Turan-Türk tarixində Əfrasiyab və Oğuz Xaqan
Ələsgər Siyablı
İran dastanlarında Əfrasiyab, Türk tarixində və dastanlarında Alp Ər Tonqa adlanan türklərin ulu qəhrəmanının adı Turan dövlətinin simvoluna çevrilmişdir. Əsası türklərin ulu əcdadı Tur tərəfindən qoyulmuş Turan dövləti Asiyanın böyük bir hissəsini əhatə etdiyi öz əzəmətli dövrünü məhz Əfrasiyab hakimiyyəti dövründə yaşamışdır.
Türk və yabançı bilim adamları linqvistik və tarixi dəlillərə əsaslanaraq Türklərin iki ulu qəhrəmanı Əfrasiyabın və Oğuz xaqanın eyni şəxslər olduğu haqqında fikirlər irəli sürmüşlər. Maraqlı cəhət ondadır ki, nə Mahmud Kağqarlı, nə də ki Yusif Balasaqunlu öz ensiklopedik əsərlərində Əfrasiyab haqqında geniş bəhs etdikləri halda, Oğuz xaqanın adını çəkmirlər.
Ələsgər Siyablı
Turan-Türk tarixində
Əfrasiyab və Oğuz Xaqan
Sən hər dəfə kitab oxuyanda, ağaclar sevinir və ölümdən sonrakı həyata inanırlar…
Ələsgər Siyablı. Turan-Türk tarixində Əfrasiyab və Oğuz Xaqan. Elmi araşdırma.
Bakı, “Köhlən” Nəşriyyatı – 2021.
© Ələsgər Siyablı / 2021
© Köhlən Nəşriyyatı / 2021
İSBN: 978-9952-8371-3-1
1840-cı il doğumlu ulu babam Əfrasiyabın əziz xatirəsinə həsr edirəm.
GİRİŞ
Turan ön türklərin təşəkkül taparaq tarix səhnəsinə qədəm qoyduqları ata yurdları, onların ölkəsi və bu ərazidə yaratdıqları qüdrətli dövlətin adıdır. Turan tarixi təkcə türklərin deyil, bütövlükdə bəşər tarixinin ən qədim və əzəmətli dövrünü təşkil edir.
Ölkə və dövlət adı olaraq Turan anlayışını yalnız Avesta, Firdovsi və onun Şahnaməsi və digər irandilli əsərlərdə öz ifadəsini tapmış əfsanələrlə əlaqələndirilməsi nə elmi, nə də ki tarixi gerçəkliyi əks etdirmir. Tarix, dilçilik, antropologiya elmlərinin inkişafının geniş imkanlar yaratdığı müasir dövrdə bir çox bilim adamları hələ də avropasentrist ideologiyasının təsirindən xilas ola bilməyərək qədim Turanı və öntürk turanlıların mövcudluğu haqqında tarixi gerçəkliyi qəbul etməkdə tərəddüd edir və tariximizin bu şanlı səhifələrini gerçəkliklə əlaqəsi olmayan irandilli əfsanələr şəklində dəyərləndirirlər. Halbuki İrandilli dastan və əfsanələrdə Turan və turlar haqqında bəhs olunan qəhrəmanlıq hekayətləri və onlarla əlaqədar hadisələrin kökü Ön Asiyada və Mərkəzi Asiyadakı turanlı xalqların gerçək tarixi hadisələrilə bağlıdır.
İran dastanlarında Əfrasiyab, Türk tarixində və dastanlarında Alp Ər Tonqa adlanan türklərin ulu qəhrəmanının adı Turan dövlətinin simvoluna çevrilmişdir. Əsası türklərin ulu əcdadı Tur tərəfindən qoyulmuş Turan dövləti Asiyanın böyük bir hissəsini əhatə etdiyi öz əzəmətli dövrünü məhz Əfrasiyab hakimiyyəti dövründə yaşamışdır.
Avropanın XVIII–XIX əsr və sonrakı dövrlərdə bir çox tarixçi və assuroloqları Turanın və ön türklərin gerçək tarixinin bir çox məqamlarını əks etdirən elmi əsərlərində Turan və ön türklərin tarixinin bəşər tarixinin böyük bir dövrünü əhatə etdiyini və ilkin bəşər uyqarlığının məhz ön türklər tərəfindən yaradıldığı fikrini irəli sürmüşlər.
Qərbin bir çox İranist bilim adamları, xüsusən də Rusiya elmi dairələri qərəzliklə Əfrasiyabı və turanlıları etnik mənşə baxımından iranlı kimi qələmə verməyə cəhd göstərirlər.
Əfrasiyabı yalnız Şahnamə və Avesta ilə əlaqələndirib onu iran əfasənələrinin çərçivəsində məhdudlaşdırmaq tarixi gerçəkliyə ziddir. Türklərin iki mühüm ensiklopedik əsəri olan Mahmud Kaşqarlının “Divanü Luğat-it Türk” və Yusif Balasaqunlunun “Kutadqu Bilik” əsərlərində dövrünün tarixi mənbələrinə və xalq içərisində onun haqqındakı hekayətlərə əsaslanaraq Əfrasiyabın Türk qəhrəmanı Alp Ər Tonqa olduğu sübut olunmuşdur.
Şahnamə müəllifi Firdovsi də öz dövrünün yazılı mənbələrinə əsasən yazdığı poemasında Əfrasiyabı heç bir tərəddüdə yer qoymadan Turan-Türk padşahı və turları da türklər kimi təqdim edir.
Türk və yabançı bilim adamları linqvistik və tarixi dəlillərə əsaslanaraq Türklərin iki ulu qəhrəmanı Əfrasiyabın və Oğuz xaqanın eyni şəxslər olduğu haqqında fikirlər irəli sürmüşlər. Maraqlı cəhət ondadır ki, nə Mahmud Kağqarlı, nə də ki Yusif Balasaqunlu öz ensiklopedik əsərlərində Əfrasiyab haqqında geniş bəhs etdikləri halda, Oğuz xaqanın adını çəkmirlər.
Bu hal belə fikir yürütməyə əsas verir ki, Oğuz xaqan dastanı Oğuz yabqu dövlətinin və xüsusən də oğuz boyu olan Səlçuqlular dövlətinin yaranmasından sonra qələmə alınmış və Əfrasiyabla əlaqədar xalq içərisində mövcud olan qəhrəmanlıq hekayətləri oğuzları şöhrətləndirmək üçün Oğuz xaqanın adı ilə əlaqələndirilmişdir. Səlçuq hökmdarları da tarixdə Oğuz adlı bir şəxsiyyətin mövcud olmadığını bildiklərindən öz soyköklərini Türk tarixində gerçək bir tarixi şəxsiyyət kimi tanınan Əfrasiyaba bağlamışlar.
Lakin xalq içərisində oğuz boylarının qəhrəmanlıqlarını vəsf edən çoxlu oğuznamələr mövcud idi. Əbülqazi Bahadır xan da öz dövründə çoxlu Oğuznamələrin mövcud olduğunu, lakin əsərini yazarkən oğuzlar haqqında daha güvənilir və gerçəkçi məlumatların əks olunduğu nüsxələrdən istifadə etdiyini yazır.
Oğuzlar haqqında çoxsaylı qəhrəmanlıq hekayətlərinin mövcud olduğuna istinad edən Türkistandakı Türkmən xan və bəyləri oğuz-türkmən soylu Səlçuqların öz şəcərələrini Turan padşahı Əfrasiyaba bağlamaları, imperiya dövləti yaratdıqdan sonra öz türkmən kökündən qoparaq iranlılaşmaya məruz qalmaları və türkmənlərin qayğı və himayəsinə göstərdikləri laqeydliyə qarşı haqlı olaraq narazılıqlarını ifadə etmişlər.
Əbülqazi Bahadır xan bu narazılığı dilə gətirərək yazır: Səlçuqlular Türkmən olub qardaşıq dedilər, elə və xalqa faydaları dəymədi. Padşah oluncayadək Türkmən elinin Kınık uruğundanıq dedilər. Padşah olduqdan sonra: “Əfrasiyabın nəslindənik dedilər. Atalarının otuzbeşinci göbəkdən Əfrasiyaba bağladılar”.
Oğuznamələrin bir çoxu bilavasitə Oğuz xaqan adına bağlı olmayıb bütövlükdə Oğuzların qəhrəmanlıq hekayətlərini təsvir etməkdədi. Oğuz xaqan bu qəhrəmanlıq hekayətlərində oğuzların ümumiləşdirilmiş obrazı kimi təqdim olunur.
Mahmud Kaşqarlıdan və Yusif Balasaqunludan fərqli olaraq Əbülqazi Bahadır xan “Şecerei Türk” əsərində Oğuz xanın şəcərəsini ətraflı təsvir etməklə yanaşı Əfrasiyab haqqında da bəhs edir. O Balasaqun şəhər dövlətinin hökmdarı İlk xanın sonradan özünə İlk Türkmən ləqəbi götürdüyünü, bütün Türkistanı özünə tabe etdikdən sonra Qur xan titulunu qəbul etdiyini yazır. Əfrasiyab soyundan olan İlk xanın öz hakimiyyət ünvanına Türkmən adını əlavə etməsi olduqca ilgincdir.
Əfrasiyab və Oğuz şəxs adlarının etimologiyasına gəldikdə, hər ikisi də türklərin ulu əcdadları olan ön türk sumerlərə bağlı olub və bu adların sumer dilində izahı mövcuddur.
I FƏSİL. Turan və Türklər
Turan və turanlıların tarixi bəşər tarixinin öz həllini gözləyən ən önəmli problemlərindən biridir. Turan tarixi bəşəriyyətin sami və ari irqləri tarix səhnəsinə qədəm qoymadan öncəki tarixinin ən qədim və zaman baxımından ən geniş dövrünü təşkil edir. İlkin mədəni insanın təşəkkül tapdığı və bəşər mədəniyyəti rüşeyminin ilkin formalaşdığı, türk köçəri elat tayfaları tərəfindən ilkin dövlət təşkilatının meydana çıxdığı eykumen olaraq Turanın əhatə etdiyi ərazi Mərkəzi Avrasiya çöllərini təşkil edirdi. Qədim Avrasiya məkanında və ondan kənar digər qonşu ərazilərdə ilkin dövlət təşkilatının yaranması istisnasız olaraq öntürk heyvandar tayfaların Mərkəzi Avrasiya çöllərindən hərəkəti ilə əlaqədardır. Hərbi cəhətdən güclü, daha mütəhərrik və çevik süvari birləşməyə malik köçəri tayfalar işğal etdikləri oturaq əhaliyə müəyyən bir siyasi, xərac-vergi sistemi tətbiq edir və idari-inzibati quruluşa tabe edirdilər.
Turan dövlətinin təşəkkül tapdığı Mərkəzi Avrasiyanın Böyük Bozkırı “Avrasiyanın ürəyi və qədim türklərin vətəni idi”.
Böyük tarixçi L.Qumilyovun qeyd etdiyi kimi, böyük əraziyə, orijinal təbiətə, çeşidlı əhali qrupuna və təkrarsız mədəniyyətə malik, Qərbi Avropa və Çin arasında mövcud olan bu böyük Avrasiya uzun illər ərzində diqqətdən kənarda qalmış və mövcudiyyəti inkar olunmuşdur. F.Hegelin dövründən başlayaraq Avropada şərqə qarşı bir təkəbbürlü münasibət formalaşmış və belə bir təsəvvür hakim olmuşdur ki, bəşər mədəniyyətinin inkişafı qədim İudeyanı, Elladanı, Romanı əhatə edərək öz yüksəlişini Qərbin german-roma Avropasında tamamlamışdır.
Avrasiyanın ürəyi olan Böyük Bozkır Çin səddindən başlayaraq Karpat dağlarınaqədərki ərazini qucaqlamış, şimaldan Sibir tayqası, cənubda İran yaylasının səhraları və Persiyanın vadiləri ilə əhatə olunmuşdu. Bu Bozkırı qədimlərdə yunanlılar Skifiya, farslar Turan, çinlilər isə Bey-xu, yəni “şimal barbarlarının” çölü adlandırırdılar. (Гумилев Л.Н. 1990, Səh. 3)
Klaprot da Turanlı öntürklərin məskunlaşdıqları ərazinin Avrasiya materikinin böyük bir bölümünü əhatə etdiyini vurğulayarq yazır ki, Hind-avropalılardan sonra türklər qədim dünyanın ən geniş yayılmış xalqıdır. Onların yayıldıqları ərazi güney-batıda Adriatik dənizindən başlayıb, quzey-doğuda Lenanın Buzlu okeana töküldüyü ərazini əhatə etməkdədir. Buzların əriməsi ilə başlanan Böyük Tufandan sonra türklər indi başları əbədi qarla örtülü Böyük Altay dağlarından enərək güney-doğu və güneybatı istiqamətindəki ərazilərə yayıldılar. Onlar çox erkən dövrlərdə Çin sərhəddi ərazilərində məskunlaşmışdılar. Çinlilər onları Hyunq-nular adlandırırdılar. (Klaprot, 1823, Səh. 225)
L.Qumilyovun “passionar təkan” nəzəriyyəsinə görə etnogenezin dinamikası, onun inkişafı və tənəzzülü prosesi reqressiv və proqressiv olmaqla, təkrarlanan müxtəlif mərhələlərdən keçir. Etnoslar bioloji varlıqlar olaraq daxillərində uzun zaman ərzində toplanmış passionar enerjinin təsiri və təkanı ilə müəyyən hərəkət və fəaliyyətlərə məruz qalırlar. Etnosların fəaliyyətini şərtləndirən bu passionar enerji onların yerdəyişmələrinə, miqrasiya hərəkətlərinə, inkişaf və tənəzzüllərinə səbəb olur.
Bu passionarlıq nəzəriyyəsini Turan ərazisinə və orda məskunlaşmış qədim turanlı öntürk etnosunun inkişaf dinamikasına tətbiq etsək belə, bir tarixi gerçəklik meydana çıxır ki, yer kürəsində buzluqların əriməsi ilə baş verən əlverişli iqlim şəraitinin yaranması bu ərazidə öncədən təşəkkül tapmış insan nəslinin yüksək təbii artımına səbəb olmuş və özəl ilkin bir mədəni-coğrafi məkan formalaşmışdır. İnsanları hərəkətə sövq edərək onların müxtəlif istiqamətlərdə miqrasiyasına səbəb olan ilk “passionar təkan” məhz ilkin mədəni-coğrafi məkan kimi meydana çıxan Mərkəzi Avrasiya bozkırında baş vermişdir. Xalqların kütləvi yerdəyişməsinə və miqrasiyasına səbəb olmuş “passionar təkan” bəşər tarixi, onun sonrakı dinamik inkişafı üçün böyük önəm təşkil etmişdir. Bir çox bilim adamlarının ilkin Turan adlandırdıqları Mərkəzi Avrasiyanın turanlı öntürk etnosu müxtəlif səbəblərin şərtləndirdiyi bu passionar təkan nəticəsində müxtəlif istiqamətlərdə miqrasiyaya məruz qalmış və malik olduqları ilkin bəşər mədəniyyəti rüşeymini yer kürəsinin müxtəlif ərazilərinə yaymaqla ilk mədəniləşdirici funksiyanı yerinə yetirmişlər. Turanlı öntürklərin ilkin mədəniyyət daşıyıcıları kimi bu tarixi missiyanı yerinə yetirdikləri tarixdən öncəki dövrdə sami və ari irqləri hələ tarix səhnəsinə qədəm qoymamışdılar.
