləridir.
Slavyanları hakimiyyətə yaxın qoymurdular, onlar taxt-tacdan kənarda dururdular. Bu haqda Kiyev knyazları ilə Bizans arasında 911-ci ildə bağlanmış müqavilənin mətni inandırıcı şəkildə şahidlik edir.


Marko Polonun təsəvvürünə görə dünya (1254–1324). O, «Rusiya» haqqında indiki Norveçlə həmsərhəd olan, soyuq şimal ölkəsi kimi söz açır. «Rusiyadan» cənubda Böyük Çöl başlayırdı.

Müqavilə belə başlayır: “Biz, Rus nəslindən olan, Karl, İngelot, Farlov, Veremid, Rulav, Qudı, Raul, Karn, Flelav, Rüar, Aktutruyan, Lidulfost, Stemid…” Baxın, Rusu danışıqlarda kimlər təmsil edirdi, hakimiyyətdə kimlər idi və kimlərə Rusun adından danışıqıar aparmaq etibar edilirdi.
“İlk rus adamlarının ‒ varyaqların və onların drujinaçılarının adları skandinav mənşəli idi”, ‒ deyə məşhur rus tarixçisi V.O.Klyuçevski (1841–1911) qeyd edirdi. Təbii ki, belə də olmalı idi, axı onlar varyaq idi! Özü də isveç dilində danışırdılar. Adıçəkilən müqavilədə rus və yunanların “satın alınmış kölə” olmadıqlarını sübut edən bir neçə maraqlı sətir var. Başqa cür desək, ruslar və yunanlar özlərini kölə tacirləri kimi təqdim edirdilər.
Lakin müqavilənin bu maddəsi slavyanlara aid deyildi. Slavyanlar ruslar üçün “canlı satlıq məhsul”, hərbi qənimət, gəlir mənbəyi rolunu oynayırdılar. Bizans imperatoru Qırmızı xalatlı VII Konstantin və digər müəlliflər yazırdılar ki, onları (slavyanları) ruslar qul bazarlarında satırdılar. Avropada “slavyan” və “qul” sözləri sinonim təşkil edirdi. Bu, indiki Avropa dillərində də qorunub-saxlanılıb: “slave”–“sleyv” (qul)… Əlbəttə, qul bazarlarına türklər, finlər, hətta varyaqların özləri, yunanlar da düşürdülər. Hər şey Taleyin əlində idi.
911-ci il müqaviləsində slavyan dili haqqında N.M.Karamzinin mülahizələri isə heç inandırıcı deyil. O müqavilənin rus mətni dünya xalqlarının hər birinin dilində yazıla bilərdi, bircə slavyan dilindən başqa – hakimlər kölələrin dilində yazmırdılar.
Başqa bir ehtimal daha ağlabatandır: əgər müqavilənin ikinci (itmiş) surəti mövcud olubsa, onda bu ancaq türk dilində tərtib oluna bilərdi. Bizans Skifiya ilə, yəni Böyük Çöllə yazışmalarını beş əsr boyunca türk dilində aparıb. Hakimiyyətləri dövründə varyaqlar da türk dilini öyrənə bilərdilər. Bu dil o vaxt Mərkəzi Avropada millətlərarası münasibət dili idi.


Belaya Vejadan (Xəzər Sarkeli) dəqiq damğası olan sümük lövhə. 960-cı illər.

Yeri gəlmişkən, bu haqda Karamzinin özü də bir neçə səhifə sonra belə yazır: “X əsrin ortalarında Rusiyada iki dildə danışırdılar… Norman əsilli knyazlarımız və əyanlarımızın öz aralarında danışdıqları və sonradan bolqarların slavyanlar üçün ümumi dil olan doğma dillərini unutduqları kimi, onların da dəyişdirdikləri dil rus dili adlanırdı”.
Lakin Karamzini çox ehtiyatla oxumaq lazımdır, onun mətnində sadəlövh adamlara hər səhifədə tələlər qurulub. Bax gətirilən sitatda da həqiqət axıra qədər deyilməyib – əgər öz dillərinı yaddan çıxarıblarsa, onda bolqarlar kimlər idi? Bolqarların ana dili nə olmuşdu?
Cavab yenə də Karamzinin özündədir: “Çoxları onları slavyan hesab edirdi, lakin Bolqarlar əvvəllər xüsusi bir dildə danışırdılar. Onların qədim adları tamamilə slavyan adları deyil, Türk adlarına oxşayır, adətləri də həmçinin… Bizans tarixçiləri Uqr və Bolqarları Hun adlandırırlar”. Tamamilə doğrudur, Bolqarısatanı xanlar idarə edirdilər. Nə slavyanlarda, nə də yunanlarda xan olub. Ancaq türklərdə torpağı idarə edən belə adlanırdı.
Dairə qapandı. Söz yığını ilə Karamzin bircə kəlməni ‒ “bolqarlar qıpçaq türkləridir” ifadəsini bacarıqla gizlədirdi. Kiyev Rusunun rəsmi dili qıpçaq dili idi, varyaqların ölkəyə gəlməsi ilə qısa müddətə ikidillilik meydana gəldi: skandinav və türk dilləri… Beləliklə, hər şey öz yerini aldı, hadisələrdə məntiqilik yarandı.
Öz zamanında rus salnaməçiliyinin bilicisi sayılan akademik A.A.Şaxmatov (1864–1920) müəyyənləşdirmişdi ki, Rusiyanın əsas salnaməsi olan “Ötən illərin dastanı” ən azı iki dəfə əsaslı surətdə dəyişdirilib. Sonrakı tədqiqatçılar dəqiqləşdirdilər ki, onun ayrı-ayrı hissələri beş dəfə dəyişdirilərək təzədən yazılıb. Nəticədə Kiyev Rusunun tarixində qara ağa, yaşıl qırmızıya çevrildi. Nestorun[22 - Nestor – XI–XII əsr rus tarixçisi və publisisti. Kiyev-Peçora lavrasının rahibi olduğu güman edilir. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, “Ötən illərin dastanı”nın birinci redaksiyasının müəllifidir.] əsərindən əsər-əlamət də qalmayıb.
Uydurma və ehtimalları xronoloji cəhətdən müqayisə edən Şaxmatov sübuta yetirdi ki, 945-ci ilə qədər Rusiyanın əsas salnaməsində cəmi dörd epizod həqiqətəuyğundur. Qalanları sonrakı “yazıçıların” vicdanlarına buraxılır.
Şaxmatovun fikrincə, salnamələr (digər tarixi ədəbiyyat kimi) Rusda qədimdən “mənəvi cəhətdən tərbiyə etmək əvəzinə dövlət siyasəti məqsədinə xidmət göstərirdi”, ona isə həqiqətdənsə, əfsanə, yalan daha çox arzuediləndir…
Digər bir məşhur rus tarixçisi P.N.Milyukov ilə də razılaşmamaq mümkün deyil; o, 1898-ci ildə yazırdı: “XV əsrin sonu – XVI yüzilliyin əvvəllərində onlar (rus tarixçiləri) artıq salnaməçilərin öz dövrünün hadisələrinin birtərəfli izahı ilə kifayətlənmir, keçmiş hadisələrin təsvirinə və izahına yeni (digər məqsədlərə xidmət edən) əlavələr edirdilər. Moskvanın siyasi iddialarını, Moskva dövlətinin bütün Rusa, Kiyev mirasına, nəhayət, Bizans imperatorlarının hakimiyyətinə sahib çıxmaq hüquqlarının ədalətli olduğunu sübut etməyə çalışan bir sıra yarırəsmi əfsanələr meydana çıxdı.



XII əsr Kiyev Rusundan olan qadın bəzəkləri: qızıl və gümüş koltlar. Buna oxşar bəzəklər dəfələrlə Böyük Çölün ərazisində tapılmışdır.

Bax sən demə, məhz bu vaxt, XV–XVI yüzilliklərdə Rusiyada “Moskal tarixi” meydana gəlib. Elə o vaxtı Rusiyanın tarixinin yenidən yazılması indiki miqyasını aldı. Növbəti dəfə Rus tarixini yenidən təhsis edəndə akademik-muzdurlar hər şeyi şübhə altına alır, elə hey mübahisə edirdilər. Hətta inkarı mümkün olmayanı da. Hakimiyyət və informasiya üzərində olan inhisarına arxalanaraq akademik B.A.Rıbakov və onun kimi “elm adamları” insanlarda yalançı vətənpərvərlik hissi aşılayır, açıq cəhalət formalaşdırırdılar. Onlara hər şey icazə verilmişdi.
Eyni zamanda digər alimlər də işləyirdilər, onlar elm naminə çalışırdılar. Onlar az deyil; məsələn, akademik V.L.Yanin 1994-cü ildə, senzuranın zəiflədiyi dövrdə vicdanla yazırdı: “IX–XII əsr hadisələri haqqında əsas mənbə “Ötən illərin dastanı” salnaməsidir, lakin onun daha sonrakı yüzilliklərdə redaksiya olunmuş variantı saxlanılıb. Onun XII əsrin əvvəllərində yazılmış əsası isə əfsanəvi elementlərlə doludur, sonrakı redaktələr sayəsində bu elementlər daha da artırılmışdı… Buradan da mifoloji elementlərin sayı, necə deyərlər, iki dəfə artmışdır, əfsanənin üzərinə tədqiqatçılar tərəfindən yaradılmış yeniləri əlavə olunurdu”.
Yazıq rus tarixi… Onun başının üzərindəki səma indi hesab olunduğu qədər də aydın deyil, buludludur. Onda həyat adlanan, yazarların kitablarına düşməyən çox maraqlı səhifələri olmuşdur… V.L.Yanin dönə-dönə haqlıdır. O israr edir ki: “Tarix haqda təsəvvürləri onda kök atmış əfsanələrdən yalnız mənbəşünaslığın tənqidi metodlarından istifadə etməklə təmizləmək olar”.
Tarixi çirkab quyusu kimi vaxtaşırı təmizləmək lazımdır.
Özbaşınalığın əsasını Vladimir Monomax[23 - Vladimir Vsevolodoviç Monomax (1053–1125) – böyük Kiyev knyazı, sərkərdə, yazıçı] qoydu. O, 1116-cı ildə Nestorun salnaməsini Peçora monastırından götürub saray monastırı Vıdubitskə gətirdi, orada mətn iqumen[24 - İqumen – kişi monastırının başçısı] Silvestrin əlinə keçdi. Bax ilk dəfə Rusiya tarixini “yenidən” o yazdı.
Slavyansayağı tərbiyə almış knyaz Vladimir narazı qaldı: o, burada slavyan Rusunu görmədi.
İki ildən sonra yeni mətn meydana gəldi; bu mətnin üzərində Vladimir Monomaxın böyük oğlu, ən qətiyyətli redaktor Mstislav “əziyyət” çəkmişdi. İngilis kralının nəvəsi, İsveç kralının kürəkəni, Novqorod boyarlarının yetişdirməsi olan knyaz Mstislav rus tarixini özü anladığı kimi yazdı, onun yeni redaksiyası ilə slavyan Novqorodu Kiyev Rusundan daha yaxın, daha doğma oldu.
Yazar knyazın səyi nəticəsində Novqorod Kiyevi kölgədə qoydu. Bu şəhərin türk tarixi üzərindən xətt çəkildi. Onu atdılar və Kiyev üç yüz il cavanlaşdı. Əvəzində varyaqların roluna yenidən baxıldı. Yadınıza gəlir: “gəlin knyazlıq edin, bizə rəhbərlik edin”?
Sanki Xelqin Kiyevi ələ keçırməsi olmayıb. Kiyev xaqanı Askoldun öldürülməsi hadisəsi baş verməyib. Qondarma Kiy və onun qardaşlarından başqa heç nə olmayıb.
“Slavyan-norman” yazarı knyaz Mstislav o qədər məntiqsiz fikirlər qoyub gedib ki, adamı dəhşət götürür, lakin bu, Rusiya dövlətinin erkən tarixinə çevrilib. Nestorun salnaməsindən o, Kiyevin həqiqi tarixinin əsasını təşkil edən türklərdən nə vardısa üstündən xətt çəkib. Mstislav, bu başabəla redaktor daha da inandırıcı olsun deyə guya Kiyev dövlətinin əsasını qoymuş slavyan tayfalarının siyahısını da tərtib edib. Əvvəllər bu uydurulmuş “drevlyanlar-polyanlar” haqqında heç kəs nə eşidib, nə də danışmışdı.


Çerniqovdakı Qara Məzar kurqanından tapılmış tur buynuzundakı kompozisiya.

