Читать онлайн книгу «Müslüm Maqomayev: Musiqidə bir zirvə… Monoqrafiya» автора Джейран Пиралиева

M?sl?m Maqomayev: Musiqid? bir zirv?… Monoqrafiya
Джейран Вейдаддиновна Пиралиева
Зенфира Насировна Пиралиева
"Муслим Магомаев: Вершина в музыке…" Монография посвящена жизни и творчеству народного артиста СССР, композитора, талантливого музыканта, эстрадного и оперного певца, обладателя неповторимого баритона и т.д. Муслима Магомеда оглы Магомаева. В книге описаны семья певца, детство, школьные годы, когда он учился в бакинском Морском клубе, годы стажировки в миланском театре «Ла Скала», жизнь в Москве, гастроли по стране и за рубежом, а также все международные фестивали и событий, в которых он участвовалю. Даются ценные, подробные сведения о философии. В монографии удалось получить обширную информацию об опере Муслима Магомаева, ариях, эстрадных, неополитанских, композиторских песнях, жанрах и т.д. Ценные, приятные отзывы и мнения о нем от известных людей своего времени говорят о Муслим Магомаеве.

Джейран Пиралиева
M?sl?m Maqomayev: Musiqid? bir zirv?… Monoqrafiya

M?Q?DDIM?.
SSRI Xalq artisti, b?st?kar, piano?u, opera v? estrada m?g?nnisi, aktyor M?sl?m M?h?mm?d oglu Maqomayev yaradiciliga basladigi ilk g?nd?n Az?rbaycan xalqinin olubduimlisi. Baki s?h?rind? dogulan v? h?yat f?ls?f?sinin sonuna kimi bu s?h?r?, Az?rbaycana v? onun xalqina qirilmaz tell?rl? bagli olan ecazkar bariton s?sin sahibi dogma yurdunu b?y?k m?h?bb?tl? sevib v? bu m?h?bb?t onun q?lbind? ?mr?n?n sonuna q?d?r bir m?s?l kimi alovlanaraq nur sa?ibdi. B?y?k Az?rbaycan b?st?kari ?bd?l M?slim Maqomayevin n?v?si olmaq v? bu sanli adi dasimaq bir o q?d?r d? asan deyildi. Ancaq M?sl?m buna nail ola bildi, h?tta, bu adi bir o q?d?r d? y?ks?kl?r?, zirv?l?r? ucaltdi v? musiqi tarixinin yeni s?hif?sini qizil h?rfl?ri yazd.
H?yatda m?xt?lif insanlar olur, onlar m?xt?lif pes? sahibi, m?xt?lif s?n?tkar olaraq yetisirl?r. Lakin b?z?n el? olur ki, onlarin bir ?oxu ?m?rl?rinin s?bh ?aginda s?n?r v? ya m?hv olurlar, bir ?oxu is? isildayir, ancaq parildamir, el?l?rid? olur ki, s?l? sa?diqca daha da parlayir, sanki h?r k?sin g?z?n? qamasdirir. Bu, b?nz?tm?ni adi danisiq dilin? transver ets?m: dey? bil?rik ki, h?r?nin ?z taleyi, ?z qism?ti olur, onlarin hamisi enisli-yoxuslu h?yat yolu axiracan gedib ?ixa bilmir. Lakin el?l?ri d? olur ki, onlar deyil?nl?rin hamisini arxada qoya bilir, daha y?ks?kl?r?, Olimp? dogru inam v? c?sar?tl? addimlayir. M?sl?m M?h?mm?d oglu Maqomayev m?hz, bu, c?r t?krarolunmaz s?n?tkarlardan sayilirdi. Onu z?man?sinin “Sirius”u adlandirsam, m?nc?, yanilmaram. Buna g?r? d? taninmis, m?shur, ulduz, dahi, b?y?k, t?krarolunmaz epitetl?rini v? ya b?dii t?yinl?rini t?r?dd?d etm?d?n onun adinin v? soyadinin qarsisina bir inci kimi yaziram v? bundan b?y?k z?vq v? l?zz?t aliram.
Bu, monoqrafiyani bir t?r?fd?n ecazkar, m??mmali, sirli, dig?r bir t?r?fd?n is? b?t?n varligi il? s?ffaf, hami ???n anlasiqli, dostluq etm?yi bacaran, h?r seyi ist?diyi kimi q?bul ed?n v? h?yata ke?ir?n, ixlas x?s?susiyy?tl?r? malik b?y?k M?sl?m Maqomayev? h?sr olunan kitab adlandirmaq olar.
X?susi bariton s?s?, y?ks?k tembr?, ecazkar avaza, genis diapazona, t?miz diksiyaya, nadir s?hn? m?d?niyy?tin? malik olan M?sl?m Maqomayev iki d?f? “B?y?k teatr”in d?v?tind?n imtina etm?kl? yolunu ist?diyi kimi, m?st?qil davam etdirmisdi. Insanin h?yatda qazandigi z?f?riyyat v? ya d??ar oldugu m?glubiyy?t g?r?nd?y? kimi h?mis? xost?sir bagislamir, basqalarina oxsamir, dasli-k?s?kli, isti-soyuq, qeyri-hamar olur. M?vcud olan bu prosesl?r M?sl?m Maqomayev? m?xsus h?yat ??r?iv?si daxilind? c?r?yan etmisdi, bir t?r?fd?n onu dalana qisnasa da, dig?r bir t?r?fd?n is? daha da z?nginl?sdirmis , yetkinl?sdirmis v? d?nyaya tanitmisdi.
M?sl?m Maqomayevin “Az?rbaycan” haqqinda b?st?l?diyi v? ifa etdiyi mahni sevdiyi diyarin tarixin?, m?d?niyy?tin?, xalqinin qonaqp?rv?rliyin?, t?bi?tinin g?z?lliyin?, milli ad?t-?n?n?sin?, insanlarinin s?mimiliyin? h?sr olunan bir sah ?s?r hesab oluna bil?r. Bu, mahnini ecazkar bariton s?si il? oxuyan m?g?nni, n?gm?y? yeni ruh, yeni temperament, yeni ?slub, ?mumiyy?tl?, inc? v? m?c?z?li musiqi ?dviyyati ?lav? etm?kl? qulaq asanlari bir anliq qanadlari arasina alaraq ?b?diyyat d?nyasina s?yah?t? aparir v? yenid?n hiss olunmadan, ehmalca ?vv?lki yerl?rin? qaytarir.
M?sl?m Maqomayev s?xsiyy?tin? v? yaradiciligina olan xalq sevgisini, o c?ml?d?n m?vzunun aktualligini n?z?r? alaraq monoqrafiya yazmaq q?rarina g?ldim. Inaniram ki, genis oxucu auditoriyasi b?y?k, dahi, g?rk?mli, t?krarolunmaz Az?rbaycan oglunun h?yat v? yaradiciliginda bas ver?n m?xt?lif prosesl?r haqqinda ?trafli, m?f?ss?l, sanballi, xosag?l?n, z?ngin informasiya ?ld? ed?c?k, h?m?inin, bundan kifay?t q?d?r, layiqinc? b?hr?l?n? bil?c?kdi.
Beli! Bir ?ox insanlar mahni ???n dogulur. Bunu kim nec? ist?yirs?, qoy o c?r d? basa d?ss?n. ??nki h?r k?s s?xsi fikirind? m?st?qildir. Ancaq m?n, subyektiv fikrimi dem?k ist?yir?m. Bu, c?r dahil?ri B?y?k Yaradan insanlari ecazkar s?sin sehrin? salmaq ???n d?nyaya bir ?srd?, b?lk? d?, bir ne?? ?srd?, h?tta, bir minillikd? bir d?f? yaradir. Bu, q?bild?n olan s?n?tkarlar h?yatda ?ox az olsalar da, istedad, z?ka v? qabiliyy?t sahibl?ri olaraq adlarini inc?s?n?t v? m?d?niyy?t tarixinin z?ngin salnam?sin? qizil h?rfl?rl? yazdirmagi bacariblar. ?zeyir Hacib?yli, ?bd?l M?sl?m Maqomayev, S?vk?t M?mm?dova, Cabbar Qaryagdioglu, B?lb?l (Murtuza M?mm?dov) , R?sid Behbutov, L?tviyar Imanov, Qara Qarayev, M?sl?m Maqomayev (n?v?) , Vaqif Mustafazad? v? basqalari ?b?diyy?t? qovussalar da Az?rbaycanin mugam, opera, vokal, caz, mahni v? estrada janrinin h?qiqi ulduzlari kimi tarix? adlarini ?b?di yazdiriblar. Adlarini y?ks?k h?rm?t v? ehtiramla sadaladigim s?n?tkarlarin he? biri indi h?yatda yoxdur, ancaq onlari sev?nl?rin q?lbind? ?b?di, daima yasayirlar. Onlarin h?r biri sagliginda oldugu kimi bu g?n d? xalq t?r?find?n sevilir v? parlayan dan ulduzu kimi q?bul olunurlar.
Lakin ?ox t??ss?fl?r olsun ki, bu g?n Az?rbaycanin mahni, vokal, caz, opera v? estrada janrinda, mugam istisna olmaqla, ?zl?rini “ulduz” hesab ed?nl?rin “?oxluq” t?skil etm?sin? baxmayaraq, h?qiqi ulduzlarin sayi bir ne?? n?f?rdi, yerd? qalan ?ks?riyy?t ?oxluq is? q?lp v? ya saxtadir. Insan yer ?z?n? g?ldiyi ilk zamandan h?yatinin sonuna, y?ni baslangicdan n?hay?t? q?d?r daima bir m?sl?k? qulluq etm?lidir. Bir aforizmd?, bu m?s?l? daha obyektiv v? daha real formada ?z qiym?tini alir: “Ulduzdan ulduza ?ox f?rq var”. Fransali ser Lourensi Olivye bir d?f? ?ox maraqli bir fikir ir?li s?r?r?k demisdi: “Biz ona ?yr?smisik ki, artistl?r ulduz olmaga ?alisirlar, ancaq indi ulduzlar artist olmaga can atirlar”.
M?sl?m Maqomayev artiq aramizda yoxdu v? ne?? ildi ki, m?ht?s?m s?hn?l?rd?n, radio efirl?rind?n v? televiziya ekranlarindan p?r?stiskarlarini canli ifasi il? sevindir? bilmir, onlara yeni konsert proqramlari, yeni mahnilar t?qdim etmir, lakin b?t?n bunlara baxmayaraq o, d?nyada ?vv?ll?r oldugu kimi taninir, sevilir v? dinl?nilir . D?nyanin he? bir yerind? ?sl m?siqi sev?nl?r, ?sl bariton s?sin ecazkar sehrind?n l?zz?t alanlar dey? bilm?zl?r ki, M?sl?m Maqomayevi tanimirlar. Bu, ?n azindan, bu, s?z? dey?n? q?bah?t hesab olunardi v? o, risg?nd v? istehza obyektin? ?evril? bil?rdi. Opera, caz, romans, neopolitan , vokal v? estrada mahnilarinin t?krarolunmaz mahir ifa?isi, b?st?kar, piano?u, istedadi s?rh?d tanimayan milyonlarin sevimlisi v? s?n?mi 2008-ci ilin bir payiz g?n?nd? d?nyaya ?b?di ?lvida dedi v? ?b?diyy?t d?nyasina qovusdu.
28 oktyabr 2008-ci ild?, Rusiya ictimaiyy?ti b?y?k v? dahi M?sl?m Maqomayevl? vidalasmaq ???n, d?z 45 il ?vv?l dahi m?g?nninin ilk solo konserti ke?iril?n Pyotr Ili? ?aykovski adina Moskva Konsert Zalina axismaga basladilar. Bunlarin arasinda kiml?r yox idi ki: h?myerlimizi yaxsi taniyan, onunla yaradiciliq ugurlarini b?l?s?n musiqi?il?r, Rusiya inc?s?n?ti v? m?d?niyy?tinin ?n g?rk?mli n?may?nd?l?ri, o c?ml?d?n m?g?nninin dostlari v? sad? musiqi h?v?skarlari ?oxluq t?skil edirdil?r. M?g?nninin h?yat yoldasi Tamara Ilyini?na Sinyavskaya il? bu agrini b?l?sm?y? Rusiyanin m?d?niyy?t naziri Aleksandr Avdeyev , b?st?kar Aleksandra Paxmutova , sair Nikolay Dobronravov, m?g?nnil?r Iosif Kobzon, Zurab Sotkilava, Tamara Qvertsiteli, Alla Puqa?ova, Lev Lesenko, aktyor Oleq Tabakov v? bir ?ox basqalari g?lmisdil?r.
Tabutun bas t?r?find? sakit , dinm?z dayanan m?g?nni, SSRI Xalq artisti Alla Puqa?ova bird?n bu s?kutu pozaraq b?y?k v? dahi M?sl?m Maqomayevl? bagli ?r?k s?zl?rini dil? der?kir:
“Bu, b?t?n xalq ???n b?y?k itkidi. ?sas?n d?, onu sev?n insanlar ???n. B?z?n deyirl?r ki, ?z?n ???n qibl?gah yaratma, ancaq m?n 14 yasim olanda onu yaratdim. Bilmir?m, M?sl?m M?h?mm?d oglu m?nim s?n?mim olmasaydi, m?nim taleyim nec? olacaqdi? M?nim bir arzum var idi, onunla tanis olmaq. M?n h?r sey edirdim: oxuyurdum, ?alisirdim ki, birc? o, m?nim varligimi bilsin. Bu, xosb?xtliyi Allah m?n? n?sib etdi, h?m?inin, bu g?nk? agri v? acini… M?n yalniz bir sey haqqinda heyifsil?nir?m, h?yatda olark?n onunla birlikd? oxumadim. M?n ?min?m ki, basqa h?yat m?vcuddu. Fikirl?sir?m ki, biz m?tl?q bir yerd?, h?l?, oxuyacagiq…”
M?rasimd? istirak ed?nl?rin hamisi pes?sind?n v? kimliyind?n asili olmayaraq M?sl?m Maqomayevin nadir bir s?xsiyy?t, g?rk?mli musiqi?i, t?krarolunmaz insan olmasindan ?r?k dolusu danisirdi, agri-acisini b?l?s?rd?, ?ox heyifsil?nirdi… H?mis? m?ht?s?m v? t?mt?raqli g?r?n?n, gurultulu alqislara sahidlik ed?n Pyotr Ili? ?aykovski adina Moskva Konsert Zali bu gun mat?m? q?rq olmusdu. Bu, zaman mikrofona yaxinlasan Iosif Kabzon bir anliq bu, s?kutu pozdu v? dedi:
“Bu g?n, bizim h?r birimiz M?sl?m?n qarsisinda ?z gunahini basa d?s?r. Biz bilirdik o, x?st?di v? t?nhaliqdan ?ziyy?t ??kir. Ancaq onun h?yatini uzatmaq ???n he? n? etm?dik. Indi onu bizd?n aparirlar, lakin onun irsi-s?s yazilari biz? miras qalir. Musiqid? vahid ?l?? mexanizmi m?vcuddu: M?sl?m . Qoy h?r k?s ?z?n? onunla m?qayis? etsin.”
M?sl?m Maqomayevl? vida zamani “Orfey” onun axirinci mahnisi oldu. Butun zal ayaga qalxmisdi! N? vaxt ki, m?g?nninin tabutunu, onun n?sini t?nt?n?li sur?td? meydan il? aparirdilar, p?r?stiskarlari onu alqis s?dalari, qisqiriqlari il? “ bravo ”, -dey?r?k, -m?sayi?t edirdi, yola salirdi.
T?krarolunmaz M?sl?m Maqomayevl? vida m?rasimi g?n? Moskva s?h?r metropolitenind? m?g?nninin: “Noktyurn”, “H?r sey ???n s?n? minn?tdaram”, “Az?rbaycan”, “Qaranliq gec?”, “Melodiya”, “ Bella, ?ao”, “?b?di sonsuzluq”, “Buhenvald harayi”, “M?nim sevgim melodiyadi ”, “Pitersayagi”, “Salamat qal, Baki” v? basqa musiqi ?s?rl?ri s?sl?ndirilirdi.
Bu g?n, janrindan asili olmayaraq onun ifasinda ekran v? efird?n s?sl?n?n h?r bir n?gm? ?vv?lki ill?rd? oldugu kimi ?r?kl?ri riqq?t? g?tirir, k?n?ll?ri canlandirir, insanlara m?lh?m, xos t??ss?rat b?xs edir, eyni zamanda M?sl?m?n yoxlugu onlari ?z?r v? agridir. Inaniriq ki, M?sl?m Maqomayevi sev?n ?oxsayli yasli n?slin n?may?nd?l?ri h?min konsertl?ri b?y?k m?h?bb?t v? sevgi il? xatirlayirlar. ??nki opera, estrada, neopolitan, romans, caz v? vokal s?n?tinin t?krarolunmaz ifa?isinin h?r bir konserti zamaninda b?y?k ?hval ruhiyy?y?, bayrama s?b?b olurdu, sanki bu, konsertl?r bir el s?nliyin? ?evrilirdi.
Ola bilsin oxucu auditoriyasinda el?l?ri tapilsin ki, m?nim M?sl?m Maqomayevin adinin v? soyadinin qarsisinda tez-tez isl?tdiyim b?y?k, dahi, m?shur, g?rk?mli v? sair bunlara oxsar y?ks?k epitet v? ya b?dii t?yinl?ri d?zg?n anlamasin, basa d?sm?sin v? buna daxili etirazini bildirsin, qiyabi ?syan etsin . Bunun m?mk?n olacagini ?vv?lc?d?n bil?r?k oxuculara s?yl?m?k ist?yir?m ki, M?sl?m Maqomayev bu, adlara layiq s?xsiyy?t idi, ??nki o, bu adlari halal z?hm?ti, istedadi v? tamasa?iya, dinl?yiciy? olan sonsuz m?h?bb?ti v? sevgisi il? qazanmisdi.
M?sl?m Maqomayevin adi onun doguldugu, boya-basa ?atdigi, t?hsil aldigi v? p?rvazlanib d?nyaya u?dugu f?sunkar , m?ht?s?m, q?dim, dogma, g?z?l Baki s?h?ri, ?mumiyy?tl?, Az?rbaycan v? Az?rbaycan xalqi il? daima bagli olmus v? qosa s?sl?nmisdi. H?r ?? adi: Az?rbaycan, Baki, M?sl?m biri-birind?n ayriliqda anlamaq, basa d?sm?k qeyri- m?mk?nd?. B?st?karin N?bi X?zrinin v? Sergey Yeseninin m?vafiq olaraq yazdiqlari “Az?rbaycan” v? “Salamat qal, Baki!” seirl?rin? h?sr etdiyi mahnilar, s?zs?z ki, fikirl?rimin t?sdiqi, isbati v? t?nt?n?si kimi q?bul olunmalidi. “Az?rbaycan” mahnisi m?g?nninin vizit v?siq?si, “Salamat qal, Baki!” mahnisi is? zil qaranliq bir gec?d? parlaq m?s?l kimi yanan b?y?k bir ?r?yin son akkordu idi. Onun ?oxsayli p?r?stiskarlari arasinda m?g?nninin babasini, b?y?k s?hr?tl? adini dasidigi-b?st?kar, dirijor, piano?u ?bd?l M?sl?m Maq?mayevi tanim?kmasim. M?hz, bu realliqdan ?ixis ed?r?k ?alisacagam ki, M?sl?m Maqomayevin h?yat v? yaradiciligini ?ks etdir?n bu, monoqrafiyada maqomayevl?r ail?si haqqinda, imkanim daxilind?, daha genis v? ?trafli, t?f?rr?atli, yigcam v? m?f?ss?l m?lumat verim.
M?st?sna v? f?vq?lad? hal olaraq, dem?k m?mk?nd? ki, parlaq ulduza ?evril?n M?sl?m Maqomayevin real v? h?qiqi istedadi, z?kasi v? qabiliyy?ti xalqi, tamasa?ilari, onu sev?nl?ri bu g?n, ecazkar s?sinin cazib?si il? televiziya, radio, maqnitofon, komp?ter qarsisina toplaya bilir.
Az?rbaycanda, o c?ml?d?n ke?mis Sovet Ittifaqinda, h?m?inin, d?nya opera v? estrada janrinda ?ox az adam tapila bil?r ki, M?sl?m Maqomayev kimi m?shur olsun v? he? olmasa, ?n azindan, onunla r?qab?t aparmaq iqtidarinda yasasin. M?ftunedici, c?zbedici bariton s?si, y?ks?k ifa texnikasi, x?susi geyimi, artistlik v? s?hn? m?har?ti, liderlik bacarigi, s?mimi s?xav?ti v? t?krarolunmaz t?b?ss?m? il? qirx bes ild?n artiq bir zaman ?rzind? milyonlarin ?r?yini f?th ed?n v? bu g?n d?, ?z effektini, d?y?rini qoruyub saxlayan basqa bir m?g?nni tanimiram. M?g?nninin diapazon imkanlari m?st?sna d?r?c?d?, qeyri-adi formada o q?d?r genis idi ki, M?sl?m asanliqla operadan m?zikl? q?d?r, siyasil?smis mahnilardan uzaq olmaq s?rti il?, SSRI, Az?rbaycan, Rusiya v? xarici b?st?kararin vokal ?s?rl?rin? m?raci?t edirdi, hamisinin ?hd?sind?n d? b?y?k ustaliqla, m?har?tl? v? bacariqla g?lirdi.