Elmdə Turan və Türk adlarının kökünü təşkil edən “Tur” etnonimi mənsublarının kimlərdən ibarət olduğu haqqında qızğın mübahisələr getməkdədir. İranistlərin əksəriyyəti turları arilər hesab edirlər. V.Bartoldun yazdığına görə öncələr “tura” adı türklərə aid edilmədiyi halda, VI əsrdə Türkistan türklərin hökmranlığı altına düşdükdən sonra “tura” adı türklərə şamil edilmiş və türklərin ölkəsi Turan adlanmağa başlanmışdır. Türkologiyada böyük avtoritet hesab olunan Bartoldun bu fikri Turan və Türk məsələsində həlledici rol oynamışdır. Sovet bolşevik hakimiyyəti dönəmində türk düşmənçiliyi tarix elmi sahəsində də rəsmi siyasət mahiyyəti daşıyırdı. Türkologiyanın və Türk xalqları tarixinin bir çox həlledici məsələlərinə elmi deyil, idoloji yanaşma üstünlük təşkil edirdi. Sovetlər ölkəsində yaşayan Türk xalqlarının etnik mənşəi, qədim tarixi təhrif edilərək onların böyük əksəriyyətinin ilkin orta əsrlərdə türkləşməyə məruz qalan irandilli xalqlar olduqları haqqında uydurma nəzəriyyələr dövlətin rəsmi elmi konsepsiyasını təşkil edirdi. Bu rəsmi konsepsiyanı qəbul etməyən tarixçi elm adamları pantürkist adı ilə damğalanaraq repressiyaya məruz qalırdılar. Elmi vicdanı siyasi ideologiyaya qurban vermək istəməyən tarixçi alimlər Türk tarixinin bir sıra başlıca məsələlərinə, o cümlədən Turan-İran məsələsinə son dərəcə ehtiyatla yanaşmağa məcbur olurdular. Tarix elmində türklərə münasibətdə hökm sürən bu qaragüruh siyasət Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra da davam etmişdir. Müasir dövrdə də, Rusiyanın şovinist ideoloq və tarixçiləri Rusiyanın Çarizm dövründəki işğalçılıq siyasətinə haqq qazandırmaq üçün ən qədim zamanlardan etibarən türklərin bir etnos kimi təşəkkül tapdığı Cənubi Sibiri və Türkistanı irandilli arilərin ilkin vətəni elan etmiş, guya türklərin şərqdən gələrək bu irandilli xalqları assimliyasiya edərək türkləşdirdikləri haqqında uydurma konsepsiyalar irəli sürmüşlər.
Bartoldun fikrinə istinad edən sovet və iran tarixçiləri öz tədqiqatlarında guya türklərə heç bir aidiyyatı olmayan Turan etnoniminin türklərə çox gec zamanlarda Göytürklərdən sonra Səlçuqlular zamanında aid edildiyini iddia etmişlər. Lakin onlar bunu izah etməyə çətinlik çəkirlər, necə oldu ki, irandilli turanlılar öz adlarından imtina edərək türk adını qəbul etdilər, halbuki bu regionda yaşayan soqdlar, taciklər və bir çox əfqan tayfaları keçmişdə olduğu kimi indi də heç vaxt özlərini Tur və turanlı adlandırmamışlar. Müasir tarixçilərdən fərqli olaraq Firdovsi “Şahnamə” poemasında heç bir şübhəyə yer qoymadan turları Türk, Turanı isə türklərin ölkəsi kimi təqdim edir. Orta fars dilində yazılmış “Bundaxşin” kitabında da çox zaman Turan yerinə Türkistan ifadəsi istifadə olunur.
Turan və İran adları təkcə iki ayrı milləti nəzərdə tutan bir ad deyil, həm də müəyyən tarixi sərhədlərə malik iki ayrı-ayrı coğrafiyalardır. Bu gün İran yaylası coğrafi bir termin kimi işlədilirsə, ondan daha qədim olan Turan öz siyasi mahiyyətini qeyb etmiş, lakin Mərkəzi Asiyada Turan çökəkliyi və ya yaylası adlanan bir coğrafi termin kimi öz varlığını qoruyub saxlamışdır.
Yüz ildən artıqdir ki iranistlər və ya hind-avropaçılar adı ilə tanınan elmi cərəyan tərəfdarları ilə türkçülər arasında Avrasiyanın qədim Turan mədəniyyətinin kimə mənsub olması haqqında şiddətli mübahisə davam etməkdədir. Hər iki tərəf öz üstünlüklərini isbat edən versiyalar irəli sürürlər. Lakin elm aləmində türkçülərin nüfuzu yüksək olmadığından 200 illik tarixə malik olan və elmi öz inhisarları altına almış avropamərkəzçi iranist cərəyanla mübarizədə başarılı ola bilmirlər.
Avropada və Rusiyada Turan və turların iranlı mənşəyə malik olduqları haqqında tarixi gerçəklikləri inkar edən çoxsaylı əsərlər yazılmışdır. Türk xalqlarına mənsub bir çox bilim adamlarının Turan və turların türk etnik kökünə bağlılıqlarını elmi dəlillərə söykənərək sübut etdikləri araşdırmalar bir çox hallarda hətta türklərin özləri tərəfindən şüphə ilə qarşılanır.
Türkçülərin yanlışlığı ondadır ki, onlar öz dillərinin kökünü Asiyada axtarmış, Türk dillərini Avropada və Ön Asiyada hind-avropalılara qədər mövcud olmuş ölü dillər adlandırılan qədim dillər arasında axtarmağa prinsip etibarı ilə ciddi yanaşmamışlar.
Genetika uzmanı A.Klyosov bəzi rus alimlərinin Türk dillərinin tarixini 2500 il yaşla məhdudlaşdırmasını yanlış və qərəzli bir yanaşma kimi dəyərləndirmişdir. Onun qənaətinə görə bu gün Avropada yaşayan bir çox millətlər öz prototürk dillərini Hind-Avropa dillərinə dəyişmişlər. Bu millətlərin sırasına o baskları, Katalanları və keltləri daxil edir. Klyosov bu gün Türk dünyası ilə böyük problemlər yaşayan ermənilərin böyük əksəriyyətinin Türklərin R1b haploqrupuna mənsub olduqlarını yazır. A.Klyosov araşdırmalarının sonunda belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, bu gün ingilis dili beynəlxalq səviyyədə nə qədər yayqın və qlobal ünsiyyət vasitəsidirsə, e.ə. IV–III minillikdən eramızın I minilliyinə qədərki dövrdə bu vəzifəni Türk dilləri yerinə yetirirdilər.
Tur və Turan adını rəsmən elmdə qəbul edildiyi şəkildə yalnız iran dilləri əsasında izah etmək yanlışdır. Tur və Turan adının köklərini iran dillərində deyil, Ön Asiyanın qədim xalqlarının Avropanın bir çox bilim adamları tərəfindən Turani adlandırdıqları dillərində axtarmaq daha doğru olardı.
Sonrakı izahlarımızdan da görəcəyiniz kimi Tur və Turan anlayışlarının kökü öntürklərin yaratmış olduğu Sumer uyqarlığına və Ön Asiyanın digər turanlı xalqlarına bağlıdır və bu anlayışlar irandilli və digər xalqların dillərinə və əfsanələrinə, onların yüzillərlə yaxın qonşuluqda yaşayaraq qaynayıb qarışdıqları məhz sumerlərdən və digər turanlı xalqlardan keçmişdir.
Turanlı öntürklərin ilkin vətəninin Mərkəzi Avrasiya çölləri, yəni Altay dağları, Aral dənizi və Ural dağları arası ərazilər olması tarixi, arxeoloji, linqvistik, antropoloji və son genetik araşdırmalarla da öz təsdiqini tapmışdır.
Arxitektura tarixçisi və arxeoloq C.Ferqusson ən qədim dövrdə, hələ arilər və samilər tarix səhnəsinə qədəm qoymadan öncə turanlıların məskunlaşma arealını onlara xas dolmen, tumul və kurqan abidələrinin yayılma coğrafiyasi üzrə müəyyən edir. Dolmen mədəniyyətinin turanlılara məxsus olduğunu qeyd edən Ferqisson turanlıların ilkin ana yurdlarının Mərkəzi Asiya və onun şimalında olduğunu ehtimal edir. (Fergusson J. 1872, Səh. 448)
Turanlıların öz ilkin vətənləri Mərkəzi Avrasiya çöllərindən müxtəlif istiqamətlərdə hərəkəti bəşəriyyətin sonrakı dinamik inkişafına təkan verən hərəkət verici amil olmuşdur. Alman antropoloqu Aykştedt Turanı, yəni cənubu Sibiri bəşəriyyətin dinamik inkişafının əsas hərəkətverici qüvvəsi hesab edir. Turan irqi Sibirin qərbindən durmadan çöllər boyunca hərəkət edirdilər. Öz özlüyündə barışcıl və mədəniyyətsever olan Turanlılar və türklər bozkrın heyvandar köçəri turanlıların təzyiqi ilə qərbə doğru köçlərə məruz qalarkən nordik irqinə mənsub avropalıları da yerlərindən edərək batıya doğru köçlərinə səbəb olurdular. (Egon Eikstedt, 1934, Səh. 267)
Turanlıların artaraq çoxalması və genişlənməsi Asiya üçün böyük önəm daşımışdır. Turanlılar möhkəm və sərt bir irqdir. Turanlılar quraqlığa, aclığa dözümlü, son dərəcə səbrli və işgüzar, yaradıcı, kütləni mədəni xalq formasında təşkil edə bilən bir xalq, eyni zamanda da dağıdıcı gücə malik, kobud, rəhmsiz bir köçəri toplumdur. (Wirth A. 1905, Səh. 7)
Asiyanın böyük hissəsi bəşəriyyətin ikinci böyük qismini təşkil edən Turan irqinə məxsus idi. Buzluq erası sona çatdıqdan sonra ilk olaraq Turan irqi Ural dağları üzərindən batıya və güney-batıya doğru hərəkət edərək Avropaya gəlmişlər. Ural və Altay arasında yaşamış olan bu xalqlar özləri ilə əhliləşdirmiş olduqları ev heyvanlarını da gətirmişdilər. (Francesco Molon. 1880, Səh. 19)
Fransız tarixçisi Qrose Turanlıların öz ilkin vətənlərindən köçlərinin tarix ərzində dəfələrlə təkrar olunduğunu yazmışdır. Orta Asiya çöllərinin köçəriləri dünya tarixində mühüm rol oynamışlar. Onlar tarix ərzində 20 dəfə Turan yaylasından hərəkət edərək Hind və Qanq vadilərini, Dəclə və Fərat vadilərini işğal edərək ucqarların durğunlaşmış mədəniyyət mərkəzlərinə yeni insan axını əlavə etməklə canlılıq gətirmişlər. Xaqların bu köçləri böyük tənzimləyici gücə malik idi. Bu insan axını çayların dağlardan vadilərə axması kimi coğrafi qanunun bənzəri idi. Qədim mədəniyyətə malik müxtəlif xalqları vahid hakimiyyət altında birləşdirən türk və tatarlar mədəniyyətlərin çulğalaşmasına səbəb olurdular. (Grosset R., 1921, Səh. 5)
Alman antropoloqu E.Aykştedə görə Aral-Xəzər və Qaradəniz hövzəsinin yaşayış ücün əlverişli əraziyə çevrilməsi və turanlıların bu əlverişli şəraitdə inkişafı onların yaşayış və fəaliyyət alanlarının durmadan qərbə doğru genişlənməsinə və yeni ölkələrin meydana çıxmasına səbəb olurdu. Aral dənizi və Ural dağları arasındakı ərazi qərbə doğru uzanan təbii körpü və yol rolunu oynayırdı. Turanlıların Avropaya doğru yayılması burda Şimal dənisi ətrafında məskunlaşmış avropalı nordik irqin öz yerlərini tərk edərək Rusiyanın cənubuna doğru irəliləmələrinə səbəb oldu. Ural yolu turanlıların qərbə doğru yolu olduğu kimi avropalıların da geriyə, Sibirə doğru yolunu da oynayırdı. Beləliklə, Turani irqin təsiri nəticəsində Avropada biodinamik hərəkətlilik başlamış oldu. Turan çölləri dinamik inkişafın mərkəzi idi. Bu bozkrın yaşayış alanı kimi təkcə bioloji özəlliklərinin deyil, orda əhali artımının sosial psixoloji özəlliklərindən də irəli gəlirdi. Bozkrın geniş çöllərində bir-birinə bağlı olan insan qrupları geniş ataerkil ailənin meydana çıxmasına səbəb olmuş və bu insan birliyi modeli tarixin ilkin dövrlərində əsası qoyulmuş dövlət təşkilatı üçün də model təşkil etmişdir. Öz ailəsinin çobanı olan Ata bu dövlətlərin kralları olaraq özlərini “xalqın çobanları” adlandırırdılar. Misir fironu Horuz, o cümlədən sumer-akkad kralı Xammurapi, Navuxodonossor özlərini “xalqın çobanları” adlandırırdılar. Beləliklə, Turan irqinə xas patriarxal köçəri ailə təşkilatındakı başçı-ata çobanın təsiri ilə oturaq əkinçi həyatın anaerkil qruluşunun dağılmasına səbəb oldu. (Egon Eikstedt, 1934, Səh. 281)
Macar tarixçisi Laslo Rasonye görə Batı millətlərinin meydana çıxmasından daha önce Türklük dünyanın ən böyük sahəsini təşkil edən Avrasiyanın hər bir bucağında və bütün tarixı zamanlarda böyük rol oynamışlar. Etnoloqların Viyana məktəbinə mənsub olan tarixçi Menqeyə görə isə Ural-Altay boyları dünya tarixi baxımından qəti şəkildə iki önəmli rola malik olmuşlar: 1) İqtisadi sahədə heyvandarlığın inkişafında; 2) İctimai sahədə isə fövqəladə şəkildə dövlət qurma qabiliyyətinə malik olmaqda. (Laslo Rasonyi. Tarihde Türklük. Türklər, C. I, 2002, Səh. 494–540)
Qədimlərdən etibarən çalışqan, lakin dövlət qurmaq qabiliyyətinə malik olmayan əkinçi qəbilələrin məskun olduqları çayların kənarlarındakı yüksək mədəniyyətlər ancaq savaşçı köçəri qəbilələrin hücumları səbəbi ilə meydana çıxmışdır. Dünyanın harasında yüksək mədəniyyətli dövlət qurulubsa bu mütləq heyvan bəsləyən köçəri Ural-Altay qəbilələrinin təsiri ilə baş vermişdir. Çünki dövlət qurma qabiliyyəti Ural-Altay qəbilələrinə xas ikinci mühüm bir keyfiyyətdir və bu onların həyat və təsərrüfat sistemi ilə birbaşa əlaqədardır. Böyük heyvan sürülərinin idarə edilməsi və onların bəslənməsi, davamlı olaraq geniş çöllərdə dolaşmaq, qəbilə-oymaq təşkilatı daxilində müəyyən bir intizama tabe olmaq, otlaqlar üzərində mülkiyyət hüququ ilə əlaqədar olaraq baş verən qarşıdurmalar bir-biri ilə sıx bağlı olan məsələlərdir. Bunların təbii nəticəsi olaraq insanların dünyagörüşü inkişaf edir, onlarda daimi döyüş ruhu və cəsarət, oymağa bağlılıq şüuru, hökm etmək qüruru, təşkilatçılıq qabiliyyəti formalaşır, yəni dövlət qurmaq üçün lazım olan bütün keyfiyyətlər gəlişir və təkmilləşir. (Laslo Rasonyi, 2002, Səh. 494–540)
Təsərrüfat və həyat şərtləri ilə əlaqədar təbiətin bir parçasına çevrilən köçəri çoban qəbilələrin insanları əkinçi şəhər əhalisi ilə müqayisədə fiziki cəhətdən daha güclü və sağlam, mənəvi ruhi baxımdan daha dözümlü, təşkilati baxımdan daha mütəşəkkil və çevikdirlər. Bu üstün keyfiyyətlərinə görə də əkinçi tayfalar asan qələbə qazanırlar. İngilis tarixçisi Toyinbiyə görə “köçərilərin həyatı heç şübhəsiz insan məharətinin bir zəfəridir”.