Adamlar həqiqəti bilməsinlər, öz köklərini tanımasınlar deyə tarixin daim yenidən yazılması prosesi davam edib – tarix elmi çoxdan və inadkarcasına “qədim peşə” adını almağa iddialıdır. Təkcə sovet dövründə, bir nəslin gözü qarşısında bu çirkin əməliyyat altı dəfə təkrarlanmışdı. Altı dəfə həyat başqa cür təsvir edilmiş, bəzi hadisələr təmiz dəyişdirilmiş, tamamilə əks qiymət almışdır. Məqsəd hamının hər şeyi yaddan çıxarması, unutqan nəslin böyüməsi idi… Axı bu köntöy həqiqət nəyə lazımdır ki?
Böyük Çöldə etnik tərkibin heç vaxt dəyişmədiyini bilmək adamların nəyinə lazımdır? Məsələ burasındadır ki, Xalqların Böyük köçündən sonra o necə formalaşmışdısa, əsrlərboyu eləcə də qalıb. Ancaq adlar dəyişib. Avarlar, barsillər, bulqarlar, burqundlar, hunlar, onoqurlar, qıpçaqlar, kotiqurlar… və türk xalqının daha iyirmiyə qədər adını tarix qeydə alıb. Sanki bu xaos “sübut” edir ki, Çöldə və Altayda vəhşi tayfalar və xalqlar mövcud idilər. Bunların tam əksini anlamaq üçün Çin xronikasını oxumaq kifayətdir. Hər hansı tayfa hakimiyyətə gələn kimi öz adını əli altında olan xalqa verirdi. Heç bir yeni tayfa və xalq olmayıb. Özü də ki “vəhşi”.
Məsələn, Qeysəriyyəli Prokopi “Qotlarla müharibə” kitabında qeyd edir ki, hunlarda çarın ölümündən sonra onun iki oğlu hakimiyyəti, ölkəni və orada yaşayan əhalini öz arlarında bölüşdürdü. Hər biri öz xalqına öz adını verdi. Oğlanların birinin adı Utiqur, digərinin adı isə Kurtiqur idi. Utiqur və kurtiqur adlanan iki türk xalqının “meydanagəlmə” tarixi belədir.


Qara Məzar kurqanından tapılmış tur buxovundan hissə

Böyük Çöldə bir “xalqın” digərinə çevrilməsi adi iş idi. Ənənə belə idi. Bunları bilmədən türklər, onların mədəniyyəti haqda fikir yürütmək düzgündürmü? “Xalq” meydana gəlir, bir neçə onillikdən sonra “yoxa çıxır”, onun yerində yeni, bu dəfə də türk olan “xalq” peyda olur… Sizcə, bu nədir? Cəfəngiyyat? Axmaqlıq? Yox, bu, “köçəri sivilizasiyası” haqqında bilik kimi qələmə verilən cəhalətdir.
Yenə də guya Çöl üzrə ixtisaslaşan alimlərin mövqeyi başa düşülmür. Onlar açıq-aşkar olan şeyləri, bir tərəfdən Çölün türk birliyini, digər tərəfdən türk Kiyevi ilə slavyan Novqorodunun mədəniyyətləri arasında olan fərqi nümayişkaranə şəkildə görmək istəmirdilər. Hər şeyi slavyanlara aid edirdilər. Niyə? Bunlar ki ayrı-ayrı şeylərdir!
Özlərini, öz xalqını, öz əcdadlarını çıxılmaz vəziyyətə salıblar. Bundan başqa, qonşularına hörmətsizlik ediblər. Rus siyasətçiləri təkcə türkləri vəhşi elan edərək, onların tarixini və mədəniyyətini özünə çıxaraq tarixdən yoxa çıxarmağa cəhd göstərməyiblər. Onlar fin-uqor xalqlarını da belə qarət ediblər. Belarusların və ukraynalıların da tarixini təhrif edib onların ən yaxşı oğullarını əllərindən alıblar; məsələn, ilk belarus çapçısı İvan Fedoroviç dönüb rus Fyodorov oldu. Bəstəkar Qlinka, yazıçı Dostoyevski və onlarca başqaları da onun kimi… Belarus üzərində səma ulduzsuz qaldı.





Müqayisə üçün – qədim Altayın (e.ə. V–IV əsrlər) kurqanlarından tapılmış heyvan təsvirləri.


Maral, qıpçaq mədəniyyətinin sevimli mövzularından biri (Z.S.Samaşevin müqayisəli cədvəli): 1 – Sağır I; 2–5 – Çiliktin kurqanı; 6 – Ters çayı üzərində qaya, Kiçik Qara-tau silsiləsi; 7 ‒ Yelanqaş; 8 ‒ Monqolustan; 9 ‒ Moynak; 10 – Kostroma kurqanı; 11 – Poltava vilayəti; 12 – Melqunov kurqanı; 13 – Ziviyə; 14 – Cənubi Sibir.


Üzərində maral təsvir olunmuş daşlar – qıpçaqların məşhur vizit kartları. Altaydan tutmuş Mərkəzi Avro payadək səma maralının – «yelenin» təsviri olan daşlara rast gəlinir.

Qıpçaq Kiyevi
Hadisələrin yeni “şərhi” ancaq nəsə təzə bir şey düşünmək arzusunu gücləndirir… Bu sahədə Kiyev şəhərinin tarixi gözəl nümunədir. Məhz burada yaradıcılığın, kamilliyin sərhədi yoxdur.
“Salnaməçilər” şəhərin əsasının qoyulma tarixini 854-cü ilə aid edirlər. Amma arxeoloqlar inandırırlar ki, insanlar burada V əsrdən məskunlaşıblar. Ərəb mənbələri bunu təsdiqləyir. Beləliklə, 350 illik vaxt fərqini rus salnamələrində sıfıra endiriblər.
Belə üsul nə deməkdir? O deməkdir ki, I Pyotr çox rahat şəkildə Stalinin müasiri ola bilər, onlar Poltava döyüşünə birgə rəhbərlik edəndən sonra repressiyalara başlayardılar… Cəfəngiyyatdır? Lakin Kiyevin nümunəsi həmin qəbildəndir.
Vaxtın qısaldılması rəsmi rus tarixçilərinin sınaqdan keçirilmiş üsuludur. “Ötən illərin dastanı”nın giriş hissəsini təsadüfən beş dəfə dəyişməyiblər ki: dalandan çıxış axtarırdılar, slavyanları rusa çevirməyin yollarını arayırdılar! Və tapdılar. Olduqca sadə bir yol seçdilər: nəyinsə üstündən xətt çəkdilər, nəyisə əlavə etdilər, sonra varyaq hakimlərin adlarını dəyişdilər. Beləliklə, Kiyev Rusunun tarixi slavyan tarixi oldu… Qəşəngcə hamını barmaqlarına doladılar.
Lakin yeni xalqın (rus xalqının), yeni ölkənin (slavyan Rusunun) belə başlanğıcı ilə razılaşmaq mümkündürmü? Yəqin ki, yox. Slavyanların başlarını qaldırmaları, hakimiyyətə gəlib rus xalqı adlanmaları üçün hansısa daha ciddi hal və səbəb olmalıdır.
Burada həmin dövrdə dünyada baş verən hadisələri saf-çürük etmədən keçinmək olmaz.
XI əsrdə Bizansın ulduzu sönməyə başladı; ölkə sürətlə zəifləyirdi. Xristian kilsəsinə rəhbərlik etmək üçün gedən mübarizə Romanın xeyrinə başa çatdı, siyasətdə və iqtisadiyyatda da bu özünü göstərdi. Bizansda hakimiyyət tədricən yararsız hala gəlirdi. Yunanlar çox şeydən imtina etməyə məcbur oldular; məsələn, rusların onların ölkəsini təmin etdiyi bəzək əşyalarından. Kölə slavyanlar da pula getmirdilər.


Ev xoruzunun sevimli təsviri. Onlara qədim Altayın kurqanlarının əşyalarında tez-tez rast gəlinir və Böyük Çölün xalqlarının yadda şından çıxmır, məsələn, Fransanın.

Rusların cavab reaksiyasını çox gözləmək lazım gəlmədi, onların da bizanslılara olan marağı söndü. “Varyaqlardan yunanlaradək” gedən yol tez bir zamanda zəiflədi və onunla birlikdə ruslar da kasıblamağa başladı. Həmin vaxtadək onlar artıq özlərini türklər vasitəsilə İranla apardığı ticarətdən məhrum etmişdilər. İndi isə Bizansın itkisi ruslar üçün ölümcül zərbə idi.
Kiyev (varyaq) knyazlarının yoxsullaşmasını təsdiq edən faktın biri də o idi ki, artıq XII əsrin ortalarından onlar pul zərb etmirdilər… Ancaq bu xaos və zəifləmənin qalın qatlarından tədricən yeni həyat əlamətləri gözə dəyirdi. Xalq içərisində deyilir: “Müqəddəs yer heç vaxt boş qalmır”.
Məhz bu vaxt slavyanlar keçmiş “varyaqlardan yunanlaradək” olan yolun üstündə yerləşən boşalmış varyaq şəhərlərinə doluşmağa başladılar. Pskov, Smolensk, Novqoroda… Keçmiş varyaq şəhəri Xolmqard[25 - Xolmqard və Novqorodun eyni şəhər olduğu rus elmi tərəfindən qəbul edilmir. Görünür, onun öz izahı var. Lakin inad edərək heç kəs özünə zəhmət verib demir ki, bəs Xolmqard hara yoxa çıxdı? Yuxarı Dneprin ərazisinin ələ keçirilməsi üçün varyaqlara meydan rolunu oynayan şəhər necə yox oldu? Heç bir şəhərsalma bacarığı olmayan slavyanlar Novqorodu necə tikdilər?] məhz o zaman Novqoroda çevrildi. Əlbəttə, slavyanlar Polotsk knyazlığında da, uzaq Kiyevdə də göründülər.
Kiyev knyazları Ruotsidən – Skandinaviyadan əvvəllər aldıqları dəstəkdən məhrum oldular. Bundan da qonşular faydalandılar, zəif Novqorod knyazı Kiyevə hücum etdi və onu asanlıqla ələ keçirdi. Kiyev artıq yox idi! Çökməkdə olan şəhər müqavimətsiz təslim oldu. Hər şey limandakı körpüdə baş verən kiçik döyüşdə həll edilmişdi, şəhərin yeni sahibi məhz orada müəyyənləşdi.
Salnamədən gələn, “vəhşi kimi” yaşayan slavyanlar haqqında olan ifadə maraq doğurur. Görünür, “katsap”, türk dilində “saqqallı keçi” ifadəsi məhz o vaxt, Kiyevin “yeni” və “köhnə” sakinləri arasında tez-tez baş verən toqquşmalar zamanı dilə daxil olmuşdur. “Vəhşi həyat tərzi” və onlardan gələn qoxuya görə slavyanları belə adlandırırdılar. Cavabında isə “xoxol” sözü eşidilirdi, guya söyüş kimi səslənirdi, lakin bu sözün həqiqi mənasını slavyanlar, əlbəttə ki, bilmirdilər.
Zaman və hadisələr dayanmadan slavyanların xeyrinə işləyirdi, tale onların üzünə gülürdü, baxımsız qalmış ölkədə onların qızıl dövrü gəlib çatmışdı! Ətrafda vəziyyət nə qədər çətin idisə, onlar üçün bir o qədər əlverişli idi. Xüsusilə Kiyevdə hakimiyyətə novqorodluların adamı, qanına görə varyaq, ruhuna görə slavyan olan Vladimir gələndən sonra. Meşədən gələnlər rusların yaratdığı, sonra onlar üçün tərk etdikləri ictimai boşluğu tezliklə doldurdular. Varyaqlar Rusu slavyanlara qoyub getdilər. “Sadəcə, elə-belə” qoyub getdilər. Daha doğrusu, əvvəlki itaətkarlıqları və köləlikləri müqabilində onlara təhvil verdilər.
Lakin Kiyev Rusunun əhalisində xalq birliyi hiss olunurdumu? Orada, rus alimlərinin inandırmağa cəhd etdikləri kimi, rus xalqı formalaşa bilərdimi?
Reallıq bunun əksini göstərir: XII əsrdə Kiyev dövləti ayrı-ayrı knyazlıqlara bölündü. Hansılara, necə və niyə? Bu başqa məsələdir. Lakin fakt faktlığında qalır – dövlət parçalandı və buxarlandı! O, bir neçə on il güclə müqavimət göstərərək əzablı ölümə düçar oldu.
Novqorodun tozağacı qabığı üzərindəki yazıları bunu inandırıcı şəkildə sübut edir. Akademik V.L.Yanin yazır ki, bu fərmanlar “əvvəllər sanki mübahisəsiz qəbul edilən bir sıra problemlərin həllinə yenidən baxmağa imkan verdi”.
Həqiqətən, qədim Rus dövlətinin yaranma mexanizminə indiki baxış köklü surətdə dəyişilməlidir. Ümumiyyətlə, bu, iki müxtəlif mədəniyyətin, türk və slavyan mədəniyyətlərinin birləşdirilməsi cəhdi idi. Kiyev və Novqorod mədəniyyətləri bir çox əlamətlərinə görə bir-birindən fərqlənirdi; məsələn, novqorodluların dili, Yaninin “Cənubi Baltik slavyanları” adlandırdığı venedlərin dialekti idi. Yerli kiyevlilərin dili tamamilə başqa idi.