T?qrib?n iyirmi yasinda, 1962-ci ild?, Finlandiyanin paytaxti Helsinki s?h?rind? ke?iril?n “?mumd?nya G?ncl?rinin” mahni festivalinda s?n?t d?nyasina ilk k?vr?k addimlarini ataraq start ver?n v? daima y?ks?l?n x?tt ?zr? Olimp? dogru inamla ir?lil?y?n M?sl?m Maqomayev ?mr?n?n sonuna q?d?r enisin n? oldugunu hiss etm?di, ?ksin?, b?t?n qirx bes or zirv?d? yasadi. O, b?y?k d?qiqlikl? yerin? baglanan v? dinamik q?vv?y? malik olan saat yayini xatirladirdi. Yarim ?sr? yaxin davam ed?n bu, marafon yarisinda o, ??kinm?di, ona qarsi olan haqsizliqlara , ??tinlikl?r?, paxilliqlara, bir s?zl? , h?yatin m?xt?lif v? b?t?n neqativ kataklizml?rin? s?r?fl? sin? g?r? bildi, h?mis? ?oxsayli p?r?stiskarlarinin qibl?gahi, b?t?, s?n?mi olmagi bacardi. Fransiz ?dibi Qustav Flober demisdi: “B?t?, s?n?m? toxunmaq olmaz, ?ks t?qdird?, onun z?ri sizin ?linizd? olacaqdi”. Bu m?nada, M?sl?m Maqomayev ?ox xosb?xt insan idi. Onun h?yatda qazandigi s?hr?t, m?shurluq, ecazkar bariton s?s, t?bii xarici g?rk?m, ?oxsayli qadin p?r?stiskarlarin m?h?bb?ti, g?l-?i??k yagisi bir ?oxlarinda, bel?, bir t?s?vv?r, bel?, bir qiciq yaradirdi ki, guya o, yasindan b?y?kd?… Ancaq m?st?sna hal olaraq sif?tin sisirtm? d?r?c?sin? m?raci?t etm?d?n, tam ?minlikl? dey? bil?r?m ki, M?sl?m Maqomayev sad?c? olaraq bizim planetd?n deyildi. Onun s?si ecazkar oldugu kimi, onun ?z? d?, qeybd?n g?l?n v? yenid?n ora qayidan bir m?q?dd?si xatirladirdi. M?n, bu fikirimd? yanilmiram…
1963-c? il M?sl?m Maqomayev yaradiciliginin don?s n?qt?si oldu. Biri-birinin ardinca g?l?n t?klifl?r onu Kremlin “Qurultaylar Sarayi”na, P.I.?aykovski adina Moskva Konsert Zalina, Lujniki Idman meydan?asina, b?y?k informasiya m?nb?yi hesab olunan Sovet Ittifaqi Teleqraf Agentliyinin m?tbuat m?rk?zin?, m?t?madi t?skil olunan d?vl?t konsertl?rin? g?tirib ?ixarmaqla b?rab?r, h?m d? g?rk?mli s?xsl?rin, d?vl?t xadiml?rinin, ictimaiyy?tin r?y, t?klif v? fikirl?rinin h?d?fin?, milyonlarla tamasa?i auditoriyasinin, futbol meydan?alarinin istinad n?qt?si.
M?sl?m Maqomayev yaradiciliginin ?n ?h?miyy?tli hiss?si onun opera v? vokal s?n?tind? bir ustad s?n?tkar kimi yetism?si, daha dogrusu, cilallanmasi Milan s?h?rinin “La Skala” teatri il? six baglidi. Bu, teatrin ?v?zolunmaz xidm?tl?rini danmaq qeyri m?mk?nd? . Teatrda t?cr?b? ke??rk?n o, vokal janrinin ?n inc?, ?n z?rif hiss?cikl?rin?, sirl?rin? yiy?l?n? bildi. XX ?srin 60-ci ill?rinin ortalarinda Italiyaya g?l?n m?g?nni, inc?s?n?t v? m?d?niyy?t x?zin?sinin besiyi sayilan, bitm?z v? t?k?nm?z inc?s?n?t n?mun?l?ri il? z?ngin olan ?lk?d? yalniz ifa t?rzi, s?hn? m?d?niyy?ti, artistlik manerasi v? s. ?yr?nm?kl? kifay?tl?nm?di, o, h?m d? m?n?vi, ruhi bilik dair?sini genisl?ndirdi , daha da z?nginl?sdirdi. Benyamin Cili, Cino Bekki, Tito Qobbi, Mario Del Monako
M?g?nni Fiqaro, Skarpia, Mefistofel, Onegin ariyalarini ?ox g?z?l v? y?ks?k s?viyy?d? ifa etdi, olduqca b?y?k m?v?ff?qiyy?tl?r qazandi. Lakin qulaqbatirici bariton s?sl? estrada janrinda qazandigi aglasigmaz v? t?krarolunmaz ugur onun opera karyerasina, opera pes?sin? sip?r ??kdi, mane oldu. Bunu, m?g?nninin ?ox sevdiyi, yaradiciligina b?y?k h?rm?t b?sl?diyi, onun haqqinda kitab yazdigi, radio v? televiziya verilisl?ri hazirladigi v? Qollivud t?r?find?n opera s?hn?sind?n “ogurlanan” Mario Lansa da samil etm?k olar. Mario Lans v? M?sl?m Maqomayev – bu iki m?g?nninin h?yat v? yaradiciliginda eynilik, uygunluq, h?m?inin, paralellik g?rm?k m?mk?nd? , baxmayaraq ki, Lans tenor, M?sl?m bariton idi.
Milanin “La Skala ” O, Baki Konservatoriyasinda taninmis opera ustadi, musiqi?i, vaxtil? Milanda t?cr?b? ke??n, y?ks?k musiqi t?hsil alan S?vk?t M?mm?dovadan d?rs almaga basladi v? 1968-ci ild? t?hsilini m?v?ff?qiyy?tl? basa vurdu. M?hz, bundan sonra Maqomayevin ke?mis Sovet Ittifaqi respublikalarina, vaxtil? kommunist d?s?rg?sin? daxil olan S?rqi Avropa ?lk?l?rin?, o c?ml?d?n Amerika v? Avropaya, bir s?zl? , Q?rb d?nyasina sonsuz, saysiz-hesabsiz qastrol s?f?rl?ri basladi. H?min d?vrd?, el? bir beyn?lxalq musiqi festivali olmurdu ki, M?sl?m Maqomayev orda istirak etm?sin.
Ilk b?y?k ugur 1969-cu ild?, Polsanin Sopot s?h?rind? ?ld? olundu. Onun ardinca Fransanin Kann s?h?rind? ke?iril?n beyn?lxalq festivalda “Qizil l?vh?” m?kafati qazanildi. M?sl?m Maqomayevin bu t?ltif? layiq g?r?lm?si, sanki bir sensasiya idi. H?min festivalda M?sl?m t?r?find?n yazilan vallar, l?vh?cikl?r qisa m?dd?t ?rzind? fantastik tirajla satilirdi. He? kim, h?tta, ?n nikbin p?r?stiskarlar, n?inki aglina, he? yuxusuna, bel?, g?tir? bilm?zdil?r ki, d?rd milyon yarimliq tiraj musiqisev?rl?r t?r?im?n halq?ca M?g?nninin yasi yenic? otuzu ke?misdi ki, ona SSRI Xalq artisti adi verildi. Bu, ?ox da, b?y?k tarix? malik olmayan SSRI-d? g?r?nm?mis, f?vq?lad? bir hadis? idi. M?sl?m Maqomayevin bu rekordu he? vaxt t?z?l?nm?di bu, yalniz ona m?xsus olaraq ?b?di tarixd? qaldi.
“M?n (sair Robert Rojdestvenski : -C.P.) , M?sl?m Maqomayevin oxudugu ?oxlu sayda konsertl?rd? olmusam, ancaq bir d?f? d? sahidi olmadim ki, aparici onun b?t?v adini v? familiyasini sona kimi kandem?y?. Aparicinin s?yin? v? g?cl? dinamikl?rin olmasina baxmayaraq, ad?t?n M?sl?m adindan sonra zalda el? bir s?r?kli, gurultulu alqis s?dalari esidilirdi ki, familiya Maqomayev sad?c? olaraq bu, gurultunun i? ?risind? itib-batirdi. Artiq biz, buna ?yr?nmisdik. ?yr?nmisdik ki, onun bir adi bizim inc?s?n?tin ?z?n?m?xsus, diqq?t?layiq yeridi… ?lav? olaraq dem?k ist?yir?m ki, onun ifasinda h?r hansi bir opera ariyasi, h?r hansi bir mahni bu, h?mis? g?zl?nil?n m?c?z? idi, h?tta, ?z?n?n s?xsi ?s?rl?ri olsa da, bel?. Onlardan biri bel? adlanirdi, “Biz mahni ???n dogulmusuq”.
M?g?nni he? vaxt z?man?nin t?l?bin? uygun olan aldadici d?bin arxasinca qa?madi, p?r?stiskarlarin qiligina girib onlara yalan?i musiqi t?qdim etm?di, h?mis? s?n?tin?, s?sin?, vicdanina inandi v? bu, qabiliyy?ti say?sind? milyonlarin ?r?yini f?th etdi, sevgisini qazandi. Agzina q?d?r tamasa?ilarla dolu olan m?ht?s?m konsert salonlari v? idman meydan?alari, m?hafiz?ni t?skil ed?n atli polis d?st?l?ri, ?mmanlar q?d?r g?l-?i??k d?st?l?ri, m?xt?lif ?fsan?, dedi-qodu, qeyb?tl? z?ngin olan mifoloji v? mini m?is?t tarix??l?ri, ail? hekay?l?ri, bahali avtomobill?r, d?bd?b?li mehmanxanalar.
Daima soy k?k?n? sadiq qalan m?g?nni b?t?n bunlarla ?y?nm?di, t?k?bb?rl?k n?mayis etdirm?di, he? kim? yuxaridan asagi baxmadi, ayiqcasina daxili al?min? v? q?dr?tin? ?saslanaraq h?r?k?t etdi, birs?zl?, nec? var idis? el?c? d? yoluna davam g?tirdi. Bu, y?ks?k keyfiyy?tl?r v? alic?nabliq onu b?t?n ?mr? boyu m?sayi?t etdi. M?s?l?n, M?sl?m Maqomayev kinorejissor Aleksandr Zarxinin ??kdiyi “Anna Karenina” filmind? Vronsko obrazini ifa etm?y? d?v?t olundu, lakin o, bundan imtina etdi. Amma ?ox ke?m?di ki, kinorejissor Eldar Quliyevin “Nizami” filmind? Seyx Nizami obrazini oynamaga raziliq verdi v? ?ox g?z?l, yadda qalan, parlaq Nizami G?nc?vi sur?tini ?rs?y? g?tirdi.
M?sl?m Maqomayevd? olan istedad, z?ka, qabiliyy?t h?r dey?n bir adamda c?ml?nmir. S?z?n h?qiqi m?nasinda, h?rt?r?fli inkisaf ed?n bu, s?xsiyy?t insanlara qarsi bir o q?d?r mehriban, xosxasiyy?t, old diqq?tli, k?m?k ?li uzadan v? tliubi.? Babasinin yolunu davam etdirm?k arzusunda olan M?sl?m Maqomayev yalniz bunlarla kifay?tl?nm?di… O, n?inki b?st?kar, m?g?nni, piano?u oldu, o h?m d? g?z?l fir?a ustasi, y?ks?k s?viyy?li aktyor, g?rk?mli nasir kimi tarixd? iz qoydu, adini qizil h?rfl?rl? m?d?niyy?t, inc?s?n?t salnam?sin? yazdirdi .
Sovet erasinin m?shur, taninmis v? g?rk?mli in?s?n?t xadimi Innokenti Mixaylovi? Smoktunovski zamaninda m?g?nni ???n xosag?l?n, ?r?y?yatan, f?r?hli fikir s?yl?di:
“M?sl?m Maqomayev bird?n, d?rhal m?shurluq qazandi. Bu, ?ox b?y?k s?hr?tdi v? uzun m?dd?tlidi… M?n h?mis? onun ???n darixiram v? s?birsizlikl? yeni g?r?sl?ri g?zl?yir?m. G?zl?yir?m esidim v? g?r?m ki, ?z?n?n ?oxsayli p?r?stiskarlari ???n bu, t??c?bl?, nadir istedad v? z?ka sahibi yeni n? g?tir?c?kdi.”
?min olmaq ist?yir?m ki, oxucu auditoriyasi d?nyas?hr?tli m?g?nni il? olan qiyabi g?r?sd?n v? bu, tanisliqdan razi qalacaq, onun haqqinda bilm?diyi bir ?ox m?qamlari ?z? ???n k?sf v? ixtira ed?c?k, t?krarolunmaz M?sl?m Maqomayevl? dialoqa gir?c?k, zat?n onun melodiyalarini yaddasinda s?sl?ndir?c?k , z?m-z?m? ed?c?k, bu, nadir insana bir daha qulaq asmaq m?qs?di il? onun lent yazilarina, vallarina, l?vh?cikl?rin?, h?m?inin, Internet portallarina m?raci?t ed?c?kdi, b?y?k v? dahi s?n?tkarin ruhunu yad ed?r?k ruhuna dualar oxuyacaqdi.
BIRINCI F?SIL
?B?DIYY?T? QOVUSAN SOYAD…
Artiq oxucu s?hb?tin hansi soyaddan getdiyini t?s?vv?r?nd? canlandirmaga baslayir. ?ks t?qdird?, bu basa d?s?l?n olmazdi. ??nki Az?rbaycanda “Sah Ismayil” v? “N?rgiz” operalarinin m??llifini v? Az?rbaycan D?vl?t Filarmoniyasinin kimin adini dasidigini hami yaxsi bilir. Bu, soyad h?yatin b?t?n kesm?kesli m?rh?l?l?rind?n m?v?ff?qiyy?tl? ke??r?k zirv?y? dogru inamla addimlamis v? y?ks?klikl?ri f?th ed? bilmisdi. Inamla qeyd etm?k olar ki, bu, yol biz? g?r?nd?y? q?d?r hamar v? rahat olmayibdi, ancaq xos t??ss?ratlarla ?ox z?ngin olmusdu. Nec? dey?rl?r, h?r yolun, h?m enisi, h?m d? yoxusu olur. Maqomayev soyadi, s?zs?z ki, burda istisna t?skil ed? bilm?zdi.
?vv?lc? oxucu auditoriyasina bu soyadin hardan start g?t?rm?si, onun ke?diyi ?ografi m?kanlar v? l?vb?r saldigi yer haqqqinda qisaca m?lumat verm?k, onun tarixini n?ql etm?rk ye ?minlikl? s?yl?m?k olar ki, ?e?enistanin K?hn? Ataq k?ndi oxucuya n?yi is? xatirlamaq ???n ?n?mli v? ?h?miyy?tli deyil v? ?z? haqasqinda tariiya msrlumatdan he baqatdan. ?mumiyy?tl?, bu k?ndin adi toponim v? ensiklopediyalar istisna olunmaqla basqa yerl?rd? yoxdu. Odur ki, m?s?l?y? ardicilliqla yanasmaq daha effektli v? daha m?qs?d?uygun hesab oluna bil?r. Zamaninda K?hn? Ataq k?ndind? silah d?z?ld?n d?mir?i M?h?mm?din ail?sind? ?? oglan v? ?? qiz usagi d?nyaya g?z a?misdi. Ail?nin b?y?k oglu Malik he? bir musiqi t?hsili almadan bu pes? il? m?sgul olmaq q?rarina g?lmisdi. B?y?k qardasin qabiliyy?ti, istedadi v? musiqi bacarigi ki?ik qardasa, ?bd?l- M?sl?m? d? sira?t etmisdi v? ?z m?sb?t t?sirini ona da g?st?rmisdi, bir s?zl? , Malik ?bd?l- M?sl?m Maqomayevin ilk musiqi m??llimi kimi tarix? d?s?r, ?g?r bel?, -dem?k, -m?mk?ns? .
?ox ke?mir ki, bu yol ?bd?l- M?sl?m? ?yal?tin m?rk?zi hesab olunan Qrozni s?h?rin?, musiqi t?hsil almaga g?tirib ?ixarir. Burda, daha da kamill?s?n v? bir ne?? musiqi al?tind? s?rb?st ifa etm?yi ?yr?n?n g?nc Maqomayev o zaman Zaqafqaziyada ?ox m?shur v? yegan? t?hsil ocagi hesab olunan Qori M??lliml?r Seminariyasina ?z tutur. Qori seminariyasi ?z?n?n kitabxanasi, konsert zali, orkestri, y?ks?k s?viyy?li, taninmis pes?kar pedaqoqlari il? zamaninin sayilib-se?il?n t?hsil m?rk?zi idi. Seminariyada rus, g?rc? v? az?rbaycanli pedaqoqlar d?rs verirdil?r. Sonralar Az?rbaycan ?d?biyyati v? m?d?niyy?tinin g?rk?mli ?dibl?ri olaraq tarix? adlarini yazdiran: S?leyman Sani Axundov, Firidun b?y K???rli, C?lil M?mm?dquluzad?, Sultan M?cid Q?nizad?, ?zeyir b?y Hacib?yli, ?bd?l- M?sl?m Maqomayev v? bir ?ox basqalari Qori M??lliml?r Seminariyasinin m?zunlari olmusdular. Seminariyada m?k?mm?l t?hsil alan ?bd?l- M?sl?m ona veril?n diplom-g?nd?risl? ?vv?lc? Zaqafqaziyanin bir ne?? k?ndind? qisa m?dd?t m??llim isl?yir. Daha sonra o, Az?rbaycanin dilb?r gus?l?rind?n biri, goz?l L?nk?ran s?h?rin? musiqi m??llimi kimi f?aliyy?t gost?rm?y? g?lir.
?z ?alisqanligi, bacarigi, istedadi, istiqanligi v? xos manerasi il? qisa zaman ?rzind? o, yerli ?hali il? qaynayib qarisir. ?hali il? aralarinda yaranan xos v? isti m?nasib?tl?r bu g?nci daha b?y?k isl?r g?rm?y? s?vq edir. Bir m?dd?t ke?dikd?n sonra ?bd?l-M?sl?m Tiflis M??lliml?r Institutuna imtahan verir v? bu t?hsil ocagina daxil olur. Institutu m?v?ff?qiyy?tl? basa vuran g?nc m??llim 1911-ci ild? ail?si il? birlikd? Baki s?h?rin? g?lir v? bird?f?lik burda m?skunlasir. M?xt?lif musiqi v? dram teatrlarinda gah solist, gah dirijor, gah da musiqi t?rtibat?isi kimi isl?y?n ?bd?l- M?sl?m getdikc? daha da p?xt?l?sir, musiqi ictimaiyy?ti arasinda kifay?t q?d?r taninir v? musiqi ?s?rl?ri yazmaga baslayir. Bu zaman ?rzind? o, opera, pomans, rapsodiya, mars v? basqa janrlarda musiqi ?s?rl?ri ?rs?y? g?tirir v? yavas-yavas m?shurlasir.
?bd?l-M?sl?m v? Baydag?l xanimin (?bd?l-M?sl?m?n h?yat yoldasi: -C.P.) birg? nigahdan iki oglan ?vladi d?nyaya g?lir. Onlar b?y?k oglani C?mal?ddin (1910), ki?ik ?vladlarini is? M?h?mm?d (1916) adlandirirlar. ?bd?l-M?sl?m h?yatinin ?n parlaq ?aginda, ?mr?n?n ?i??kl?n?n d?vr?nd? tez yayilan v? h?min d?vrd? m?alic?si m?mk?n olmayan v?r?m x?st?liyind?n (1937) 52 yasinda v?fat edir. Baba Maqomayevin d?nyasini d?yism?sind?n d?rd il sonra II D?nya m?harib?si baslayir. Onun ki?ik oglu M?h?mm?d k?n?ll? olaraq m?harib?y? yollanir v? h?min savaslarin birind? q?hr?mancasina (1945) h?lak olur. B?y?k oglu C?mal?ddin is? d?vl?t isl?rind? ?alisir, siyasi, ictimai-d?vl?t xadimi kimi m?h?m v?zif?l?rd? f?aliyy?t gost?rir v? altmilas yirvidyasfaryin. Bu, soyadin yegan? davam?isi, babasi ?bd?l-M?sl?m?n s?r?fin? ail?si t?r?find?n M?sl?m adi veril?n g?nc oglan sonradan b?st?kar, piano?u olmaqla b?rab?r, h?m d? bariton s?si il? t?krarolunmaz m?g?nniy? opera, romans, estrada, caz, neopolitan , vokal musiqil?rinin mahir ifa?isina ?evrilir.
Bu, soyadin M?slimd?n sonra, ?lb?tt?, musiqi baximindan, davam?isinin olub v? ya olmayacagini g?l?c?k zaman gost?r?c?kdi. Bel?ki, onun soyadini dasiyan ana bir qardasi Yura, bacisi Tanya v? hal-hazirda Amerika Birl?smis Statlarinin San-Fransisko s?h?rind? yasayan qizi Marina v? n?v?si. He? kim? sirr deyil ki, h?myerlimiz z?rif cinsin n?may?nd?l?ri t?r?find?n h?mis? b?y?k sevgi v? m?h?bb?tl? qarsilanibdi. Bu, t?kzibolunmaz faktdi v? istisna t?skil etmir. ??nki taninmis insanlar haqqinda c?miyy?td? m?xt?lif s?z-s?hb?tl?r, m?is?t uydurmalari , dedi-qodular, ail? tarix??l?ri h?mis? olub v? olmaqda davam edir, ancaq bunlarin hamisi, he? d? h?qiq?ti ?ks etdirmir. H?yatda bir ne?? d?f? ail? quran v? kifay?t q?d?r esq mac?ralari yasayan M?sl?m Maqomayevin musiqi davam?isinin olmamasi, ?n azindan, h?r k?sd?s? t???si.