İ.Dyakonovun yazdığına görə e.q. VIII əsrdə iskitlərin və kimmerlərin yürüşləri nəticəsində Qara dənizin şimalındakı atlı köçəri mədəniyyət mənsubları hakim ünsürə çevrilərək ordakı şəhərləri hakimiyyətləri altına alıb öz dövlətlərini yaratmışdılar. Analoji proses daha öncələri Mərkəzi Asiyada da baş vermişdir.
Fransiz assuroloqu F.Lenorman dəmirçiliyin və ümumiyyətlə, metalçılığın turanlılara məxsus olduğunu yazır. Mərkəzi Asiyanın digər köçəri xalqları hələ daş dövründə yaşadıqları zaman turanlılar məskunlaşdıqları dağlardan əldə etdikləri dəmirdən və bürüncdən müxtəlif silahlar və alətlər emal etməkdə məhşur idilər. Assurologiya araşdırılmaları nəticəsində qədim insanların iskit adlandırdıqları və altay irqi ilə sıx əlaqədar olan, arilər və samilər gəlmədən öncə Asiyanın əksər arazilərində hakim olan və bu ərazidə ilk mədəniyyətləri yaradan bizim turanlı adı verdiyimiz xalq olmuşdur. (Lenormant F., 1895, Səh. 175)
E.Eykstadt turanlıların ilkin vətəni və onların yer üzərində məskunlaşması hadisəsini təfərrüatlı şəkildə təsvir edir: “Tarım hövzəsi və Asiyanın yüksək ovalıqları qədimlərdə olduğu kimi bu gün də turanlıların yurdudur. Turan indiki Türkmənistan və Qazaxıstanın yerləşdiyi ərazidir”. (Egon Eikstedt, Səh. 282)
Turan ərazisi təkcə Türkistanı əhatə etmirdi, hind arilərdən öncə Hindistan ərazisi də qədim dövrdən etibarən turanlıların məskunlaşdıqları əraziyə daxil idi. Biruni Hind yarımadasının cənubundakı körfəzin Turan dənizi adlandığını yazır. (А. Бируни, 1963, Səh. 196)
Bəşəriyyəti antropoloji cəhətdən müxtəlif irqlərə bölən bilim adamları bu haqda çoxsaylı nəzəriyyələr irəli sürmüşlər. Bu irqi nəzəriyyələrdə türklərin bu və ya digər irqə mənsubluğu da geniş müzakirələrə səbəb olmuşdur. Bu baxımdan Türklərin Turan və Alp irqinə mənsubluğu haqqındakı nəzəriyyələr ən geniş şöhrət tapmış nəzəriyyələrdir. Onlar bəşər mədəniyyətinin ilk rüşeymlərinin yarandığı Turan ərazisini tərk edib dünyaya yayılan öntürkləri əsasən Alp və Turan irqinə mənsub hesab edirdilər.
Tur və Alp bir çox müəlliflərin qədim tarixi mənbələrə əasalanaraq qeyd etdikləri kimi qədim turanlıların və öntürklərin iki önəmli eponimləri olmuşlar. Tur öntürk turların, Alp isə öntürk alpların ulu əcdadları kimi göstərdikləri qəhrəmanlıqlar bir çox xalqların əfsanə və rəvayətlərində öz əksini tapmışdır. Antropoloq və etnoloqların bir çoxu kökünü öntürk turların təşkil etdiyi Turan irqini dünyanı ilk məskunlaşdıran və ilkin bəşər mədəniyyətinin əsasını qoyan irq kimi dəyərləndirir və dünyanın bir çox xalqlarını öz tərkibində birləşdirən müstəqil irq hesab edirlər.
Fransız tarixçisi Maspero türklərin dünyaya yayılma hadisəsini Erqenekon əfsanəsi ilə əlaqələndirir. Pamir dağlarından şimalda Altay dağlarının arasında sıxışıb qalmış türklər iddia edildiyi kimi Göy Türklərin meydana çıxdığı eramızın I minilliyinin başlarında deyil, e.q. I minilliyin başlanğıcında İlk Dəmir dövründə dəmir dağı əridərək xilas olmuş, onların bir qolu qərbə doğru hərəkət edərək Avropaya yayılmışlar. Metalın və təmiz filizlərin yer səthi ilə eyni səviyyədə olduğu Altay dağlarında tezliklə mədənçilik və zərgərlik sənətini mənimsəyən turanlılar bu sənətlərin Xaldeydə (Sumerdə) əsasını qoydular. Turanlı türklərin digər bir qolu isə güneyə doğru hərəkət edərək Baktriya çöllərində qərar tutmuş, sonra Hindiquş dağ silsiləsini aşaraq öncə İran yaylasının doğu ucqarında yerləşdilər, onların böyük kütləsi isə qərbə doğru hərəkət edib sonradan Midiya adlanan İran yaylasının batı hissəsində məskunlaşdılar. Bir neçə turanlı türk tayfası isə daha qərbə gedərək Kiçik Asiya yolunu tutmuş, Atropatenada və Armeniyada məskunlaşmışdılar. Turanlıların bir qolu daha cənuba doğru gedərək Susiananın düzənliklərində, Fərat və Dəclənin sahillərində məskunlaşmışdılar. (Caston Maspero, 1876, Səh. 135)
Çaylarda suyun azalması əkinçiliyin, çöllərdə rütubətin azalması və otlaqların quruması isə heyvandarlığın inkişafına böyük zərbə vururdu. Bir neçə yüz ildən bir təkrar olunaraq tsiklik xarakter daşıyan bu iqlim dəyişikliyi hadisəsi Mərkəzi Asiyanın turanlı öntürk super etnosunun zaman-zaman öz yurdlarını tərk edərək daha əlverişli həyat məkanı axtarışına sövq edən köçlərinə səbəb olmuşdur. (Л. Гумилев, Баку, 1990, Səh. 23,85)
Lakin turanlı öntürk xalqlarının bu köçləri köçərilik həyat tərzinin davamı deyil, iqlim dəyişikliyi və digər səbəblər üzündən məskunlaşdıqları ərazini kütləvi şəkildə tərk etmə məcburuyyəti üzündən baş verən köçmənlik xarakteri daşıyırdı.
Avropanın XVIII–XIX əsr tarixçiləri, linqvistləri, arxeoloq və antropoloqlar tarixdən öncəki dövrdə qədim insan məskəni olan, coğrafi baxımdan Cənubi Sibiri və Uralı əhatə edən ərazini və Orta Asiyanı Turan adlandırırlar.
Beləliklə, istər müasir dövrün genetik və arxeoloji araşdırmaları, istərsə də XVIII–XIX əsr və daha sonrakı dövrün assuroloqlarının və tarixçilərinin qədim mixi yazı mətnlərinə əsaslanaraq gəldikləri elmi araşdırmaların nəticəsinə görə onların özlərinin də ifadə etdikləri kimi Cənibi Sibirdə ilkin və Orta Asiyada isə yeni olmaqla bəşər mədəniyyətin təşəkkül tapdığı Turan adlı iki areal mövcud olmuşdur.
Türkmənistanda 1904-cü ildə italyan mənşəli Amerika arxeoloqu R.Pumpelli tərəfindən aşkar edilən e.q. X–IX minilliklərə aid Anau şəhər mədəniyyəti bilim adamları tərəfindən dünyanın ən qədim mədəniyyəti hesab olunmuş və bünövrəsinin turanlı öntürklər tərəfindən qoyulduğu tarixi dəlillərlə sübut olunmuşdur. Pumpelli e.q. VI minillikdə Anau sakinlərinin bir qisminin özləri ilə əhliləşdirdikləri heyvan növləri, taxıl, darı və s. nümunələr götürərək doğu istiqamətinə hərəkət etdiklərini və İkiçayarasında Sumer və Afrikada Misir mədəniyyətinin təməlini qoyduqlarını elmi dəlillərlə əsaslandırmışdır.
Türkmənistanın paytaxtı Aşqabad yaxınlığındakı Anauda aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı aşkara çıxarılan və 9000 il öncəyə aid olan qədim mədəniyyət Sibirin güneyində təşəkkül tapan öntürk etnosunun güneyə doğru hərəkət edərək burda ilkin qədim mədəniyyətin əsasını qoyduqları haqqındakı bir sıra tezisləri təsdiq etməkdədir.
Klyosovun və digər genetika uzmanların genetik araşdırmaları və müasir arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində əldə edilən elmi dəlillər yüz il öncə Avropa linqvistlərinin, tarixçilərinin və etnoloqlarının Turanlı Ön Türklərin ilkin vətənləri və onların mərhələlərlə yer üzünə yayılaraq müxtəlif ərazilərdə bəşəriyyətin ilkin mədəniyyət mərkəzlərinin meydana gətirdikləri haqqındakı fikirlərini təsdiq etməkdədir.
A.Klyosovun genetik araşdırmalarına görə buz dövrünün sona çatması ilə Ural-Altay bölgəsindən ayrılaraq güneydoğu istiqamətində hərəkət edən öntürklər Orta Asiyada e.q. 9000-8000-ci illərə aid Türkmənistandakı Anau mədəniyyətini və e.q. 5500-3000-ci illəri əhatə edən Özbəkistandakı Kelteminar mədəniyyətini meydana gətirmişlər.
Yuxarıdakı şərhlərdən də göründüyü kimi Ön türklər bir etnos kimi təşəkkül tapdıqları və tarixçilərin 1-ci Turan adlandırdıqları Cənubi Sibirdən tarixin sonrakı dönəmlərində güneyə doğru Aral dənizi, Amudərya və Sırdərya çaylarının iqlimi daha əlverişli və yaşayış üçün daha münasib vadilərinə yayılaraq burda ilkin bəşər mədəniyyətinin rüşüymlərini yaratmış, ilkin şəhər mədəniyyətinin, əkinçiliyin əsasını qoymuş və heyvanların əhliləşdirilməsinə nail olmuşlar.
Mərkəzi Asiyanın bu əzəmətli Turan ölkəsinin sakinləri sonradan malik olduqları mədəniyyət ünsürlərini, əkinçilik vərdişlərini, heyvan bəsləmə və metalçılıq səriştəsini özləri ilə köçlərə məruz qalaraq məskunlaşdıqları yeni ərazilərə daşıyaraq orda yeni mədəniyyətlərin təşəkkül tapmasına səbəb olmuşlar.
Bəşəriyyətin indiyə qədər aşkar edilmiş ən qədim şəhər mədəniyyəti tarixi Turan ərazisi olan Türkmənistanda 1904-08-ci illərdə Amerikanın Nyu Hempşir Universitetindən İtalyan mənşəli arxeoloq R.Pumpelli tərəfindən araşdırılaraq öyrənilmiş Aşqabadın 8 km. Anau ərazisindəki şəhər mədəniyyətidir. Anau adını fars dilində Abe-nav (Yeni su) və ya “yeni yer” kimi izah edib onun kökünü iranlılara bağlamağa çalışsalar da, bu yaşayış məskəninin adı qədim zamanlardan türkcə Ana öy (ana ev) şəklində mövcud olmuşdur. Anau Türkmənistanın güneyində mövcud olmuş ən böyük qədim iqtisadiyyat, mədəniyyət və ticarət mərkəzi olaraq şəhərin və onun ətrafında məskunlaşmış əhali tərəfindən “Ana ev” adlandırılmışdır.
Pumpellinin irəli sürdüyü “Oasis teori”, yəni “Vadi nəzəriyyəsi”nə görə tarix öncəsi ilk uyqarlıqlar məhz münbit torpaqların, rütubətin və bol suyun mövcud olduğu böyük çayların vadilərində yaranmışdır.
Avropanın və Asiyanın quzey ərazilərini əhatə edən buz qatlarının əriməsi nəticəsində əmələ gələn sel suları böyük çaylar şəklində guneyə doğru axaraq Batıda Mesopotamiya adlanan Zaqros dağları ilə Aralıq dənizi arası ərziləri, doğuda isə Turan ovalığı adlanan əraziləri öz suları ilə doyuraraq yüz illər ərzində davam edən proses nəticəsində bol rütubətə malik əkinçilik üçün əlverişli bərəkətli-münbit torpaqlara çevrilməsinə şərait yaratmışdılar. Nəticədə tarix öncəsi adlanan çağda bir-birindən uzaq məsafədə yerləşən bu iki ərazi bəşər uyqarlığının iki önəmli mərkəzlərinə çevrilmişlər. Lakin mövcud əlverişli şərait ilkin uyqarlığın ilk öncə Amudərya və Sırdərya çaylarının vadilərində yerləşən Turan vadisində yaranmasına səbəb olmuşdur.
Anau və onun ətrafında yerləşən qədim arxeoloji mədəniyyətlər də, məhz Amudərya və Sırdərya kimi nəhəng çayların suvardığı geniş vadiləri əhatə edən Turan ovalığında yerləşirdi.