XII əsrdə tozağacı qabığı üzərində yazılmış slavyan yazıları. Yazı run ilə mü qa yisədə tamam başqadır.

Gördüyümüz kimi, slavyanlara miras kimi qalmış Kiyev Rusu onların siyasətinin məhsulu deyildir. Ona görə də o, daimi ola bilməzdi: kometa kimi səmada parıldadı və sönüb yoxa çıxdı.
Rus çox sürətlə söndü, o, sadəcə olaraq parçalanmadı, düşmənçilik edən knyazlıqlara bölündü: hakimiyyətdəkilər və xalq qarşılıqlı öhdəliklər olmadan birgə yaşaya bilməzlər. Hakimiyyəti ələ keçirmək böyük əziyyətdir. Lakin onu əldə saxlamaq yüz dəfə artıq ağır zəhmət tələb edir.
Belə olmuşdur… Lakin nəyə görəsə ənənəvi Rusiya tarixində olan məntiqsizlik heç kəsi narahat etmir; məsələn, niyə ukraynalılar novqorodlulardan, voloqdalılardan, vyatiçilərdən fərqlənirlər? Təkcə xarici görünüşləri ilə fərqlənmirlər. Elə götürək geyimlərini, mətbəxlərini, mahnılarını, tikililərini və s. Hər şeydə fərq var!
Burada təəccüblü heç nə yoxdur, çünki Rus və Ukrayna heç də bir ölkə demək deyil. Onların arasında münasibət çox qısa, XIII əsrin ortalarına qədər, cəmi yetmiş[26 - Rəsmi Rusiya elmi iddia edir ki, məhz bu yetmiş ildə rus xalqı formalaşıb (?!). Qəribədir və ağlasığmazdır.] il olmuş, sonra isə tamamilə kəsilmişdir. 1620-ci ildə onu bərpa etmişlər. Ancaq necə?
Ukraynanın Rusiyaya yenidən birləşməsi haqda sənədlər onu göstərir ki, “birləşən” tamamilə müxtəlif xalqlar idi, onar heç bir-birini başa düşmür, tərcüməçi tolmaçların köməyi ilə ünsiyyət qururdular. Belə ki, V.Buturlinin başçılığı ilə Ukraynaya gələn ilk Moskva səfirliyinin tərkibində iki tərcüməçi – türk Bilal Baytsa və Stepan Konçinski var idi. Onlar “yadelli-çerkasların” (Rusda kazakları belə adlandırırdılar) və “litvinlərin” (yəni qərbi ukraynalıların) yanına gedirdilər. Birincilər türkcə, ikincilər isə “rus” slavyanlarının o qədər də başa düşmədiyi slavyan dilinin dialektlərinin birində danışırdılar.
İki xalqın “birləşməsi” çətin, demək olar ki, açıq qarşıdurma şəraitində başlandı. Bu “birləşmənin” mahiyyətini isə II Yekaterina öz göstərişlərindən birində belə izah edirdi: “Yumşaq üsullarla elə vəziyyətə gətirib çıxarmaq lazımdır ki, onlar ruslaşsınlar və meşədəki canavarlar kimi baxmasınlar…” Bu, Ukraynanın müstəmləkələşdirilməsi deyilsə, bəs nədir?
Getman hakimiyyətini ruslar ləğv etdilər “…ki, əsrlərboyu getman adı yox olsun, heç bir şəxs bir daha bu səviyyəyə qaldırılmasın”. Ukrayna kilsəsini də başsız qoydular, çünki ruslar ona da şübhə ilə baxırdılar, belə ki, Rus kilsəsinin rəhbərləri xoxolları öz dindaşları hesab etmirdilər. Lakin kilsə xadimlərini qovmadılar, onları dini rütbələrindən məhrum etmədilər, öz yanlarında kilsə vəzifələrinə təyin etdilər (Matskeviç və başqalarını).
“Əbədi ittifaqa” çar II Aleksandr son qoydu: onun 30 may
1876-cı ildə verdiyi fərmana görə, ukrayna dilində danışmaq, kitab buraxmaq, onu məktəbdə tədris etmək, hətta bu dildə mahnı oxumaq da qadağan olunurdu… Beləliklə, ukrayna dili ildən-ilə daha başadüşülən, ruslar üçün qulağa yatımlı olurdu.
Əgər ukraynalılar, həqiqətən də, başqa yox, məhz slavyan kökənlidirlərsə, onda niyə digər “rus” slavyanları, məsələn, novqorodlular türklər kimi başlarına papaq qoymurlar, türklər kimi çəkmə, şalvar, yanyaxa köynək geymirlər? Niyə onlar türklər kimi həzin mahnılar oxumur, türklər kimi qızğın və təsirli rəqs etmirlər? Niyə novqorodlu üçün at sadəcə yabı, nəqliyyat vasitəsidir, amma qıpçaq üçün (qoy ukraynalı, rus və ya başqa cür adlansın) at onun ruhunun, bədəninin davamıdır, onun ikinci “mən”idir?
Suallar minlərlədir, lakin onlar hamısı tarixin qərəzli surətdə saxtalaşdırılması haqqındadır.
Yalan o qədər ayaq tutub ki, indi heç kəs həqiqətin və cəfəngiyyatın harada olduğunu fərqləndirə bilmir. Baxmayaraq ki hər şey göz qabağındadır, Ukraynada qıpçaq mədəniyyəti qorunub-saxlanılmışdır!
Moskva Rusu ilə Ukrayna arasında XVII əsrdə meydana gələn münasibətlər elə ilk gündən ikimənalı xarakter aldı. Bu, günümüzə qədər davam edir: bir şey danışılır, digər hərəkət edilir. Moskva və onun yüksək dairələri həmişə “kozak torpağının” əhalisinə öz düşmənləri kimi baxmışdır; V.N.Tatişşevin sözlərinə görə, onlardan “Rusiya dövlətinə dəfələrlə qiyamlar və ziyanverici hərəkətlər törənmişdi”. Məhz buna görə ruslar həmişə Ukraynanı “çar əli altında saxlamağa çalışmış”, onlar isə, öz növbəsində, müqavimət göstərmişlər.
Siyasi mədəniyyətdə olan fərqlərə görə iki “qardaş” xalqın yuxarı dairələri bir-birini sadəcə olaraq başa düşmür, bir-birinə etibar etmirdilər. Bu haqda V.N.Tatişşev və V.O.Klyuçevski də yazıblar. Məgər Ukrayna ilə Rusiyanın birləşməsindən sonra “bir getmanın[27 - Getman – keçmişdə Ukraynada kazak qoşunları başçısı, hakim] da axıradək öz həyatını təhlükəsiz başa vurmaması və onların heç birinin Kiçik Rusiyada qəbrinin olmaması bunu açıq-aşkar sübut etmir?” Sözgəlişi, “getman” sözü türk dilində “ruhun daşıyıcısı”, xalqın “qeyrətinin daşıyıcısı” deməkdir!
Buna daha aydın bir sübut isə “çerkaşin”, yəni “ukraynalı” ləqəbinin Moskva rəhbərlərinin şüurunda uzun müddət “xain” mənasını daşımasıdır. II Yekaterina öz təlimatında “Kiçik Rusiyanın baş komandanı” Pyotr Rumyantsevə yazırdı ki, rus xalqı “Kiçik rusiyalılara gözəgörünməz nifrət hissi bəsləməyə adət edib”. Sonuncular da eyni hiss ilə cavab verirdilər[28 - Əlbəttə, cəmiyyəti daxildən parçalanmış Ukraynanın çıxılmaz vəziyyətdə olduğunu göstərən digər tarixi dəlillər də var. Lakin bu, ayrıca bir kitabın mövzusudur.]…
Bu iki “qardaş xalqın” qarşılıqlı antipatiya hissini XIX əsrdə alman səyyahı İohann Kol çox dəqiq ifadə etmişdir: “Malorossiya[29 - Malorossiya – Ukraynanın keçmiş adı] xalqının Velikorossiya[30 - Velikorossiya – Rusiya] xalqına bəslədiyi ikrah hissi o qədər böyükdir ki, düzü, bunu ancaq milli nifrət kimi xarakterizə etmək olar”[31 - Xəlvətcə dinlənilən söhbətdən: “Sən bilirsən, moskallar “pıvo” sözünü necə tələffüz edirlər?” ‒ “Necə?” – “Pi-i-vo!” – “Nifrət edirəm”.].
Yaddaşsızlıq – dəhşətli xəstəlikdir, Rusiya bu xəstəlikdən əziyyət çəkir. Özü də tək o yox. Məşhur fransız tarixçisi Mark Ferro “Dünyanın müxtəlif ölkələrində tarixi uşaqlara necə danışırlar” adlı maraqlı bir kitab yazmışdır. Aydın olur ki, özləri haqda hər şeyi uydururlar. Bu, “rəsmi” tarixin ümumi qəbul edilmiş qaydasıdır.
Mark Ferronun fikrincə, məsələn, Hindistanda tarix mahiyyətdən məhrumdur, özünün əsasına görə isə o, mifikdir. Ərəblərin tarixi “şəkillərdə çəkilmiş tarixdir”. Farslar ölkələrini dünya sivilizasiyasının mərkəzi yerinə qoyurlar. “Bir sıra məğlubiyyətlərə düçar olan Ermənistan həvəslə öz tarixini yüksəldir, ona işıqlı əzabkeş obrazı verməyə çalışır”. Demək olar ki, hər bir ölkə uşaqlara ÖZ tarixini danışır! Buna görə rus tarixçilərini çox da günahlandırmaq olmaz: onlar özləri haqqında başqalarından çox uydurmayıblar. Ola bilər ki, bir az çox.
Lakin… keçmişsiz gələcək olmur, belə ki, məhz keçmiş gələcəyə keçir: zaman bir-biri ilə əlaqəlidir. Tarix – zaman haqqında qeydlərdir və orada baş verən hadisələrdir. Qeydlərdə hadisəni təhrif etmək, hadisəni kəsməklə insanlar zamanı dəyişdirmir, hadisəni dayandırmırlar, onlar öz nəslini yaddaşsızlığa düçar edirlər; deməli, yeni nəsil gələcəyə baxmağı bacarmayacaq.
Lakin bəzən yaddaşsızlıq – yaxşıdır. O, dərmandır, düzdür, zəhərlə qarışıqdır, müsibət yaşamış xalqın ruhi yaralarını sağaldır. Sonralar, zaman keçdikcə zəhər yaddaşda toplanır və ziyan etməyə başlayır… Əlbəttə, keçmişi yada salmaq ağırdır, lakin xalq olaraq qalmaq istəyirsənsə, qonşuların arasında itib-batmaq istəmirsənsə, bu lazımdır.
Qədim türk hikməti öyrədir: “Özgəsininkinin ardınca getsən, özününkünü itirəcəksən”. Qıpçaq xanı Kurya məhz bu sözləri Böyük Çölə yürüşü rüsvayçılıqla başa çatmış və ələ keçmiş rus knyazı Svyatoslavın kəlləsindən düzəldilmiş piyalənin üzərinə yazmağı əmr etmişdi.
Xalqı yaratmaq olmaz. On kitab əsasında bir kitab tərtib etmək olar, lakin on “etnik parçadan” bir xalq yığmaq olmaz: tarixi kök və ənənələrindən məhrum olmuş kütlə xalq deyil. Bu həm Amerika xalqına, həm də istənilən “yeni” xalqa aiddir. O, ideya əsasında yaranmış birlik, ya da siyasi (dövlət) icma olacaqdır. Lakin bundan artıq heç nə ola bilməyəcək.
Dünya xalqları təkcə xarici görünüşləri, mədəniyyətləri, adət-ənənələri, vərdişləri, əxlaqları ilə fərqlənmirlər. Onlar, bioloqların da təsdiqlədiklərinə görə, genetik səviyyədə də bir-birindən fərqlənirlər. Odur ki zəncilərdən çinlilər doğulmurlar. Bu səbəbdən də bir xalqa bir mədəniyyət, digərinə isə başqa mədəniyyət xasdır. Bu səbəbdən də dünyada dörd min xalq var. İlk baxışdan hamısı bərabər olsa da, əslində, müxtəlifdirlər.
Hələ qədim dövrdən adamları xalq kimi birləşdirən əlamətlər məlumdur. Bu barədə bütöv traktatlar yazılıb. Bioloji xüsusiyyətlər insanları irqlərə, irqləri xalqlara ayırır. Hər birimizin təbiəti (və yaxud cinsi?) bizə nəsildən-nəslə, gedənlərin ardınca gələnlərə ötürülüb… Bu hər zaman və hər yerdə məlum həqiqətdir.