G?l?c?kd? n?yin nec? olacagi, s?zs?z ki, ?lah?zr?t zamanin ixtiyarinda olan bir m?s?l?di. Burda, yalniz onu dem?k m?mk?nd? ki, K?hn? Ataq k?ndind?n kurs g?t?r?n maqomayevl?rin h?yat salnam?si Qrozni s?h?r m?kt?bin?, oradan Qori M??lliml?r Seminariyasina, daha sonra L?nk?ran v? Tiflis s?h?rl?rin?, ?n axirda is? mavi X?z?rin sahilind? yerl?s?n m?ht?s?m v? q?dim Baki s?h?rin? q?d?r g?lib ?ixir v? burda l?vb?r salaraq, burda da bird?f?lik ?b?dil?sir. Bu, soyadin ?? n?may?nd?si: baba ?bd?l- M?sl?m , onun b?y?k oglu C?mal?ddin v? n?v?si M?sl?m bu g?n Bakida, F?xri Xiyabanda, soyadin dig?r n?may?nd?l?ri, M?sl?m?n atasi M?h?mm?d Polsanin Ksivin-Qrifnski v? ye odlugunun Hoyna qardasliq m?zarliginda, m?g?nninin anasi Ays?t xanim is? Rusiyanin Murmansk s?h?r q?biristanliginda d?fn olunublar.
?bd?l-M?sl?m M?h?mm?d oglu Maqomayev (1885-1937)
(Muslum Maqomayevin babasi)
G?rk?mli Az?rbaycan b?st?kari, istedadli pedaqoq, g?z?l piano?u, dirijor, ictimai xadim ?bd?l- M?sl?m M?h?mm?d oglu Maqomayev 18 sentyabr 1885-ci ild? Qrozni yaxinliginda yerl?s?n K?hn? Ataq k?ndind?, d?mir?i-silahqayiran ail?sind? anadan ol musdu. Deyil?nl?r? g?r? onun atasi M?h?mm?d Maqomayev teypa vasendoroy t?rk q?bil?sin? m?xsus olubdu. Maqomayevl?r n?sili ?z baslanigicini q?dim ?e?en k?ndi K?hn? Ataqdan g?t?rs?l?r d?, etnik m?nsubiyy?tin? g?r? ?e?en deyill?r. ?e?enl?rin M?sl?m Maqomayevi ?zl?rinin ki, hesab etm?l?rin? baxmayaraq, m?g?nni d?f?l?rl? bu fikir? m?nasib?t bildir?r?k q?tiyy?tl? etiraz etmis, r?dd cavabi vermisdi. Bu, m?ntiql? he? vaxt razilasmayan m?g?nni ?z?n? h?mis? ?sl az?rbaycanli hesab etmis, ?mr?n?n sonuna q?d?r d?s?nc?sind? israrli olmusdu. Bu, m?ntiqin dogrulugunu Heyd?r ?liyevin d?qiq v? g?z?l ifad? etdiyi bir k?lamda daha aydin g?rm?k m?mk?nd?. O, Muslum Maqomayevin h?yat yoldasi Tamara xanima muraci?t ed?rk?n demisdi:
“Tamara, s?n b?t?n Az?rbaycanin g?linis?n! Ona g?r? ki, M?sl?m Maqomayev b?t?n Az?rbaycanin ogludu…”
Basqa bir t?r?fd?n, M?sl?m?n ana babasi, Ays?t xanimin atasi ?hm?d G?nc?lioglu milliyy?t?? T?rkiy?d?n Rusiyaya isl?m?y? g?l?n az?rbaycanli idi.
Yuxarida qeyd etdik ki, d?mir?i-silahqayiran M?h?mm?d Maqomayevin ail?sind? ?? oglan v? ?? qiz usagi d?nyaya g?z a?misdi. ?bd?l- M?sl?m?n musiqi il? maraqlanmasi he? d? sad? t?sad?f n?tic?sind? bas verm?misdi. Onun b?y?k qardasi Malik zamaninda ?ox goz?l musiqi?i kimi yasadigi ?razid? ad ?ixara bilmisdi. O, h?m fleyta, h?m d? qarmon al?tl?rind? yaxsi ifa etdiyind?n s?nlikl?rd? istirak edirdi. Qeyd etm?k olar ki, Malik Maqomayevin vaxtil? yaratdigi “Samilin l?zginkasi” adli r?qs havasi bu g?n d? ?e?enistan Respublikasinda ?ox d?bd?di v? m?shurdu.
Ilk t?hsilini Qrozni s?h?r m?kt?bind? alan v? orda musiqi al?ti skripkani ifa etm?yi ?yr?n?n g?nc ?bd?l- M?sl?m 1899-cu ild?, on d?rd yasinda Qori s?h?rind? yerl?s?n Qafqaz M??lliml?r Seminariyasina daxil olur. Seminariyada basqa f?nl?rl? b?rab?r musiqi v? n?gm? d?rsl?rinin ke?irilm?si ?bd?l- M?sl?m?n ?r?yin? ?lav? rahatliq g?tirir. Qroznuda oxuyark?n skripka al?tind? daha yaxsi ifa etm?yi ?yr?n?n g?nc, Qori M??lliml?r Seminaiyasinda qarmon al?tin? meyl gost?rir v? tezlikl? onu da m?nims?yir. B?t?n bunlar, onun musiqi d?nyasina g?lm?sind?, bir musiqi?i kimi yetism?sind?, o c?ml?d?n g?l?c?yini m??yy?n etm?sind? m?h?m v? m?st?sna rol oynayir.
Qori M??lliml?r Seminariyasinda t?hsil alan Az?rbaycanli usaqlarin ?oxluq t?skil etm?si, h?m?inin Firidun b?y K???rli, R?sid b?y ?f?ndiyev, S?f?r?li b?y V?lib?yov kimi qaygikes pedaqoqlarin seminariyada d?rs dem?si g?nc ?bd?l-M?sl?md? Az?rbaycan xalq mahnilarina olan h?v?si daha da artirir. ?ox ke?mir ki, o, bu mahnilari x?susi bir z?vql? ifa etm?y? baslayir.
H?l? Qrozni s?h?r m?kt?bind? oxuyark?n konsertl?rd? istirak etm?si, sanki onu p?xt?l?sdirmisdi, normal bir musiqi?i s?viyy?sin? qaldirmisdi. Bunun m?ntiqi n?tic?si olaraq o, Qori M??lliml?r Seminariyasinda he? bir ??tinlik ??km?d?n tezlikl? yeni kollektiv? uygunlasir, haminin sevimlisin? ?evrilir v? diqq?ti ?z?n? ??km?yi bacarir.
Konsertl?r? m?t?madi d?v?t alan g?nc oglan skripka v? qarmonla b?rab?r, h?m d? klarnet al?tinid? d? ifa etm?yi ?yr?nir. B?t?n mane?l?ri rahatliqla, ??tinlik ??km?d?n d?f ed?n istedadli ?bd?l- M?sl?m Qori M??lliml?r Seminariyasinda t?hsil aldigi ill?rd? musiqiy?, h?m?inin onun tarixin?, musiqi n?z?riyy?sin?, ifa?iliq pes?sin?, birs?zl?, musiqinin b?t?n sirl?rin? d?rind?n v? m?k?mm?l yiy?l?n? bilir. Az?rbaycan musiqisinin patriarxi hesab olunan ?zeyir Hacib?yli il? birlikd? t?hsil alir. G?ncl?rin bir-biri il? isti v? xos m?nasib?td? olmasi, sonralar onlarin arasinda dostluga, h?tta, qohumluga ?evrilir.
H?r iki b?st?kar terequlova bacilari il? ail? h?yati qururlar. ?zeyir Hacib?yli M?leyk? xanima, ?bd?l- M?sl?m Maqomayev is? Baydag?l xanima evl?nirl?r. Maraqli faktlardan biri d? ondan ibar?tdi ki, ?bd?l-M?sl?m v? ?zeyir eyni g?nd? v? eyni ild? anadan olmusdular. Onlar Qori M??lliml?r Seminariyasinda birg? t?hsil almis v? h?r ikisi Az?rbaycan musiqisinin t?m?lini qoyanlardan olmusdular.
“Qori seminariyasinda babam qaboyda ifa etm?yi ?yr?nir. O, h?m skripka?i, h?m d? qaboy?u kimi seminariyanin t?l?b?l?rind?n t?skil olunan orkestrd? ?ixis edirdi. ?bd?l-M?sl?m on s?kkiz yasinda orkestrin aparici musiqi?isi olmaqla b?rab?r, h?m d? lazim olanda orkestrd? dirijoru ?v?z edirdi. O, h?m?inin Qori M??lliml?r Seminariyasinda musiqi n?z?riyy?si elmin? d?rind?n yiy?l?n? bilmisdi. Seminariyani m?v?ff?qiyy?tl? basa vuran babama skripka h?diyy? etmisdil?r”. -dey?n, – M?sl?m babasi il? f?xr etm?yi ?ox xoslayirdi.
Seminariyani ?la qiym?tl?rl? bitir?n ?bd?l-M?sl?m ?vv?lc? Qafqazin bir ne?? k?ndind? qisam?dd?tli pedaqoji f?aliyy?t gost?rir. Sonda ona Az?rbaycanin L?nk?ran s?h?rin? g?nd?ris verirl?r. O, ilk m?st?qil musiqi pes?sin?, m?hz L?nkaranda, musiqi gec?l?ri v? teatr t?qdimatlari hazirlamaqla baslayir. Maqomayev uzun m?dd?t pedaqoq- musiqi?i kimi L?nk?randa isl?yir. Onun bu s?h?rd? h?m musiqi, h?m ictimai, h?m m?d?ni-maarif m?s?l?l?ri il? olmasi yerli camaat t?r?find?n r?gb?tl? qarsilanir, ona olan h?rm?t g?nb?-g?n artir.
H?yat el? g?tirir ki, ?bd?l – M?sl?m 1911-ci ild? Tiflis M??lliml?r Institutunda t?cili imtahan verir v? ail?si il? birlikd? Bakiya g?lir. ?vv?lc? Az?rbaycan Musiqi Teatrinda orkestr solisti, sonralar is? onun dirijoru olur.
“Usaqliq ill?rind? biz s?xsi soy k?k?m?z? kifay?t q?d?r maraq gost?rmirik. M?n, balaca – M?sl?m Maqomayev? lazim idi ki, usaq olark?n b?y?k ?bd?l-M?sl?m?n h?yati haqqinda onu taniyanlardan v? onunla bir yerd? olanlardan daha m?f?ss?l mimimatlar al. Getdikc? usaqliq v? g?nclik ill?rind? buraxdigim bosluqlari doldurmaga basladim. Taninmis babamin h?yat v? yaradiciligi m?nim ???n x?susi maraq k?sb edirdi. Onun arxivin? baxdim, m?ktublarini oxudum, ?n ?sasi is?, babamin musiqil?rin? qulaq asdim. Heyif ki, m?n onun h?yati haqqinda yalniz dolayisi danisa bilir?m, amma ?ox inamla dey? bil?r?m ki, m?nim babam b?y?k b?st?kar v? dirijor olubdu. M?n, m?tl?q onun yolunu davam etdirm?liy?m. H?m b?st?kar, h?m dirijor, h?m d? piano?u olmaliyam. Bu ideyani qiyabi olaraq m?n? baglamaq ???n dogulanda m?n? onun adini qoyublar. Bel?likl?, m?n ?bd?l- M?sl?m?n tam h?quqlu adasi olmusam. H?min zaman m?nim eyniyasidlarim masin v? qalaydan d?z?ldil?n oyuncaqlarnan oynadigi bir halda, m?n babamin p?pitrini qarsima qoyub, ?lim? q?l?m g?t?r?b t?s?vv?r?md? canlandirdigim orkestr? r?hb?rlik edirdim”, -dey?r?k, – n?v? M?sl?m fikirl?rini b?l?sm?sd?.
Babasinin h?yat v? yaradiciligi M?sl?m Maqomayevi daima maraqlandirib. O, babasindan qalan arxiv materiallarini diqq?tl? ?yr?nib, dogma v? yaxinlarinin babasi il? bagli danisiqlarina qulaq asib, aldigi m?lumatlari toplayaraq sintez edib v? babasinin m?mk?n olan obrazini t?s?vv?r?nd? v? t?x?yy?l?nd? canlndirmaga, formlasdirmga ?alisib v? bir sual ?trafinda h?mis? ill?ziya qurmaga s?y g?st?ribdi. N?hay?t ki, m?g?nni, qism?n d? olsa “m?nim babam nec? olubdu?” sualina cavab tapa bilmisdi.
“Dogmalarimin dedikl?rind?n bildim ki, babam olduqca s?xav?tli, ?lia?iq, ?dal?tli, h?m?inin, insanlara m?t?madi k?m?k etm?yi bacaran bir insan olubdu. ?zeyir Hacib?ylinin Peterburqdan babama ?nvanlandigi bir m?ktub indiy? kimi bizim ail? arxivind? qorunub saxlanibdi. H?min m?ktubda ?zeyir dostu ?bd?l-M?sl?m? g?st?rdiyi maddi k?m?kliy? g?r? t?s?kk?r?n? bildir?r?k yazirdi:
–M?nim imkanim var ki, sakitc? isl?riml? m?sgul olum. Bunun m?ntiqi n?tic?sidi ki, m?n konservatoriyaya daxil oldum. B?t?n bunlar ???n, g?st?rdiyin h?qiqi k?m?y? g?r? s?n? ?r?kd?n t?s?kk?r edir?m v? bunun ???n s?n? borcluyam. Bu arzumun yerin? yetm?si ???n s?n rahatligini, h?m?inin, saglamligini qurban verdin. G?r?s?n bacara bil?c?mmi, s?n? minn?tdarliq edim?”
Bu, m?ktub 1914-c? ild? yazilibdi. H?min zaman g?nc ?zeyir musiqi t?hsilini konservatoriyada davam etdirm?k ???n Peterburqa g?lmisdi. Hadis?l?ri bir q?d?r qabaqlayaraq dem?k olar ki, m?g?nni M?sl?m Maqomayev, sanki babasi b?st?kar ?bd?l-M?sl?m?n prototipi olmaq m?qs?dini qarsisina m?qs?d qoymus v? b?t?n h?yati boyu bu istiqam?td? h?r?k?t etm?y? ?st?nl?k vermisdi.
“Babam, h?m dostluq, h?m d?, ?r?kd?n s?mimi jest etm?yi bacaribdi. Bizd? ?ox az adam tapilar ki, “Koroglu” s?jetin? operanin yazilmasi ideyasinin eyni vaxtda, h?m Maqomayev?, h?m d? Hacib?yliy? g?lm?sini bilsin. N? vaxt ki, babam, bu bar?d? ?yr?nir, h?m?n opera ???n yazdigi partiturani cirib atir v? deyir:
?zeyir yaxsi yazar.
Buna r?gm?n babam, h?m d? xost?bi?tli insan olubdu: dostu ?zeyird?n f?rqli olaraq yaxsi kef ??km?yi xoslayibdi. N? vaxt ki, g?nah sahibi Z?lf?qar Hacib?yli “kef ??km?k ???n” o zaman ki, taksi-fayton il? babamin arxasinca g?lirdi, onlar qaygili sif?t g?st?rib n?n?mi aldatmaga ?alisirdilar, guya ki, teatrda musiqi il? bagli t?xir?salinmaz is var. Ancaq fayton, onlarin arxasinca ?l yell?y?n Baydag?l xanimin g?rm? ?hat?sind?n ?ixan kimi istiqam?tini d?yisirdi v? Baki aktyorlari, asiqlari, xan?nd?l?ri, musiqi?il?ri yigisan sevimli restorana s?mt g?t?r?rd?.
Deyil?nl?r? r?gm?n, babam h?min vaxt yaxsi qazanibdi. O, m?kt?bd? m??llim isl?yib, yaxsi pul alib, m?hz buna g?r? d? yalniz ?z? kef ??kmirdi, h?m d? dostlarinin yerin?, ?sas?n d?, restoranda masa arxasinda ?yl?s?n imkansiz musiqi?il?rin yerin? hesab verirdi. Yaxsi yeyib-i?dikd?n sonra restoranin sahibind?n tapan?ani g?t?r?b ke?mis Amerika barlarindaki kovboylar kimi bos butulkalarin bogazlarini nisan alirmis. Restoranin sahibi buna etiraz etmirdi, ??nki Maqomayev onun pulunu artiqlamasi il? ?d?yirdi. Buna g?r? d? o, M?sl?m b?y idi!”
Az?rbaycan ?d?biyyatina q?hr?manliq dastani kimi daxil olan B?st?kar, bu operani eyniadli dastan ?sasinda 1916-ci ild? yazmaga baslamis, ?s?r 1919-cu ild? s?hn?y? qoyulmusdu. Az?rbaycan Xalq C?mhuriyy?ti d?vr?nd? tamasaya qoyulan bu opera ?bd?l- M?sl?m yaradiciliginda ?n m?k?mm?l ?s?r hesab olunur. “Sah Ismayil” ?s?ri AXC d?vr?nd? ilk opera olmaqla b?rab?r, h?m d? h?min zaman Az?rbaycan pes?kar musiqisinin t?r?qisind? ?h?miyy?tli rol oynamis, onun ?n vacib n?qt?sini d?zg?n nisan vermisdi.
“Sah Ismayil” operasinin birinci redaksiyasinda mugamat improvizasiyalari ?zeyir Hacib?ylinin ilk operalarinda oldugu kimi ?sas yeri tuturdu. Soz yox ki, b?st?karin bu ?slubda opera yaratmasina ?sasli s?b?bl?r var idi. O zaman Az?rbaycan tamasa?ilarinin m?r?kk?b opera formalarini dinl?m?y? hazir olmadigini v? musiqili teatra yenic? c?lb olunan xalqin z?vq?n? yaxin olan musiqiy? m?raci?t etm?nin z?ruriliyini ?bd?l- M?sl?m n?z?rd? tutmaya bilm?zdi. Maqomayevin “Sah Ismayil” operasinin ?? redaksiyasi m?vcuddu. 1930-cu ild? ?bd?l- M?sl?m operanin ???nc? redaksiyasini yaradib. H?min redaksiyada musiqi materiali ?vv?ld?n sona q?d?r notla yazilmis s?kild? t?qdim olunur. Maqomayev klassik operanin b?t?n ?sas formalarindan -ariya, ansambl, ?oxs?sli xor, h?m?inin, Az?rbaycan musiqisinin incil?rind?n sayilan z?rb mugamlarindan “K?sm? sik?st?” v? “Qarabag sik?st?si”nd?n, ?mumiyy?tl?, milli musiqinin b?t?n janrlarindan m?har?tl? v? y?ks?k s?n?tkarliqla istifad? etmisdi…” (one)
?bd?l-M?sl?m Maqomayevin tarixi s?xsiyy?t olan Sah Ismayil haqqinda bu c?r m?k?mm?l bir ?s?r yaratmasinin k?k?nd?, b?st?karin musiqi n?z?riyy?sini yaxsi bilm?si, Az?rbaycan musiqisin? d?rind?n b?l?d olmasi, h?m?inin, bir musiqi?i-dirijor kimi yetism?si m?sb?t t?sirini g?st?rmisdi. Bu is?, ?z n?vb?sind? obrazlar arasinda m?hk?m rabit? qurmaga imkan yaradan ?sas ?lam?t kimi q?bul oluna bil?r.
“Operanin ?sas ideyasi il? ?laq?dar olaraq, ?s?rin magistral dramaturji x?tti bilavasit? Sah Ismayil obrazi il? six baglidi. Sah Ismayil obrazinin t?svirind? b?st?kar iki ?suldan m?har?tl? istifad? edir: II, III v? V p?rd?l?rd? o, improvizasiya ?suluna m?raci?t edir. I p?rd?d? is? Sah Ismayilin atasina olan ehtiram v? m?h?bb?ti, m?hz opera musiqisin? s?ciyy?vi olan ariya janrinda b?st?l?misdi. H?min ariyada, ?bd?l- M?sl?m z?vql? s?st?r ladindan istifad? edir. ?z?m?tli uvert?ranin ardinca g?l?n v? insanlari bilavasit? Aslan sahin g?rgin h?y?canina c?lb ed?n operanin ?vv?lind? s?sl?n?n sahin ariyasi old vuqca di. Sahin ?r?yind? olan ?l?m qorxusu musiqid? hiss v? h?y?canla t?c?ss?m edilir. ?s?rin dig?r obrazlari da, ifad?li musiqi materiallari il? xaraktreriz? olunubdu. G?lzarin s?mimi lirik obrazi, “D?y?s?? qadin” ?r?bz?nginin c?sar?tli, igid simasi tam dolgunlugu il? burda ?ksini tapibdi”.
?bd?l-M?sl?m yaradiciliginda Az?rbaycana, dogma v?t?n?, Az?rbaycan xalqina olan b?y?k v? s?mimi m?h?bb?t, sevgi b?st?kari b?t?n yaradiciligi boyu izl?mis v? yeni ?s?rl?r yaratmaga s?vq etmisdi. Bu, Q?bild?n olan ?s?rl?r b?st?kar t?r?find?n, ?sas?n, XX ?srin 15-ci ill?rinin ?vv?ll?rind?, onun ?mr?n?n son g?nl?rin? q?d?r olan zaman k?siyi ?rzind? b?st?l?nmisdi.