R.Pumpelli Anau arxeoloji mədəniyyətinin tarixi ilə əlaqədar yazırdı: “Anau qazıntılarında aşkar etdiyimiz mədəni qatlar insan tarixinin 10 min il öncəki dövrünü əhatə edirdi. Anau vadisi coğrafi landşaft baxımından 10 min il ərzində sabit qalmışdı və xarabaların yerləşdiyi ətrafdakı torpaqlarda da əkinçilik fəaliyyəti davam edirdi“. (Pumpelly R., 1908, Səh. 320)
Pumpellinin nəzəriyyəsinə görə bəşəriyyətin ilkin mədəniyyətinin beşiyi Turandır. Bəşər mədəniyyətinin ilk rüşeymi məhz Amudərya və Sırdərya vadilərində yerləşən Turan ovalığında yaranmış və bu mədəniyyətin daşıyıcıları olan ilk mədəni insanlar çeşidli səbəblər üzündən öz yerlərini tərk edərək müxtəlif ərazilərdə məskunlaşmış, onların bir qolu da Mesopotamiyaya gedərək orda yerləşmiş və burda möhtəşəm Sumer mədəniyyətinin əsasını qoymuşlar.
Əkinçiliyin, sənətkarlığın və heyvanların əhliləşdirilməsinin əsası Anauda qoyulararaq inkişaf etdirildiyi bir dövrdə yer kürəsinin digər ərazilərində insanlar hələ ibtidai ovçuluq və yığıcılığın hakim olduğu ibtidai icma qruluşu dövrünü yaşamaqda davam edirdilər. Turan ovalığında aşkar edilmiş qədim arxeoloji mədəniyyət təkcə Anau ilə məhdudlaşmır, 2000-ci ilin başlanğıcında Amerika arxeoloqları Pensilvaniyanın arxeologiya və antropologiya muzeyinin professoru Frederik Hibertin rəhbərliyi altında və Rus arxeoloqlarının birgə fəaliyyəti nəticəsində Anauda və Türkistanın çeşidli bölgələrində, o cümlədən Türkmənistanın və Özbəkistanın müxtəlif ərazilərində Anau mədəniyyətinin davamı olan və e.q. 6000-4000-cü minilliklərə aid bir çox qədim yaşayış məskənləri aşkar edilmişdir. Arxeoloqlar Anauda üzərində yazı işarələri olan və təxminən e.q. 2300-ci ilə aid olan olan çox dəyərli bir möhür aşkar etmişlər.
Lakin həmin yazı nə Mesopotamiya, nə Misir və Çin yazılarına bənzəməməkdədir. Burdan belə bir nəticə hasil olur ki, Anauda yüksək inkişafa malik müstəqil bir uyqarlıq mövcud olmuşdur.
Pumpelli Anauda aşkar edilən müxtəlif dövrlərə aid at qalıqlarına əsasən atın məhz Anauda və ya onun ətrafındakı ərazidə əhliləşdirildiyi fikrini irəli sürmüşdür. Anauda tapılan möhürün üzərində Sumer ərazisindəki kimi Öküz başını təsvir edən üçbucağın üzərində iki qısa xətli idioqram əks olunmuşdur. Anau əhalisinin istifadə etdikləri əkinçilik və heyvandarlıq forması Mesopotamiyada olanla eyniyyət təşkil edirdi. Saxsı qabların forması və üzərindəki naxışlar da Sumer mədəniyyətinə xas xüsusiyyətlərə malik idi. Bütün bunlar Anau şəhər dövləti ilə Sumer arasında sıx bağlılığın mövcudluğunu sübut edirdi. Anaunun sakinləri Sumerdə olduğu kimi çayların istiqamətini dəyişdirərək mürəkkəb suvarma kanalları şəbəkəsi yaratmaqla əkinçilik mədəniyyətinin yüksək inkişafına nail olmuşdular.
Divarlarının uzunluğu 92 metrdən 152 metrə qədər olan bir-birindən yüz metr aralı çoxsaylı monumental binalarda yüzlərlə insanın yerləşə biləcəyi çoxsaylı otaqlar mövcud olmuşdur. Anau bütövlükdə böyük bir şəhər kompleksindən ibarət idi.
Pumpellinin gəldiyi nəticəyə görə Anau tayfalarının bir qismi quraqlıq səbəbi ilə batıya doğru köçləri zamanı əkinçiliklə məşğul olanlarla birlikdə əhliləşdirdikləri heyvan növlərini, o cümlədən öküzü e.q. 6000 mininci ildə Ön Asiyaya ordan Misirə və Afrikaya, Qafqaz üzərindən isə Avropaya apararaq orda yayılmışdır. O Çin xronologiyasına əsaslanaraq Anauluların Hindistana və Doğu Asiyaya e.q 3468-ci ildə köçlərə məruz qaldıqlarını yazır. (Pumpelly, 1908, Səh. 440)
Atın məhz Turandakı Anauda əhliləşdirilməsi və dünyanın digər bolgələrinə burdan yayılması Mesopotamiyadakı mixi yazı mətnlərində də işarələr var. Bu mətnlərdə at “şərqdən gələn heyvan” adlandırılır. Turanın bəşər uyqarlığının mərkəzi olduğu və bəşər tarixində oynadığı önəmli rol böyük bilim adamları tərəfindən elmi dəlillərlə sübut olunmuşdur.
Əbülfəz Elçibəy də türklərin ana yurdu Turanın bəşər tarixində oynadığı möhtəşəm rolu dəyərləndirərək yazır: “Çağdaş tarixçilik hərtərəfli araşdırmalardan sonra belə bir sonuca gəlmişdir ki, ən qədim mədəni insan məskəni Ceyhun və Seyhun (Amudərya və Sırdərya çaylarının hövzəsi), Aral gölünün ətrafı və Turan ovalığı olmuşdur. Dünyada mədəniyyət ilk dəfə burada mərkəzləşmişdir. Buna görə də bir vaxtlar “Tarix Sumerdən başlayır” dediyimiz halda, indi “Tarix Turandan başlayır” deməyi tarix elmi bizdən tələb edir.”(Ebülfez Elçibey, 1998, Səh. 16)
Görkəmli türk bilim adamı Yusif Ziya Özər dövrünün arxeoloji, linqvistik və etnoloji dəlillərinə əsaslanaraq Mərkəzi Asiyanın bəşər mədəniyyətinin ilk beşiyi olduğu haqqında tezis irəli sürmüşdür. Anauda, Honanda və Kansuda aşkar edilən arxeoloji abidələrin tədqiqi göstərir ki, neolit dövrünün daş mədəniyyəti Sibirdə və Orta Asiyada meydana çıxmış və inkişaf nəticəsində metal mədəniyyətinə çevrilərək bütün dünyaya yayılmışdır. (Yusif Ziya Özer, 1932, Səh. 6)
V.Koppers də Anauda bol-bol aşkar olunan at qalıqlarına görə bu mədəniyyətin türklərə məxsus ola biləcəyi qənaətinə gəlmişdir. V.Koppers vətənləri Mərkəzi Asiyada olan öntürklərin atın ilk əhliləşdirilənlər və bununla əlaqədar olaraq atlı çoban mədəniyyətinin yaradılcıları olduqlarını yazır.
O köçəri heyvan bəsləmə mədəniyyətinin əsasının İç Asiyada proto türklər tərəfindən qoyulduğunun gerçək fikrir kimi müdafiə edir. IV minilliyin sonlarına doğru İran yaylasında yaşayıb bilavasitə Elamla yaxın münasibətdə olan və atdan istifadə edən tayfaların türk olduqları yəqindir. Onun fikrinə görə Hind-Avropalılar iddia edildiyinin əksinə olaraq bu kültürün yaradıcıları deyil, ilk alıcılarıdırlar. Atın ilk əhliləşdirilməsi və bununla əlaqədar atlı çoban mədəniyyətinin yaradılması da Türklərə bağlanmaqdadır. Ata və ümumən çoban mədəniyyətinin əsas ünsürlərinə sahib olmağı Hind-Avropalılar qədim türklərə borcludurlar. (Koppers W., Türklər C. I, 2002, Səh. 468)
Z.V.Toqan Anau mədəniyyəti haqqında yazır ki: “Bura o dövrdəki Ön Asiyanın Sumer və Sus, güney Asiyada Hindistanın Sind çayı hövzəsindəki Mahonco-Daro və Xarappa, Uzaq Şərqdə Çinin Yuanq-şao və Mancuriyada mövcud olmuş mədəniyyətlər üçün ilk başlanğıc, mərkəz və ocaq rolunu oynamışdır”. (Z.V.Togan, 1981, Səh. 7)
Anaunun ətrafındakı ərazilərdə ən qədim zamanlardan etibarən əkinçiliklə məşğul olunmuşdur. Qazıntılar zamanı şəhərdəki mədəni təbəqələrdən müxtəlif əkinçilik məhsulları və alətləri aşkar edilmiçdir. Anauda aşkar edilmiş eradan qabaq 5000-ci ilə aid ən qədim buğda və digər taxıl məhsulları bu şəhərdəki “Ağ buğda” muzeyində saxlanmaqdadır. Bu tapıntılar Anau və ətraf ərazilərdə heyvandarlıq, əkinçilik və sənətkarlıqdan ibarət bir-birini tamamlayan vahid təsərrüfat sisteminin mövcudluğunu sübut edir.
Türkistanın müxtəlif ərazilərində tarixi ardıcıllıq baxımdan bir-birini əvəz edən digər qədim arxeoloji mədəniyyətlər də aşkar edilmişdir. Anauda üzərində mixi yazını xatırladan işarələr olan möhür üzük və üzərində öküz, digər heyvanlar və tanrı təsvirləri olan üzüklər aşkar edilmişdir.
Anau daxil omaqla qədim Turan ərazisində mövcud olan Kelteminar, Namazqa, Botay, Ceyhun və s. arxeoloji mədəniyyətlərini Avropa alimləri ümumi adla Okus uyqarlığı adlandırırlar.
Pumpelli Turan dövlətinin paytaxtı hesab olunan Səmərqənd şəhəri yaxınlığındakı qədim Əfrasiyab şəhəri qalıqlarında da qazıntı işləri aparmışdır. O araşdırmalar nəticəsində belə nəticəyə gəlmişdir ki, çox qədim dövrə aid olan bu şəhərin əsası iddia edildiyi kimi Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən deyil, tarixi ənənəyə uyğun olaraq məhz Əfrasiyabın özü tərəfindən qoyulmuşdur. (Pumpelly, Səh. 320)
Anauda arxeoloji mədəniyyətinin türklərin tarixi üçün ən böyük əhəmiyyəti orda aşkar edilən qafa taslarının monqoloid irqə aid olmadığıdır. Bu kəllə sümükləri türklərin ən mühüm antropoloji özəlliklərini təşkil edən dolixokefal və Aralıq dənizi tipidir. Ön Asiyada aşkar edilən qədim insanlara məxsus qafa tasları da yumrubaş braxikefal samilərdən fərqli olaraq dolixokefaldırlar. (Pumpelly, Səh. 446)
Anauda aşkar edilən 10000-9000 il öncəyə aid yüksək inkişafa malik şəhər və əkinçilik arxeoloji mədəniyyətinin aşkar edilməsi bəşər mədəniyyətinin əsasının Turanda qoyulduğu haqqında XVIII–XIX əsr və daha sonrakı dövrdə Rauilson, Oppert, Hinks, Hommel, Q.Maspero, E.Aykşadt, C.Ferqusson və digər böyük assuroloq və tarixçilərin tezislərini təsdiq etməkdədir. Turan adı skeptik düşüncə sahibi bəzi bilim adamlarının guman etdiyi kimi yalnız əfsanələr şəklində tarixin yaddaşına həkk olunmuş xəyal məhsulu deyil. Tarixi toponimlər həmin ərazidə yaşamış xalqların tarixi yaddaşının silinməz izlərini daşımaqdadır. Turan adı bu gün də Turan ölkəsinin qədim sakinlərinin varisləri olan Türküstanın müasir türklərdən ibarət əhalisi tərəfindən Turan ovalığı adı ilə mövcuddur və ümumdünya coğrafi xəritələrində bu adla tanınmaqdadır.
Anau arxeoloji mədəniyyəti turanlı öntürklərin yalnız köçəri vəhşi tayfalardan ibarət olduğu haqqında formalaşmış qərəzli təəsəvvürləri alt üst etdiyindən sovet dövründə aparılan arxeoloji araşdırmalara və müasir dövrdə qərb bilim adamlarının apardıqları araşdırılmalara əsaslanaraq bu arxeoloji mədəniyyətin tarixini daha gec dövrlərə aid etməyə təşəbbüslər göstərilir, onun gerçək tarixini saxtalaşdırmağa çalışırlar. Lakin Pumpellinin bu arxeoloji mədəniyyətin 10-cu və 9-cu minilliyə aid olduğu haqqındakı təkzibedilməz faktlara söykənərək gəldiyi sonuc bir çox bilim adamları tərəfindən təsdiq olunmaqdadır.
Anau mədəniyyəti arilərin tarix səhnəsinə qədəm qoymalarından çox öncəki dövrə aid olub hər hansı bir ari izi daşımadığından avropasentrizm nəzəriyyəsini rəhbər tutan müasir tarixçilər öz əsərlərində bu arxeoloji mədəniyyətə istinad etməkdən və onu xatırlamaqdan qaçınaraq diqqətdən kənarda tuturlar.
Hindistan sanskrit ədəbiyyatının araşdırıcısı Alman bilim adamı Herman Brunhofer e.q. 1500-1200-ci illərə aid edilən Hind dastanı Riqvedada Pəncab vilayətini işğal edən və özlərini Naqa/Nahisa adlandıran Turvaşa-Yakşu, Anava, Dahyu, Puru və Şiqnu adlı beş turanlı tayfadan bəhs olunduğunu yazır. Anav tayfasının kralı Krunqa adlanır və bu ad Şahnamədə Kurenq şəklində ifadə olunmuşdur. Brunhofer Kuranq adının Riqvedaların ruhuna uyğun olmadığını yazır, yəni onu hind-ari mənşəli hesab etmir. Anava ilə yanaşı adları çəkilən Turvaşa, Yadu, Dahyu və digər tayfalar da türklərdir. Roma coğrafiyaçısı İsidor Xeraks Anavanın İranın şərqində yerləşdiyini yazır. (Brunnhofer Hermann. 1889, Səh. 31–32)
Bəzi müəlliflər Kuranq adının əslində Turanq olduğunu yazırlar.
Riqvedada bəhs olunan Anavın İranın şərqində yerləşdiyi haqqındakı məlumat Aşqabadın 40 km. yerləşən Anaunun coğrafi mövqeyinə tamamilə uyğundur. Burdan belə bir nəticə çıxır ki, Anau müstəqil bir şəhər dövləti olmuş və digər turanlı boylar olan Turvaşa və Yadu-yakşu boyları ilə ittifaqda öz kralları Kuranqin rəhbərliyi altında Pəncabın işğalında iştirak etmişlər. Anaunun əhalisi də Anav adlı qədim öntürk boyunu təşkil etmişdir ki, onların varisləri bu gün də Türkmənistanda yaşamaqda davam edirlər. Hindistan vedalararında sanskrit ədəbiyyatında Turvaşa türklərin, Çaka isə sakların ümumiləşdirilmiş adlarıdır.