Kişi şalvarının ilk «modeli». Onları 2 min il bundan əvvəl qədim Altayda yun və ipəkdən tikirdilər.

Lakin təkcə Rusiyada belə deyil. Burada insanı tədqiq etmək qəbul olunmur, baxmayaraq ki bu sahədə əldə edilmiş uğurlar çox maraqlıdır. Görünür, buna siyasi ehkamlar mane olur. İsraillilər isə özlərini, öz genetik köklərini öyrənən zaman barmaqlarının ucunda, dərinin üzərindəki şəklə görə heyrətamiz kəşf etdilər. Aydın oldu ki, nəinki hər bir adam, eyni zamanda bütöv xalq da bu əlamətlərə görə fərdi xüsusiyyətə malikdir. Beləliklə, dəri üzərində şəklə görə yəhudi olub-olmamağı müəyyənləşdirməyi öyrəndilər.


Zbruç bütü (X əsr, Qərbi Ukrayna). O, Böyük Çöldə onlarca, yüzlərcə rast gəlinən qıpçaq «qadınlarının» «qardaşıdır».

Bu, irqçiliyə doğru atılmış bir addımdır? Qətiyyən yox, heç kimi irqçiliklə qorxutmaq lazım deyil. Söhbət tamam başqa şeydən gedir: biz hər şeydən əvvəl canlı məxluquq, sonra isə cəmiyyətin üzvü. Biri ilkin, digəri isə ikinci gəlir. Öz təbiətimizi, fərdi xüsusiyyətlərimizi dərk etmək biz insanlara imkan verir ki, həyatın ictimai və başqa hadisələrinin mənbəyini başa düşək. Onlardan nəinki xalqların tarixi, həm də bütün ictimai proseslər başlayır.
“Bioloji sima” hökmdarların hakimiyyətindən asılı deyil; məsələn, türklərin hətta toxumalarının zülalları və sümükləri slavyanlarınkından, vepslərinkindən və digər meşə zonasının xalqlarınkından fərqlənir. Altayın və Çölün təbiəti minilliklərlə özünəməxsus sağlamlığı, özünün dünyagörüşü, özünün ənənəsi və mədəniyyəti olan xüsusi tip insan yaratmışdır. Çox inadkar tipdir. Məhz bu elə qıpçaq xalqıdır! O, fərdidir. Onun bu fərdiliyi təkcə xalqın mədəniyyətində əks olunmur, hətta barmağının ucundakı şəkildə də görünür. Qıpçağı necə adlandırırsan adlandır (qumuq, rus, ukraynalı və s.), onun “bioloji siması” genetik cəhətdən dəyişməzdir… O hər bir şəxsi öz valideynlərinə, əcdadlarına oxşar edir. “Toxum necədirsə, tayfa da elədir”, – hələ qədimdə insanlar bunu fərqləndirə biliblər. Bu gün bu qaydanı dəyişmək istəyirlər; belə hesab edirlər ki, sivil xalqlar özlərinə qapanmalı deyillər… Çox mübahisəli mövqedir, lakin təəssüf ki, o mövcuddur.
Etnoqrafiyada da fizikadakı kimi hər şey öz qanunlarına tabedir, hətta xalqlarda olan fərqlər, onların rəftarı, bu və ya digər xörəyə, içkiyə bağlılığı da qanunlara bağlanır… Bir sözlə, xalqların həyatında təsadüflər olmur.
Məhz etnoqrafiyanın bioloji qanunlarının qəbul edilməməsi üzündən içərisində adamların etnik icmalara (istənilən iri bir şəhərdə italyan, Çin və digərlərinin məhəllələri vardır) bölündüyü və sürətlə yaradıldığı Amerika “xalqının” uğursuzluğu başlanır. Kədərli də olsa, oxşar hadisə ruslar arasında da (həmin məhəllələrə burada da rast gəlmək olar) müşahidə olunur.
İvan Qroznının dövründən Moskva Rusunda adamlar arasında öz yeni məsləkdaşlarına, həmvətənlərinə inamsızlıq, təcavüz, hörmətsizlik hökm sürməyə başlayıb; məsələn, opriçninanı[32 - Opriçnina – İvan Qroznının padşahlığı dövründə: dövlətin, bilavasitə padşahın idarəsində olan və güclü mərkəzi hakimiyyət yaratmaq uğrunda mübarizədə onun üçün dayaq təşkil edən hissəsi] “ruslar” sırasına qəbul edilən türk-qıpçaqlar həyata keçirirdilər. Belə nümunələr minlərlədir. Təəssüf ki, keçmiş xəstəliyin əlamətləri indi də özünü göstərir. 1993-cü ildə Ağ evlə Ostankino qarşısındakı qırğını buna ən son nümunə kimi göstərmək olar. Bu həm 1937-ci il repressiyası və Vətəndaş müharibəsi, tarix pilləkənləri ilə aşağı ensək, Puqaçovun, Bolotnikovun, Bulavinin, Razinin, streleslərin üsyanı və digər xalq hərəkatlarının vəhşicəsinə darmadağın edilməsidir. Bu həm də opriçninadır, xeyli belə epizodlar göstərmək olar ki, çox böyük məmnuniyyət və zövqlə rus rusu qırırdı. Öldürərkən doğma qanı belə hiss etmədən, düşmən kimi məhv edirdi. Dünyada heç bir xalq – heç biri! – özünə belə əzab verməmişdi.
Baxın görün etnoqrafik təcrübələr nə ilə nəticələnir. Onlar xalqın özünüməhvinə aparır. Özünə qarşı amansız təcavüzə.
…Əlbəttə, bu sətirlər bir çoxlarının xoşuna gəlməyəcək. Bəzi oxucuların vətənpərvərlik hissinə və əhvalına toxunmayaraq demək istəyirik: inanın, bu sətirlər sizi alçaltmaq üçün yazılmayıb. Lakin qədim Kiyevin nə tikilmiş və hazır şəhəri ələ keçirmiş varyaqlara, nə də slavyanlara aidiyyəti var. Kiyev – türk tarixinin bu parlaq səhifəsi sonralar Rusiya tarixinə də çevrilmişdir. Onun tarixi həm run yazıları ilə, həm də kirillə yazılmışdır.
İlk rus salnaməçiləri bunu gözəl bilirdilər, ona görə sonrakı hakimlər salnaməni cidd-cəhdlə yenidən redaksiya edirdilər.
IX əsrdə kiyevlilər “çudovoye move” dilində, yəni öz dillərində danışırdılar, axı onlar türk-qıpçaq idilər. Kiyev türkcə tərcümədə “kürəkənin şəhəri” deməkdir. V əsrdə salınıb, əvvəlcə onu Baştau adlandırmışlar. Sonra o, Ukrayna xaqanlığının ərazisindən keçən, “varyaqlardan yunanlaradək” gedən yolun üstündə gömrük şəhəri oldu. Orada xaqan hökmdarlıq edirdi[33 - Lakin istisna deyildir ki, şəhərin adı “kıya” və yaxud da “kiya” sözündən götürülmüşdür. Türk dilində, görürsünüz, yenə də türk dilində, bu söz “məhdudlaşdıran”, “sərhəddə yerləşən” mənasını daşıyır. Yəqin ki, bu söz şəhərin dəqiq adını göstərirdi; V əsrdə o, çay üzərində yerləşir, sərhəd və gömrük funksiyasını daşıyırdı. O, türk ölkəsi olan Dəşti Qıpçağın şimal qapısı idi və ölkənin xaqanlığından biri də “kənarda” və ya “kənarında yerləşən” mənasını ifadə edən Ukrayna xaqanlığı idi. Maraqlıdır, “Kiy” toponiminə tez-tez rast gəlinir; məsələn, Xəzər dövləti ilə Böyük Bulqariyanın arasında yerləşən şəhər də belə adlanır, o da sərhəd funksiyasını daşıyır və indi orada Kiyevskaya stanitsası yerləşir. Bəs Ağ dənizdə, Solovets monastırı yaxınlığında yerləşən ad? O da Kiy adlanır. Onun da sərhəd funksiyası vardır. Monastırı, məlumdur ki, türklər tikmişlər.].
Qonşu xaqanlıqların: Avar, Böyük Bulqar, Xəzər, Volqa Bulqarının hökmdarları da məhz bu titulu daşıyırdılar. Bütün bu xaqanlıqların hamısı Dəşt-i Qıpçaq (qıpçaqların çölü və ya poloves düzənliyi) ölkəsini təşkil edirdi. Xoşbəxtlikdən bu, yaddaşlardan silinməyib.
Bu yaxınlarda müstəqil Ukraynada Kiyevin əsasının qoyulmasının 1500 illiyi keçirilirdi. Şükür Allaha, həqiqət yada düşdü! Radio ilə qədim Kiyev Rusunun duaları eşidilirdi, moizə oxuyan aşağıdakı sözləri deyirdi: “Xoday aldında beten adem açıq bulsun”. Təəssüf ki, hansısa ağıllı həmin duanı slavyan-kilsə dilində izah etməyə başladı… Sadəlövh bir müqəddəslik!
Hər bir türk uşağı bu “qədim slavyan” mətnini izahsız da tərcümə edə bilər: “Hər bir adam Allah qarşısında açıq qəlblə dayanmalıdır”. Burada digər tərcümə ola da bilməz. Kiyev Rusunda, həqiqətən də, üzü şərqə tərəf, səmaya baxaraq türk dilində dua edirdilər. Kiyevin və Ukraynanın qədim məbədlərinin üzərindəki türk run yazıları, qədim dualar indiyədək qalır… Ukraynalı qıpçaqlar onları qorudular.
Dəşt-i Qıpçaq ölkəsi V əsrdə – 370-ci ildə Don uğrunda güclü alanlarla möhtəşəm döyüşdən sonra yarandı və türklər Avropa düzənliklərinə çıxdılar. Elə onda qıpçaq tarixinin Avropa səhifəsi açıldı. Bu ölkə Xalqların Böyük köçünün coğrafi nəticəsidir. XVIII əsrədək, I Pyotrun Azov yürüşündən sonra Malorossiyanın istilasına qədər mövcud olub. Çöl sakinlərinin indiki nəsilləri isə hətta onun adının anlamını belə tam başa düşə bilmirlər. Niyə?
Ensiklopedik lüğətdə rusiyalıların ilk vətənləri haqqında, demək olar ki, heç nə ifadə etməyən bir arayış verilir: “Dəşt-i Qıpçaq (Qıpçaq Çölü) deyəndə XI–XV əsr ərəb və fars mənbələrində İrtış çayından Dunayadək, Krımdan Böyük Bolqara qədər geniş ərazidə köçəri həyat keçirən qıpçaqların (poloveslərin) yaşadığı yer nəzərdə tutulur. XIII əsrdə monqol-tatarlar tərəfindən ələ keçirilib. XVI–XVIII əsrlərdə onun ancaq şərq hissəsi (indiki Qazaxıstanın ərazisi) bu cür adlanırdı”. Sərhədi Moskva çayından keçən türk ölkəsi haqqında olan məlumat təkcə budur.


Çöl daş heykəlləri, bu məşhur poloves «qadın ları» mon qolla rın yürüşünə qə dər çöl mədə niy yə tinin fərqləndirici nişa nə si idi.

Hətta “dəşt” sözü də nə üçünsə, məlum olduğu kimi, düzənliyi olmayan İrana aid edilib. Ensiklopediyanı tərtib edənlərin heç ağıllarına gəlməyib ki, öz Vətənlərini adlandırmaq üçün qıpçaqlar fars sözünü neynirdilər.
Bəli, söz türklərə sanskritdən[34 - Sanskrit – hind-Avropa dillərinə mənsub olan qədim hind ədəbi dillərindən biri] keçib, lakin onlarda tamamilə yeni məna, daha dərin, daha obrazlı şəkil alıb. Qədim türk dilində “taşta” sözünün bir neçə mənası var idi, o cümlədən həm də “xaricdə” deməkdir. Öz qədim Vətənindən, Altaydan getmiş, tanış olmayan çölə düşmüş, xaricdə olan xalq daha dəqiq söz tapa bilməzdi.
Məhz xaric türk-qıpçaqların yeni Vətəni oldu, beləcə, Dəşt-i Qıpçaq adı yarandı. Başqa cür demək də olmaz… Buradan isə indiyədək də qıpçağın qəlbini isidən step[35 - Step – qədim türk sözü, “isitep”, yəni “qızdıran”, “sığınacaq verən”] (rusca “çöl”) sözü peyda oldu.