B?st?karin nota aldigi “Sah Ismayil” v? “N?rgiz” operalari, musiqili komediya janrinda ?rs?y? g?tirdiyi “Xoruz b?y” operettasi, opera – balet formasinda yazdigi “D?li Muxtar” ?s?rl?ri (1936) Az?rbaycanda ilk instrumental simfonik ?s?rl?r hesab olunur. “Ceyran”, “Az?rbaycan ??ll?rind?”, “Azad olunmus az?rbaycanli qizinin r?qsi”, “D?rvis”, “S?lal?” rapsodiyalari, “RV-8” marsi, “Sur t?snifi”, “Yaz”, “Neft”, “May”, Tarla, G?z?lim, Durna
B?st?karin ?rs?y? g?tirdiyi "N?rgiz" (1935) operasi ?bd?l- M?sl?m yaradiciliginin zirv?si hesab olunur. Bununla bagli b?st?kar gund?liyind? yazirdi:
“Isim? ?n ?ox ilham ver?n, ?s?rd? t?svir olunan hadis?l?rin m?n? ?ziz v? dogma olmasi idi. M?n bu m?vzunu q?lb?n sevdim, h?rt?r?fli d?s?nd?m. Dramatik c?h?td?n lazimi s?kil? saldim. Q?dim ?fsan? v? nagillardan uzaqlasib ?z?m g?rd?y?m, sahidi oldugum, h?yatla t?mas etdiyim g?nl?ri d?s?nd?kc? ruhlanir, yaradicili.”
?bd?l-M?sl?m?n g?nd?liyind? “N?rgiz” operasi il? bagli asagidaki m?lumatlari ?ld? etm?k m?mk?nd?. Gund?likd? yazilir:
“ M.Bagirov , H?s?n kisi, B. Mustafayev, B?d?l, H.H?seynov , Molla M?t?llim, ?.Z?lalov , ?zeyir Hacib?yli bu operaya y?ks?k qiym?t verdil?r. M?vzusunu xalq k?tl?l?rinin ?syan h?r?katindan g?t?r?n “N?rgiz” operasi inqilabi m?zmunda yazilan ilk Az?rbaycan operasi… olmaqla b?rab?r, ilk d?f? opera s?hn?sind? m?asir h?yatimizin q?hr?man obrazlarini yaratdi”.
“N?rgiz” operasi haqqinda yalniz Az?rbaycan musiqis?naslari fikir s?yl?m?misdil?r. Bu, opera basqa respublikalarin m?shur v? taninmis teatr xadiml?ri t?r?find?n d? y?ks?k qiym?tl?ndirilmisdi. Bel? s?xsl?rd?n biri gork?mli sovet musiqis?nasi, alim S.I.Koryev idi. O, yazirdi:
"N?rgiz" realistik sovet operasidir. Ideyaca ?ox z?ngin, b?dii fikir etibari il? d?rindi. “N?rgiz” operasi bizim m?asir h?yatdan g?t?r?l?n v? sovet inqilabi-q?hr?manliq m?vzusunu ?ks etdir?n, ideya v? b?dii s?viyy?si y?ks?k olan s?hn? ?s?rl?rind?n birincisi olaraq sovet musiqili teatr tarixin? daxil olacaqdi”.
?bd?l-M?sl?m Maqomayevin yaradiciligini v? h?yatini paralel n?z?rd?n ke?irm?k v? ?yr?nm?k ?mumi informasiyani daha da genisl?ndir? bil?r. B?st?kar “N?rgiz” operasini yazdiqdan iki il sonra d?nyasini d?yismisdi. Hamiya yaxsi m?lum idi ki, bu, opera Az?rbaycanda sovet hakimiyy?tinin qurulmasina h?sr olunubdu. B?st?kar-dirijorun aldigi ?ox sayli m?kafat, t?s?kk?r v? t?ltifl?r, h?m?inin, f?xri ad, m?hz bu opera il? birbasa baglidi. Xalq arasinda g?z?n qeyri-r?smi s?hb?tl?r? g?r? b?st?kar repressiya qurbani olub v? sovet hakimiyy?ti t?r?find?n g?ll?l?nibdi. Ancaq onun F?xri Xiyabanda d?fn olunmasi, h?m?inin, ?vladlarinin Kommunist Partiyasinin ?zv? olmalari, C?mal?ddinin y?ks?k d?vl?t v?zif?l?rind? uzun ill?r ?alismasi, M?h?mm?din II D?nya m?harib?sind? q?hr?mancasina h?lak olmasi biz? deyil?nl?rin yalan, dedi – qodu olmasini s?yl?m?y? imkan verir. "N?rgiz" operasi 1938 H?min operanin librettosunu tarixi romanlarin g?rk?mli n?may?nd?si M?mm?d S?id Ordubadi yazmisdi. Operanin yeni redaksiyasinin m??llifi is? taninmis sovet b?st?kari Reynqold Qliyer, qurulus?u rejissoru S. Dadasov, r?ssamlari NA Mustafayev v? I. Axundov, dirijoru A?rbaycan ictimaiyy?tin? yaxsi tanis olan maestro Niyazi, N?rgiz rolunun ifa?isi is? g?rk?mli opera m?g?nnisi S?vk?t M?mm?dova olmusdu.
B?st?karliq f?aliyy?tind? ?ox aktiv olan ?bd?l-M?sl?m, h?m?inin, b?y?k h?v?sl? ictimai isl?rl? d? m?sgul olmusdu. Eyni zamanda o, “Maarif Komissarligi”nda s?b? m?diri v?zif?sind? isl?mis v? “Musiqili Teatr”in b?dii r?hb?ri kimi ?alisimisdi. 1929-cu ild? b?st?kar-dirijor Az?rbaycan radio m?rk?zinin musiqi r?hb?ri kimi yeni yaradiciliq isin? baslamisdi. Onun m?shur “Radio marsi” h?min ill?rd? yazilib v? bu g?n? q?d?r ?z mahiyy?tini itirm?yibdi. N?hay?t ki, 1935-ci ild? b?st?kara Az?rbaycan SSR- nin “?m?kdar inc?s?n?t xadimi” f?xri adi verilir. Uzun ill?rdi Az?rbaycan Filarmoniyasi Maqomayevin adini dasiyir.
Onun haqqinda y?ks?k fikir s?yl?y?n Ulu ?nd?r Heyd?r ?liyev demisdi: “B?s?r tarixind? el? s?xsiyy?tl?r var ki, onlar t?k ?zl?ri ???n yox, b?t?n xalqin, b?lk? d? b?t?n b?s?riyy?tin xosb?xtliyi namin? h?yata g?lirl?r. Bu c?r insanlar xalqa, n?inki, sagliginda, h?tta, ?l?m?nd?n sonra da xeyir g?tirirl?r. ?bd?l- M?sl?m Maqomayev h?qiqi, ?sl realist xalq b?st?kari, Az?rbaycan musiqi inc?s?n?ti yolunda duran v? b?t?n s?dl?ri amansizcasina vurub dagidan c?sar?tli novator idi”.
?bd?l-M?sl?m Maqomayevin h?yat yoldasi, n?v? M?sl?m?n n?n?si Baydag?l xanimin s?yl?diyin? g?r? onlar payiz f?silind? K?r qiraginda istirah?t ed?rk?n o, (y?ni, Baydag?l xanim: -C.P.) bird?n ?aya yixilir. Onu xilas etm?k ???n ?bd?l-M?sl?m suya atilir v? h?yat yoldasini xilas edir. Havanin v? suyun soyuq olmasi ?rinin s?hh?tin? m?nfi t?sir gost?rir v? o, b?rk x?st?l?nir. ?ox ke?mir ki, h?min zaman m?alic?si m?mk?n olmayan v?r?m x?st?liyind?n d?nyasini d?yisir.
C?mal?ddin ?bd?l- M?sl?m oglu Maqomayev (1910-1977)
(Muslum Maqomayevin ?misi)
C?mal?ddin Maqomayevin evi ki?ik M?sl?m ???n h?mis? dogma v? isti olmusdu. Ki?ik yaslarindan ?misinin himay?sind? yasayan, burda t?lim-t?rbiy? alan, burdan d?nyaya p?rvazlanan M?sl?m ???n bu ev m?q?dd?s bir ocaq, rahat v? isti besik rolunu oynamisdi, -des?m, -m?nc?, yanilmaram. N?n?si Baydag?l xanim, ?misi C?mal?ddin v? ?misinin h?yat yoldasi polyak ?silli Mariya Ivanovna daima bu balaca oglanin qaygisina qalmis, onun b?t?n siltaqliqlarina, t?rsliyin? tab g?tirmisdil?r.
Atasini ki?ik yaslarinda olark?n m?harib?d? itir?n v? m?vcud durumdan asili olaraq anasindan ayri d?s?n M?sl?m? C?mal?ddin v? onun h?yat yoldasi Mariya Ivanovna, h?m valideyin, h?m ata-ana, h?m d? qohum, t?rbiy??i, ?mumiyy?tl?, ?n yaxin v? dogma insanlar olmusdular. Ancaq b?t?n bunlar h?l? h?r sey dem?k deyildi. C?mal?ddin bir ?mi kimi , h?m d? M?sl?m? sevm?yi bacarirdi. Onun M?sl?m? olan sonsuz sevgisinin h?ddi-h?dudu yox idi.
M?sl?m bu bar?d? ?z xatir?l?rind? yazirdi: “ Atamin dogma qardasi C?mal?ddin Maqomayev v? h?yat yoldasi Mariya xala m?nim ???n h?qiqi valideyin oldular”.
M?sl?m onlar haqqinda daima yaxsi danisardi, yeri g?ldikc? onlarin z?hm?tini, qaygisini dil? g?tir?r?k y?ks?k d?y?rl?ndir?rdi. “M?nim unudulmaz Mariya Ivanovnam! He? bir g?z?st? yol verm?y?n, m?tin, c?sar?tli, dayanaqli xasiyy?t? v? diplomatik f?ras?t? malik olan Mura xalam. O, ?ox yaxsi bilirdi ki, h?yatda n?yi etm?k olar, n?yi yox. H?dd?n ?ox kitab oxuyan bu qadin bizim ail? m?d?niyy?tinin m?s?li hesab olunurdu! ?g?r o, ?z?n?n sevimli kitabini oxumurdusa, onda m?tl?q radioya qulaq asirdi. H?min vaxt bizim evd? o zaman ???n az t?sad?f olunan “Mir” adli g?cl? radioq?buledici var idi”.
C?mal?ddin qardasi ogluna qarsi n? q?d?r inc?, mehriban, istiqanli olsa da, bir o q?d?r ciddi, t?l?bkar t?siri bagislayirdi. ??nki M?sl?m?n g?l?c?yi, h?yatda qazanacagi h?r hansi bir ugur v? tutacagi m?vqe bir basa onun ver?c?yi t?lim-t?rbiy?d?n asili idi. O, atasinin adini dasiyan qardasi oglu M?sl?m?n timsalinda g?l?c?yin yeni b?st?karini, yeni dirijorunu, yeni piano?usunu, musiqi?isini g?r?rd?. M?hz, bu n?qteyi-n?z?rd?n C?mal?ddinin q?lbind? iki d?nya: inc?-mehribanliq v? ciddi-t?l?bkarliq yer alirdi.
C?mal?ddin ixtisasca m?h?ndis oldugu ???n d?qiq elml?r? daha ??x meyilli v? bagli idi. Lakin b?t?n bunlarla yanasi musiqiy?, inc?s?n?t? bagliliq maqomayevl?r ail?sind? prioritet yer tuturdu, ola bilsin bu, k?kd?n, n?sild?n g?lirdi. O, x?susi musiqi t?hsili almasa da atasindan yadigar qalan royalda kifay?t q?d?r yaxsi ifa etm?yi bacarirdi.
Biz bunlarla M?sl?m?n xatir?l?r d?ft?rini v?r?ql?y?rk?n tanis oluruq. O, yazirdi: “?mim royalin s?si b?rk ?ixsin dey? pedali sixmagi ?ox xoslayirdi. Amma m?n? sakit v? hissiyyat il? ifa etm?yi m?sl?h?t g?r?rd?”.
Bu, maqomayevl?r n?silin? m?nsub olan bir x?susiyy?t idi. Ail?nin h?r bir ?zv?, h?r hansisa bir musiqi al?tind? m?tl?q ifa etm?yi v? ya mahni oxumagi, h?m?inin, r?qs etm?yi, r?sm ??km?yi, ?mumiyy?tl?, inc?s?n?tin m??yy?n bir sah?sini t?hsil almadan kifay?t q?d?r yaxsi ?yr?nm?yi xoslayirdi. M?n bunlari maqomayevl?r ail?sinin ?zv?l?ri il? qiyabi tanis olark?n g?r?r?m. Bu, baximdan C?mal?ddin istisna t?skil etmirdi. O, h?m?inin, g?z?l r?sml?r ??km?k qabiliyy?tin? malik idi. Bunu dil? g?tir?n Muslum yazirdi:
“S?n dem? ?mim r?sm ??km?yi bacarirmis, ancaq m?n he? vaxt bunu g?rm?misdim. Yadima g?lir ki, bir d?f? masanin arxasinda ?yl?sib Raxmaninovun portretini meydana g?tirm?k ist?yirdim. Bird?n ?s?bil?sdim, ??nki portret alinmirdi, az qaldi ki, onu cirim. Bird?n qapi a?ildi v? ?mim i??ri daxil oldu. O, qonsu otaqda isl?yirdi. Otagimda olan sakitlik onu maraqlandirir v? o, bu m?qs?dl? m?nim otagima daxil olur v? h?m?n deyir:
–N? ?ziyy?t ??kirs?n? Q?l?mi gotur. Bax, s?nin Raxmaninovunun gozl?ri lazim olan istiqam?t? baxmir.
Biz birlikd? q?na?tb?xis q?d?r isl?dik. ?mimd?, o c?ml?d?n bizim ail?d? ?mumi bir t?l?b, h?km var idi: onlarin hamisi babam, atam v? ?mim Camal ???n s?r?f, heysiyyat, vicdan h?r seyd?n ?st?n idi v? onlar bunu ?ox d?y?rl?ndirirdil?r”.
M?sl?m v? ?misi C?mal?ddin b?t?n h?yati boyu bir-birin? ?ox six tell?rl? bagli olmusdular. Ancaq onlarin da h?yatinda, q?mli v? k?d?rli anlar kifay?t q?d?r yasanmisdi.
“Usaq olark?n biz he? vaxt qocaliq v? yaxud ?l?m haqqinda d?s?nm?r?k. El? bilirik ki, h?yat m?t?madi olaraq ?z axari il? yalniz bu c?r ged?c?kdi. Bununla da biz ?z?m?z? aldatmis oluruq. T??ss?f hissi il? qeyd etm?k ist?yir?m ki, bu h?qiq?t?n bel?di. Biz o vaxt ayiliriq ki, m??yy?n yas h?ddin? ?atmisiq v? h?r seyi anlamaga baslayiriq. Ancaq h?min zaman artiq gec olur, biz yalniz “ged?n qatar”in son vaqonunu g?r?r?k”, -dey?r?k, -M?sl?m fikirini tamamlayir.
M?sl?m? ?misi Camal v? onun h?yat yoldasi Mariya Ivanovnadan basqa yaxin he? kim ola bilm?zdi, s?zs?z ki, n?n?si Baydag?l xanim istisna olmaqla. Baxmayaraq ki, anasi Ays?t xanim, anabir bacisi Tanya v? qardasi Yura var idi. Ancaq h?yatlarini M?sl?m?n t?lim-t?rbiy?sin? h?sr ed?n, onun qaygisina qalan ?misinin ail?sind?n basqa bir kims? bu m?suliyy?ti dasiya bilm?zdi. El?, buna g?r? d?, onlarin qocaligi, ?ld?n d?sm?si, z?ifl?m?si M?sl?m? ?ox narahat edirdi,h?tta, sixirdi.
O, bu anlari xatirlayark?n deyirdi: “B?li! M?sib?t bizim d? qapini d?yd?. ?mim iki d?f? infarkt ke?irdi, sonra is? Mura xala… A?igini deyim ki, 4-c? Kreml Idar?sinin tibbi yardimi v? h?kim hey?ti il? yaxindan tanis olduqdan sonra onlarin n?y? qadir olmasina, q?dr?tin? ?midl?rim tamamil? son itdi … Bir ild?n sonra Mariya Ivanov aorta damarinin qirilmasi n?tic?sind? d?nyasini d?yisdi”.
?lb?tt?, M?sl?m Maqomayev ???n Mariya Ivanovnani itirm?k ?ox agir idi, b?lk?, dogma anasi Ays?t xanimi itirm?kd?n d?, daha ?ox… Usaqliqdan qaygisini ??k?n, t?lim-t?rbiy?sind? yaxindan istirak ed?n, dogma ?vladindan se?m?y?n adami itirm?k asan v? yaxud agrisiz ke?? bilm?zdi. Dig?r bir t?r?fd?n is?, yegan? v? dogma olan ?misinin v?ziyy?ti he? d? ?r?ka?an deyildi. Ardicil ke?irdiyi infarktlar getdikc? ?z?n? daha ?ox b?ruz? verirdi, h?m?inin, yas ?z s?z?n? deyirdi.
“Mura xalanin ?l?m?nd?n sonra Camal ?mim, sanki, m?n?vi c?h?td?n sindi. Masa arxasinda qatlanaraq ?yl?sib fikir? gedirdi, ?li h?r yerd?n ?z?lm?sd?. Yadimdadi, bir siqaret g?t?rd? v? h?qiqi siqaret ??k?nl?r kimi ??km?y? basladi. M?n siqareti onun ?lind?n aldim. O, incimis halda n?f?s aldi v? dedi:
?z?n tulla, ?g?r bacarirsansa”.
?vv?lc? Mura xalasinin d?nyasini d?yism?si, ardinca Camal ?misinin ciddi x?st?l?nm?si, ruh?n d?sm?si M?sl?m Maqomayev? m?nfi t?sirini g?st?rm?y? bilm?zdi . O, sevimli pes?si il? ?vv?lki kimi m?sgul ola bilmir, vaxtinin ?ox hiss?sini ?misinin yaninda ke?irir, onun qullugunda durmaga ?alisirdi. Atasinin ?z ?izgil?rini xatirlamayan M?sl?m ???n Camal ?misi atadan artiq olmusdu, h?rgah ki, dogma atanin yerini he? kim v? he? vaxt ver? bilm?z, h?tta, ?n yaxsi bel dogmalar…
Daima M?sl?m? diqq?t m?rk?zind? saxlayan, ona h?m xos, h?m d? ciddi m?nasib?t g?st?r?n C?mal?ddin qardasi oglu ???n b?t?n dogmalarini ?v?z edirdi. M?sl?m maqomayevl?r n?silinin yegan? davam?isi olmasina baxmayaraq Camal ?misi onun t?lim-t?rbiy?sind? ?ox ciddi, b?lk? d?, olduqca ciddi m?vqe s?rgil?yirdi.
“?mim Camal b?t?n h?yati boyu m?nim ???n ev “Ivan Qrozni”si olmusdu. O, h?m ?z?n?, h?m d? basqalarina qarsi ?ox ciddi v? t?l?bkar idi. Bax, indi bu insan k?m?ksiz qalibdi. M?n onu evim? g?tirdim, cay v? ya bir q?d?h konyak s?zd?m, onunla ?ox sakit danisdim. Onun ???n agir olan bel? bir g?nd?, ?mim n?hay?t ki, danisdi… N? ???n m?ni ?vladliga g?t?rm?diyin? aydinliq g?tir?r?k sorusdum. O, is? dedi:
S?n, M?sl?m, ?z atanin oglusan! O, is? q?hr?man olubdu”.
Ke?irdiyi n?vb?ti infarktdan sonra C?mal?ddin ?bd?l-M?sl?m oglu Maqomayev Moskvanin Kunsevo x?st?xanasinda ?z?n? g?lm?d?n d?nyasini d?yisir. Onun n?si Az?rbaycan SSR Kommunist Partiyasi M?rk?zi Komit?sinin Birinci katibi Heyd?r ?liyevin bilavasit? k?m?kliyi v? istiraki il? Bakiya g?tirilir v? F?xri Xiyabanda, atasi b?st?kar, dirijor, piano?u ?bd?l- M?sl?m Maqomayevin yaninda d?fn olunur. Bu, bar?d? sonraki f?sill?rd? daha m?f?ss?l s?hb?t a?acagam…
II D?nya m?harib?sind?n sonra C?mal?ddin uzun ill?r sovet Az?rbaycaninda m?xt?lif y?ks?k d?vl?t v?zif?l?rind? ?alismisdi. O, ?vv?l Az?rbaycan SSR Nazirl?r Soveti s?drinin m?avini, daha sonra is? SSRI Nazirl?r Sovetinin t?rkibind? Az?rbaycan SSR- nin daimi n?may?nd?si kimi Moskva s?h?rind? f?aliyy?sdi g?st?.