Anav kralının malik olduğu Kuranq titulu Əmir Teymurun da hakimiyyət titulu olmuşdur. Qazax tarixçisi Tursun Sultanov Əmir Teymurun titullarından birinin Quraqan olduğunu və bu fəxri titulu Çingiz xanın nəslindən olan Qazan xanın qızı Saray Mülk xanımla evləndiyi üçün aldığını, Quraqan adının mənasının “Xanın kürəkəni” demək olduğunu yazır. (Cултанов Турсун, 2001, Səh. 97)
Qurxan adının monqol dilindəki qürqen/kürəkən sözündən yarandığı fikrini ilk dəfə rus tarixçisi Vasiliy Qriqoryev 1869-1873-cü illərdə yazdığı “Şərqi Türkistan” adlı əsərində irəli sürmüş və bu tezisi sonrakı müəlliflər kor-koranə təkrar etmişlər. Fikrimizə görə Kuraqan titulunun monqol dili etimologiyası əsasında qürqen/kürəkən kimi izah etmək yanlış yozumdur. Turanda ilkin şəhər mədəniyyətinin, əkinçiliyin və heyvandarlığın əsasını qoymuş Anavların qədim məskəni Türkmənistanın güneyindəki Anau şəhəri və ətraf əraziləridir.
Riqvedadakı Kuraqan/Kurunqan titulu türk dilində orijinal ifadənin transliterasiyasıdır. Mərkəzi Asiyada türklərin məskunlaşdığı ərazilərdə Kuraqan adlı bir çox yer adları mövcud olmuşdur. Şəmsəddin Yəzdinin Əmir Teymura həsr olunmuş əsərində Kuraqan adlı ərazidən bəhs edilir. Fikrimizə görə Teymurun Qurakan titulu türklərin Qurxan hakimiyyət titulunun fonetik şəklidir.
Əmir Teymurun titullarından biri də Qur əmir olmuşdur. Qur titulu qədim mənşəyə malik olub, sumerli öntürklərə bağlıdır. Sumer dilində Qur sözünün anlamı “böyük, möhtəşəm, əzəmətli” anlamları daşıyır. (Halloran J., 1999, Səh. 41)
Qur sözü sumer dilində olduğu kimi türk dilində də “mötəbər, ləyaqətli, yüksək mövqeyə malik” mənası ifadə edir. Qurkan titulunun ikinci tərkib hissəsi “kan” türk dillərində yüksək mövqeyə malik şəxslərin adının sonuna əlavə olunur və “Xan” tituldur. Qurxan adının mənası “mötəbər, ləyaqətli xan” deməkdir.
Anaulu boylar müasir dövrdə Türkmənistanda türkmənlərin çox qədim köklərə malik özəl etnik qrupunu təşkil edir. Anaulular digər türkmən boylarından fərqli olaraq özlərini Türkmənistanın güneyində qədim Anau şəhəri və ətrafında məskunlaşmış ən qədim sakinlər hesab edirlər. Anaulular öz etnoqrafik xüsusiyyətlərinə görə bir çox cəhətdən digər türkmən boylarından fərqlənirlər. Onlar bölgədə əkinçiliklə məşğul olan ən qədim sakinlərdir. Anaulular digər türkmən boylarından fərqli olaraq heç zaman çadır-yurtlarda yaşamamışlar, onların yaşayış məskənləri palçıq kərpicdən tikilmiş evlər olmuşdur. Sonradan Anau ərazisinə gəlib yerləşmiş köçəri təkə-türkmənlərin təzyiqi ilə anauluların bir qismi öz yerlərini tərk etmək məcburiyyətində qalmışlar. (Джикиев А., 1977)
Turan yaylasındakı qədim arxeoloji mədəniyyətlər təkcə Anau və Türkmənistanla məhdudlaşmır. E.q. VI minillikdə bəşəriyyətin böyük hissəsi yığıcılıq və ovçuluqla məşğul olub ibtidai həyat sürməkdə olduqları zaman, Türkmənistandakı Ceytun arxeoloji mədəniyyətinə mənsub olan insanlar arpa və buğda becərir, suni suvarma sistemi yaradaraq yüksək əkinçilik mədəniyyətini inkişaf etdirir, qoyun və keçini əhliləşdirərək evcil heyvandarlıqla məşğul olurdular. Ceytunda 200 nəfərin yaşaya biləcəyi 30 böyük ev aşkar edilmişdir. Sami və hind avropalıların tarix səhnəsinə qədəm qoymasından min illər öncə turanlı öntürklərin şəhər tipli məskənlər salaraq, sənətkarlığın, əkinçiliyin və heyvandarlığın timsalında uyqarlığın yüksək inkişafına nail olmaları faktı “avropasentrizm” ideologiyası mərəzinə düçar olmuş qərbin və o cümlədən rusiyanın elm dairələrinin ciddi narahatlığına və qeyri ciddi, elmi gerçəkliyi əks etdirməyən tezislərin irəli sürülməsinə səbəb olmuşdur.
Anau ilə yanaşı Türkmənistanda aşkar edilmış e.q. VI minilliyə aid Ceytun, VII minilliyə aid Cəbəl, Böyük Balxan, Dam-dam Çeşmə kimi qədim arxeoloji mədəniyyətlər yüksək inkişaf etmiş əkinçilik mədəniyyətlərinə malik olub qoyun, keçi kimi ev heyvanları bəsləməklə yanaşı, arpa və buğda taxıl məhsulları yetişdirmək səriştəsinə malik idilər.
Mərkəzi Asiyadakı Turan dövlətinin yaranma tarixini müəyyən etməyə çalışsaq Anauda mövcud olmuş yüksək inkişafa malik şəhər mədəniyyətini istinad nöqtəsi kimi qəbul edə bilərik. Anauda və Türkistanda ona bənzər e.q. 5-ci minilliyə aid Namazqa təpə, Qazaxıstanda e.q. 3-cü minilliyə aid Botay, Özbəkistanda Kelteminar, Əfrasiyab kimi qədim mədəniyyət mərkəzlərinin mövcudluğu Turanda ilkin dövlət təşkilatı rüşeyminin əsasının 8–7 minilliklərdə qoyulduğunu sübut edir.
Anau, Kelteminar, Botay, Namazqa, Ceytun kimi qədim arxeoloji mədəniyyətlərin mövcudluğu sübut edir ki, sumer, elam və digər etnoslara aid insan qruplarının Ön Asiyadan Mərkəzi Asiyaya təkrar miqrasiyalarından öncə Turan regionunda inkişaf etmiş yüksək mədəniyyət mərkəzləri möbcud olmuşdur. Ön Asiya ərazisindən baş verən təkrar köçlər iqlim və digər səbəblər üzündən tənəzzülə uğramış bu mədəniyyətlərin yenidən inkişafına təkan vermişdir.
Mesopotamiya və Elamda bir çox arxeoloji abidələri tədqiq etmiş Almaniyanın görkəmli arxeoloq və tarixçisi E.Herzfeld Oksus uyqarlığı, Amudərya və Sırdərya ovalığında mövcud olmuş arxeoloji mədəniyyətlərin öz yaşına və əhəmiyyətinə görə Şərqdə İnd, qərbdə Fərat və Dəclə vadilərindəki ən qədim uyqarlıqlarla rəqabət apara biləcək önəmə malik olduğunu yazır. (Ernst Herzfeld, 1941, Səh. 96)
Avropanın böyük assuroloq tarixçisi və arxeoloqlarından biri olan Henri Frankfurt Türkistanın Türkmənistan, Özbəkistan, Tacikistan və Əfqanistan daxil olmaqla Xəzər dənizi və Pamir dağları arası geniş ərazilərini əhatə edən bürünc dövrünə aid Okus uyqarlığı adlandırdığı arxeoloji mədəniyyətin tədqiqinə bir neçə əsər həsr etmişdir. E.q. 2300-1500-ci illəri əhatə edən bu mədəniyyət dövründə Okus (Amudərya) çayı hövzəsinin cənubunda dağ ətəyi əraziləri və vadilərdə məskunlaşan sakinlər heyvandarlıq və əkinçiliklə məşğul olaraq suni suvarma şəbəkəsi yaratmışdılar.
H.Frankfurt arxeoloji dəlillərə əsaslanaraq rus tarixçi arxeoloqlarının hind-ari mənşəli hesab etdikləri Andronovo çöl mədəniyyəti mənsublarının Okus mədəniyyətinin də yaradıcıları olduqları tezislərini yanlış hesab edir. O, Okus mədəniyyətinin mənşəi haqqında çöl hipotezinin linqvistik və digər dəlillərə əsasən ural-altay qrupuna bağlamağın daha inandırıcı və doğru olduğu fikrini irəli sürür. (H. Frankfurt, 2005)
Orta Asiyada aşkar edilən ən qədim arxeoloji mədəniyyətlərdən biri də Qazaxıstan çöllərinin mərkəzində “Üç çayarası” adlanan Tobol, İrtış və İşim çaylarının bir-biri ilə ən yaxın məsafə təşkil edən vadilərində 1980-ci ildə aşkar edilmiş, e.q. 3500-ci ilə aid Botay arxeoloji mədəniyyətidir. Botayda atın əhliləşdirilməsi, bəslənməsi və təsərrüfat məqsədilə istifadə edilməsinin ən qədim mərkəzlərindən biri olduğu müəyyən edilmişdir. Arxeoloji araşdırma nəticəsində Botayda və onun ətrafındakı digər arxeoloji mədəniyyətlərdə 5500 il öncə insanlar tərəfindən at südündən qida kimi istifadə olunduğu sübut olunmuşdur.
Fikrimizə görə Avropa bilim adamlarının Okus uyqarlığı adlandırdıqları və Orta Asiyanı əhatə edən arxeoloji mədəniyyətin Turan uyqarlığı adlandırılması daha doğru olar.
E.q. 3-cü minillikdən isə atın ilk olaraq əhliləşdirildiyi Qazaxıstanın Botay mədəniyyəti insanlarının güneyə köçləri və Okus mədəniyyəti insanları ilə qarışması tendensiyası müəyyən olunmuşdur. Genetik araşdırmalara görə R1b haploqrupunun daşıyıcıları olan öntürklər 5700–5100 il öncə Qazaxıstanda Botay arxeoloji mədəniyyətinin əsasını qoymuşlar. Son arxeoloji məlumatlara görə at 5500 il öncə ilk olaraq Qazaxıstanda əhliləşdirilmişdir. (Клесов А., Основная загадка, Səh. 40–41)
Rus genetiklərinin də iştirak etdiyi Beynəlxalq genetika mütəxəssislər qrupunun apardığı tədqiqatlar Qazaxıstanın e.q. 3700-3100-ci illərə aid edilən Botay mədəniyyəti mənsubları ilə hind-avropalı mənşəyə malik hesab edilən Yamnaya mədəniyyəti mənsubları arasında hər hansı bir genetik qohumluq əlaqəsi müəyyən edə bilməmişdir. Qazaxıstanda və Qırğızıstanda aşkar edilmiş insan qalıqlarının DNA testi onların Yamnaya deyil, Botay mədəniyyətinin yaradıcıları insanlara mənsub olduqlarını sübut etmişdir. Atın məhz Yamnaya mədəniyyəti insanları tərəfindən əhliləşdirilməsi iddiaları onlardan yüz illərlə öncə Botay arxeoloji mədəniyyətində əhliləşdirilmiş at qalıqlarının aşkar edilməsi ilə təkzib olunmuşdur. Beləliklə, əhliləşdirilmiş atın hind-avropa mənşəli Yamnaya mədəniyyəti mənsubları tərəfindən bütün dünyaya və o cümlədən Avrasiyaya yayıldığı haqqındakı iddialar əsassız iddiadır. (Peter de B. Damgaard, Jour, Science 29 juni 2018, vol. 360)
Genetik və arxeoloji tədqiqatlar sübut edir ki, Okus uyqarlığının əkinçi əhalisi IV–III minilliyin mis dövründə Güney Asiya və İran yaylasında əkinçi əhali təbəqəsinin yaranmasında əsas rol oynamış və Turan bu bölgəyə əhali miqrasiyasının əsas mənbəyini təşkil etmişdir. Bürünc dövründə Anadoludan şərq istiqamətində hərəkət edib Orta Asiyaya gələn əkinçi əhali qrupu burdakı Okus uyqarlığı insanları ilə qaynayıb qarışaraq mədəniyyətin yeni bir inkişafına təkan vermişdir. (V. Narasimhan, Jour, Science, Vol. 365, 2019)
Türkistanda Anau mədəniyyətinin davamı kimi dəyərləndirilən, Özbəkistanın Qaraqalpaq bölgəsində Aral dənizi ətrafında 1939-ci ildə məhşur rus-sovet arxeoloqu və tarixçisi S.P.Tolstov tərəfindən aşkar edilmiş, e.q. VI–III minilliklərə aid Neolit dövrünün Kelteminar mədəniyyətidir. Kelteminar mədəniyyətini sovet dövründə inadcıllıqla türklərə deyil, fin-uqorlara aid etməyə cəhd göstərirdilər. Lakin müasir dövrdəki linqvistik və genetik araşdırmalar fin-uqorların tarix səhnəsinə çox gec dövrlərdə qədəm qoyduqlarını və onların bu mədəniyyətlə hər hansı bir əlaqələrini olmadığı təkzib edilməz elmi dəlillərlə sübut olunmuşdur. Keltenminardakı oturaq əhali balıqçılıqla və ovçuluqla məşğul olurdular. Kelteminarın sakinləri 100–130 nəfər insanın yerləşə bildiyi böyük icma evlərində yaşayırdılar. VI minilliyə aid Kelteminar mədəniyyətinin aşkar edilməsi Orta Asiyanın hind-iranlıların ilkin vətəni olması haqqındakı əsassız iddiaları puça çıxarmış oldu. (С.П. Толстов, 1962)
İngiltərədə nəşr olunan “Turanlıların və Pan-Turanizmin soraq kitabı” əsərində Turan coğrafiyasının sərhədləri müəyyən edilərək yazılmışdır ki, qədim Turan Mərkəzi Asiyanı, yəni İranın şimalından Əfqanistana qədər, ordan Aral dənizinə və şərqdə Çin Türkistanının da daxil olduğu ərazini əhatə edirdi. Ural-altay dil ailəsinə mənsub etnik birliklər içərisində yalnız türklər qədim Turanda yaşamaqda davam edərək qədim turanlıların bölgədə yeganə varisləri kimi mövcuddurlar. Həmin kitabda yazıldığına görə turanlılar Aralıq dənizinin şərqindən Yapon dənizinə və Şimal Buzlu okenın sahillərinə qədər olan Asiyadakı geniş ərazidə məskunlaşmışlar. Turanlıların iki əsas qolu Avropaya köç etdi, onların bir qolu şimala və qərbə doğru Baltik dənizi və Atlantik okean tərəflərində, cənubda isə Budapeştə tərəf hərəkər edərək bu ərazilərdə yerləşdilər, digər qolu isə cənub-şərqə doğru gedərək Balkanların böyük hissəsində məskunlaşdılar. (A Manual oft he Turanians and Pan-Turanianism, 1920, Səh. 13,14)
Tarım hövzəsi və Asiyanın yüksək ovalıqları qədimlərdə olduğu kimi bu gün də turanlıların yurdudur. (Egon Eikstedt, 1934, Səh. 278)
Qədim Turan indiki Türkmənistan və Qazaxıstanın yerləşdiyi ərazini, yəni Mərkəzi Asiyanı, İranın şimalından Əfqanistana, ordan Aral dənizinə və şərqdə Çin Türkistanının da daxil olduğu ərazini əhatə edirdi. (A Manual of the Turanians and Panturanism, London, 1920, Səh. 13)
Tarixi qaynaqlardan da məlum olduğu kimi türklərin ulu əcadadı Tur eyni zamanda Turan dövlətinin yaradıcısı olmuşdur. Tur ulu əcdad-eponim olaraq öz adını türk ulusunun yaradıcı etnosu olan turlara vermişdir. Turların hakim etnos kimi Turan dövlətinin hakimiyyət sülaləsini təşkil etmələri haqqındakı məlumatlar kökünü Sumer və Ön Asiyanın digər qədim xalqlarının miflərinin təşkil etdiyi Avesta və digər irandilli qaynaqlarda da, öz əksini tapmışdır.