Salnamə səhifələrindəki şəkillər

Rusun və Kiyev şəhərinin qəribə tarixi var… Lakin həqiqətin izləri burada da qalıb, özü də ən görkəmli yerdə. Bu izlər – salnamələrdəki şəkillərdir, onlar sözlərdən də çox şey deyir. Ancaq onları düzəltmək heç kəsin ağlına gəlməyib. Rus tarixinin redaktorları daha çox mətnin qayğısına qalıblar, şəkilləri isə sadəcə olaraq gözdən qaçırıblar.
Akademik B.A.Rıbakovun kitabları buna əla nümunədir. Onlar əla poliqrafik görünüşə malikdir və gözəl illüstrasiya ilə fərqlənir; kitabların qiymətli olmasını, bəlkə, elə bu təşkil edir. Salnamə üzərində olan şəkillərdə adamlar qıpçaq geyimində, qıpçaq zirehində, əllərində qıpçaq silahı, qıpçaq memarlığına aid binanın yanında dayanmış, qıpçaq mebeli üstündə əyləşmiş, qıpçaq məişət əşyalarından istifadə edən vəziyyətdə təsvir edilmişlər. Şəkillərdə adamlar tipik qıpçaq kimi enlisifət çəkilib. Onları heç kimlə səhv salmaq olmaz. Lakin müəllif heç düşünmədən onlara ukraynalı da yox, rus deyir.
Axı bir insanın da, bir xalqın da portretini onun əşyaları ilə, həmin əşyaların detalları ilə yaradırlar. Hərdən tanımağa bir kiçik ştrix kifayət edir. Geniş şlyapa ilə meksikalını, kimono ilə yaponu tanımaq mümkündür.
Əlbəttə, o cür adlı-sanlı alimi etnoqrafiya tarixinin əlifbasını bilməməkdə təqsirləndirmək olmaz. Müxtəlif sənədlər üzərində apardığı təhlillər və gəldiyi nəticələr onun işin mahiyyətini dərindən bildiyinə inam yaradır. Buna misal olaraq Radzivil (Lavrenti)[36 - Radzivil salnaməsini Köniqsberq salnaməsi də adlandırırlar. Ən qədim şəkilli salnamələrdən sayılır. Günümüzə iki nüsxəsi gəlib çatıb. Adı XVII əsrdə onun ilk nüsxəsinin sahibi voyevoda Yanuş Radzivilin və XVIII əsrə qədər bu nüsxənin saxlanıldığı Köniqsberq şəhərindən götürülüb.] salnaməsini, daha dəqiqi, onun illüstrasiya ilə zəngin rus nüsxəsini göstərmək olar. Mətn 1130–1140-cı illərə aiddir. Burada onlarca miniatür mövcuddur, necə deyərlər, bütöv bir xəzinədir.
B.A.Rıbakov təsdiq edəndə ki rəssamın qarşısında “Kiyev rəssamları tərəfindən illüstrasiya ilə dopdolu işlənmiş, daha zəngin bir əsər dururmuş”, əlbəttə, haqlı idi. Görünür, belə də olub. Lakin Vladimirdə mətni qısaltdılar və ya yandırdılar. Amma köçürülmüş şəkillər qaldı.
Məgər rus tarixi arxivinin rəflərində ancaq slavyan dilində yazılmış Şimali Rusa aid sənədlərin qalması adamı şübhələndirmirmi? Bəs türk sənədlər toplusu hanı?
Guya onların ümumiyyətlə mövcud olmadığına dair fikirlər isə sadəcə gülüncdür. Nədir, yoxsa Rusiyanın cənub torpaqlarında monastırlar olmayıb? Ya da savadlı adamlar yox idi? Bəlkə, şəhərlər mövcud deyildi?.. Novqorod, əlbəttə, yaxşıdır, bəs Bryanskın (Birinçi) ondan nəyi geri qalır? Novqoroddan xeyli əvvəl, IV–V əsrlərdə meydana gələn bu qədim qıpçaq şəhərinin mədəni ənənələri zəif araşdırılıb. Şəhər Böyük Çölün mənəvi mərkəzi, onun paytaxtı idi. Avropa burada “öz universitetlərini” keçirdi.
Əlbəttə, gec-tez Rusiyanın cənubundakı şəhərlər öz sözünü deyəcək, Böyük Çöl danışacaq. Onun susması artıq ayıbdır, çünki mədəni qatı çox nəhəngdir. Böyük Çölü açmaq mütləq lazım gələcəkdir; yeni ölkələr yaranıb, onlar qoca qıpçaq ağacının cavan pöhrələridir. Azərbaycan, Özbəkistan, Ukrayna, Qazaxıstan, Qırğızıstan özlərinin həqiqi tarixlərini öyrənmək istəyəcək. Onların əcdadları dünya mədəniyyətinə böyük töhfə veriblər, axı bunu gizlətmək nəyə lazım?
Rıbakov yazır ki, X əsrdən ruslar öz salnamələrini rəngli miniatürlərlə bəzəməyə başladılar… Çox incə müşahidədir! Belə çıxır ki, 997-ci ilə qədər rus salnamələri rəngli miniatürlərlə bəzədilməyib.


Altaydan Mərkəzi Avropaya qədər hər yerdə rast gəlinən çöl heykəltəraşlığının çoxtərəfli və ifadəliliyinə təəc cüb-lən məmək olmur.

Ümumiyyətlə, rus salnamələri olubmu? Bu haqda müəllif susur.
Bax belə, akademik bircə sözlə oxucuları sanki əsas fikirdən uzaqlaşdırır: X əsrdə rus salnaməsi olmayıb və heç nəyi də bəzəmək lazım deyildi. Qədim Kiyev (daha dəqiq: Ukrayna və bütün Böyük Çöl!) Moskva tarixçilərini həqiqəti öyrənmək üçün yox, onu gizlətmək üçün maraqlandırırdı.
Xarici və yerli alimlər Kiyev Rusundan cidd-cəhdlə təmizlənmiş rus arxivlərini görəndə çaşıb-qalırlar. Nə qədər sənəd məhv edilib! Məsələn, M.İ.Karger özünün ikicildlik “Qədim Kiyev” əsərində həyəcanla yazırdı ki, arxeoloqlar tərəfindən tapılan nə varsa hamısı müəmmalı şəkildə harasa yox olub.
Deyək ki, Vladimirəqədərki dövrə aid, eynilə Altaydakı kimi atla, nökərlərlə, məişət əşyaları ilə birlikdə dəfn edilmiş kimlərinsə qəbrini tapırdılar. Lakin onları tədqiq etmir, onlar haqqında az yazmağa və danışmağa çalışır, sonra isə tamamilə unudurdular. Sanki heç nə tapmayıblar.
Bir dəfə arxeoloqlar Desyatina kilsəsinin cənub mehrabının altında bu vaxtadək çox yaxşı qalmış qəbir tapdılar. Görünür, bura nə vaxtsa kurqan olmuş, sonra üzərində Kiyevdə ən qədim olan kərpic məbəd ucaldılmışdı. Qəbir çox zəngin idi. Atın yüyəni üzərində (Altayda arxeoloqlara belə bəzək əşyaları tez-tez rast gəlirdi) qıpçaqlar üçün ənənəvi olan və aydın görünən gözəl ornament var idi. Qəbirdən bir vaxtlar türklərdən mənimsənilmiş müxtəlif bərabərtərəfli xaçlar və çoxlu digər əşyalar tapıldı… Lakin bütün bu tapıntılar Moskva tarixçilərinə inandırıcı görünmədi.
Hətta qədim məbədlərin üzərindəki türk run yazıları da onları inandırmadı!..
Budur, akademik Rıbakov da Kiyev miniatürləri haqda açıqca qərəzli yazır. Qədim Kiyev xronikalarında onlar, əlbəttə, mövcud idi. Mövcud olmaya bilməzdi. Qıpçaqlar üçün təsvir xoşməramlı ənənə idi. Bu ənənə qayalar üzərindəki şəkillərdə də özünü göstərir: özlərinin; özlərinə məxsus üsulla çəkdikləri; məhz türklərə aid şəkillərdə… Qeyd etmək lazımdır ki, bu şəkillər salnamələrdəki şəkillərlə eyni üslubda çəkilib.
Bu şəkilləri indinin özündə də qıpçaqların Dneprə, Dona, Dunaya, Mərkəzi və Qərbi Avropaya gəldikləri Cənubi Sibirdə – Altayda qayalar üzərində görmək olar. Onlar arxeoloqların kurqanlardan tapdıqları qızıl əşyaları üzərində də var. Yoxa çıxmayıb! Qaraçaylı elmlər doktoru Soslan Bayçorov “Avropanın run abidələri” adlı tədqiqat əsərini nəşr etdirib, orada çoxlu maraqlı məlumatlar var.
Bir sözlə, Kiyev kitablarında varyaqlardan xeyli əvvəl əsrlərlə, minilliklərlə cilalanmış türk mədəniyyəti ənənələri yaxşı görünür, bu, inandırıcıdır. Salnamə miniatürləri onunla qiymətlidir ki, Kiyevin həyatı, qədim cizgiləri barədə ətraflı təsəvvür yaradır; məsələn, silah, zireh, baş geyimləri, mebel, paltar və digər şeyləri rəssam nəzərdən qaçırmayıb, axı onları özü həyatda görüb, necə deyərlər, bütün bu əşyaları naturadan çəkib.


Çerniqovdakı məşhur Qara Məzar kurqanı (X əsrin ortaları). IV–V əsrlərdə Böyük Çölün tipik qəbri; onda dəfnin qıpçaq ənənəsi dəqiq görünür. Vaxt var idi ki, Kiyevdə xanları Altayda olduğu kimi atlarla, ev əşyaları və qullarla birlikdə dəfn edirdilər.

Naturadan çəkilmiş şəkillər dəfələrlə dəyişdirilmiş mətnlərin düzgün məlumatlar çatdırması haqda şübhə yaradır; məsələn, Kiyevdən çox uzaqda yerləşən kurqanlardan tapılmış silah və zirehlər salnamələrdə çəkilmişlərə eynilə oxşayır.
Deməli, şəkil mətnə uyğun gəlmir. Bu həqiqətən belədir, çünki “rus” slavyanlarının (knyaz drujinalarından başqa) silahları başqa idi: onlar piyada döyüşçülər üçün nəzərdə tutulmuşdu! Qıpçaqlar isə, bildiyimiz kimi, piyada döyüşmürdülər… Demə, şəkillərdə böyük qüvvə var imiş! Tədqiqatçılardan birinin dediyi kimi, salnamə miniatürləri “itmiş dünyaya pəncərədir”. Gözəl bənzətmədir. Əgər pəncərə varsa, demək, oradan baxmaq olar.
Əvvəlcə şəkillərin süjetinə nəzər salaq. Şərq ənənələrinə uyğun olaraq süjetlərdə ən mühüm məqamlar təsvir edilirdi. Onlarda müəllifin (yaxud sifarişçinin) bu və ya digər hadisəyə münasibəti, rəssamın əhvali-ruhiyyəsi aydın görünürdü. Məhz bu keyfiyyət – vacib olanı seçmək! – bütün Şərq, o cümlədən türk mədəniyyətinə xas xüsusiyyətdir. Şəklin mərkəzində süjetin əsas məqsədi qabardılır, izləyicinin diqqəti onun üzərində cəmləşir. Çox qədim ənənədir.


Radzivil salnaməsindən olan şəkil. Dəşt-i Qıpçağın şərq torpaqlarından çıxan adam baş geyimi və qablar (korçaqlar) diqqəti özünə cəlb edir. Bütün bunlar indi də Çöl xalqlarının məişətində istifadə olunur.