M?h?mm?d ?bd?l- M?sl?m oglu Maqomayev (1916-1945)
(M?sl?m Maqomayevin atasi)
?bd?l-M?sl?m Maqomayev v? h?yat yoldasi Baydag?l xanimin ikinci oglu M?h?mm?din he? bir musiqi t?hsili yox idi. O, ancaq m?siqi al?tind? g?z?l ifa etm?k, mahni oxumaq qabiliyy?tin?, h?m?inin, yaxsi r?qs etm?k istedadina malik olan teatr t?rtibat?isi kimi taninirdi. M?h?mm?d teatr r?ssami olmaqla b?rab?r, h?m d? mahni oxumaga ?st?nl?k verirdi, h?tta, oxudugu mahnilari royalda ifa etm?kl? ?z?n? m?sayi?t edirdi. Onun teatr r?ssami kimi m?xt?lif zamanlarda Baki v? Maykop teatrlarinda tamasaya qoyulan dram ?s?rl?rin? r?sm t?rtibati verm?si, M?h?mm?din h?qiq?t?n bacariqli v? qabiliyy?tli g?nc olmasindan x?b?r verirdi. ?limizd? olan materiallardan b?lli olur ki, M?h?mm?d atasi ?bd?l- M?sl?m kimi m?rd, z?hm?tkes, bacariqli, qorxmaz bir insan olubdu. O, II D?nya m?harib?si baslayanda ??kinm?d?n, qorxmadan, ?z xahisi il? k?n?ll? c?bh?y? yollanmis, bu d?y?sl?rd? s?ca? s?ca?t g?st?rmis v? bunlardanendur qasla?? bunlardan birind? qcas?r?
?ox t??ss?fl?r olsun ki, balaca M?sl?m?n usaqliq h?yati ata v? ana qaygisi, n?vazisi olmadan ke?misdi. Onun atasi m?harib?nin qurtarmasina bir ne?? g?n, b?lk? d? saatlar qalmis Almaniyanin Kyustrin s?h?rind? ged?n qizgin v? qanli d?y?sl?rin birind? yarali ?sg?r yoldasini alovun p?nc?sind?n xilas etm?k ist?y?rk?n d?sm?nin a?digi g?ll? n?tic?sind? h?yatla vidalasmisdi. Komandirl?ri t?r?find?n “Sovet Ittifaqi Q?hr?mani” adi almaga ir?li s?r?lm?sin? baxmayaraq b?rokratik ?ng?ll?r n?tic?sind? cani bahasina qazandigi “Sovet Ittifaqi Q?hr?mani” adina layiq g?r?lm?misdi.
M?h?mm?din m?harib?d? ke?diyi h?yat yolu haqqinda h?rbi jurnalist Mixayil Zaxar?ukun “ Krasniy zvezda ” («Qizil ulduz») q?zetind? d?rc etdirdiyi “Y?zillik” s?rl?vh?li genis m?qal? sensasiyaya s?b?b olmus v? n?tic?d? q?hr?man haqqinda s?n?dli povestin yazilmasi il? basa ?atmisdi. M??llif bu bar?d? yazirdi:
“M?qal? d?rc olunandan bir xeyli m?dd?t sonra h?r t?r?fd?n m?nim ?nvanima, redaksiyaya k?sfiyyat?i (M?h?mm?d Maqomayev: -C.P.) il? bagli ?oxsayli m?ktublar daxil old. H?min m?ktublardan birinin m??llifi sovet v?t?ndaslarinin ?ox sevimli kinolarindan biri hesab olunan “D?rd tank?i v? it” ininin ssenari m??llifi, film milliyy?t?? polyak olan Yanus Psimanovski idi. Onun v? basqa h?rbi alay yoldaslarinin hamisi birm?nali s?kild? M?h?mm?d Maqomayevin “Sovet Ittifaqi Q?hr?mani” adina t?qdim olundugunu t?sdiql?ryirdil?”.
Ke?mis d?y?s??l?rd?n g?l?n ?oxsayli m?ktublar v? bu m?ktublarda s?yl?nil?n fikirl?r, o c?ml?d?n s?n?dli epizodlar Mixayil Zaxar?uku bir q?d?r d? ruhlandirmis v? o, h?rbi jurnalist olaraq bu isi davam etdirm?k m?s?l?sini qarsisina prioritet v?zif? olaraq qoymusdu.
M. Zaxar?uk yazirdi: “Bir g?n redaksiyaya Georgiy Qavrilovi? Paxlebayev adli bir c?bh??i g?ldi. Onun ?lind? Krim vilay?tind? ?ap olunan h?ft?lik q?zetl?rin birind? d?rc edilmis qeyd var idi. H?min q?zet yazirdi: “m?shur m?g?nninin atasi ( M?sl?m?n : -C.P.) Polsada h?lak olub v? orda da d?fn olunubdu. Ancaq Georgiy Qavrilovi? inamla t?sdiql?yirdi ki, B?y?k V?t?n m?harib?si ill?rind? o, 301 sayli atici diviziyanin 823 sayli artile riya alayina komandirlik edibdi. H?min zaman ?rzind? M?h?mm?d Maqomayev k?sfiyyat b?l?y?n?n komandiri, serjant ?inind? xidm?t gost?ribdi. M?hz, buna g?r? d?, sabiq komandir israrla deyirdi , Bu, bar?d? ?sg?rin dogmalarina v? yaxinlarina s?xs?n ?z? yazili sur?td? m?lumat veribdi”.
Q?zetin bir c?r, c?bh??i- artilleriya komandirinin basqa c?r informasiya verm?si h?rbi jurnalistin diqq?tind?n k?narda qala bilm?zdi. Odur ki, m??llif m?s?l?y? aydinliq g?tirm?k m?qs?dil? tez bir zamanda t?dqiqata baslayir v? jurnalistikanin b?t?n m?vcud qayda v? priyomlarindan s?m?r?li istifad? edir.
Bu, haqda Mixayil Zaxar?uk yazirdi: “Alimlik d?r?c?si olan s?n?ts?nasliq namiz?dinin (Burda s?hb?t c?bh??i komandir G.Q.Paxlebayevin g?tirdiyi, Krimda d?rc olunan q?zetd? veril?n m?qal?nin m??llifind?n gedir: -C.P.) q?zetd? bu fakti d?rc etdirm?si m?n? inandirici g?r?ns? d?, basqa bir t?r?fd?n sabiq c?bh??i zabit? inanmamaga he? bir haqqim yox idi. Yeri g?lmisk?n qeyd etm?k ist?yir?m ki, ke?mis komandir h?min qara g?nl?ri kifay?t q?d?r yaxsi xatirlayirdi v? m?nim suallarima d?zg?n, d?r?st v? s?list cav. H?tta, Georgiy Qavrilovi? d?y?sl?rd?n birind? g?st?rdiyi s?ca?t? g?r? M?h?mm?d Maqomayevin “Sovet Ittifaqi Q?hr?mani” adina layiq g?r?lm?si haqqinda s?n?dl?ri hazirlayib yuxari q?rargaha t?qdim etdiyini vurgulayirdi…”.
Qarsisina m?qs?d qoyan m??llif, bu m?s?l?ni arasdirmaq m?qs?dil? SSRI M?dafi? Nazirliyinin M?rk?zi Arxivin? gedir. O, 1941-1945-ci ill?rd? Sovet Ordusundan ?b?di olaraq geri qayitmayan serjant v? ?sg?rl?rin “?lifba” karto?kasinda asagidaki m?lumatlari askarlayir. H?min karto?kada lazim olan informasiya tamamil? ?z t?sdiqini tapir. Orda yazIlmIsdI:
“301 sayli atici diviziyanin, 823 sayli artileriya alayinin k?sfiyyat b?l?y?n?n komandiri serjant M?h?mm?d ?bd?l-M?sl?m Maqomayev 1916-ci ild? Bakida dogulub, ?K (b) Partiyasinin ?zv? olub, Baki s?h?ri, Yanvar k???si, ev–19 / 113 ?nvaninda yasayibdi. Baki s?h?r H?rbi Komissarligi t?r?find?n h?rbiy? ?agirilib v? 04/24/1945-ci il tarixind? q?hr?mancasina h?lak olubdu. Almaniyanin Ky?strin s?h?r stadionunun simal – q?rb ?trafinda d?fn edilibdi. ?sas: Daxili d?ft?r – 69002. 06/27/1945-ci il”.
M?sl?m?n anasi Ays?t xanim xatir?l?rinin birind? qeyd edirdi ki, “M?h?mm?d Maqomayevi Maykopdan m?harib?y? yola salibdi”. Ancaq SSRI M?dafi? nazirliyinin arxivind?ki s?n?dl?r Ays?t xanimin yanlis oldugunu s?but edir.
Arxivd?n ?ld? edil?n informasiya sabiq artilleriya komandiri G.Q.Paxlebayevin narahatligina son qoyur, h?m d? q?zet s?hif?sind? ged?n yanlis m?lumata aydinliq g?tirir. Bundan sonra h?rbi jurnalist Mixayil Zaxar?uk M?sl?m Maqomayevl? g?r?s?b fikirl?rini onunla b?l?sm?k v? m?g?nninin bu bar?d? m?lumatli olub v? ya olmadigini ?yr?nm?k ist?y.
M?sl?ml? g?r?s?nd?n sonra M. Zaxar?uk bu bar?d? yazirdi:
“S?n dem?, M?sl?m Maqomayev atasi il? bagli h?r seyi, h?tta, onun Ky?strind? h?lak oldugunu bilirdi. Ancaq burda b?t?v bir tarix gizl?nirdi, onu qisaca iki k?lm? il? ifad? etm?k qeyri m?mk?nd?. Lakin o da b?lli idi ki, h?rbi dostlari alay yoldaslarini Polsanin ?razisind? d?fn edibl?r.
Niy??
Bax, bu olduqca maraqli, h?m d? m??mmali idi”.
M?hz, bu s?b?bd?n arxiv? bir c?r, Maqomayevin ail?sin? is? basqa c?r informasiya gedibdi. Bu, h?l? h?r sey dem?k deyildi. Hazirlanan plana g?r? M?sl?m?n atasinin m?zari ?oxda b?y?k olmayan polyak k?ndinin yaxinligindan ke??n d?mir yolu x?ttin? baglanirdi. S?zs?z ki, bu maqomayevl?r ail?sin? b?lli ola bilm?zdi.
“Basqa bir t?r?fd?n m?harib?d?n sonra “Sosialist Polsasi”nin yenid?n qurulmasi v? bu k?ndin yerl? yeksan olunmasi m?s?l?si meydana g?lirdi. El?, buna g?r? d?, M?h?mm?d Maqomayevin m?zarinin ilkin axtarislari he? bir n?tic? verm?di. H?min zaman axtarislar bir ne?? voyevodluqda (Polsada inzibati ?razi vahidi: -C.P.) aparilirdi. Axtarislardan xeyli m?dd?t ke?m?sin? baxmayaraq polyaklar m?zarin d?zg?n v? d?qiq yerini m??yy?n ed? bilirl?r. M?lum olur ki, 823 sayli alaydan olan sovet ?sg?rl?rinin m?zari, o c?ml?d?n M?h?mm?d ?bd?l-M?sl?m oglu Maqomayevin d?fn olundugu yer Ksivin-Qreyifinskidir ”, -dey?r?k,-M.Zaxar?uk qeyd edir.
Tarixi s?n?dl?r? ?sas?n 1952-ci ild? bu yarganda yerl?s?n b?t?n h?lak olan sovet ?sg?rl?rinin q?birl?ri a?ilaraq ekshumasiya olunur v? yenid?n Hoyne adlanan qardasliq m?zarliginda d?fn olunurlar. X?susi m?qs?d ???n hazirlanan bu m?zarliqda indi 3985 sovet ?sg?ri uyuyur. R?smi m?lumatlara g?r? onlarin ?oxunun d?qiq familiyasini m?yin etm?k m?mk?n olubdu, h?m?inin, M?h?mm?d Maqomayevin.
Muslum Maqomayev xatir?l?rind? bu bar?d? yazirdi:
“Bu informasiyalar d?f?l?rl? yoxlanibdi. Lakin, ?n azindan, Georgiy Qavrilovi?a atam haqqinda s?yl?diyi xos xatir?l?r? g?r? d?rin t?s?kk?r?m? bildirir?m. Bizim genis ail? arxivid? atamin komandirl?ri, dostlari, h?rbi yoldaslari haqqinda yazdigi ?oxsayli m?ktublar qorunub saxlanilir. Lakin s?k?rl?r olsun ki, hal-hazirda atamin yasayan alay komandiri haqqinda ilk d?f?di esidir?m. Atam haqqinda h?r bir m?lumat m?nim ???n olduqca qiym?tlidi. ??nki m?n atami he? vaxt g?rm?mis?m…”.
Bu, v?ziyy?td?n yararlanmaq m?qs?dil?, s?z?n yaxsi m?nasinda, Mixayil Zaxar?uk atalar m?s?lind? deyildiyin? r?gm?n, – “d?miri isti-isti d?y?rl?r” formuluna ?saslanaraq M?sl?m Maqomayevd?n onlarin ail? arxivini, daha dogrusu, atasinin m?harib? ill?ri il? bagli olan hiss?ni bir ne?? g?nl?k ist?yir. El? d?s?n?r ki, ola bilsin orda Georgiy Qavrilovi?in dem?diyi b?zi faktlari askarlasin… ?lb?tt?, bu, ?lk?nin ?n m?shur h?rbi q?zetl?rind? veril?c?k m?qal?ni daha r?ngar?nk, maraqli v? d?y?rli ed?rdi.
Mixayil Zaxar?uk xatir?l?rind? yazirdi:
“?vv?lc? M?sl?m susdu v? sonra h?mis? oldugu kimi t?l?sik bir siqaret yandirdi. H?min an n?d?ns? m?n? agir g?ldi v? ?z-?z?m? daxil?n sual verdim: n? ???n m?n bu q?d?r m?shur bir insanin vaxtini aliram? Bu zaman, onun h?yat yoldasi Tamara xanim bizim ???n ?tirli, yaxsi d?ml?nmis Baki ?ayi g?tirdi…”.
Jurnalistin xatir?l?rind?n b?lli olur ki, ail? arxivi il? bagli M?sl?m Maqomayev? ?nvanlandigi suala yox cavabi almasi onu ??tin v? ?ixilmaz v?ziyy?t? salsa da o, t??ss?f?n? b?ruz? verm?y?r?k, ?vv?lki g?rk?mind? qalir, h?tta, b?t?n bunlara baxmayaraq h?r seyi m?vcud normalar ??r?iv?d? q?bul edir, ?tirli Az?rbaycan ?ayini i??i?? daxil?n ?z?n? toxtaqliq verir.
“Inaniram ki, siz m?ni d?z basa d?s?c?ksiniz. Atama m?xsus olan h?r sey s?xs?n m?n? aiddi. M?n m?rh?m, gizli seyl?ri yaymagi xoslamiram. H?qiq?t namin? qeyd edim ki, ?ox ?vv?ll?r ?mim Camal atamin m?ktublarindan b?zisini Baki q?zetl?rind?n birin? vermisdi. M?nc?, bu “Viska” q?zeti idi. Ancaq m?n bunu he? vaxt etm?mis?m. Sizin t?klifenizi… Bagislayin bir daha, com?rdc?sin?, inaniram ki, siz m?ni d?zg?n basa d?s?rs?n?z…”, -dey?r?k, – M?sl?m fikirini tamamlayir.
Jurnalist he? bir a?iqlama olmadan h?r seyi goz?l bilirdi v? basa d?s?rd?. M?sl?m?n ail? arxivini, ?sas?n d?, atasinin c?bh? m?ktublarini basqa bir s?xs? verm?m?sini d?zg?n qiym?tl?ndirirdi.
Jurnalist xatir?l?r d?ft?rind? yazirdi:
“?slind? h?min vaxt M?sl?m d?zg?n q?rar q?bul etdi. Hansi ?sasnan o, ail? arxivini m?n? verm?li idi. Baxmayaraq ki, m?n tanimadigi adam deyidim, amma bel? g?t?r?nd? k?nar s?xs idim. Kim buna z?man?t ver? bil?rdi ki, m?n atasinin c?bh? m?ktublarindan s?liq?li v? d?s?n?lm?s formada istifad? ed?c?m? Basqa bir t?r?fd?n is? bu m?n? t??ss?fl? v? agir g?lirdi. Ona g?r? ki, “qizil ulduzlu” h?rbi q?zetl?r ???n bu h?qiqi material idi. Dem?k olar ki, h?min materiali ?limd? tutmusdum, lakin o bird?n-?limd?n ?ixdi!”.
G?r?n?r ?ox g?t?r-qoy etdikd?n sonra o, (y?ni M?sl?m Maqomayev: -C.P.) d?s?n?r v? sonda q?rara g?lir ki, atasinin c?bh? m?ktublarini h?rbi jurnalist? t?qdim etsin. S?birsizlikl? s?h?rin a?ilmasini g?zl?y?n M?sl?m s?bh-tezd?n Mixayil Zaxar?uka z?ng edir v? atasinin c?bh? m?ktublari il? bagli fikrini ona ?atdirir.
Sevincinin h?ddi-h?dudu olmayan Zaxar?uk bu bar?d? yazirdi:
“H?rm?tli oxucularim , bu c?r sad, h?m d? xos x?b?rd?n sonra m?nim sevincimi, ?mumiyy?tl?, v?ziyy?timi t?s?vv?r?n?z? g?tir? bil?n?rsinizmi?.. M?sl?m retdiz?x…”
H?rbi q?zetin m?xbiri ?lin? d?s?n furs?ti buraxa bilm?zdi. M?sl?md?n aldigi ?ox sayli c?bh? m?ktublari jurnalistin qarsisinda m?harib? il?, s?xs?n M?h?mm?d Maqomayevl? bagli yeni bir tarix? a?irdmaqli qir bunar maksimumum Sonda balaca bir q?zet qeydind?n faktlara ?saslanan analitik bir m?qal?, daha sonra is? s?n?dli bir povest masa ?z?rin? qoyulur. Bu, m?h?m m?s?l? il? bagli jurnalistin s?xsi d?s?nc?l?ri, daha aydin, daha obyektiv v? daha sanballi g?r?n?r. O, yazIrdI:
“M?n, M?sl?m Maqomayevin atasi il? bagli s?n?dli povest yazdim v? onu ?z?m?n “?z borcumu s?r?fl? yerin? yetirir?m…” adli kitabimda yerl?sdirdim. Burda, h?m?inin, Almaniyada h?lak olan ?sg?rl?rin Polsada d?fn olunmasina da, aydinliq g?ldi. S?n dem? marsal QK Jukov S?rk?rd? ?ox g?z?l bilirdi ki, Ali Komandanliq ondan n? ???n Reystaxt divarlari ?n?nd? bu q?d?r ?sg?rin h?lak olmasini sorusacaqdi . S?zs?z ki, bu, tamamil? basqa bir m?vzunun s?hb?tidi …”, -dey?n, – M.Zaxar?uk fikirini bel? yekunlasdirir .
M?h?mm?d ?bd?l-M?sl?m oglu Maqomayev Ali Komandanliq t?r?find?n d?rd d?f? ordenl? t?ltif olunmusdu. Bunlar “Qizil Ulduz” (sentyabr-1944), “ Qirmizi Bayraq ” (Fevral-1945). M?h?mm?d haqqinda yazilan s?n?dli povest yazi?i-h?rbi jurnalist Mixayil Zaxar?uk t?r?find?n vaxtil? Almaniyada yerl?s?n Sovet Qosun Qruppalasmasinin m?tbuat orqani olan “Sovet Ordusu”, Simal Qosun Qruplasmasinin m?tbuat orqani olan “Q?l?b? bayragi” v? Simali Qafqaz h?rbi dair?sinin m?tbuat orqani olan “Qizil bayraq” q?zetl?rind? eyni vaxtda d?rc olunmusdu.
M?sl?m atasi haqqinda yazirdi: “O, ?ox z?kali, istedadli, qabiliyy?tli bir insan olub: he? yerd? x?susi musiqi t?hsili almadan royalda yaxsi ifa etm?yi v? oxumagiibibacar. ?lb?tt?, bu onsuz da basa d?s?l?ndi: babam kimi pes?kar, universal bir adamin yaninda b?y?y?s?n, s?zs?z ki, h?m ?almagi, h?m d? oxumagi ?yr?n?c?ks?n. Atamin s?si o q?d?r d? b?y?k diapazona malik olmayibdi, deyil?nl?r? g?r? ?ox s?mimi, ?r?y?yatimli olubdu. M?nim s?sim atamdan deyil, anamdan m?n? g?libdi… O, h?m?inin, ?ox istedadli teatr r?ssami kimi Bakida, daha sonra Maykopda tamasalar t?rtib edib v? orda da anamla tanis olubdu.”
S?hb?tin bu yerind?, M?sl?m?n “orada da, anamla tanis olubdu”, -dem?sin?, -m?nasib?t bildirm?k, m?nc?, yerin? d?s?r. Ays?t xanimin xatir?l?rin? m?raci?t ed?rk?n m?n tamamil? basqa hadis?nin sahidi olmusdum.
Ays?t xanim ?z xatir?l?rind? yazirdi:
“M?n M?sl?m?n atasi M?h?mm?d il? 1941-ci ild?, Moskvada tanis oldum. Onda m?n, Teatr Institutunda oxuyurdum… H?tta, Stalin adina t?qa?d alirdim. Paytaxt Moskvada Az?rbaycan inc?s?n?ti ong?nl?y? a?ildi. Bu, t?dbirl? bagli Bakidan Opera v? Balet teatrinin artistl?ri g?lmisdil?r. B?st?kar ?bd?l- M?sl?m Maqomayevin h?yat yoldasi Baydag?l xanim v? oglu M?h?mm?d d? onlarin arasinda idi. Biz, M?h?mm?dl? h?min zaman tanis olduq. Basladiq dostluq etm?y?, bununla da bizim sevgi romanimizin b?n?vr?si qoyuldu…”.