Turan adlandırılan böyük türk xaqanlığına bir zamanlar İran dastanında Əfrasiyab, ümumi Türk dastanlarında Alp Ər Tonqa və “Oğuznamə” dastanında Oğuz xaqan adlandırılan ulu hökmdar başçılıq edirdi. Yəni Böyük Turan dövləti dedikdə ilk ağla gələn Mərkəzi Asiyada bu adla mövcud olan və bir çox mənbələrdə haqqında bəhs olunan, iran qaynaqlarında Əfrasiyab, türklər tərəfindən isə Alp Ər Tonqa adlandırılan hökmdarın hakimiyyət sürdüyü dövlətdir.
Tarixi mənbələrdə və Avesta rəvayətlərində arilərin ölkəsi kimi təqdim olunan Aryaşayana və onun tərkibində olan Dranqiananın turların tayfasına mənsub olan Turan padşahı Franqrasyan, yəni Əfrasiyab tərəfindən zəbt olunaraq onun ərazisinə daxil olduğunu yazılır. (И.М.Дьяконов, 1971, Səh. 142–143)
Dranqiana Turan adının Avestada təhrif olunmuş şəklidir və Turanın güneydə yerləşən bu ərazisi iranlı arilər tərəfindən işğal olunduğu zaman Turan padşahı Əfrasiyab hücum edərək oranı yenidən öz hakimiyyəti altına almışdır.
Riqvedada Turvaşa, Yada, Anav və Dahyu kimi turanlı öntürk tayfalarının Pəncabı işğal etmək istəyən hind-ari tayfalarına qarşı mübarizəsindən bəhs olunur. Burda adı keçən Dahyu Arsaqilərin mənsub olduqları daha boyu olduğuna heç bir şübhə yeri qoymur.
Türk xalqlarının böyük mütəfəkkiri Mahmud Kaşğarlı türklərin vətəni olan Turanın bir cahan dövləti olduğunu dilə gətirərək yazırdı: “Tanrının inayəti ilə günəş Türk bürclərində doğdu və göylərin bütün dairələri onların mülkləri üzərində döndü. Tanrı onlara Türk adını verdi və onları yer üzünə hakim qıldı. Dövrümüzün xaqanlarını onlardan çıxardı, dünya millətlərinin idarə cilovunu onların əlinə tapşırdı, onları hamıdan üstün elədi, onları haqq üzrə qüvvətləndirdi”. (Mahmud Kaşğarlı, C. 1, 2006, Səh. 55)
XIV əsr ərəb müəllifi Al Omari Turan tarixindən bəhs edərək yazır ki, Turan xaqanlar ölkəsidir və türklərə məxsusdur, hökmdarları Əfrasiyabdır. Turanın sərhədləri Bəlx çayından başlayıb günəşin doğduğu yerdəki əraziləri də əhatə etməklə Dunay çayına qədər davam edir. Onun quzey sərhədləri isə Qıpçaq xalqının ərazisini, Saklab, Çərkəz, Rus və Macarları və onların şimalında məskunlaşmış çoxsaylı xalqların ərazilərini əhatə edir. Turanın tərkibinə çoxlu dövlətlər, ölkələr, xalqlar və vilayətlər daxildirlər. Al Omari Qızıl Orda dövlətini də Turan dövlətinin davamı adlandırır. (Ибн Фадлаллах Ал Омари, 1884, Səh. 226)
XVI əsr tarixçisi Hafiz Tanış Buxari “Şərəfnameyi Şahi” əsərində yazır ki, püşk atma zamanı Turanın idarəçiliyi Yafəsə verildi. Yafəsin xalqa göstərdiyi ədalət və qayğı sayəsində Turan ən yüksək cənnətə çevrildi. Bu yüksəliş Çinin qısqanclığına səbəb oldu. Turan ləyaqətin, şanın, şərəfin, mərdliyin ən dəyərli keyfiyyətlərin zirvəsinə yüksəldi. (Хафизи Таныш Бухари, 1983, Səh. 47)
Türklər Yafəsi İlcə xan da adlandırırlar. İlcə xandan sonra onun oğlu Dib Yabqu xan hakimiyyət tacına və üzüyünə sahib olaraq təkcə Turanın deyil, bütün dünyanın hökmdarı oldu. O çoxsaylı xalqı, şanlı ordusu və əyanları ilə Kurtaq və Urtaq dağların arasındakı ərazidə məskunlaşmışdır. (Хафизи Таныш Бухари, 1983, Səh. 47, 48)
Tarixin qədim dövrlərində Turan adlı dövlətlərin və ölkələrin mövcudluğuna müasir dövrdə şübhə ilə yanaşılaraq nə qədər inkar edilsə də, tarixi qaynaqlarda və qədim müəlliflərin əsərlərində dünyanın müxtəlif ərazilərində bu adı daşıyan dövlət və ya ölkələrin mövcudluğu haqqında geniş məlumatlar öz əksini tapmışdır.
Hələ arilər qərbdən gələrək İran adlanan coğrafiyanın quzey-doğusunda yerləşmədən öncə Turan dövləti Sibirin güneyini, Qazaxıstan da daxil olmaqla bütün Türkistanı, Əfqanistanı, İran yaylasını və Qafqaz da daxil olmaqla böyük bir ərazini əhatə edirdi. Xəzər dənizi Turanın daxili dənizi hesab olunurdu. Genetik araşdırmalara əsasən turanlı öntürklər bir etnos kimi 16 min il öncə öz ilkin vətənləri olan Sibirin cənubu və Ural dağları arasında təşəkkül tapmışlar. Onlar zaman-zaman burdan müxtəlif istiqamətlərə yayılaraq bəşər tarixinin ilk mədəni insan təbəqəsini meydana gətirmişlər
Genetik araşdırmalar və linqvistik dəlillər nəticəsində məlum olmuşdur ki, 5 min il öncə Avropanı tərk edib Rus çöllərinə geri dönən R1a1 qaploqrupunun daşıyıcıları olan hind-avropa ailəsinə mənsub insanlar bir müddət sonra yenidən müxtəlif istiqamətlərdə hərəkət etmişlər. 3500 il öncə, yəni e.q. 1500-cü illərdə onlar Ural, Cənubi Sibir, Mərkəzi Asiya, İran və Hindistan istiqamətində hərəkət edərək öz dillərini burda yaymışlar. R1a1 qaploqrupunun iranlı arilər adlanan qolunun Cənubi Sibirdən hərəkət edərək Ön Asiyaya gəlib məskunlaşmaları m.ö. 1600-1000-ci illər arasında baş vermişdir. Onlar Qərbi Azərbaycan və Midiya ərazisinə e.q. IX əsrdə Gələrək məskunlaşmışlar. (Клесов А., 2010, Səh. 23)
Öncə Mərkəzi Asiyada, sonra isə Ön Asiyada tarix səhnəsinə qədəm qoymuş yeni irq olan ari iranlıların meydana çıxması turanlı öntürklər və ari irqləri arasında gərgin mübarizənin başlanmasına səbəb olmuşdur. Bəşər tarixinin ilkin irqi olan və dünyanın dörd tərəfinə yayılmış Turan irqi arilərlə mübarizədə malik olduqları əraziləri çox zaman güzəştə getməyə məcbur olurdular. Mərkəzi Asiyada turanlı türklərlə iranlı arilər qarşı qarşıya gəldikləri halda, Ön Asiyada Aralıq dənizi hövzəsi və Mesopotamiyada arilərin meydana çıxması ilə bəşəriyyətin üç böyük irqi turanlılar, arilər və samilər bölgədə ağalıq uğrunda yüz illərlə davam edən qanlı qarşıdurmalar prosesinə cəlb olunmuşdular.
İranlılar qərbə doğru irəlilədikləri zaman Hind okeanı və Xəzər dənizi arasında məskunlaşmış monqoloid irqi ilə qarşılaşdılar. Çoxlu qollara bölünmüş bu tayfalarla qarşıdurmada iranlılar bu yabançı tayfaların təsirinə məruz qalıb onlarla qarışdılar və onların çox ənənələrini mənimsədilər. İranlıların şərqdə və şimalda məskunlaşmış köçəri Turan tayfaları ilə arası heç vaxt kəsilməyən mübarizəsi xatirələrində daima canlı olaraq yaşamışdır.
İranlılar min il yarım ərzində turanlıları ariləşdirməyi başardılar, lakin bu qan qarışığı olmadan mümkün deyildi. Əsilzadə iranlıların elamın əsilzadə qəbilələri ilə necə birləşdiklərini bilirik.
E.q. 650-ci ildən bəri Azərbaycanda və Ardalanda midiyalıların idarəsi altında yaşayan iranlılar sonrakı dövrdə Asiyanın taleyini dəyişməyi bacarmışdır. (Wirth A., 1905, Səh. 48)
Arilər və turanlılar yeni daha əlverişli yerlərdə məskunlaşmaq üçün hər ikisi qərb istiqamətində hərəkət etmişlər. Arilər və turanlılar Yaksart sahillərində Soqdiyada toqquşdular və ilk zamanlar turanlılar üstünlüyə malik idilər. Lakin iranlılar turanlıların işğalından xilas oldular. Avestada Turanın hökmdarı Franqrasyanın adını çəkir və orda mələklərə müraciətlə Franqrasyan üzərində qələbə çalmağa yardım etməsi üçün ona düa edirlər. Fravaşı min başlı düşmən turanlılara qarşıdır. (F.Lenormant, 1887, Səh. 377)
XIV əsr ərəb müəllifi İbn Fadlallah Al Omari “Fərqli ölkələrdəki dövlətlərin vəziyyətinə baxmağın yolları” adlı əsərində Turanlıların iki hissədən ibarət olduğunu yazır. Birinci Mavərənnəhrdəki turanlılar, ikinci isə Xarəzm və Qıpçaqdakı turanlılar. Qıpçaqdakı Turan dövləti eni və uzunu geniş bir ərazini əhatə edən dövlətdir. Orda şəhərlər az olub, geniş çöllərə malikdir. Oranın xalqının sayı hədsiz dərəcədə çoxsaylıdır. Onların Özbək adlı Hökmdarları xalqı idarə etməkdə böyük qayğı göstərmir və arvadı dövləti onunla birlikdə idarə edir. Paytaxtları Turan (İtil) çayının sahilindəki yerləşən Saray şəhəridir. Onların digər şəhəri Xarəzm vilayətinin Qurqənc şəhəridir. Bu Turan hökmdarının qış iqamətgahı Saray şəhəri, yay iqamətgahları isə Urutaq dağlarında yerləşir.
Onun güney sərhədləri İnd və Sind torpaqlarını əhatə edir. Al Omari Turan tarixindən bəhs edərək yazır ki, Turan xaqanlar ölkəsidir və türklərə mənsubdur, hökmdarları Əfrasiyabdır. Turanın sərhədləri Bəlx çayından başlayıb günəşin doğduğu yerdəki əraziləri əhatə edərək Dunay çayına qədər davam edir. Onun quzey sərhədləri isə Qıpçaq xalqının ərazisini, Saklab, Çərkəz, Rus və Macarları və onların şimalında məskunlaşmış çoxsaylı xalqların ərazilərini əhatə edir. Turanın tərkibinə çoxlu dövlətlər, ölkələr, xalqlar və vilayətlər daxildirlər. (Ибн Фадлаллах Ал Омари, 1884, Səh. 226)
Böyük Turan dövləti süquta uğradıqdan sonra onun ərazisində müxtəlif dövrlərdə Turan adı daşıyan bir neçə dövlət mövcud olmuşdur.
Çox qədimlərdən İranın cənubunda böyük Turan dövlətinin əhatə etdiyi ərazidə Bəlucistanda Sakestanla qonşuluqda paytaxtı Quzdar adlanan kiçik Turan mövcud olmuşdur. Bu Turan əyaləti hind-iran arilərinin Mərkəzi Asyaya olan təcavüz və işğalları nəticəsində böyük Turan arealından ayrı düşərək öz varlığını qoruyub saxlamış və yabançı etnosların əhatəsində bir anklava çevrilmişdir.
Kirmanın fars əhalisi bir neçə yüz il öncə Belucistana soxulmuşlar. Onlardan öncəki dövrlərdə isə sakların və yueçilərin təzyiqi ilə Hindistanın brahui tayfası indi Belucistan adlanan Turan ərazisinə gələrək məskunlaşmış və bu günə qədər orda yaşamaqdadırlar. Farslar oranın və eyni zamanda Mekranın əhalisini qədim ənənəyə əsasən Turya və Turan adlandırmışlar. Alman tarixçisi G.Hüzinq yazır ki, qədim zamanlarda İranın şimalında və şərqində turanlı altay tayfaları yaşayırdılar.
Farslar Kirman da daxil olmaqla İran yaylasının qüzey ərazilərini işğal etdikdən sonra Turanın ucqar güney ərazisində yerləşən və ana vətəndən qoparılmış paytaxtı Quzdar olmaqla kiçik Turan dövləti adı ilə bir anklava çevrilmişdir. (Hüsing G., 1916, Səh. 13)
Müasir tədqiqatçılar Belucistandakı Turan dövlətinin yaradıcılarının hind-ari mənşəyinə aid etmələrini elmi dəlillərlə təkzib edirlər. “Belucistandakı qədim Turan dövləti ərazisində yaşayan brauilərin dravid mənşəyə malik olmaları bir çox müəlliflər tərəfindən təkzib olunmaqdadır. Onların Belucistana Mərkəzi hindistandan köçüb yerləşmələrinin islam mədəniyyətinin inkişafı dövründə XIII–XIV əsrlərdə, digər bir versiyaya görə isə Miladın 1000-ci ilində baş verdiyi fikri irəli sürülmüşdür. Onlar bu ərazidə daha öncə məskunlaşmış yerli turanlı əhali ilə qaynayıb qarışmışlar”. (Elfebein J.H. 1987, Səh. 215–233)
Turlar Çingiz xanın dövründə Turə boyu adı ilə Çingiz xanın ata tərəfdən birbaşa əcdadlarıdırlar və turələr “ağ sümük”, yəni aristokrat təbəqəyə mənsubdurlar. Turələr sultan titulu verilməklə digər tayfalar tərəfindən onları idarə etmək üçün dəvət olunurdular. Bu fakt Turan padşahı Əfrasiyabın-Alp Ər Tonqanın soyundan olan Turələrin (Turların) hakimiyyət sülaləsi olduqları haqqında türklərin qan yaddaşında mühafizə olunmuş xatirələrin izlərini təşkil edir.