Kiyev salnaməsindəki şəkildə də başlıca olan mərkəzdə yerləşdirilib ki, izləyici yalnız ona baxsın. Baxsın və mətnlə müqayisə edib fikirləşsin.
Rusun slavyanlaşdırılması dövründə sənədi pozub təzədən yazmaq peşəsinə ilk yiyələnən, gününü, bir növ, saray nəşriyyatını xatırladan skriptoriumda[37 - Skriptorium – orta əsrlərdə əl ilə yazılan kitabların çap olunduğu və üzü çıxarıldığı emalatxana] keçirən knyaz Mstivlav oldu. O bu işə dərindən girişdi, sözəbaxmayan rahibləri üzüyola dünyəvi adamlarla əvəz etdi. Tac sahibi olan atası “Kiyev” tarixinin gələcək konspektini cızdı (Monomax öyrətdiyi kimi). Əmrə müntəzir oğlu isə cəfəngiyyatı kağız üzərinə köçürdü.
Bununla da Mstislav yeni salnamə yazmağın xüsusi üsulunu yaratdı. Ona görə də salnamələrin, o cümlədən Rusiya tarixinin ancaq qələbə və qəhrəmanlıqlarla, hətta uydurmalarla belə dolu olduğuna təəccüblənmək lazım deyil. Qalan nə varsa, heç birindən söz açılmır. Təəssüf ki, bu da ənənədir.
Məlum olduğu kimi, qələbələr bəzən hay-küylü və müxtəlif olur. N.M.Karamzinin bəhs etdiyi qələbələrdən biri: “1095-ci il. Qələbə. Nəhayət, Böyük knyaz və Vladimir qələbələri ilə xalqının kədərli ruhunu yüksəltdilər… Poloves rəhbərləri İtlar və Kitay Monomaxla sülh müqaviləsi bağlayaraq oğlu Svyatoslavı girov götürdülər. Kitay şəhər divarının yanında təhlükəsiz yerdə, düşərgədə qalırdı, İtlar Pereyaslavlda kübar adam olan Rotiborun qonağı idi”.
Elə bu vaxt Kiyev knyazı yaranmış vəziyyətdən istifadə etmək qərarına gəldi. Fevralın 24-də, gecənin bir aləmi ruslar Kitay xanın düşərgəsinə girdilər və yatmış xanı öldürdülər. “Heç nədən xəbəri olmayan İtlar isə mehriban ev yiyələri ilə səhər yeməyinə hazırlaşırdı, elə bu vaxt Rotiborun oğlu Olbeq otağın yuxarı hissəsində əvvəlcədən hazırlanmış oyuqdan oxun yayını çəkdi. Bədbəxt İtlar və onun məşhur yoldaşları alçaq sui-qəsdin qurbanı oldular. O vaxt bu hərəkət Rusiya knyazlarının tez-tez əl atdıqları hiyləgərlik idi”.
Həmin dövrdə “knyazların ən yaxşıları” belə hərəkət edirdilər.
Həyatın reallığından üz çevirmək mümkün deyil. Faktlar sözlərdən güclüdür. Məhz faktlar həmişə rus hakimlərindən hadisələrin başqa cür təsvirini yaratmağı tələb edirdi. Uydurmaçılıq tələb olunurdu! Burada Vladimir Monomaxın sözəbaxan oğlu ciddi səy göstərdi: o, salnaməni səhifə-səhifə yenidən işləməyə başladı.
Mstislavı istedadsızlıqda günahlandırmaq olmaz, o çox ustalıqla həyatın cod hissəsini cilalamağa başladı. Hər halda, Rusda ilk redaktor idi! O, illüstrasiyalı salnamə yaratdı: hər şəklə əlavələr edilirdi. Əfsanə rəmzlərinin dövrü başlandı. Bu belə edilirdi:
1111-ci il. Monomaxın Şimali Dona və Salnitsaya yürüşü. Adətən, süvarilər, yanlarında isə qaçan itlər təsvir olunurdu, guya itlər qaçan qıpçaqlardır.
1112-ci il. Svyatopolkun oğlu yatvyaqlara qalib gəlir. Səhifənin qırağında Litva Polesyesinin rəmzi olan döyülmüş ayı təsviri əlavə edilib.
1120-ci il. Torklar[38 - Torklar – türk tafyası] və berendeylər[39 - Berendeylər – Peçeneq və Qarabörk tayfa ittifaqına daxil olan qədim türk tayfası] Rusa hücum çəkirlər və qaçırlar. Ənənəvi şəklə qorxmuş meymun əlavə edilib.
1127-ci il. Mstislav Polotska qoşun yollayır. Onun oğlu İzyaslav knyaz Bryaçislavı əsir götürür. Qədim miniatürə siçan tutan pişik şəkli əlavə olunub…


Radzivil salnaməsinin səhifələrinə əlavə çəkilmiş şəkillər

“Rus” salnaməsi bax budur, o, düz hədəfə vururdu. Şəkillər ictimai rəyə təsir göstərirdi: adamlar savadsız idilər, ya da türkcə oxuya bilmirdilər; onlar mətnə yox, şəkillərə reaksiya verirdilər. Qorxaq meymunla siçan tutmuş pişik, əlbəttə ki, tarixi həqiqətlər baxımından salnaməni irəli aparmadı, lakin aydın və cəsarətli rəmzlər öz işini görürdü.
Mstislavın ölümündən sonra salnaməçilikdə Ezop dilindən[40 - Ezop dili – fikrin örtülü, eyham şəkildə ifadəsi] imtina etdilər, amma qıpçaq kitab ənənəsindən yox[41 - Əsassız danışmayaq deyə xatırladaq ki, “kniqa” (yəni kitab) sözü türk sözüdür, qıpçaqlara çinlilərdən keçmişdir, hərfi mənası “kağız bükülüsü” və ya “əlyazmada” deməkdir.]; məsələn, şəhərciyi yenə də qüllə şəklində təsvir edirdilər, ancaq onu hansısa rəmz, şəhərin gələcək gerbi fərqləndirirdi. Döyüşçüləri yenə də əllərində əyri Şərq qılıncları olan süvari kimi təsvir edirdilər, lakin onların yanında əllərində uzunsaplı baltalarla silahlanmış piyadalar da olurdu.
Sonra isə salnamənin səhifələrində heyvanların yerinə insanlar göründü. Çox ifadəli adamcıqlar. Onlar sanki sirli surətdə susur, elə bil sezilmirlər, amma hadisələrin iştirakçısıdırlar. Rusda baş verən hadisələrin gözəgörünməz ilham verənləri, siyasi teatrın pərdələri arxasında gizlənən rejissorları, ideoloqları olan ruslar belədirlər, həm də hər yerdə belədirlər. Onlar özgə xalqın içində müstəmləkə hakimləridir: sanki həmin xalqın yanındadırlar, amma onunla bir yerdə deyillər.
Radzivil salnaməsindəki şəkillərin çoxlu sirləri var. Bəzən məlum olmur kim kimdir. Rəssamı sanki rus və qıpçaq döyüşçülərinin xarici görünüşlərindəki fərqlər, öz şəkillərinin bəzi detalları maraqlandırmayıb. Döyüşçülər, heç olmasa, rənginə, geyiminə görə bir-birindən fərqlənməlidirlər, axı düşməndirlər, müxtəlif mədəniyyətin nümayəndələridirlər. Lakin bu yoxdur! Hamısı oxşardır. Uyğunsuzluqdur? Deyəsən, elədir. Lakin… türk kurqanlarındakı qazıntılar türkün xarici görünüşü, onun silahı, atının yüyəni haqqında təsəvvürün yaranması üçün kifayət qədər arxeoloji material verir. Çöldə yaşayan döyüşçünün xarıci görünüşü haqqında məlumat hələ salnamə səhifələrində görünməmişdən xeyli əvvəl bəlli idi. Rus döyüşçüsünün obrazı da arxeoloqlara məlumdur. Onları hər kəs müqayisə edə, düzgün nəticəni isə hətta uşaq da çıxara bilər.
Qədim Rusiyada yaşamış çöl xalqları üzrə tanınmış mütəxəssis olan professor S.A.Pletnyova qeyd edir: “Kişi qəbirlərinin əksəriyyətində ölü ilə qəbrə atını (yüyənlə birlikdə) və silahını da qoyurdular. Adətən, bu əşyaların ancaq metal hissəsi bizə gəlib çatır: dəmir dəhnə, metal üzəngi, qarınaltı toqqanın dəmir hissəsi, dəmir ox ucluqları, qılınc tiyələri. Bundan başqa, demək olar ki, hər qəbirdə biz kiçik bıçaqlara və çaxmaqdaşına rast gəlirik. Bütün adıçəkilən əşyalar ölçü və formalarına görə inanılmaz dərəcədə oxşardır. Bu oxşarlıqlar Uraldan Avropa düzənliklərinə qədər bütün köçərilərə xas idi. Belə əşyaların formalarında dəyişikliklər eyni vaxtda baş verirdi. Bütün bunlar nəticə çıxarmağa imkan verir ki, poloveslərin əksər qış çadır şəhərciklərində (digər çöl sakinləri kimi) özlərinin ənənəvi çöl üsulları və meyarları olan dəmirçi istehsalı geniş yayılmışdı”.
Həqiqətən də, çöl sakinlərinin öz xarici görünüşləri, “ənənəvi çöl üsulları və meyarları ilə” öz məişətləri var idi. Bu nəticələr Pletnyova tərəfindən çox dəqiq arqumentlərlə izah edilib, onunla mübahisə etmək mümkün deyil. Böyük Çöldə, həqiqətən, bütün digər mədəniyyətlərdən fərqli olan, özünəməxsus mədəniyyət hökm sürürdü.
Əlbəttə, digər rus alimləri də bu mədəniyyətin cizgilərini göstərmişlər; məsələn, professor S.İ.Rudenko Altayın bir sıra kurqanlarını əla araşdırmış, bəzi tapıntılarda çoxluq təşkil edən ornamentlər haqqında əsl elmi poema yazmışdır.


Radzivil salnaməsindən şəkil. Maraqlıdır, həm ruslar, həm də qıpçaqlar eyni cür təsvir edilmişlər. Fərq yalnız ondadır ki, qıpçaqların bayrağına xaç çəkilmişdir.

İşgüzar türklər, demə, öz qılınclarını, nizələrini, dəbilqələrini, zirehlərini, at yüyənlərini elə-belə bəzəmirmişlər. Ornament əşyanın bu və ya digər nəslin üzvü olan sahibinə məxsusluğu haqqında, bir növ, damğa idi. Bununla nəslin vahidliyi qeyd edilirdi. Türklərdə hətta ornamentlər belə standartlaşdırılırdı. Ona görə ki ornamentlər məlumat daşıyıcıları idi!
Həddindən artıq diqqətli müşahidəçi olan çuvaş alimi A.A.Trofimov bu məlumatı xüsusi tərzdə və bacarıqla oxuyub izah etmişdir. O müəyyənləşdirmişdir ki, ornamentlərdə babalarımız, əsasən, sözləri və kəlmələri şifrləyirmişlər. Rəssamın ustalığı ona imkan verirdi ki, run yazılarına təmtəraqlı şəkil versin. Ukraynalıların, kazakların, çuvaşların tikmələrini tədqiq edən Trofimov gözlənilməz nəticəyə gəldi ki, ornamentlər hələ qədim dövrdə şəxsin vizit kartı rolunu oynayırdı. Bu naxışlar təkcə gözəllikləri ilə fərqlənmirdi, onlarda yalnız özününkülərə tanış olan gözəllik, yəni gizli yazı var idi!


XIX əsrə qədər çuvaş qadınlarının oxumağı və tikməyi bacardıqları «run» naxışlı tikmələr. Bu sənət qıpçaqların yayıldlğı yerlərdə – Ukraynada, Bolqarıstanda və digər yerlərdə hələ də qalır.