M?n? el? g?lir ki, M?sl?m bu m?s?l?d? yanlisliga yol verib, ??nki Ays?t xanim ?z? il? bas ver?n hadis? haqqinda s?hv fikir s?yl?y? bilm?zdi. H?min anlari Ays?t xanimdan basqa he? kim d?qiq n? yadda saxlaya, n? d? d?z?n? dey? bilm?zdi. Odur ki, Ays?t xanima daha ?ox inanmaq m?cburiyy?tind? qaldim. ??nki hadis?nin ikinci sahidi, M?sl?m?n atasi M?h?mm?d m?harib?d? h?lak oldugundan onun fikirini ?yr?nm?k qeyri–m?mk?n idi. Dem?k, Ays?t xanimin xatir?l?rin? inanmamaq m?nim ixtiyarim xaricind?dir . Bu, hadis?y? Ays?t xanimla bagli b?lm?d? bir daha qayitmali olacam. O ki, qaldi Ays?t xanimin M?h?mm?dl? bagli dediyi, -“Maykop s?h?rind?n onu qanli-qadali g?nl?r? yola saldim”, -dem?sin?, -burda sad?c? olaraqdiiv.qoleyri obyekt Bel?ki, SSRI M?dafi? nazirliyinin arxivind? olan s?n?dl?rd? gost?rilir ki, M?h?mm?d Maqomayev Bakidan k?n?ll? olaraq c?bh?y? yollanibdi.
T??ss?f hissi il? qeyd etm?k olar ki, bir ne?? il teatr r?ssami isl?y?n M?h?mm?din yadigar olaraq n? bir b?dii r?sm ?s?ri, n? bir cizgi elementl?rini ?z?nd? ?ks etdir?n portret ?s?ri, n? d? ki, bir esgiz, layih? ?lam?tl?rini g?st?r?n h?r hansi bir isi qalmayibdi. M?sl?md? r?ssamliga meylin olmasi, h?tta, d?y?rli ?s?rl?r yaratmasi biz? imkan verir ki, qism?n d? olsa M?h?mm?din r?ssam olmasini q?bul ed?k, lakin he? bir s?butun, d?lilin olmamasi m??yy?n qaranliq m?qamlar yaradir. M?n, burda xatir? meyarina ?saslanmali v? ya ?st?nl?k verm?li oluram.
“Sonradan m?n? m?lum oldu ki, atam teatrin qurulusu basa ?atdigi v? yaxud multiplikasiyanin yaranmasi il? ?laq?dar yeni, h?min zaman t?z?c? peyda olan x?susi multikator pes?ni sini d??. Ola bilsin ki, k?hn? sistemin artiq basa ?atdigini bil?nd?n sonra o, b?t?n arxiv materiallarini l?gv edibdi”, -dey?r?k, -M?sl?m fikrini tamamlayir.
M?sl?m Maqomayevin s?yl?diyi fikird? bir m?ntiq, bir inam tapmaq m?mk?nd?. S?z?n a?igi, burda alternativ variant da g?r?nm?r. Yaxinlarinin v? dostlarinin s?yl?diyin? ?sas?n o, g?z?l, cazibadar, yarasiqli bir g?nc oglan olubdu. Agilli, h?yat sev?r olmasi il? b?rab?r, M?h?mm?d, h?m yaxsi r?qs, h?m d? qadinlari m?dafi? etm?yi, dalasmagi bacaribdi. Bu faktlara istinad etmis olsam M?sl?m?n atasi M?h?mm?d il? bagli s?yl?diyi xatir?l?r insani n? q?d?r ruhlandirirsa, bir o q?d?r d? m?yus edir. Baxmayaraq ki, m?g?nni bu xatir?l?ri q?l?m? alanda artiq onun yasi 50-d?n yuxari idi. Ancaq o, yasinin bu h?ddin? baxmayaraq, sanki, g?vr?lir, k?rp? usaq kimi h?yatdan inciyir, k?s?r v? bir anliq usaqliq ill?rin? qayidir.
M?g?nni xatir?l?rind? yazirdi: “O, ?ox ?evik v? c?ld olubdu. Xasiyy?tim? g?r? m?n ona oxsamamisam. H?r hansi bir qastrola hazirlasmaq m?nim ???n h?mis? problem yaradib. Harda bir s?s-k?y, dava-dalas olsa idi, atami m?tl?q orda tapmaq olardi. H?r seyl? h?ddind?n artiq maraqlanan, tez alud? olan, t?rs, inadkar, dalask?n olmasina baxmayaraq, q?lb?n h?yat sev?n, prinsipl?rin? sadiq qalan, h?m y?ng?lxasiyy?t, h?m q?z?bli, h?m d? qarsisialinmaz, sidd?tli v? ?ox soyuq, ?ox agir, ?ox zabit?li olubdu. Onun vaxtsiz h?lak olmasi burdan ir?li g?lmirmi? M?ni ruhi iztiraba salmamaq ???n uzun m?dd?t dogmalarim onun sag olmamasini demirdil?r…
O zaman ki, respublikanin r?hb?ri Mirc?f?r Bagirov bizim ail?y? xeyirxahliq, m?rh?m?t gost?ribdi. Atam bundan istifad? edib, m?harib?d?n qala bil?rdi…
Mirc?f?r Bagirov ?mim Camala deyibdi:
Oh, hara girir? ?l?c?k! O ki, d?liqanlidi, dayanan deyil. Birinci g?ll? onun olacaqdi.
Atam is? he? kim? qulaq asmadi. ?z-?z?n? dedi:
Lazimdi!
Getdi c?bh?y?. Geri baxmadan, x?st? v?t?np?rv?r!”
M?h?mm?din c?bh?d?n ail?sin? g?nd?rdi bir m?ktub h?r normal insani riqq?t?t?t?t?t?t?k d?r?c?d? t?sirli, h appearance
Yox!
El? d?s?nm?yin ki, burda s?hb?t hansisa isg?nc?d?n, b?dheyb?td?n v? ya qorxulu bir monstrdan gedir.
?sla yox!
Bu, m?ktubda s?hb?t c?bh?d? d?y?s?n, h?r an ?l?ml? ?zb?-?z dayanan insanin daxili al?mind?n, ?l?m kabusunun altinda oglunun h?ddi-buluga ?atmasini arzulayan v? ona ad g?n? m?nasib?til? t?brik m?ktubu yazan q?hr?man atanin qisa m?dd?tli sevincind?n, c?sar?tind?n, ?z?n? olan inamindan gedir. Bu, m?ktubla tanis olanda, onu bir n?f?s? oxumaq m?mk?n olmadi. Z?nki q?h?r adami bogurdu. Bir t?r?fd?n M?sl?m? olan sevgi, o biri t?r?fd?n balaca, atasini itir?n ?? yasli usaga olan m?h?bb?t, dig?r bir t?r?fd?n d?y?s meydaninda q?lbi ?vladinin yaninda olan, onun b?y?m?sini arzulayan, bu m?nasib?tl? ?irpinan, d?y?n?n, f?ryad ed?n ata ?r?yi dil-dodagi baglayirdi, sanki, bogaz quruluqdan tixanirdi. Bu, s?tirl?ri yazark?n, h?l? d? h?min m?ktubun t??ss?ratindan, ovsunundan ?ixmaq m?mk?n olmamisdi. Odur ki, h?min m?ktubu oldugu kimi oxuculara t?qdim etm?yi ?z?m?, h?m borc, h?m d? z?ruri bildim. H?min m?ktubda M?h?mm?d yazirdi: “Bu g?n m?nim oglumun ad gun?d?. Ona n? arzulayim? ?lb?tt?, ?ox-?ox xosb?xt ill?r, sevincl? dolu h?yat, qoy onun h?yati insanliq ???n vacib olan faydali ?m?kl? z?ngin olsun, kimin ki, adin? o, kimisiyir. Qoy o, yaxsi h?r seyi ehtirasla sevm?yi ?yr?nsin, ancaq qoy o, bizim xosb?xt h?yatimizin qarsisina sip?r ??km?k ist?y?n h?r k?s? nifr?t etm?yi bacarsin, qoy o, erk?n yaslarindan bu qan t?k?n m?harib?ni t?r?d?n barbar-almanlarin tarixini anlasin. Qoy o, onun kimi cumbulu, balaca usaqlarin, b?t?n xalqin xosb?xtliyini canlari hesabina m?dafi? ed?n, amma heyifsil?nm?y?n r?sad?tli, c?sur, igid insanlari y?ks?t qliy.
H?!
Qoy o bilsin ki, onun atasi onu sevir v? axirinci n?f?sin? q?d?r d? sev?c?kdi, ?g?r ona ?lm?k lazim g?ls?, bel?, onun adi dilind? ?l?c?kdi.
Bax, bu da hamisi, m?n ona n? arzulamaq ist?rdim.
Salamla sizin M?h?mm?d”.
Atanin oglunun ad g?n?n? m?harib?d?n, od-alov un i?ind?n bu c?r m?vzuda m?ktub yazib g?nd?rm?si onu oxuyan h?r k?sd? ?r?k sixintisi ?m?l? g?tir? . M?ktubda maraqli g?r?n?n, insani riqq?t? g?tir?n ?n ?sas bir m?qam x?susil? diqq?ti daha ?ox c?lb edir. Bu, maqomayevl?rin ?z soy k?kl?rin? n? q?d?r bagli olmasi v? bu soyadi s?r?fl? dasimaga can atmasidi. Atanin m?ktubunda ogluna bir daha kimin adini dasidigi xatirlanir v? babasinin adina layiq s?mimi, c?sur, s?xav?tli, ?m?ksev?r, c?miyy?t? xeyir g?tir?n ?vlad olmasi arzulanir.
M?sl?m xatir?l?rind? yazirdi: “?g?r dostlarinin yadinda M?h?mm?d Maqomayev xarici g?rn?s? il? yadda qalibsa, m?n? atam tamamil? basqa c?r g?r?n?r. Baxmayaraq ki, m?n onu xatirlamiram, ??nki o, d?nyasini d?yis?nd? m?nim c?mi ?? yasim var idi. M?n atami r?sm, s?kil etibari il? g?z?l g?rm?r?m, m?n onu daxil?n g?z?l v? c?lbedici g?r?r?m. Insanlarda ?zl?rini g?st?rm?k ???n cazib?, l?taf?t, c?lb etm? m?vcuddu , t?bii ki, ?r?kl?rinin, q?lbl?rinin d?rinlikl?rind? v? daxilind?”.
Ays?t xanim ?hm?d qizi (Xanjalova) Maqomayeva (1921-2003)
(M?sl?m Maqomayevin anasi)
Zad?gan m?nsubiyy?tin? m?xsus olan Ays?t ?hm?d qizi Maqomayeva (Xanjalova) Rusiyanin Maykop s?h?rind? d?nyaya g?z a?misdi. Bu, balaca adigey qizi ?ar-Tver qazaq ordusunun ke?mis polkovniki Ivan Aleksandrovi? Xanjalovun n?v?si idi. Ays?t xanimin babasi Ivan Aleksandrovi? 1878-ci ild? Rusiyanin Mixaylovski h?rbi yunkerl?r m?kt?bini bitirmisdi. Istedadli teatr artisti, Stalin t?qa?d??s? (1941)
“M?nim b?t?n h?yatim Baki il?, Az?rbaycanla, onun yaxsi adamlari il? baglidi. S?hn?d? b?t?n h?yatim boyu Xanjalova familyasi il? ?ixis etmis?m. Anam milliyy?tc? adi-gey, atam is? t?rk idi. ?hm?d G?nc?lioglu Konstantinopolda anadan olmusdu. O, 1905-ci ild? Rusiyaya g?lmis v? bird?f?lik burda qalmisdi. Anamla tanis olduqdan sonra sovet v?t?ndasligini q?bul etmisdi …
M?hz, bu s?b?bd?n m?nim qizliq familiyam Xanjalova kimi qalmisdi”, -dey?r?k, -Ays?t xanim xatir?l?rind? yazirdi.
Ilk t?hsilini Nal?ik s?h?rind? alan Ays?t xanim bir m?dd?t sonra Moskvaya gedir v? t?hsilini m?shur Moskva D?vl?t Teatr Inc?s?n?ti Institutunda davam etdirir. O, yazirdi:
“M?n M?sl?m?n atasi M?h?mm?dl? 1941-ci ild?, Moskvada tanis oldum. Onda m?n D?vl?t Teatr Inc?s?n?ti Institutunda oxuyurdum. Basladiq dostluq etm?y?”.
H?yat yoldasini m?harib?y? yola salan Ays?t xanim agri v? acisina qapanaraq, sakit h?yat t?rzi ke?irm?k niyy?tind? olmur. G?nc xanim daha f?al, daha isg?zar olmaq m?qs?dil? teatrda yaxindan f?aliyy?t g?st?rir, insanlara sevinc b?xs edir v? qisa m?dd?t? olsa da, bel?, m?harib?nin d?hs?tl?rini insanlarin q?lbind?n uzaqlasdirmaga ?alisir. Ancaq b?t?n bunlar balaca M?sl?m? ana n?vazisind?n, ana qaygisindan, ana h?rar?tind?n, ana m?h?bb?tind?n k?narda qoyur. T?ss?fl?r olsun ki, Ays?t xanim bu, duygulari he? vaxt anlamadi v? anlamaq iqtidarinda olmadi.
“M?n teatrda sevimli pes?ml? m?sgul idim. Yeni obrazlar yaradirdim, f?aliyy?timi genisl?ndirirdim. Bir neo?? aydan sonra Baki m?d?niyy?t s?b?sind?n ?agiris v?r?qi aldim v? t?cili D?miryolu vagzalinda m?ni M?h?mm?d qarsiladi. Bu, m?nim ???n b?y?k s?rpriz v? b?y?k sevinc oldu. ?z?m? olduqca xosb?xt hiss edirdim. ?ox t??ss?fl?r olsun ki, M?h?mm?d h?yatima tez g?ldi v? g?ldiyi kimi tez d? getdi”, -dey?r?k, -o, yazirdi.
M?harib? qurtarana q?d?r Bakida yasayan Ays?t xanim m?harib?d?n sonra ?? yasli M?sl?ml? birlikd? b?y?y?b boya-basa ?atdigi Maykop s?h?rin? qayidir.
M?h?mm?d Maqomayevin h?yatindan s?hb?t a?ark?n onun nec? ?sg?r oldugu, nec? d?y?sd?y?, nec? h?lak oldugu, harda d?fn olundugu haqqinda yigcam m?lumati oxucularin diqq?tin? yuxarida, h?rbi jurnalist Mixayil Zaxar?ukun yazdigi m?qal?d?, ?atdirdim. Lakin Ays?t xanimin s?yl?diyi bir fakt, h?m maraqli, h?m d? t?k?rp?rdici idi.
Ays?t xanim xatir?l?rind? yazirdi: “M?sl?m Polsada qastrol s?f?rind? olanda h?min yerl?ri ziyar?t edib. Y?qin ki, “Buhenvald harayi” mahnisi yadinizdadi? Bu, M?sl?m ???n adi mahni deyildi, bu onun ?r?k odu, ?r?k yangisi, atasini m?harib?d? itir?n bir ?vladin ?agirisi, harayi idi.”
H?qiq?t?n, bu mahni M?sl?m t?r?find?n el? bir s?viyy?d? ifa olunub ki, qulaq asan h?r k?s, h?tta, mahninin s?zl?rini, dilini basa d?sm?y?n h?r bir s?xs daxili t?lat?m?n? saxlaya, gizl?d? bilm?zdi. Y?ks?k ecazkar s?s, cingiltili t?miz ifa t?rzi, artistlik manerasi, mahninin daxilin? n?fuz etm?k, onu yasamaq, genis diapozon v? s. tamasa?ini mat-m??tt?l qoyurdu. Bu, Ays?t xanimin dediyi kimi: “atasini m?harib?d? itir?n bir ?vladin yangisi, harayi idi”. Mahninin s?sl?ndiyi h?min zaman k?siyind?n bizi, bu g?n ?ox ill?r ayirir, lakin bu ill?r ?rzind? mahninin basqa bir kims? t?r?find?n ifa olunmamasi bir daha s?but edir ki, h?qiq?t?n b?y?k s?s, b?y?k istedad, c?r?t v? qabiliyy?t t?l?b ed?n bel? bir ?s?ri h?r m?g?nni ?rs?y? g?tir? bilm?zdi . “Buhenvald harayi” adindan da b?lli oldugu kimi agir g?nl?ri diqq?t? ?atdiran, h?m d? v?t?np?rv?rlik duygularini t?r?nn?m ed?n ?s?r kimi zamaninda q?s?r kimi zamaninda q?sbulundu. Bel? bir ??tin mahnini yalniz M?sl?m s?viyy?sind? olan m?g?nni ifa ed? bil?rdi…
Ays?t xanimin danisigindan hiss olunur ki, t?f?rr?atlarini b?l?s?rk?n o, nec? ?zab-?ziyy?t ??kir v? sixilir. H?m h?yat yoldasina olan m?h?bb?ti, h?m ?vladinin iztirablar i?ind? mahnini y?ks?k s?viyy?d? ifa etm?si, s?zs?z ki, Ays?t ?hm?d qizini h?min anlara, M?h?mm?dl? ke?irdiyi qisa, ancaq xosb?xt v? m?nali g?nl?r? dartib aparirdi. Bu, s?hb?td?n sonra onun ?z?n? qayitmasi ???n m??yy?n zaman fasil?sin? ehtiyac duyulurdu. Lakin suali sual arxasinca ?nvanlayan m?sahibin, jurnalistin n?vb?ti sorgusu he? d? ?vv?lkind?n az t?sirli olmurdu. Usaqliq d?vr? il? bagli ?nvanlanan suali cavablandiran Ays?t xanim d?rind?n ah ??k?r?k yaddasina h?kk olunan m?qamlari dil? g?tir?r?k deyirdi:
“M?harib?d?n ?ox ke?m?mis t?rkl?ri Qafqazdan s?rg?n etm?y? basladilar. O c?ml?d?n atami Sibir?, Tomsk s?h?rind?n t?xmin?n 200 kilometr aralida yerl?s?n Belis-Yar adli bir yasayis m?nt?q?sin? g?nd?rdil?r. Bir d?f? yanina getdim, g?r?sd?k, onu sakitl?sdirm?y? ?alisdim. N? q?d?r buna m?y?ss?r oldum dey? bilm?r?m… Bu, atamla m?nim son g?r?s?m oldu. Sonradan x?b?r aldim ki, artiq atam bizim h?yatla vidalasibdi.”
Bir-birinin ardinca yada salinan agir v? aci xatir?l?r Ays?t xanima ?m?lli-basli t?sir g?st?rmisdi, sanki, q?h?r onu bogurdu. O, hi?qirti il? danisir v? ?alisirdi ki, danisdiqca, h?m ?r?yini bosaltsin, h?m d? nisb?t?n t?skinlik tapsin. Bununla bel?, sin?sinin ?z?rind?n diyirl?n?r?k damci formasinda asagi d?s?n isti v? mavi g?z yaslari onun daxili al?minin nec? alovlanmasindan x?b?r verirdi. Bu, g?r?nd?y? kimi bir o q?d?r sad?, h?m?inin, bir o q?d?r asan deyildi, ancaq Ays?t xanim ?z?nd? g?c tapib bunu ed? bilmisdi. B?lk? o, dramatik rollarin mahir ifa?isi oldugu ???n v?ziyy?tin ?hd?sind?n bacariqla, m?har?tl? g?l? bilirdi. S?z yox ki, bu fikirl?r m?nim b?dii d?s?nc?min, s?xsi t?x?yy?l?m?n v? t??ss?ratlarimin m?hsulu kimi q?bul olunmalidi.
Oglu M?sl?ml? bagli s?hb?t etdiyi zaman Ays?t xanim qarsisina ?ixan ??tinlikl?ri, yasadigi probleml?ri nec? d?f etdiyini, hansi h?yat mac?ralari il? ?z-?z? qaldigini s?rb?st dil? g?tirm?yi bacarirdi . O, deyirdi: “M?sl?m? atasiz b?y?tm?k m?nim ???n olduqca agir idi, lakin ?alisirdim ki, bu isin ?hd?sind?n inamla g?lim. Bakidaki qohumlarim daima biz? k?m?k gost?rirdil?r. Ilk musiqi d?rsini M?sl?m Valentina Mixaylovna Sulqinadan g?t?rd?. M??llim? bildirdi ki, usaqda olan istedad v? z?ka Allah vergisidi. Sanki, M?slimd? n? is? qeyri-adi bir hiss, bir m?c?z? var idi”.
M?sl?ml? bagli fikirl?ri b?l?sm?k Ays?t xanim ???n bir o q?d?r asan deyildi. ??nki, ?n azindan, o, ana idi v? balasinin h?r bir anini d?s?nd?kc? m??yy?n ??tinlikl?ri xatirlamali olurdu. Ancaq b?t?n bunlara baxmayaraq ?z?nd? g?c tapan Ays?t xanim fikrini onu dinl?y?nl?r? ?atdira bilirdi.
“Tezlikl? m?nim qayinanam, M?sl?m?n n?n?si, Baydag?l xanim yanimiza g?ldi. O, oglu M?h?mm?dsiz gunl?ri haqqinda danisdi. S?yl?di ki, ?g?r n?v?si onun yaninda olsa, agir g?nl?ri bir az unudar, bir az t?skinlik tapar. RazIlIq verdim. M?sl?m?n Baki h?yati hadis?l?rl? z?ngin oldu. X?st?lik, inciklik, ?apiq v? s.”, -deyirdi, -Ays?t xanim.