Trixi ənənəyə uyğun olaraq öz sülalələrinin mənşəyini Əfrasiyaba bağlayan Qaraxanlılar, uyğur və səlçuqlularla məhdudlaşmamışdır. Əmir Teymur da öz dövlətini Turan dövləti adlandırırdı. Teymurilər sülaləsinin tarixçisi Şərəfəddin Əli Yəzdi Əmir Teymur dövlətinin də Turan dövləti adlandığını yazır, bu məlumat Kazaxıstanın Karsakpay mədənində tapılan və 1391-ci ildə cağatay dilində yazılmış olan bir kitabədə də Teymurun özünü Turanın sultanı adlandırması ilə də təsdiq olunur.
Nadir şah Əfşar da Osmanlı sahə komutanı Hekimoğlu Ali paşaya Osmanlı türkləri ilə eyni etnik kökə malik olduqları fikirlərini özətləyən, azərbaycan türk şivəsində öz əli ilə yazdığı bir məktub göndərmişdir. Bu mektubda o Türkistanı Turan adlandırır və Türkmən boylarının öz öndərləri Çingiz Xan zamanında Turan torpaqlarını tərk edərək İran və Anadoluya köçərək yerləşdiklərini və hamının eyni soy kökə malik olduğunu yazır. (Ernest S. Tucker, 2006, Səh. 37)
Tarixi Turan ərazisində mövcud olan və bu adın çoxsaylı toponimlərdə əks olunduğu digər bir ərazi türklərin ana yurdu olan Sibirdə yerləşirdi. Sibirdəki Turan dövlətinin əsası Çingiz xanın oğlu Cuçi xanın 5-ci oğlu Şeybanı xana savaşdakı qələbələrinə görə kiçik qardaşı Batı xan tərəfindən verilmiş ərazilərdə Şeybaninin varisləri tərəfindən qoyulmuşdu. Əbülqazi Bahadur xan da “Türklərin şəcərəsi” əsərində əsası Çingiz xanın nəvəsi Şeyban xan tərəfindən Sibirdə qoyulmuş dövləti Turan dövləti adlandırır. Şeyban xanın varisləri tərəfindən idarə edilən Turan dövləti Taybuqa xanın dövründə güclü bir dövlətə çevrilərək Qızıl Orda xaricində müstəqil bir xanlıq olmuşdur. Taybuqa Kereyitlərin xanı Toğrul xanın (Van xan) oğlu idi və Çingiz xanın xüsusi himayəsi altında böyümüşdü. Taybuqa xan dövlətinin paytaxtını Çingiz xanın və onun ata tərəfdən əcdadları olan turə boyunun şərəfinə Çinqi Tura adlandırmışdı. Toxtamış xanın dövründə Sibir xanlığı bütün Qızıl Orda ərazisini əhatə edirdi. Əmir Teymurun Toxtamışa qarşı mübarizəsi Sibir-Turan xanlığını xeyli zəiflətmiş və Rus knyazlıqlarının güclənməsinə səbəb olmuşdur.
Turan dövlətinin axırıncı hökmdarı XVI yüzillikdə 44 il hökmranlıq etmiş Kuçum xan olmuşdur. Paytaxtı Çinqi Tura (indiki Tümen şəhəri) şəhəri idi. Turan dövlətini Ataman Yermakın başçılığı ilə rus kazak qoşunu 1595-ci ildə işğal edərək mövcudluğuna son qoymuşdur. Turan xanlığının öz adını Sibirdəki Tura çayının adından götürüldüyü iddia edilir. Əslində isə, istər çay adı, istər dövlətin adı və Sibirin güneyində Tur adı ilə mövcud olan çoxsaylı yer adları yüz illərlə burda mövcud olmuş Turan dövləti və turların adları ilə əlaqədardır. Bu Turan dövləti Şimali Qazaxıstanı, Omsk və Tümen vilayətlərini, Xakasiyanı, qərbdə isə Başqırdıstan da daxil olmaqla, böyük bir ərazini əhatə edirdi.
Turlar Avestada adları qeyd edilən qədim Ön Türklərdir və tarixdən öncəki dövrdən etibarən Cənubi Sibirin avtoxton əhalisi olub Sibirdə bir çox hidronim, toponimlər onların adı ilə adlanmışlar.
Sibirin Barabin və ya Tobol tatar türkləri bir neçə qola bölünürlər. Bunlar Tarlıq, Tobalıq, Tümənlig və Turalıq tatarlarından ibarətdir. Tura şəhəri də onların adından yaranmışdır.
Turalılar sibirin qədim türk boylarından olub Tobol çayının qolu olan Tura çayının hər iki sahilində, Tavda və İset çaylarının arasında məskunlaşıblar. Onlar Turin və Tümen şəhərlərində də məskunlaşıblar. Özlərini Kuçum xanın varisləri hesab edirlər, əkinçilik və ticarətlə məşğul olurlar. Turalıqların bir hissəsi də Kazan ətrafında yaşayırlar. (Wamberi H. 1885, Səh. 100–115)
Sibir xalqlarından olan Turalar islamı qəbul etdiyi dövrlərdə, xüsusən də Kuçum xan və onun varisi Abdulla xan dövründə şamançılıq və sibir türklərinin milli dini olan tanrıçılıq dini təqib olunurdu.
II FƏSİL. Tarixdə İran-Turan savaşları və İran dövlətinin mənşəyi məsəlsi
Fərat və Dəclə çaylarından başlayaraq Hindistana, Bəsrə körfəzindən Xəzər dənizinə qədər böyük bir coğrafi ərazini əhatə edən İran yaylası min illər ərzində müxtəlif xalqların, qədim və zəngin mədəniyyətlərin beşiyi rolunu oynamışdır. Orta Asiyadan qərbə doğru min illərlə davam edən əsas etibarı ilə türklərdən ibarət etnik köçlər bu coğrafiyada dərin izlər buraxmış və təməlini turanlı öntürklərin təşkil etdiyi qədim mədəniyyətlər meydana gətirmişdir.
Tarix səhnəsinə çox gec dövürlərdə qədəm qoyan və bəşər tarixinin ən gənc irqi kimi qəbul edilən hind-avropalıların iranlı ari qolunun Mərkəzi Asiyaya gələrək turanlı öntürklərin ərazilərində məskunlaşmaları tarixdə İran-Turan müharibələri adı ilə tanınan və iki irq arasında uzun əsrlər boyunca davam etməkdə olan mübarizəyə səbəb olmuşdur. Turanlı türklərin işğalçı iranlı arilərə qarşı mübarizəsi bir sıra fars və ərəb dilli qaynaqlarla yanaşı Avesta mətnlərində, Təbərinin, Məsudinin, İbn Əl-Əsirin əsərlərində, Firdovsinin “Şahnamə” poemasında da öz geniş əksini tapmışdır.
Sovet-rus Arxeologiya elmində hind-iran dillərinin daşıyıcılarını Sibirin cənubunda və Kazaxıstanda aşkar edilən Andronovo mədəniyyəti ilə əlaqələndirən bir fərziyyə mövcuddur. Ehtimal olunur ki, ilk öncə hind-ari tayfaları hərəkət edərək onların bir qismi İranın şərqinə daxil olmuş və ordan da Ön Asiyaya keçmişlər, əsas kütlə isə qərbi Hindistana yayılmışlar. Lakin elmdə onların qərbə doğru hərəkəti haqqında qəti dəlillər mövcud deyil, onlar Qafqazın cənubunda, İranda və Zaqros dağlarının toponimikasında hər hansı bir iz buraxmamışlar.
Öz ilkin vətənləri Balkanlardan hərəkət edən hind-avropalı arilər şərq isiqamətindəki hərəkətləri zamanı iki qola ayrılmışlar. Onların hind-ari qolu Sibirin cənubu üzərindən Orta Asiyaya yenmiş və burda yerli avtoxton turanlı əhalinin ciddi müqaviməti ilə üzləşdiklərindən daha şərqə doğru hərəkət edərək Hindistan ərazilərində məskunlaşmışlar. Riqveda və digər sanskrit ədəbiyyatda həmin hind-arilərin Hindistanda daha qədimlərdən məskunlaşmış olan Turvaşa, Yada, Çaka kimi turanlı tayfaları ilə qarşıdurmalarından bəhs etməkdədirlər.
Hind-avropalıların iranlı ari qolu Balkanlardan hərəkət edərək Qafqaz dağları üzərindən Azərbaycana gəlmiş və burda yerli turanlı əhalinin ciddi müqaviməti ilə qarşılaşdıqlarından daha cənuba doğru hərəkət etmişlər. Məhz yerli turanlı əhalinin ciddi müqaviməti ilə üzləşdiklərindən iranlı arilərin Azərbaycanın Arazdan şimal ərazilərində hər hansı bir qədim etnik anklavları mövcud deyil. Azərbaycanın həmin ərazisində mövcud olan azsaylı irandilli tatlar və dağlılar Sasanilər hakimiyyətinin daha gec dövrlərində xəzərlərə qarşı mübarizə prosesində özlərinə dayaq yaratmaq məqsədilə köçürülüb yerləşdirilmişlər.
Azərbaycan ərazisində müqavimətlə üzləşən irandilli arilər Xəzərin güneyindəki Hirkaniyada və ilk öncə Zaqros dağlarının şimal-qərbində, Urmiyə gölünün güneyindəki Barsua adlanan ölkədə yerləşmişlər. Barsualılar subar-kassi mənşəyinə malik turanlı xalq idi. Onların hakim sülalə boyu Artalılar adlanırdılar. Bu döyüşkən Arta boyunun Akameniş ailəsi həmin iranlı ariləri öz hakimiyyətlərinə tabe etdilər. Assurların uzun illər ərzində təcavüzlərinə davam gətirə bilməyən iranlı arilər öz başçıları Akamenişlərin rəhbərliyi altında cənuba doğru hərəkət edərək Kirman çöllərində məskunlaşdılar. Tarixi ədəbiyyatda Əhəməni adlandırılan Akamenişlər rəhbərlik etdikləri iranlı arilərin gücündən istifadə edərək Ön Asiyadakı hakimiyyət uğrundakı mübarizələrinə məhz Kirmandan başladılar. Akamenişlər öz keçmiş vətənləri Barsuanın adını Kirmandakı yeni vətənlərinə də aid etdilər və burda qurduqları şəhər dövlətini Parsa və ya Parsumaş adlandırdılar.
İranlıların Ön Asiya və Mərkəzi Asiyaya gələrək turanlı öntürklərin ərazilərində məskunlaşmaları tarixdə İran-Turan müharibələri adı ilə tanınan və iki irq arasında uzun əsrlər boyunca davam etməkdə olan mübarizəyə səbəb olmuşdur.
Z.V.Toqan ari tayfalarını Orta Asiyaya e.q. II minillikdə gəlməyə başladıqlarını yazır. Kiçik Asiya və Qafqaz yolu ilə gələn arilər bir müddət Xəzər dənizinin cənub sahillərini işğal etdilər. Qurqan çayı o dönəmlərdə arilər tərəfindən Sind çayı adlandırılırdı. Veda ariləri adlandırılan hind arilər e.q. 1700-1500-ci illərdə burdan hərəkət edərək Hindistana getdilər. Orta Asiyada yerləşən soqd, baktriya və digər ari kökənli tayfalar Biruninin “Türk Padşahı” adlandırdığı Turan padşahının icazəsi ilə Xarəzm təqviminin başlanğıcı hesab olunan e.q. 1292-ci ildə Qurqandan gələrək Xarəzmdə yerləşdikləri qeyd olunur. Qərbi Tyanşanın Çu çayı hövzəsində yaşayan türklər Su (Çu) adlı hökmdarlarının başçılığı altında arilərin təzyiqi ilə öz yurdlarını tərk edib Çinin şimalına mühacirət etmələri Xarəzm təqviminin başlanğıcı ilə eyni zamana təsadüf edir. Daha öncələri Çinin şimalına gələrək çinlilərlə uzun illər ərzində mübarizə sonucunda yerləşən Tik türklərinin bir qolu olan Çular burda e.q. 1116-cı ildə ilk birləşmiş Çin dölətini qurdular. (Z.V.Togan, Ümumi Türk Tarihine Giriş, 1981, Səh. 32)
İ.M.Dyakonov hind-avropa dil ailəsinin meydana çıxması məsələsini şərh edərkən qəti şəkildə bildirir ki, “İranın avtoxton əhalisi IV və hətta III minillikdə nəinki iran, dilində hətta hind-avropa dilində danışa bilməzdilər. Ona görə ki, linqvistik dəlillərə əsasən protohind-avropa dili mərkəzi-şərqi Avropanın çox məhdud bir ərazisində təşəkkül tapmış və onun müxtəlif qollara ayrılması bütün III minillik ərzində baş vermiş, ümumi hind-iran qolu isə bir az daha erkən dövrdə ayrılmışdır.
Bizə məlum olduğu üzərə e.q. 2300-cı ildə 1150-ci ilə qədər İran yaylasının qərb sərhəd dağlıq ərazilərinə səfər edən sumerlər, akkadlar, elamlılar və assuriyalılar burda nəinki hind-iran, hətta ümumiyyətlə hind-avropa dillərinin hər hansı bir daşıyıcıları ilə rastlaşmamışdılar. O zamanlar İranın indiki Luristan əyalətində yaşayan və e.q. XVIII əsrdən e.q. XII əsrə qədər Babildə hökm sürərək orda öz sülalələrini yaratmış olan kassilər dil etibarı ilə hind-avropalı deyildilər və kassilərin panteonunda hər hansı bir hind-avropa allahı mövcud olmamışdır”. (И.М. Дьяконов, 1971, Səh. 129)
İran və Ön Asiyanın qədim tarixi üzrə böyük avtoritet hesab olunan Dyakonov irandilli tayfaların İranın qərbinə e.q. I minilliyin əvvəllərində gəlməsi haqqında özünün də əvvəllər tərəfdarı olduğu və rəsmən qəbul olunmuş görüşlərin heç bir pozitiv dəlillərə əsaslanmadığını yazır. Yazılı mənbələrdə ilk fars hakimiyyət sülaləsi hesab olunan Əhəmənilərin e.q. VII əsrin əvvəllərində yaşadıqları təsbit olunduğundan bu tarix sözsüz şəkildə irandilli xalqların Ön Asiyaya gəlişləri tarixi kimi qəbul olunmaqdadır. (И.М.Дьяконов, 1971, Səh. 128)
Riçard Fray “İranın irsi” əsərində farsların şimaldan Qafqaz yolu ilə və ya şərqi İran ərazisindən e.ə. X əsrində gələrək öncə Urmiyə gölünün qərb və cənub-qərb tərəflərində assurların Parsua adlandırdıqları ərazilərdə yerləşdiklərini yazır. Lakin fars şəxs adları mənbələrdə yalnız e.q. 879-cu ildən qeyd olunmağa başlayır. Parsuanın əhalisinin irandilli olduğuna şübhə ilə yanaşan Fray assurların bir çox əraziyə verdikləri Parsua/Parsuma/Parsumaş adını “bahadır, qəhrəman” mənasında işləndiyini və bu adın zamanla iranlı tayfa başçılarının tituluna çevrildiyini yazır.