Bax budur türk ornamentinin əsas vəzifəsi: o özündə “özününkünü” “yad”dan fərqləndirə bilmək üçün işarələr daşıyır.
Türk mədəniyyəti haqqında yerli-yataqlı məlumat əldə etdikdən sonra görmək olur ki, Kiyev salnamələri miniatürlərində türklər daha çox təsvir ediliblər. Slavyan və ruslar orada, demək olar, yoxdurlar. Onları çox asan fərqləndirmək olar. Pletnyova, Rudenko və digər alimlər, düzü, türkləri türk adlandırmasalar da, sübut etdilər ki, ruslarda silah, geyim, ümumiyyətlə, hər şey başqa cür idi!
Arxeoloqlar slavyanların yaşadıqları məskənlərdə türklərdə olduğu kimi dəmirçilik sənəti mərkəzlərinə rast gəlmədilər. Hərçənd akademik Rıbakov öz kitablarında rus ustasının düzəltdiyi qılınc haqqında fəxrlə danışırdı. O guya Svyatoslava məxsus idi. Düzdür, onun üzərində bir tanış detal var: qılıncın tiyəsi üzərində run yazısı… Ola bilər ki, slavyanlar haradasa qılınc düzəldirdilər[42 - Slavyanların tapılmış metallurgiya mərkəzlərı narazılıqdan savayı heç nə törədə bilmir. Onlar Dəşt-i Qıpçaq ərazisindədir! Dnepryanıda. Özü də kürələr – dəmirçi ocaqları eynilə Altay türklərində olduğu kimidir. Türk metallurgiyası slavyan metallurgiyası adlandırılıb?! Çox güman, başqa bir şey olmuşdur ki, onunla razılaşmaq mümkündür, yəni slavyan ərazilərində bataqlıq metallurgiyası geniş yayılmışdır, bu, filizlə zəngin bataqlıq lilindən metal almağa imkan verən texnologiya idi.], lakin Kiril və Mefodi tərəfindən artıq maarifləndirilmiş slavyanlar aydındır ki, run ilə yazmırdılar.
Üzərində run yazısı yaxşı qalmış digər bir qılıncı araşdıran akademik Rıbakov özünü biabır elədi. O, mətni “yenidən işləyib”, necə deyərlər, ora sadəcə öz ağlınca çatışmayan hissəni “əlavə edib” yazını belə oxudu: «Людота коваль», yəni “Lüdota döyüb hazırlayıb”. Bu ona qılıncın guya rus tərəfindən hazırlandığını söyləməyə imkan yaratdı… Axı kim sənətkara icazə verərdi ki, öz adı ilə silahı murdarlasın? Əşya üzərinə öz səxsi işarəsini, damğasını vurmaq haqqı ancaq məşhur sənətkarlara tanınırdı. Qılıncın tiyəsinə babalarımız yalnız Allah kəlamları qeyd edirdilər!
Əgər sözügedən qılıncın üzərində Rıbakov kimi “düzəliş” etməsək, onda həmin cümlələr qədim türk run yazısında belə oxunur: “Məkrli planı qırıb-çat! Pis niyyətləri məhv et!” (“Aү uj sÏgu ur. Al je”).
…Silahın tarixi, onun ornamenti – uydurmaçılığı xoşlamayan maraqlı mövzudur və öz tədqiqatçısını gözləyir. Hansı ki o həm də türk ordusu olan süvari qoşunun tarixi ilə məşğul olmalıdır.
Bax, məsələn, yunan tarixçisi Lev Diakon 971-ci ildə rusların Bizansa hücumunu təsvir etdiyi zaman necə möcüzə-bahadırlar gördüyünü yazıb: “Svyatoslavın döyüşçüləri ilk dəfə idi ki, at üstündə görünürdülər (mənim tərəfimdən fərqləndirilmişdir – M.A.), lakin onları idarə edə bilmirdilər”.
Bu сür müşahidə adamı çıxılmaz vəziyyətdə qoyur. Bəs 965-ci ildə ruslar, özü də atlarsız Xəzər dövlətinə necə qalib gəlmişdilər? Belə çıxır ki, eləcə gəliblər və məğlub ediblər. Yəqin ki, at sürməyin əlifbasını bilmədən onlar anadangəlmə süvarilər olan xəzərlərə qalib gəlmək üçün xeyli əziyyət çəkməli olublar.
Əgər istehzasız danışsaq, xəzərlərlə vuruşan Svyatoslav idi, yoxsa Svyatoslav ilə Bulqar xaqanlığının ittifaqı?.. Açıq-açığına Rusiya tarixində nəsə düz yazılmayıb. Ola bilər ki, bu sualın cavabı çox sadədir: Xəzərin paytaxtı Səməndər şəhərini özününkülər – türklər darmadağın ediblər, ruslar isə özgənin qələbəsini öz adlarına çıxıblar… Təəssüf ki, Rusiya tarixində belə hadisələrə tez-tez rast gəlmək olur: həqiqətə oxşamayan bəzi bu cür qələbələr nəsə çox asanlıqla əldə edilib.


Guya Svyatoslavın həlak olduğu yerdən tapılmış və X əsrə aid edilən bir qılınc. Lakin tiyənin üzərindəki run yazısı diqqəti özünə cəlb edir. Yazı qılınc sahibinin kim olduğu barədə dəqiq xəbər verir.

Lakin hadisələrin başqa cür inkişafı da istisna deyil. Ümumiyyətlə, heç bir müharibə olmayıb! Xəzər dövləti, çox güman ki, təbii fəlakət nəticəsində məhv olmuşdur: o vaxt böyük bəla baş vermiş, İtil (Volqa) çayı məcrasını dəyişmiş, mənsəbi xeyli şimala çəkilmişdir. Varlı Xəzər ölkəsində susuzluq, aclıq xaqanlığın taleyini həll etmişdir… Lakin istənilən halda Svyatoslavla heç bir əlaqəsi yoxdur.
Kiyevin atlı qoşunlarında slavyanlar yox, Ukrayna xaqanlığının əhalisi, ukraynalı-qıpçaqlar vuruşurdular. Ruslar türkləri bir-birinə qarşı qaldırdılar və qardaş qırğını başlandı. Qardaş qardaşa qarşı getdi, biri rus bayrağı, digəri isə öz bayrağı altında. Salnamə miniatürlərində məhz bu hadisə əbədi olaraq əks olunub. Məhz buna görə rus və türk döyüşçüləri eyni libasda təsvir edilmişlər.


Lüdota Kovalın «məşhur» qılıncı. Onun üzərindəki run yazısı məlum «bərpadan» sonra slavyan dilində oxunmuşdur, oxumaq üçünsə mətni tərsinə çevirmiş və çatışmayan yeri əlavə etmişlər.

Bu qardaş qırğınından sonra rusların idarəetməsi, bununla da Kiyev Rusunun tarixi başlandı… Salnamə miniatürləri, doğrudan da, “itmiş dünyaya pəncərədir”. Əgər bu pəncərəni çirkabdan təmizləsən, onların arasından çox şey görünə bilər.
Şəkillərdən biri o birilərdən kəskin surətdə fərqlənir: burada türklər başqa cür təsvir olunmuşlar – başlarında dəbilqə əvəzinə kənarları geniş sahəli papaq var. Bu nədir? Kimdir bunlar?
Papaq qırğız və qazaxlarda indiyə qədər yaddan çıxmayan baş geyiminə çox oxşayır. Deməli, şəkildə Dəşt-i Qıpçağın şərq xaqanlıqlarından olan adamlar təsvir olunmuşdur. Onları peçeneqlər adlandırırdılar. Onlar papaq geymirdilər. Baş geyimi türklərdə sahibi haqqında qiymətli məlumat daşıyıcısı idi. Baş geyiminin forması, materialı onun hansı nəslə və təbəqəyə mənsub olduğunu bildirirdi.
Salnamə şəkillərində çox şeylər var idi. Orada bütöv bir xalqın həyatı əks olunurdu.
Qədim yazının hərfləri kimi miniatürlər köçüb getmiş nəsillərdən danışır. Kiməsə o, ibtidai və çox sadə görünə bilər… Amma yox, hər bir detal çox səylə işlənib: o, mahiyyəti özündə daşıyır, müəllifin hissini bizə çatdırır…
İncə zövqlə çəkilmiş qədim şəkillər sanki işıqlanır və adamları fikirləşməyə dəvət edir. Onlarda artıq heç nə yoxdur. Bu cür incəsənət növü Çin və yapon mədəniyyətlərində də saxlanılıb. Orada da rəssamlar tamaşaçıların təxəyyülü üçün mütləq ağ yer saxlayırdılar ki, tamaşaçı həmmüəllif, onun “şəkli” isə dünyada ən ifadəli və yaddaqalan olsun. Lakin “şəkli” ancaq özü görə bilərdi! Müasir, fərsiz nəsillərin qabalaşmasında əcdadların heç bir günahı yoxdur.



Xalqların Böyük köçünü başlamış süvarilər. Təsvirlərin iki min il yaşı var.

Böyük Çölü fərqləndirən cəhətlərdən biri də onun özünəməxsus məişət əşyaları idi… Bu evin “xırda əşyaları” da qıpçaq mədəniyyəti haqqında mühüm məlumat daşıyırdı. Bu mədəniyyət necə adlandırılmağından (poloves, peçeneq, bulqar, andreyev və s.) asılı olmayaraq onun kökü birdir: türk kökü…
…Kiyev salnamələrinin şəkillərində məhz qıpçaqların məişət əşyaları təsvir olunub. Mübahisəlidir? Lakin akademik V.L.Yaninin aşkarladığı Novqorod tapıntılarına görə fikir yürütsək, slavyanların məişəti də tamamilə başqa olmuşdur.
Məsələn, knyaz Vsevolodla bağladığı sülh sazişi ilə əlaqədar olaraq knyaz Yaropolka təqdim edilən fincana baxaq (eynilə buna oxşar fincanlar Kiyevdən min kilometrlərlə uzaqlarda yerləşən kurqanlardan da tapılmışdır). Onlar “çaron” adlanır və indi də məişətdə işlədilir. Onlarda sülh rəmzi olan içki – ayran və ya kumıs süfrəyə verilir.
Kiyev knyazının oturduğu kreslo “tver”[43 - Yeri gəlmişkən, “tron” sözü də türk mənşəlidir və mənası “fəxri yerə qalx” deməkdir.] adlanırdı. Slavyanlar Avropada hələ sərgərdan dolaşdıqları vaxt, V əsrdə Attila məhz belə bir kresloda otururdu. Elə indi də türklər “yüksək qonaqlar” üçün “tver” adlanan “yüksək yer” saxlayırlar.
İndi gəlin Kiyev knyazlarının baş geyimlərinə diqqət yetirək: bu, türk milli geyiminin fərqləndirici parlaq cizgisidir. Onu qıpçaq əyanları geyirdilər… Bununla əlaqədar Monomaxın papağının tarixi çox maraqlıdır, Bizansa onun heç bir aidiyyəti yoxdur. Onun “Bizans mənşəli” olması ideyası Vladimir Monomaxın ölümündən çox sonra meydana çıxıb…
Geyim şəkillərdə təsvir olunur. Yəni alimlərdən heç biri onu tədqiq etməmişdir? Həqiqətən heç kim təəccüblənməyib ki, niyə rus kişiləri türk kaftanına bürünüb? Qıpçaqlar kaftanı klobukla birlikdə təntənəli dini ayinlər zamanı geyinirdilər.
Kaftanı nazik keçədən ikiqat tikirdilər. Paltarlar müxtəlif olurdu. Arxeoloqlara hətta bezdən hazırlanmış qolsuz geyimlər də məlumdur. Onları hələ iki min il yarım bundan əvvəl Altayda geyinirdilər. Xan kaftanının qolunun ağzına samur xəzi tikir, sincab dərisindən bəzək vururdular. Xəzin üstündən paltara xüsusi görünüş verən bəzək əşyaları və düymələr tikilirdi.
Yan-yörəmizdə görün nə qədər tədqiq olunmamış əşya var!
Hər şeyin səbəbi isə yalnız ondadır ki, türklərin milli geyimini ruslar “mənimsəyib”. Bu arada onu da deyək ki, armyak, yepança, kaftan, başlık, şuba, şuşun (sarafana oxşayan uzun qadın paltarı), klobuk, sapoq və bir çox digər geyim əşyalarının adları türk köklü sözlərdir və onların öz tarixi sahibləri var. Gəlin kazak milli geyimini (əlbəttə ki, çar gimnastyorkalarını yox, həqiqi, qədim geyimi!) və qumuq geyimini müqayisə edək: tamamilə oxşar, hətta xırdalığına qədər eynidir. Ona görə ki eyni xalqa mənsubdur.



Radzivil salnaməsindən şəkil. Sülh əlaməti kimi təqdim olunan fincan görürük. Fin-can o zaman da türklərdə «çaron» adlanırdı. Belə fincanlara qədim Altayın qaya rəsmlərində tez-tez rast gəlinir.

Bu gün kazaklar rus adlandırılır; onlar öz əcdadlarından üz döndərib, lakin bu onların tarixlərini və geyimlərini də “rus” adlandırmağa ixtiyar verirmi?
Qədim Kiyevin şəkilləri həm də onunla maraqlıdır ki, orada ruslar da təsvir olunub. Bu ən maraqlısıdır! Şəklə əlavə edilmiş adamların paltarı Avropa geyimidir. Onların xarici görünüşü bambaşqadır. Ruslar həyatda bax belə idilər!
Salnamə səhifələrinə sonradan çəkilmiş adamın əlində təsvir olunmuş şeypur da qıpçaq şeypuru deyil. Qıpçaqlar öz nəfəsli alətlərini əymir, düz hazırlayırdılar. Qıpçaq şeypurundan biri 1153-cü ilin şəklinə düşüb. Həmin qədim şeypurlar indi də Altayda, Xakasiyada, Qırğızıstanda, Karpatda (qutsullarda), bir sözlə, Çöl xalqının nəsilləri qaldığı hər yerdə səslənir.
Hətta miniatürlədən birində ustalıqla təsvir edilmiş dəfn səhnəsi sual doğurur: doğrudanmı, rus və slavyanlar ölünü tabutda, türbələrdə basdırırdılar? Bunlar ki qıpçaq adətidir. Qəbrin dibinə isə türklərin müqəddəs ağacı olan küknar yarpaqları döşəyirdilər.
Dəfn adət-ənənələri çox mühafizəkardır, onlar nadir hallarda dəyişir. Nə vaxtsa qıpçaqlar öz həmtayfalarının nəşini qədim Şərq adəti üzrə odda yandırırdılar. Sonra ondan imtina etdilər, taxta türbələr tikməyə başladılar. Çin mənbələrində deyilir ki, Avropa ərazisində ilk dəfə tabutdan xəzərlər istifadə etməyə başlayıblar. Lakin köhnə adəti saxlamaq xatirinə onlar qəbrə, tabutun altına kül və ya ağ əhəng tökürdülər…

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/murad-aci/avropa-turkl-r-boyuk-col-68289946/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

notes
Примечания

1

Müəllif burada F.İ.Tyutçevin “Умом Россию не понять…” (Ağılla Rusiyanı anlamaq olmaz) misrasından söz oyunu kimi istifadə edir (red.).