Bu, s?hb?t? ?saslanaraq, s?zs?z ki, Ays?t xanimi genin?-boluna m?zakir?, m?hakim? etm?k, m?z?mm?t obyektin? ?evirm?k olardi. Lakin m?n bunu etm?k fikirind?n yan ke?m?k q?rarina g?ldim. ??nki prosesl?rin nec? davam ed?c?yini, o c?ml?d?n subyektiv fikir v? d?s?nc?l?ri s?yl?m?k ???n daha m?nasib zamani v? m?nbit sverraiti g?zl?m?y? ? st?nl. Burda, bir aforizm yadima g?ldi v? m?ni ?ox d?s?nd?rd?: “M?hakim? etm?, m?hakim? olunarsan.”
XX ?srin 50-ci ill?rind? ke?mis SSRI d? “Tarzan” adli kinofilm ?ox m?shur idi. Asagi sinif sagirdl?ri ?zl?rini filmin q?hr?mani Tarzana oxsatmaga ?alisirdilar. Onlar agaclara dirmanir, atlanir, k?ndird?n sallanir v? n?tic?d? m?xt?lif z?d?l?r, travmalar alirdilar. Ki?ik M?sl?m v? onunla bir m?h?ll?d? yasayan Polad (B?lb?loglu: -C.P.) bu, filmin t?siri altinda h?y?td? olan agaclara dirmasir, agacdan-agaca tullanir, Tarzan sayagi oynayir, s?zs?z ki, kifay?t q?d?r z?d?l?r alirdilar. Dostluq ed?n M?sl?m v? Poladin m?nzill?ri bir h?y?td?, daha dogrusu, bir binada yerl?sirdi.
Ays?t xanim bu bar?d? yazirdi: “Bir d?f? h?y?td? Poladla oynayark?n m?nim M?sl?m?m agacdan yixilir, qolunu sindirir… Sonra hamisi qaydasina d?s?r”.
Ays?t xanimin teatr karyerasinin ?sas hiss?si Qazagistanin ?imk?nd Rus Dram Teatri il? six bagli olmusdu. O, uzun ill?r bu teatrin s?hn?sind? biri-birind?n maraqli v? goz?l ?oxsayli obrazlar yarada bilmisdi. Bu, tamasalarin arasinda “Turandutun sahzad? qadini”, “K?st?b?k”, “Qara qizilg?l” ?s?rl?ri x?susil? f?rql?nirdi. Tarixi m?lumatlara g?r? Ays?t xanim teatrin aparici solisti olmaqla b?rab?r, h?m d? “Armud?uq” pyesinin m?k?mm?l v? ?v?zedilm?z ifa?isi idi. M?hz, onun istiraki il? bu pyes uzun ill?r ?imk?nd Rus Dram Teatrinin s?hn?sind? tamasaya qoyulmus v? h?r d?f? d? b?y?k tamasa?i alqisi il? qarsilanmisdi.
?imk?nd vilay?t Rus Dram Teatri sonralar “C?nubi Qazaxistan Vilay?t Rus Dram Teatri” kimi f?aliyy?t g?st?rm?y? baslamisdi. Lakin h?min zaman ?ox az adama m?lum idi ki, bu teatrin s?hn?sind? m?shur M?slim Maqomayevin anasi Ays?t xanim Xanjalova-Maqomayeva f?aliyy?t g?st?rir.
Teatrin 80-illik yubileyi ?r?f?sind? Qazaxistanin taninmis q?zetl?rind?n hesab olunan “Komsomolskaya Pravda” il? teatrin bir qrup ?m?kdasi g?r?s?r v? xatir?l?rini b?l?s?rl?r. ?imk?nd teatrina Ays?t xanim Xanjalova -Maqomayeva iki d?f? g?lmisdi. Onun birinci g?lisi XX ?srin 60-ci ill?rinin sonuna, ikinci g?lisi is? h?min ?srin 80-ci ill?rin? t?sad?f etmisdi. t??ss?fl?r olsun ki Yalniz h?min zamani ?ks etdir?n, xatirladan b?zi fraqment, afisa v? fotos?kill?rd?n basqa…
M?lum olur ki, h?min ill?rd? Ays?t xanim “Qara qizilg?l” tamasasinda b?y?k m?v?ff?qiyy?tl? ?ixis etmisdi. Onu dem?k olar ki, “Qara qizilg?l” ?s?ri XX ?srin 60-80-ci ill?rind? ?imk?nd teatrinin repertuarinda daima olmusdu. Ays?t xanim “Qara qizilg?l” tamasasinin bas q?hr?mani – Bibinin ilk ifa?isi kimi teatrin tarixin? d?sm?sd?. H?m?inin, teatrin arxivind?, h?min tamasanin 1968-1969-cu ill?r m?vs?m?n? xatirladan proqrami bu g?n? q?d?r qorunub saxlanilir. Proqramda onun soyadi Xanjalova AA kimi g?st?rilir. Ifa?i aktyor olaraq Ays?t xanim s?hn?d? h?mis? bu, familiya il? ?ixis etmisdi. Bir m?lumata g?r? bu, onun qizliq familiyasi, basqa bir m?lumata g?r? is? s?hn? t?x?ll?s? olmusdu. M?n yuxarida qeyd etdim ki, Xanjalova familiyasi Ays?t xanimin anasinin fam-iliyasidi, ona ana babasindan ke?ibdi. Dem?k, bu h?qiq?t?n onun qizliq soyadidi !
Materiallara istinad etdikd? daha bir v?ziyy?tl? tanis oluram. Bel?ki, Ays?t xanim Maqomayeva- Xanjalova 1960-1980-ci ill?rd? “Armudcuq” pyesind? h?dd?n artiq ?z?m?tli v? t?mt?raqli g?r?n?bd?. Bunu h?min d?vr?n q?zet m?qal?l?rind? olan d?lil v? faktlar s?but edir.
“Armud?uk” tamasasini canli izl?y?n v? ?lli ild?n artiq s?h?rin m?d?niyy?t al?mind? ?alisan, s?h?rin m?siqi m?kt?binin m??llimi Simkent Izoldu Belov xatir?l?rind? Ays?t xanimla bagli fikirl?rini b?l?s?rk?n yazmisdi:
“ Armudcuq ” pyesini Ays?t Maqomayeva- Xanjalovaya g?r? s?hn?y? qoyurdular. O, bu ?s?ri ?ox s?mimi v? ?r?kd?n oynayirdi. M?n, indiy? kimi bu ?s?ri b?y?k t??ss?ratlarla xatirlayiram. Onun ag k?yn?kli, uzun qara sa?li obrazi foto s?kil kimi yaddasima m?h?rl?nibdi. H?tta, tamasa?ilar kecidl?rd? dayanirdilar. O, ?ox g?z?l, inc?, q?s?ng bir qadin idi v? ?ox yaxsi oxuyurdu. ?mumiyy?tl?, onun teatrda v? s?h?rd? peyda olmasi, g?r?nm?si, sanki, bir partlayisa s?b?b olurdu.”
Dram Teatrina ikinci d?f? qayitmasi ?m?kdaslarin yaddasinda daha ?ox qalibdi. Ancaq bu, he? d? o dem?k deyil ki, r?smi s?n?dl?r v? ya materiallar tamamil? yoxdu . ?ksin?, bunlar Ays?t xanim ?hm?d qizinin XX ?srin 60-ci ill?ri il? bagli m?vcud olan faktlarindan xeyli ?oxdu. M?s?l?n: teatrin arxivind? 9 noyabr 1980-ci il tarixind? Ays?t xanimin is? q?bul olunmasi haqqinda yazdigi ?riz?, bir ne?? r?smi fotos?kil, aktrisa kimi teatra is? g?t?r?lm?si v? tamasada hansi rolu ifa ed?c?yi bar?d? direktor Sveyserin ?mri v? bir ?ox basqa s?n?dl?r qorunub saxlanibdi. B?t?n bu s?n?dl?rd?, Ays?t xanim Maqomayeva familiyasi il? t?qdim olunubdu.
“1978-ci ild? m?n ?imk?nd teatrina isl?m?y? g?ldim. Burda ?yr?ndim ki, M?sl?m Maqomayevin anasi teatrda isl?yir. Bu, x?b?rd?n sevinc v? f?r?h hissi ke?irdim! M?n M?sl?m?n mahnilarini h?ddind?n artiq ?ox sevirdim. O, bizim n?sil n?may?nd?l?rinin qibl?gahi, p?r?stisgahi, b?t yeri, ?fsan?si idi. S?xs?n m?nim ???n onun anasi da ?fsan? hesab olunurdu. Buna bah?m Ays?t ?hm?d qizi il? tanis oldum v? ona M?sl?m? valeh v? heyran oldugumu bildirdim…”, -dey?r?k, -teatrin aktrisalarindan biri, Larisa Ivanovna Sapovalova xatirlayirdi.
Kinoya getm?yi, m?tali? etm?yi, t?miz havada g?zm?yi, h?ms?hb?t olmagi xoslayan Ays?t xanim dahiyan? fikirl?r s?yl?m?k, ?z?n? y?ks?k tutmaq, bir s?zl? , basqalarina yuxaridan asagi baxmaq v? s. bu kimi neqativ x?susiyy?tl?rd?n ?ox uzaq olan bir insan olmaqla b?rab?r, h?m d? ?ox t?mizkar, s?liq?li, ?sl zad?gan qrupuna m?nsub olan bir xanim olubdu.
Ays?t xanimin r?fiq?l?ri Valentina Osipovna v? Larisa Ivanovna deyirdil?r: “Ays?t xanim ?ox istedadli bir insan idi. O, dem?k olar ki, b?t?n musiqi al?tl?rind?: qarmon, gitara, bayan, dombre v? akkordeonda ifa etm?yi bacarirdi. Olduqca g?z?l improvizasiya qabiliyy?tin?, valehedici, h?m d?, h?r hansi bir aksent olmadan m?xt?lif xalqlarin mahnilarini oxumaq istedadina malik idi. Teatrin sabiq ?m?kdaslari bel? hesab edirdil?r ki, oxumaq bacarigi M?sl? m? anasindan ke?ibdi.”
Ays?t xanimin r?fiq?l?rinin dedikl?rind? bir h?qiq?t, bi realliq var idi. Bel?ki, C?nubi Qazagistan, ?imkend Rus Dram Teatrinin b?dii r?hb?rl?rind?n biri Iqor Verbitiski Ays?t xanimla bagli xatir?l?rini b?l?s?rk?n demisdi:
“M?n? m?y?ss?r oldu ki, bir ne?? tamasada Ays?t ?hm?d qizi il? t?r?f m?qabili kimi ?ixis etdim. Birinci d?f? bu, 1980-ci ild? bas tutdu. Onda m?nim 17 yasim var idi, teatra yenic? g?lmisdim. Tamasaya ?fsan?vi “Qara qizilg?l” qoyulurdu. Bel? oldu ki, (tamasada: -C.P.) Bibinin oglu Nadir rolunu oynayan aktyor Dask?nd? sesiyaya getdi. Onun yerin? m?ni qosdular. M?nim rolum qisa, amma h?yatimda birinci epizod idi. Onda ilk d?f? onunla (Ays?t xanimla: -C.P.) s?hn?d? ?nsiyy?t qurmaq m?n? m?y?ss?r oldu. H?min vaxt M?sl?m b?t?n ittifaqda s?hr?t qazanmisdi, onu tanimayan tapilmazdi. Kuluarlarda v? s?hn? arxasinda hami bir-birinin qulagina sakitc? pi?ildayirdi:
Ays?t Maqomayeva!”
Artiq ne??nci teatr ?m?kdasidi ki, Ays?t xanim haqqinda, onun istedadi v? yaratdigi obrazlar haqqinda ?r?k dolusu danisir v? xos s?zl?r deyir. Ancaq ?ox t??ss?fl?r olsun ki, dramatik rollarin mahir ifa?isi h?yatin ona b?xs etdiyi h?qiqi “Ana” obrazini oynaya bilm?di, daha dogrusu, onun ?hd?sind?n g?l? bilm?.
H?min ill?rd? M?sl?m Maqomayevi, n?inki ke?mis SSRI-d?, h?tta, b?t?n d?nyada taniyirdilar. Bu c?r, ecazkar bariton s?s? malik m?g?nnini tanimamagin ?z? bir q?bah?t hesab olunurdu. Lakin ana v? ogul arasinda olan anlasilmazliq, soyuq m?nasb?t tamasa?i auditoriyasi ???n ?lav? s?z-s?hb?t, dedi-qodu yaradirdi. Ays?t xanimin r?fiq?l?rinin, t?r?f m?qabill?rinin, h?m?inin, ?z?n?n dedikl?rin? istinad ed?r?k ?ox m?k?mm?l bir aktyor -qadin sur?ti yaratmaq olar. Ancaq ana il? M?sl?m arasindaki rabit? m?t??ssir faci?vi tell?rl? bagli idi. M?hz, bu baximdan Ays?t xanim, onun teatr yoldaslari bu adi (M?sl?m : -C.P.) bir o q?d?r hallandirmaga ?alismirdilar. Ancaq dig?r bir t?r?fd?n b?d dill?rin sahibl?ri s?zg?zdir?n, qeyb?t?il ?m?ll?rind?n, s?zs?z ki, geri qalmirdilar. ?lb?tt?, insanlari daima bir sual olduqca ?ox maraqlandirirdi. N? ???n M?sl?m Maqomayev Moskvada, onun anasi Ays?t xanim vilay?tin bas s?h?rind?, biri-birind?n ayri yasayirlar? Lakin he? kim c?r?t edib bu sualla Ays?t xanima m?raci?t ed? bilmirdi, h?tta, onun yaxin r?fiq?l?ri v? is yoldaslari, bel?… Basqa bir t?r?fd?n is?, Ays?t xanim bu c?r s?hb?tl?rin ayaq a?masi ???n imkan vermirdi v? m?nbit s?rait yaratmirdi. Baxmayaraq o, ?ox sad, g?l?r?z, mehriban, ?nsiyy?t?il qadin idi. Burda, ?n vacib amil ondan ibar?t idi ki, Ays?t xanim he? vaxt kimins? onun s?xsi isin? qarismasina imkan yaratmirdi. B?t?n k?n?l sindiran, ?r?k sixan h?yat motivl?rin? bah?m Ays?t xanim Maqomayeva insanlara m?nasib?td? mehriban, istiqanli, dogma olaraq qalirdi.
“Ays?t ?hm?d qizi “Qara qizilg?l” tamasasinda, s?s?n h?qiqi m?nasinda, ana obrazini t?svir etm?yi yaxsi bacarirdi. M?n ilk d?f? s?hn?y? ?ixanda t?svis i?ind? idim. Ays?t ?hm?d qizi m?n? qaygi il? yanasdi, k?m?k etdi. Tamasanin gedisi zamani o, m?ni ?p?r v? qucaqlayir, m?niml? aglayirdi. H?m?inin, bir ana kimi m?ni sakitl?sdirir v? yenic? f?aliyy?t? baslayan aktyoru hiss edir, ana m?nasib?ti v? qaygisi g?st?rirdi.”
M?sl?m q?l?m? aldigi “Melodiya, m?nim m?h?bb?timdi” adli memuar monoqrafiyada anasi il? bagli m?qamlara ?ox ehtiyatla toxunurdu. H?tta, b?z?n hiss olunurdu ki, m?g?nni anasini m?dafi? edir, ona haqq qazandirmaga ?alisir. Bu, t?bii q?bul olunmalidi , ??nki Ays?t xanim onun anasi idi. Ogulun anaya bu c?r, m?nasib?t s?rgil?m?sinin b?n?vr?sind? daxili duygular, ruhi bagliliq, k?kd?n g?l?n impuluslar, ?n ?sasi is? irsi ?lam?tl?ri yrhili.
“M?harib?d?n sonraki v?ziyy?t el? g?tirdi ki, anam ikinci d?f? ail? qurmali oldu. Bununla bagli m?n onu gunahlandira bilm?r?m. O, dram aktirisasi idi, daima Rusiyanin s?h?rl?rind? k???ri h?yat t?rzi ke?irirdi, he? vaxt uzun m?dd?t bir teatrda f?aliyy?t g?st?rmirdi”, -dey?r?k, -M?sl?m xatir?l?r kitabinda yazirdi.
N?yin nec? bas verm?sind?n asili olmayaraq uzun ayriliqdan sonra ana v? ogul yenid?n bir-birin? qovusurlar. Onlarin sonradan nec? barismasi haqqinda Ays?t xanimin ?imk?ndli r?fiq?l?ri x?b?rsiz idil?r. Lakin Ays?t xanim oglunun v? g?lininin nec? yasamasi, onu nec? qarsilamasi v? onun g?lisi m?nasib?ti il? n? c?r s?fr? a?malari, ona nec? h?diyy?l?r rim v?s. haqqinda b?y?k q?rurla, raziliqla danisirdi. Tamara Sinyavskaya t?r?find?n ona h?diyy? olunan paltari yeri g?lmisk?n
“O, (Ays?t xanim: -C.P.) h?r il Yeni ili, ?sas?n d?, “Mavi isigi” b?y?k s?birsizlikl? g?zl?yirdi. O, g?zl?yirdi ki, n? vaxt oglu (M?sl?m : -C.P.) oxuyacaq. Hami artiq yatirdi, amma o, s?h?r saat 4-? kimi otururdu v? xahis edirdi ki, taksi ?agirmayaq. G?zl?yirdi… N? vaxt M?sl?m oxuyacaq?! Son d?qiq?y? kimi gozl?yirdi! O, elan olunduqdan sonra Ays?t xanim donub qalirdi. Onun ekranda g?r?nm?sind?n sonra ana g?z yaslarini saxlaya bilmirdi. O, oxuyurdu, ana is? g?z yaslarina q?rq olurdu.”
Tale Ays?t xanimi 1971-ci ild? Murmansk s?h?rin?, vilay?t dram teatrina g?tirib ?ixarir. H?min vaxt bu teatra rejissor Vasiliy Kiselyov r?hb?rlik edirdi. Ays?t xanimin Murmansk Dram Teatrinda f?aliyy?ti ?ox uzun olmur. O, 1978-ci ild? teatr f?aliyy?tini bird?f?lik dayandirir. Onun y?ks?k istedadi, insanp?rv?rliyi, sad?liyi, qabiliyy?ti v? basqa m?sb?t keyfiyy?tl?ri il? yaxindan tanis olan s?hn? yoldaslari Ays?t xanim haqqinda agiz dolusu danismagi xoslayirdilar.
Yura v? qizi Tanya uzun m?dd?t analarinin yaninda, Murmansk s?h?rind? yasamislar. Oglu Yura ?sl, k?kl? murmanskili idi. O, da anasi Ays?t xanim, qardasi M?sl?m kimi inc?s?n?t?, musiqiy?, s?hn?y? bagli, birs?zl?, musiqi?i idi. Yura Maqomayev Kolski adasinin m?xt?lif musiqi qruplarinda istirak etmisdi.
Ananin M?sl?m? olan m?h?bb?ti onu bir an bel? t?rk etmirdi. H?yatin g?r?nm?y?n v? g?r?n?n t?r?fl?ri he? zaman bir-birini tamamlamir, ?ksin?, bunlar arasinda m?t?madi olaraq bir ziddiyy?t, bir t?zad yasanir, h?km s?r?r. M?sl?m? olan ana hissiyyati Ays?t xanimi m?t??ssir formada, faci?vi s?kild? durmadan, daima izl?misdi, bir saniy? s?rb?st buraxmamisdi. Basqa bir t?r?fd?n is? Ays?t xanim M?sl?m?n anasi oldugunu n?mayis etdirm?kd?n h?mis? ??kinmisdi. O, yaxsi anlayirdi ki, bunu bil?n h?r k?s ist?r-ist?m?z ona oglu il? bagli m?xt?lif suallar ?nvanlaya bil?r. Bu, suallari cavablandirmaq is? g?r?nd?y? kimi bir o q?d?r d?, asan olmayacaqdi .
Ays?t xanim ikinci d?f? ail? h?yati qursa da, ilk h?yat yoldasi M?h?mm?din v? b?y?k oglu M?sl?m?n familiyasini: -Maqomayev soyadini ?mr?n?n sonunami dasdi. Onun ikinci ?rind?n olan oglu Yura s?hn?y? Maqomayev kimi g?lib v? bu g?n d? h?min familiyani yasadir. ?ld? etdiyim informasiyaya g?r? Yura Maqomayev 2012-ci ild? anasinin vaxtil? f?aliyy?t gost?rdiyi Murmansk Vilay?t D?vl?t Dram Teatrinda solo konsert proqrami il? ?ixis etmisdi…
Az?rbaycanla, Az?rbaycan xalqi il?, o c?ml?d?n bu m?q?dd?s torpaq il? bagli m?nasib?tl?rin? aydinliq g?tir?n Ays?t xanim h?mis? q?rurla dey?rdi:
“M?n v? oglum M?sl?m az?rbaycanliyiq v? bel? d? d?nyani t?rk ed?c?yik. Bunu d?f?l?rl? elan etmisik v? bir daha elan edirik: biz bir az?rbaycanli kimi bu torpaga, bu xalqa, onun s?mimi adamlarina h?mis? bor?luyuq!”