O II Kirin və ümumiyyətlə Əhəmənilərin Assuriyanın adını çəkdiyimiz Parsua əyaləti ilə heç bir əlaqəyə malik olmadıqları fikrindədir. (Р.Фрай, 2002, Səh. 102)
Parsua adı Assur kralı III Salmanasarın e.q. 837-ci ildə Zaqros dağları yaylalarında yerləşən Şərq ölkələrinə etdiyi bir hərbi səfərlə əlaqədardır. İranlıların yaşadığı ərazi “Parsua” adlandırılsa da, onlarla qonşuluqda yaşayan midiyalılar assur mənbələrində tamam fərqli adla “umman manda” adlandırılırdı, yəni bir çox tarixçilərin farslarla midiyalıları eyni kökə malik irandilli etnos hesab etmələrinə rəğmən, assurlar onların tamamilə ayrı-ayrı etnik kökə malik xalqlar olduqlarını gözəl bilirdilər. Farslar sonradan cənuba, Elamın şimalındakı Luristan tərəfə köçmüş, nəhayət indiki Fars vilayətinin ərazisində məskunlaşmışdılar. Özlərini ari/ariyana adlandıran bu irandilli tayfalar öncə Urmiyə gölü tərəfdə yaşadıqları Assuriyanın Parsua əyalətinin adını özlərinə etnik kimlik olaraq qəbul etmiş və bu adı Parsa şəklində yeni vətənlərinə şamil etmişlər. Bu ad sonradan ərəb dilində Fars adı ilə əvəz olunmuşdur. Parsa və Parsua adları yəqin ki, eyni sözün müxtəlif variantlarıdır və araşdırıcılar bu sözün iran dilində olduğuna şübhə ilə yanaşırlar. Alman alimi E. Hertsfeld Parsuanı assur sözü hesab edir və mənasının “kənar ölkə”, “diyar” (край) olduğunu bildirir. (Р.Фрай, Наследия Ирана)
“Midiya tarixi” əsərinin müəllifi İ.M.Dyakonov qeyd edir ki, Diyala çayının yuxarısında Zamua ölkəsinin və Mannanın qonşuluğunda yerləşən Parsua (elamca Pasava) akkad dilində “diyar” və “ölkə” mənasında olub fars dili və fars etnik adı ilə heç bir əlaqəsi yoxdur və Parsuanın farsların vətəni olduğu və onların e.ə. VIII–VII əslərdə burdan çıxarılaraq indiki Fars əyalətində yerləşdikləri haqqındakı iddialar tamamilə yanlışdır. Parsuada hər hansı bir irandilli toponim və şəxs adı mövcud olmamışdır və bu adın farslar tərəfindən cənubdakı fars ölkəsinə verildiyi haqqında fikir yanlışdır. (Дьяконов И.М., Т. I, 2012, Səh. 179)
E.ə. IX əsrdə Ön Asiyaya gələn farslar digər xalqların ərazilərini istila edərək özlərinə yeni vətən yaradırdılar. Rus assuroloq Z.Raqozina yazır ki: “Farslar Elama hücum edib onu işğal etdilər. Ora tamamilə darmadağın edildi, əhalisi əsir alındı, şahzadələri öldürüldü ya da qula çevrildilər, şəhərləri və məbədləri talan edilib heyvanların məskəninə çevrildi. Xuzilər “Şər və yaramazlar” ölkəsi olan Farsa nifrət edirdilər və dəfələrlə Əhəmənilərə qarşı üsyan qaldırmışdılar. Ən geniş üsyan e.ə. 519-cu ildə baş verdisə də yenə də amansızlıqla yatirildi. Əhəmənilər Suzu və xuziləri öz hakimiyyətləri altına alsalar da, heç vaxt tam şəkildə özlərinə tabe edə bilmədilər. İlk öncə Zap və Diyala çayları arasındakı vadidə yaşayan farslar 27 tayfadan ibarət olub dağınıq bir şəkildə idilər.
Antik müəlliflərin verdiyi məlumata görə Fars əyalətində məskunlaşan on-on iki iranlı tayfalardan yalnız üçü “pasarqad”, “marafi” və “maspi” tayfaları arilər idi. O tayfalardan dördü qeyri-arilər olub təmiz köçəri tayfalar idilər. Qərbdə dağətəyində yaşayan “amarda” tayfası kassi və elamların qarışığından törənmişdi. Digərlərinin dilləri qruluş etibarı ilə aqlyunativ dilli olub turanlı və ya ural-altay qrupuna mənsub idilər. Onların yaşadıqları ölkə Anşan adlanırdı və Elamın tərkibində idi. (З.Рaгозина, 1903, Səh. 312–313)
Parsua qəbilələrindən birinin adı Marafi idi ki, bu ad iran və sami dillərində “Mar” və “Əfi” olmaqla hər ikisinin də mənaca “ilan” demək olan sözlərdən ibarətdir. Ermənilər də Midyalılara mar deyirdilər. Marafilər iran mənşəli ola bilməzlər, çünki onlarda tarixən ilan və əjdahaya etiqad mövcud olmamış, əksinə bu müqəddəs heyvanları onlar əzəli düşmən hesab etdikləri turanlı türklərlə eyniləşdirmiş, onlara xas simvollar hesab etmişlər.
İranlılar şərqə doğru hərəkət etdikləri zaman ilk öncə Xəzər dənizinin güneyində Hirkaniya adlanan qədim Turan ərazisində məskunlaşmışlar, daha doğrusu burda onların qarşısını turanlı öntürklər kəsmiş və iki əzəli düşmən arasında ilk qarşıdurma da məhz burda baş vermişdir. Bu qarşıdurma Avestada, Şahnamədə, Təbəri və Məsudinin də əsərlərində öz əksini tapmışdır.
Təbərinin yazıldığına görə Əfrasiyabla Meniçöhr arasında savaş Təbəristanda-Hirkaniyada baş vermişdir. Meniçöhr Əfrasiyabın təqibindən xilas olmaq üçün Aməl qalasına sığınır. Əfrasiyab on il Aməl şəhərini mühasirədə saxlayır. Lakin meydana çıxan çətinliklər və əsgərlərin xəstəliklərə düçar olması üzündən Mənuçehrə barış təklif edir. Hər iki hökmdar razılığa gəlirlər ki, ox atmaqla iki ölkə arasında yeni sərhəd müəyyən olunsun. Bu məqsədlə Erş adlı təbəristanlı mahir bir ox atan Dəmavənd dağına çıxaraq Türkistan tərəfə bir ox atır və oxun düşdüyü Ceyhun çayı İran və Turan arasında sərhəd olaraq müəyyən edilir. Əfrasiyab işin belə sonuclanmasından məyus olur, çünki püşk nəticəsində fəth etdiyi böyük bir ərazi Mənuçehrə qalmışdı. Lakin and içib barışı imzaladığı üçün çarəsiz qalıb razılaşmaya riayət edir. (Taberi, C. I, 2007, Səh. 327–328)
Təbərinin əsərindəki bu qarşıdurma iranlı arilərin şərqə doğru irəlilədikləri zaman Turan ərazisi olan Hirkaniyada turanlıların müqaviməti ilə qarşılaşma hadisəsini əks etdirir. Turanlılar iranlıların şərqə doğru hücumlarının qarşısını uzun müddət almağa müvəffəq olmuşdular. Hirkaniya adının mənası qurdların ölkəsi deməkdir, qurd isə türklərin ən qədim zamanlardan totemi kimi qəbul olunmaqdadır.
Hindistan Vedalarını araşdıran alman bilim adamı Herman Brunhofer Hirkaniyanın hindlilərin Turvaşa adlandırdığı türklərin vətəni olduğunu və Hirkaniya-Vhirkana sözünün mənasının “qurdlar ölkəsi” olduğunu yazır. O Şahnamədə bəhs olunan Mazəndəran kralı Auladın əslində Hirkaniya kralı Aulana olduğunu və Aulan adının qurdun epiteti olan “ula” adı ilə əlaqələndirir və “ula” sözünün mənasının qurd demək olduğunu yazır. (Brunnhofer Hermann. 1893, Səh. 32)
Mərkəzi Asiyada qədim dövrlərdə baş verən tarixi hadisələri əks etdirən önəmli qaynaq olan e.q. 1500-1200-ci illərə aid Riqvedada bölgəyə işğalçı kimi gələn hind-arilərlə türklərin mübarizəsi öz əksini tapmışdır. Riqveda aydın şəkildə Hirkaniyanın Turvaşa-türklərin vətəni olduğunu yazmışdır. Türklərlə iranlı arilər arasında uzun illər ərzində davam edən ilk qarşıdurma da məhz Xəzərin güneyində Hirkaniyada baş vermişdir.
Avesta mətnlərində də İran və Turan arasında qarşıdurma öz əksini tapmışdır. Orda yazılmışdır ki, iki düşmən xalq arasında sərhəd problemləri mövcud olmuşdur. Mətndə deyilir ki, Ahuramazda baş verən sərhəd anlaşılmazlığını İran naminə yoluna qoymaq üçün nəhəng bir öküz yaratdı və İranla Turan arasında sərhəd o öküzün dırnaqları ilə qazdığı yerlə müəyyən olundu. Həmin yer Ceyhun-Amudərya çayı olmuşdur. (A Manual on the Turanians and Pan-Turanianism. 1920. Səh. 13)
Avestada bəhs olunan öküzlə əlaqədar bu əfsanənin kökü Sumerə bağlıdır. Sumer əfsanələrində Dəclə və Fərat çaylarının yaradıcısı tanrı Enkidir.
İranlılar ərazilərinə işğalçı kimi gəldikləri turlara, yəni türklərə qarşı mübarizələrinə haqq qazandırmaq üçün öz əfsanələrinə ulu əcdadları İrəcin guya türklərin ulu əcdadı Tur və Səlm tərəfindən xaincəsinə öldürüldüyü haqqında uydurma bir hadisə daxil etdilər. Turan dövləti mövcud olduğu uzun dövr ərzində iranlıların davamlı axınlarına və ərazilərinə etdikləri təcavüzlərə qarşı daima savaş vəziyyətində olmuşlar. Bitib tükənməyən bu savaşlar gedişində gah bir tərəf, gah da digər tərəf üstünlük qazansalar da, fars dilli ədəbiyyat və mənbələrdə bu mübarizədə türkləri sonda həmişə məğlub kimi qələmə vermişlər. Tarixi gerçəklik də bundan ibarətdir ki, turanlı türklər mübarizə gedişində öz ərazilərinin bir qismini iranlılara güzəştə getməyə məcbur olmuşlar.
İngilis assuroloq Turanizm nəzəriyyəsinin banisi H.Rauilson yazır ki, Klassik müəlliflərin Sak adlandırdıqları və Mərkəzi Asiyanın şimalına yayılmış Turan tayfaları arilər bu regiona gəlmədən çox öncələri Oksus çayının məhsuldar vadilərində yaşayırdılar. Yustin də Baktriya dövlətini sakların yaratmış olduğunu yazır. Strabon köçərilərin həmin məhsuldar çölləri zəbt etdikdən sonra orda Sakistan adlı dövlət yaratdıqlarını qeyd edir. (H.Rawlinson, 1912, Səh. 8, 13)
Ümumiyyətlə, Əhəmənilər dövründən başlayaraq farslara aid edilən İran tarixi turanlı xalqların tarixinin başdan-başa saxtalaşdırılaraq iranlılaşdırılmış tarixindən ibarətdir. Əhəmənilərəqədərki Pişdadiyan və Kəyanilər sülalələri ilə əlaqədar hadisə və şəxsiyyətlər isə tarixi gerçəkliklə heç bir əlaqəsi olmayan uydurulmuş əfsanələrdir.
Pişdadyan sülaləsi haqqında hər hansı bir tarixi qaynaqda məlumat əldə etmək mümkün deyil. Ön Asiyanın qədim elam, Assur, Babil, Yəhudi və digər qaynaqlar üzərində araşdırmalar göstərir ki, İran tarixi rəvayətlərində Pişdadiyanlara aid edilən hadisələr əslində İran adlanan coğrafiyanın qərb ərazilərindəki Elam, Manna və digər Turanlı hökmdarlar ilə Assur və Babilin istilaçı hökmdarları arasında baş vermiş hadisələri əks etdirir və bunlar Pişdadiyan sülaləsilə əlaqədar imiş kimi qələmə verilir.
İranı məskunlaşdıran ilk etnos və dövləti yaradanlar Orta Asiyanın cənibi-qərbi bölgələrindən gəlmiş və İranın çənub-qərb bölgəsində yaşayan, qərb müəlliflərinin Turani adlandırdıqları Anzan (Anşan) türkləri idilər. Anzanlar türkcənin oğuz ləhcəsində danışır və Türk adları daşıyırdılar. Anşanın əhalisinin uksi/oğuzlar olduğu və onların Makedoniyalı İsgəndərə qarşı mübarizələri bir çox tarixi mənbələrdə öz əksini tapmışdır.
Kavyanilərin, yəni Kəyanilərin əcdadı Kaviviştasp hesab edilir və rəvayətə görə o öz vətənində, yəni İranın qərbində, daha doğrusu Midiya ərazisində dini etiqadı Zərdüştü himayə etmişdi, Viştasp Dranqiananın hakimi idi. Kavi Viştasp hökmdar sülaləsinə mənsub deyildi. Kavi sözünün mənası “şeir yazan, falçı” mənasındadır. Dranqiana Turanqiananın təhrif olunmuş formasıdır. Buna görə də Əfrasiyab onun ölkəsi Turanın ərazisi hesab olunan Dranqiananın ona tabe olan hakimi Kavi Viştaspın Turanlıların Tanrıçılıq etiqadına zidd olan zərdüştliyi qəbul edib və Zərdüştü himayə etdiyinə görə Məsudinin və Təbərinin yazdıqları kimi Kavi Viştaspa qarşı müharibəyə başlamışdı.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/l-sg-r-siyabli/turan-turk-tarixind-frasiyab-v-oguz-xaqan/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.