2
Maykov – Apollon Nikolayeviç Maykov (1821–1897) – rus şairi, Sankt-Peterburq Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü

3
Səhifələrin yuxarı hissələrində verilən portretlərin altındakı yazılarda N.A.Baskakovun “Türk mənşəli rus soyadları” əsərindən (M., 1993.) sitat gətirilir.

4
Əhməd ibn Fədlan – X əsrin birinci yarısında yaşamış ərəb səyyahı və yazıçısı. 921–923-cü illərdə xəlifə əl-Müqtədir (908–932) tərəfindən siyasi məqsədlə göndərilən səfirliyin başçısı olmuş Əhməd ibn Fədlan Bağdaddan İranı və Orta Asiyanı keçməklə Volqaboyunadək məsafə qət etmiş və onun bu səyahəti öz əksini «Risalə»sində tapmışdır. Bu qeydlərdə səfirin Volqa – Xəzər və Şimal xalqları ilə bağlı xeyli məlumatına rast gəlmək olar. Əhməd ibn Fədlan 922-ci ildə Vоlqanın sоl sahilində yеrləşmiş Bulqariyaya gəlir, Ladоqa gölü ətrafında оlur və 923-cü ildə vətənə qiymətli cоğrafi məlumatlarla qayıdır. Fədlan bu əraziləri kəşf еtməsə də, Vоlqasahili, Оrta Asiya хalqları və Хəzər dənizinə tökülən çaylar haqqında ətraflı məlumatları ilə sеçilir.

5
Bu, Kiçik Asiyanın və Konstantinopolun qaytarılmasını istəyən yunanların böyük ustalıqla Rusiyanı Türkiyə ilə münasibətləri gərginləşdirməyə sövq etdiyi və rus-türk müharibəsinin qızğın dövrü idi. Rusların əli ilə onlar türklərə qarşı vuruşurdular. Bu, yunanların parlaq qələbəsi, Rusiyanın isə tam məğlubiyyəti idi.

6
494-cü il I Roma Məclisindən başlayaraq Qərb kilsəsi türklərə qarşı gizli müharibə aparmağa başladı. İdeoloji təcavüz VII əsrdə papa Böyük Qriqorinin dövründə formalaşdı və papanın proqramına daxil edildi və sonrakı üç əsr ərzində həyata keçirildi. Orta əsrlərdə, yəni inkvizisiya zamanı onda keyfiyyət dəyişikliyi baş verdi, bu vaxt türk mədəniyyəti izlərinin kütləvi surətdə məhv edılməsi başa çatdı: kitablar yandırıldı, məbədlər məhv edildi, kütləvi qırğınlar baş verdi. Rusiyada bu dövr Romanovlar sülaləsi ilə bağlıdır.

7
İndikindən fərqli olaraq babalarımız “Altay” deyəndə başqa ərazini nəzərdə tuturdular. Bu, demək olar ki, şərqdə Baykal və Baykalın arxa tərəfi, qərbdə Pamirə qədər ərazidir. Öz kitabımda mən bunu qədim Altay adlandıracağam.

8
Məhz türk arxeologiyasının! Baxmayaraq ki tapdıqlarının müəyyən hissəsini irandilli skiflərə aid edib, bu heç nəyi dəyişmir. Tədqiqatçının taktikasını başa düşmək olar. Pantürkizmlə mübarizə dövründə Altayda tədqiqatı davam etdirmək üçün alimin başqa yolu yox idi.s

9
Kürə – dəmiri qızdırmaq üçün körüklə odu közərdilən dəmirçi ocağı

10
Çesuça – kətan kimi toxunan sıx ipək parça

11
Armyak – qalın mahuddan tikilmiş kəndli paltarı

12
Şuşun – koftaya, gödəkçəyə, yaxud sarafana oxşayan uzun qadın paltarı

13
Klobuk – ucuşiş papaq

14
Şambkale – Şambkalaya (türk dilində “işıqlanan qala”) bəzən Şambala da deyirlər, Himalay dağları ilə əlaqələndirirlər. Bu, sual doğurur, ona görə ki əfsanələrdə Hindistanda yaxşı tanınan Himalay haqqında söz deyilmir, uzaq şimalda yerləşən ölkədən bəhs edilir. Altay isə Hindistandan uzaq şimalda yerləşir, o, qədim dövrdən Himalayla yanaşı, Şərqin mədəni mərkəzi olmuşdur. Bundan savayı, Altayda dəmir əridir və ondan xaç düzəldirdilər, Tibetdə isə qara metalişləmənin qədim izlərinə rast gəlinməmişdir.

15
Rusiya akademik elmi isə inadkarcasına, tarixdən heç bir yazılı sübut gətirmədən skifləri İran xalqlarına aid edir. Bütün arxeoloji tapıntıların bu fikrin əleyhinə olmasına məhəl qoymadan yalnız Herodota istinad edirlər. Lakin skif abidələrinin öyrənilməsi göstərir ki, “naməlum yazılar” adlandırılan yazıların üstündəki dolaşıq işarələri ornament kimi qəbul etsələr də, o başqa bir şey yox, türklərin run yazılarıdır. Ayrı-ayrı söz və ifadələr çox dəqiq oxunur. Bu (eyni zamanda Herodot tərəfindən təsvir edilən çöl xalqslarının adət və ənənələri) deməyə imkan verir ki, skiflər başqa yazıya və başqa mədəniyyətə malik iranlılar deyil, məhz türklərdir.

16
Görünür, burada dəqiqləşdirici izahata ehtiyac var. XII əsrdə sərhəd indiki kimi ciddi xətt təşkil etmirdi. Bu, qonşuların da eyni qədər marağı olduğu, kifayət qədər geniş bir ərazi idi (münasibət, mübadilə və sülh zonası). Moskva, Oka çayları və onlara bitişik sahələr slavyanlar buraya gəlməmişdən əvvəl belə ərazilər idi, ona görə də türk abidələri fin-uqor abidələri ilə qonşuluqda yerləşirdi. Bu, təbiidir; məsələn, Nijni Novqorod əvvəllər türkcə Bulqar adlanırdı və qədimdən öz yarmarkaları ilə məşhur idi. Bulqar yarmarkasına Avropadan, İrandan tacirlər gəlirdilər.

17
“Kala” – türk dilində “qala” deməkdir, lakin daşdan hörülən qala yox, torpaq qala

18
Qədim slavyan dili – cənubi və şərqi slavyanların dini kitablarının dili

19
Origen – Origen Adamant [185 (İsgəndəriyyə)–254 (Tir)] – yunan xristian ilahiyyatçısı, filosofu və alimi

20
Qeysəriyyəli Yevsevi – Yevsevi Pamfil [263 (Fələstin)–339 (Qeysəriyyə)] – romalı tarixçi, ilk dövr xristian ilahiyyatçılarından biri; kilsə tarixinin atası sayılır.

21
“Skifiya” – yunanlarda: özündə tarixi və ya etnoqrafık cizgidən çox, coğrafi əlamət daşıyan ümumiləşdirilmiş sözdür. Onlar Qara dənizdən şimalda yerləşən ərazini və bu ərazidə məskunlaşan xalqları belə adlandırırdılar. Yunanlar öz “cəhalətləri ucbatından” (N.M.Karamzinin ifadəsi) eyni kökdən olan (!) tayfaları yox, yerdə qalan bütün Avropanın (Qərbi və Şərqi) əhalisini skif və keltlər adlandırırdılar.

22
Nestor – XI–XII əsr rus tarixçisi və publisisti. Kiyev-Peçora lavrasının rahibi olduğu güman edilir. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, “Ötən illərin dastanı”nın birinci redaksiyasının müəllifidir.

23
Vladimir Vsevolodoviç Monomax (1053–1125) – böyük Kiyev knyazı, sərkərdə, yazıçı

24
İqumen – kişi monastırının başçısı

25
Xolmqard və Novqorodun eyni şəhər olduğu rus elmi tərəfindən qəbul edilmir. Görünür, onun öz izahı var. Lakin inad edərək heç kəs özünə zəhmət verib demir ki, bəs Xolmqard hara yoxa çıxdı? Yuxarı Dneprin ərazisinin ələ keçirilməsi üçün varyaqlara meydan rolunu oynayan şəhər necə yox oldu? Heç bir şəhərsalma bacarığı olmayan slavyanlar Novqorodu necə tikdilər?

26
Rəsmi Rusiya elmi iddia edir ki, məhz bu yetmiş ildə rus xalqı formalaşıb (?!). Qəribədir və ağlasığmazdır.

27
Getman – keçmişdə Ukraynada kazak qoşunları başçısı, hakim

28
Əlbəttə, cəmiyyəti daxildən parçalanmış Ukraynanın çıxılmaz vəziyyətdə olduğunu göstərən digər tarixi dəlillər də var. Lakin bu, ayrıca bir kitabın mövzusudur.

29
Malorossiya – Ukraynanın keçmiş adı

30
Velikorossiya – Rusiya

31
Xəlvətcə dinlənilən söhbətdən: “Sən bilirsən, moskallar “pıvo” sözünü necə tələffüz edirlər?” ‒ “Necə?” – “Pi-i-vo!” – “Nifrət edirəm”.

32
Opriçnina – İvan Qroznının padşahlığı dövründə: dövlətin, bilavasitə padşahın idarəsində olan və güclü mərkəzi hakimiyyət yaratmaq uğrunda mübarizədə onun üçün dayaq təşkil edən hissəsi

33
Lakin istisna deyildir ki, şəhərin adı “kıya” və yaxud da “kiya” sözündən götürülmüşdür. Türk dilində, görürsünüz, yenə də türk dilində, bu söz “məhdudlaşdıran”, “sərhəddə yerləşən” mənasını daşıyır. Yəqin ki, bu söz şəhərin dəqiq adını göstərirdi; V əsrdə o, çay üzərində yerləşir, sərhəd və gömrük funksiyasını daşıyırdı. O, türk ölkəsi olan Dəşti Qıpçağın şimal qapısı idi və ölkənin xaqanlığından biri də “kənarda” və ya “kənarında yerləşən” mənasını ifadə edən Ukrayna xaqanlığı idi. Maraqlıdır, “Kiy” toponiminə tez-tez rast gəlinir; məsələn, Xəzər dövləti ilə Böyük Bulqariyanın arasında yerləşən şəhər də belə adlanır, o da sərhəd funksiyasını daşıyır və indi orada Kiyevskaya stanitsası yerləşir. Bəs Ağ dənizdə, Solovets monastırı yaxınlığında yerləşən ad? O da Kiy adlanır. Onun da sərhəd funksiyası vardır. Monastırı, məlumdur ki, türklər tikmişlər.

34
Sanskrit – hind-Avropa dillərinə mənsub olan qədim hind ədəbi dillərindən biri

35
Step – qədim türk sözü, “isitep”, yəni “qızdıran”, “sığınacaq verən”

36
Radzivil salnaməsini Köniqsberq salnaməsi də adlandırırlar. Ən qədim şəkilli salnamələrdən sayılır. Günümüzə iki nüsxəsi gəlib çatıb. Adı XVII əsrdə onun ilk nüsxəsinin sahibi voyevoda Yanuş Radzivilin və XVIII əsrə qədər bu nüsxənin saxlanıldığı Köniqsberq şəhərindən götürülüb.

37
Skriptorium – orta əsrlərdə əl ilə yazılan kitabların çap olunduğu və üzü çıxarıldığı emalatxana

38
Torklar – türk tafyası

39
Berendeylər – Peçeneq və Qarabörk tayfa ittifaqına daxil olan qədim türk tayfası

40
Ezop dili – fikrin örtülü, eyham şəkildə ifadəsi

41
Əsassız danışmayaq deyə xatırladaq ki, “kniqa” (yəni kitab) sözü türk sözüdür, qıpçaqlara çinlilərdən keçmişdir, hərfi mənası “kağız bükülüsü” və ya “əlyazmada” deməkdir.

42
Slavyanların tapılmış metallurgiya mərkəzlərı narazılıqdan savayı heç nə törədə bilmir. Onlar Dəşt-i Qıpçaq ərazisindədir! Dnepryanıda. Özü də kürələr – dəmirçi ocaqları eynilə Altay türklərində olduğu kimidir. Türk metallurgiyası slavyan metallurgiyası adlandırılıb?! Çox güman, başqa bir şey olmuşdur ki, onunla razılaşmaq mümkündür, yəni slavyan ərazilərində bataqlıq metallurgiyası geniş yayılmışdır, bu, filizlə zəngin bataqlıq lilindən metal almağa imkan verən texnologiya idi.

43
Yeri gəlmişkən, “tron” sözü də türk mənşəlidir və mənası “fəxri yerə qalx” deməkdir.