Ays?t xanim ?hm?d qizi Maqomayeva 2003-c? ild? Murmansk s?h?rind? bird?f?lik h?yata g?z yumdu v? orda da d?fn olundu. Bu, ail?nin d?fn olunduqlari ?razil?ri x?rit? ?z?rind? q?l?ml? birl?sdirs?k b?y?k bir ??bucaq almis olariq. Ata M?h?mm?d Polsanin Hoyne qardasliq, ana Ays?t xanim Rusiyanin Murmansk s?h?r q?biristanliqlarinda d?fn olunduqlari halda, onlarin ?vladlari M?sl?m ?ox sevdiyi dogma Az?rbaycanda, onun paytaxti m?ht?s?m v? q?dim Baki s?h?rind?, F?xri Xiyabanda, babasi ?bd?l- M?sl?m Maqomayevin v? ?misi C?mal?ddin Maqomayevin yaninda uyuyur. Allah h?r ???n? r?hm?t etsin! Amen!
Tamara Ilyini?na Sinyavskaya (1943)
(Muslum Maqomayevin h?yat yoldashi)
Ke?mis S SRI-nin v? Rusiya Federasiyasinin opera m?g?nnisi, metso – soprano s?sin g?rk?mli n?may?nd?l?rind?n biri, SSRI Xalq artisti (1982), 1964-c? ild?n “B?y?k teatr”in solisti, n?fuzlu Sofiya, Verve v? Moskva Beyn?lxalq vokal?ilar m?sabiq?l?rinin qalibi, P.I.?aykovski adina IV Beyn?lxalq m?sabiq?nin (1970) birinci m?kafat?isi Tamara Ilyini?na Sinyavskaya 6 iyul 1943-c? ild?, II D?nya m?harib?sinin, ?n qizgin ?aginda, Moskva s?h?rind? f?hl? ail?sind? anadan olmusdu.
H?l? ki?ik yaslarinda olark?n balaca Tamarada musiqiy?, mahniya, r?qs? b?y?k h?v?s oyanir. O, alti yasinda olark?n V. S . H?min zaman bu musiqi kollektivi Moskvanin Stopani k???sind? yerl?s?n pionerl?r evinin t?rkibind? f?aliyy?t gost?rirdi. Is el? g?tirir ki, ki?ik Tamaranin yasadigi ev ?razid?n ?ox da uzaqda olmur, Marxlevski k???sind? yerl?sir.
1953-c? ild? xor ansamblina g?l?n on yasli Tamara bir m?dd?t sonra Moskva Konservatoriyasinin n?zdind? yerl?s?n musiqi m?kt?binin n?gm? sinifin? q?bul olunur. Ail?ni t?kbasina saxlayan anasina maddi d?st?k olmaq m?qs?dil? balaca qizcigaz “Ki?ik teatr”da “qosucu” xora ke?m?li olur. H?min vaxt musiqi m?kt?bind? Tamaraya 28 rubl t?qa?d verirdil?r. Teatrda is? bu r?q?m bir balaca ?ox idi. Bu is?, h?min d?vrd? ail?y? b?y?k k?m?k v? yardim hesab olunurdu.
Tamara Ilyini?na h?yatin ona b?xs etdiyi istedad v? qabiliyy?tl? b?rab?r, h?m d? ?sl z?ka n?mayis etdirirdi. O, usaqliq d?vr?nd?n baslayaraq b?t?n musiqi m?rh?l?l?rini h?yat yoldasi El? bir mane? yox idi ki, Tamara xanimin qarsisini k?ssin. B?t?n sip?rl?ri amansizcasina vurub dagidan bu, inc? v? mehriban qizcigaz ??tinliyin n? oldugunu bilmirdi. O, h?m d? ?ox z?hm?tkes v? ?m?ksev?r bir insan x?susiyy?tin? malik idi.
Tamara Sinyavskaya m?sahib?l?rinin birind? etiraf etmisdi ki, m?r?kk?b tapsiriqlari xoslayirdi . Is el? g?tirir ki, tale onu b?t?n h?yati boyu bolluca sevindirir – h?r yeni opera partiyasi yeni zirv?nin f?th olunmasi il? yekunlasir. Onun vokal m?har?ti v? ustaligi b?t?n d?nya t?r?find?n y?ks?k qiym?tl?ndirilir. Bununla da, Tamara adini XX ?srin ikinci yarsinin musiqi tarixin?, musiqi salnam?sin? h?mis?lik yazdirir.
Yuxarida sadaladigim musiqi m?kt?bl?ri il? yanasi Tamara Ilyini?na Moskva D?vl?t Konservatoriyasinin n?zdind? f?aliyy?t g?st?r?n musiqi m?kt?bind? d?vr?n?n g?rk?mli, taninmis pedaqoqlarindan sayilan: L.M.Markova v? O.P.Pomerantsevadan , D?vl?t Teatr Inc?s?n?ti Institutunda is? musiqili komediya aktyoru fak?lt?si nd? m?shur DB Belyavskid?n d?rs alir.
M?kt?bi qurtardiqdan sonra 20 yasli g?nc qiz “B?y?k teatr”a g?lir v? t?cr?b? ke??nl?r qrupuna daxil olur. G?nc m?g?nninin s?si q?bul komissiyasinin ?zv?l?rini o q?d?r m?ftun edir ki, onlar, h?tta, konservatoriya t?hsili olmayan qizi teatra q?bul edirl?r. T?cr?b? ke??n g?nc qiz ?z z?hm?ti v? bacariqi il? s?but edir ki, n?y? qadirdi. Odur ki, bir ild?n sonra onu h?mis?lik olaraq teatrin ?sas qrupuna yazirlar.
Tamara xanimin ?z?n? s?but etm?sind?, p?xt?l?sm?sind? opera rejissoru v? musiqi m??llimi Boris Pokrovskinin b?y?k z?hm?ti v? rolu olur.
Bir d?f? “B?y?k teatr”in ?sas hey?ti Milana qastrol s?f?rin? gedir. “Yevgeni Onegin” operasinda Olqa partiyasini ifa etm?k g?nc m?g?nniy? h?val? olunur. Bu Tamara Sinyavskaya ???n ?sl sinaq, eyni zamanda O, bu imtahandan m?v?ff?qiyy?tl? ?ixir, partiyani ?la ifa edir.
1964-c? ild?n “B?y?k teatr”da soloist kimi f?aliyy?t? baslayan Tamara Ilyini?na 2003-c? il? kimi bu teatrda ?alisir. O, teatrin s?hn?sind? birinci d?f? C?zeppe Verdinin “Riqoletto” operasinda Paj obrazinda tamasa?ilarin qarsisina ?ixir. “Kisi” obrazi Tamara xanimda ?ox g?z?l alinir.
O, Aleksandr Borodinin “Knyaz Iqor” operasinda Kon?akova, Edvard Bendjamin Brittenin “Yay gec?sinin yuxusu”nda Oberon obrazlarini y?ks?k ustaliqla ifa edir.
“B?y?k teatr”in Fransaya, Yaponiyaya v? Kanadaya ugurlu s?f?rl?rind?n v? IV Beyn?lxalq m?sabiq?d? qalib olduqdan sonra xarici ?lk?l?r? d?v?t olunur. M?sabiq?d? j?rinin sovet ittifaqindan olan ?zv? Yelena Obraztsova, xarici ?lk?l?rd?n olan ?zv?l?r , o c?ml?d?n m?shur Mariya Kallas Tamaraya s?s verirl?r. N?tic?d?, birinci m?kafati iki yer? b?lm?k lazim g?lir. Tamara, h?m?inin, Mixayil Ivanovi? Qlinkanin Vanya (“Ivan Susannin") v? Ratmir (“Ruslan v? Lyudmila”), Modect Petrovic Mussorqskinin Marfa (“Xovansina”) v? Marina Mnisek (“Boris Qodunov"), Nicholas Rimskoqo-Korsaqovun Lyubava (“Sadko”) v? Lyubasa (“Carin g?lini”), Azucena (“Trubadur”) v? Ulrika (“Bal-ziyaf?t”), o c?ml?d?n Verdi, Karmen, J.Bize , h?m?inin, basqa m?shur b?st?karlarin operalarinda misilsiz obrazlar yaradir.
Bu ugurlu ?ixislardan sonra m?shur xarici impressariolardan Tamara xanimi Amerikaya qastrol s?f?rin? gond?rm?yi xahis edirl?r. Bu c?r hallar ???n DTK-nin ?z n?vb?t?i v? standart cavabi var idi: “M?g?nni repertuarin qoyulusu il? m?sguldu”.
Tamara xanim Sergey Prokofyevin “Oyun?u” operasinda Blansin partiyasini Sovet Ittifaqinda ilk d?f? yerin? yetirm?kl? SSRI opera al?mind?, bu obrazin ilk ifa?isi kimi adini ilkar?ninyx teatr.
Genis miqyasli repertuari, o c?ml?d?n h?r t?r?fli konsert poqramlari il? z?ngin olan O, h?m, ?lk? daxilind?, h?m d? xarici qastrol s?f?rl?rind? yorulmagin n? oldugunu hiss etm?d?n biri-birind?n r?ngar?ng opera v? xalq mahnilari il? ?ixislar ed?r?k tamasa?ilarin r?gb?tini qazanirdi. Moskva Konservatoriyasinin “B?y?k Zal”i, Pyotr Ili? ?aykovski adina Moskv a Konsert Zali v? Amstredam s?h?rinin “Konsertqebau sarayi” m?g?nni xanimi s?r?kli alqislarla qarsilayir.
M?g?nninin repertuarinda z?man?sinin ?n ??tin, ?ox ?m?k t?l?b ed?n m?ht?s?m operalari: S.S.Prokofyevin , P.I.?aykovskinin , M.De Falyanin v? basqa b?st?karlarin opera, ariya v? romanslari, h?m?inin, orqanin m?sayi?ti il? q?dim s?n?tkarlarin ?s?rl?ri yer alirdi. Tamasa?i auditoriyasini c?lb ed?n m?qamlardan biri ondan ibar?t idi ki, Tamara xanim h?yat yoldasi M?sl?m Maqomayev il? bi rg? duet formasinda dinl?yicil?r? biri-birind?n g?z?l, ?srar?ngiz, t?krarolunmaz musiqi n?mr?l?ri b?xs edir v? onlarin k?nl?n?, sanki, ovsunlayirdilar. T.Sinyavskayanin taninmis musiqi?i E.F.Svetlanov , h?m?inin, bir ?ox basqa m?shur v? g?rk?mli dirijorlarla ?ixisi, o c?ml?d?n Rikkardo Sayi v? Valeriy Qerqiyevl? s?m?r?li ?m?kdasligi yaxsi n?tic?l?r verirdi.
H?yat el? g?tirir ki, M?sl?m Maqomayevl? tanisliqdan sonra Tamara Sinyavskaya Italiyanin Milan s?h?rin?, m?shur “La Skala” teatrina t?cr?b? ke?m?y? gedir. O, haricd? ?oxlu ?ixislar edir v? daha da p?xt?l?sir. Onun repertuarinda olan bir ?ox ?s?rl?r, m?s?l?n: Paris s?h?rind? Rimskoqo-Korsakovun “ Snequro?ka ” (“Qar g?lini”) ?s?rind? Lel , T?rkiy?d? C?zeppe Verdinin “Trubadur” v? “Bal-ziyaf?t” operalarinda m?vafiq olaraq Azucena v? Ulrika , h?m?inin, Almaniyada b?y?k m?v?ff?qiyy?tl? Rixard Vaqnerin “ Karmen ” ?s?rini m?k?mm?l oxuyur. O, Avstriyanin paytaxti Vena D?vl?t Opera teatrinda S.S.Prokofyevin “H?rb v? s?lh” operasinda Axrosimovanin partiyasinda istirak edir.
"La Skala" Bu, tanisliq Moskva s?h?rind? bir ne?? g?r?sl? yekunlasir v? m?s?l? m?h?bb?t m?c?ralarina q?d?r gedib ?atmir, romantika yasanmir. Ancaq qeyd etm?k lazimdi ki, Baki tanisligina kimi tale onlari bir ne?? d?f? yaradiciliq yollarinda, o c?ml?d?n m?xt?lif konsert meydan?alarinda ?z-?zmishm? g?. Lakin c?tl?k bu zaman k?siyin? q?d?r bir-biri il? kifay?t ed?c?k q?d?r yaxindan tanis deyildil?r. ?t?ri v? ya yaradiciliq tanisligi 3 oktyabr 1972-ci il? q?d?r davam edir. H?min zaman “B?y?k teatr”in bir qrup artisti Bakida ke?irilm?si n?z?rd? tutulan Rusiya m?d?niyy?ti v? inc?s?n?ti g?nl?rind? istirak etm?k ???n paytaxtimiza g?lirl?r. Yevgeni Nesterenko, Nina Fomina, Yevgeni Raykov, Kirill Kondrasin, h?m?inin, g?nc Tamara Sinyavskaya da yer alirdi.
“Az?rbaycanin g?rk?mli v? taninmis b?st?kari, M?sl?m?n babasinin adini dasiyan filarmoniyada bizi bir-birimiz? t?qdim etdil?r. ?g?r s?hv etmir?ms? bu, sair Robert Rojdestvenski v? onun h?yat yoldasi Alla xanim idi. O, m?n? ?lini uzatdi v? ?ox utancaq, k?t n?z?rl? baxaraq dedi:
M?sl?m!
Bu, m?n? g?lm?li g?ldi, birincisi ona g?r? ki, biz artiq tanis idik. Ikincisi, artiq onu taniyirdilar, sad?c? olaraq tanimirdilar, t?zim edirdil?r, salamlasirdilar v? buna ?ox sevinirdil?r…”, -dey?r?k, -Tamara xanim xatir?l?rini b?l?s?r.
1973-c? ilin yanvar ayinin ortalarinda Sinyavskayanin Milana t?cr?b? ke?m?y? getm?sind?n sonra M?sl?m?n telefon z?ngl?ri ara verm?k bilmir v? o, m?t?madi olaraq Tamara xanimla rabit? yaradir, ?r?k s?zl?rini b?l?s?r. Bu, bar?d? Tamara xanimin xatir?l?ri ?ox maraqli, h?m d? ?ox ?r?k a?andi. O, deyir: “Maqomayev oz?n?m?xsus s?kild? m?h?bb?tini anlatmaga ?alisirdi. H?min m?qam o, proiqrivatel? zamana uygun g?l?n melodiyanin valini qoyurdu. Ona h?min priyomla cavab verirdim. M?n d?, fonetikamda olan vallardan birini proiqrivatel? qoyurdum…”.
H?min zaman k?siyi ?rzind? Tamara Sinyavskanin t?cr?b? m?dd?ti bir il yarim davam edir. Bu, m?dd?t ?rzind? Tamara ?rind?n bosanir, m?st?qil v? s?rb?st xanim olur. Ancaq o, M?sl?m Maqomayevl? nigah ?laq?l?rini r?smil?sdirib qeydiyyatdan ke?m?y? t?l?smir. Bu, o vaxta q?d?r davam edir ki, onlarin ?mumi tanislarindan birinin s?br kasasi t?k?nir v? o, g?ncl?rin pasportlarini alib onlari nigah s?b?sin? aparir. El? h?min g?n, paytaxt restoranlarindan birind? y?z n?f?rin istiraki il? toy m?rasimi t?skil olunur. Bundan basqa, bu x?b?ri esid?n ?? y?z adamdan ?ox k?tl? restoranin ?trafina yigisir v? ?ox mehribancasina Maqomayevd?n sevimli mahnilarini ist?yirl?r. Bel? bir g?nd? m?g?nni ?zabkesl?rini, p?r?stiskarlarini intizarda qoya bilm?zdi. O, restoranin a?iq p?nc?r?sind?n onlar ???n yarim saat mahni ifa edir. Deyil?nl?r? r?gm?n, bundan sonra M?sl?m d?z ?? ay bronxitl? g?zir. ?lb?tt? ki, saxtali yanvar ayi, a?iq p?nc?r?, k?skin hava c?r?yani, bir q?d?r q?bul olunan alkoqolun t?siri bronxit ???n kifay?t ed?rdi.
S?s-k?yl? Moskva qonaqligindan sonra c?tl?k toy s?yah?tin? ?ixir v? adaxlinin v?t?nin?, Bakiya g?lirl?r. Burda Tamarani yalniz adi “g?lin” qiyaf?sind? yox, ?z? d? b?t?n “Az?rbaycanin g?lini” qiyaf?sind? q?bul edirl?r. O zaman Az?rbaycan SSR Kommunist Partiyasi M?rk?zi Komit?sinin Birinci katibi Heyd?r ?liyev idi. Birinci katib t?z? evl?n?nl?ri baginda q?bul edir v? onlarin s?r?fin? t?nt?n?li ziyaf?t ke?irir.
H?min anlari yaxsi xatirlayan M?sl?m deyirdi: “M?nim yaxsi yadimdadi, Tamarani birinci d?f? n? vaxt g?rm?s?m… Televizorda g?rm?s?m… Biz dostlarimizla axsim qonaqli. Onu ekranda g?rd?m v? h?m?n qonaqliqda istirak ed?nl?r? dedim: bax bu, h?qiqi motso-sopranodu! ?mumiyy?tl?, m?n qadin s?sinin ?ox da b?y?k p?r?stiskari deyil?m. ??nki qadin n? vaxt ki, yuxari nota qalixir, ?ox t?sad?f hallarda onu axira kimi tamamlaya bilir…
T.Sinyavskaya ?n?n?vi b?y?k rus vokal m?kt?binin N.A.Obuxova, M.P.Maksako v? kimi m?shur mezzo-soprano s?s sahibl?rinin g?rk?mli n?may?nd?si v? davam?isi idi.
Onun ?ox b?y?k diapazona, “m?xm?ri” tembr?, b?t?n reqistrl?rd? isl?y?n n?cib, q?vv?tli, b?rab?r s?s? malik olmasi m?n? imkan verir ki, onu nadir, tayi-b?rab?ri olmayan, h?qiqi rus kontraltosu hesab edim. M?g?nninin y?ks?k ifa?iliq qabiliyy?ti, y?ks?k musiqi m?d?niyy?ti, m?har?tli, mahiran?, virtuoz texnikasi, parlaq s?hn? manerasi, temperamenti onun basqalarindan olduqca k?skin formada se?ilm?sin?, h?m?inin, f?rql?nm?sin? imkan verirdi. Tamara xanim “?arin g?lini” operasinda yaratdigi Lyubasa obrazi m?g?nninin yaradiciliginin h?qiqi zirv?si hesab oluna bil?r.
T.I.Sinyavskaya 2005-ci ild?n Moskva D?vl?t Teatr Inc?s?n?ti Institutunun vokal kafedrasinin m?diri v? professoru v?zif?l?rind? f?aliyy?t g?st?rmisdi. Bir ?ox orden v? medallarla t?ltif olunan Tamara xanim ictimai v? d?vl?t isl?rind?n d? k?narda qalmirdi. O, 1984-c? ild? SSRI Ali Sovetinin 11-ci ?agirisinin deputati olmusdu. Eyni zamanda, SSRI, Rusiya v? Az?rbaycanin f?xri adlari v? ordenl?ri il? t?ltif edilmisdi: Onun kolleksiyasinda “Qirmizi ?m?k Bayragi” ordeni (1971), Rusiyanin “?m?kdar artisti” (1973), “Xalq artisti” (1976), “S?r?f nisani” ordeni (1980) , SSRI “Xalq artisti” (1982), Az?rbaycanin “Xalq artisti” (2002), Az?rbaycanin “S?hr?t” ordeni (2003), “V?t?n qarsisinda xidm?tl?rin? g?r?” ordeni: IV d?r?c? (2006) , Az?rbaycanin “Dostluq” ordeni (2013) v? s. t?ltifl?r var idi.
Tamara xanim 1972-ci ild? BA Pokrovskinin r?hb?rliyi altinda Moskva D?vl?t Akademik Kamera Musiqili teatrinin istiraki il? R.K.Sedrinin “Yalniz m?h?bb?t deyil” ?s?rind? Varvara Vasilyevanin partiyasini ifa etmisdi. Bundan sonra o, ?oxlu xarici qastrol s?f?rl?rind? olmus v? “Varna yayi” musiqi festivalinda istirak etmisdi.
Tamara Ilyini?na Fransa, Italiya, Ispaniya, Bel?ika, Avstriya, Ingilt?r?, ABS v? sair bir ?ox d?nya ?lk?l?rinin opera teatrlarinin s?hn?l?rind? ugurla ?ixis etmisdi. Xanim m?g?nni, h?m?inin, konsert proqramlari il? C?nubi Koreya v? Yaponiyada qastrol s?f?rl?rind? olmusdu. M?g?nninin repertuarina daxil olan partiyalarin bir ?oxu genis s?kild? ilk d?f? xarici ?lk?l?rin s?hn?l?rind? s?sl?nirdi.
“Bir d?f?, bel? bir hadis? bas verdi. Hansisa s?f?rd?n geri, Moskvaya d?n?n M?sl?m yolunu m?nim yanimdan, Kazan s?h?rind?n salir. Onda, Tataristanda qastrolda idim. Kazan teatrinin s?hn?sind? “?arin g?lini” operasinda Lyubasani oxuyurdum. Fasil?d? tamasa?ilara t?zim etm?k ???n s?hn?y? ?ixdim. Bu, zaman M?sl?m?n adindan m?n? ?ox b?y?k g?l d?st?si g?tirdil?r. M?n, bu g?l ??l?nginin arxasinda g?r?nm?rd?m… N? vaxt ki, M?sl?m lojada g?r?nd?, tamasa?ilar ???n opera ?z ?h?miyy?tini itirdi…, dey?n, -Tamara xanim xatir?l?rini p?r?stiskarlari il? b?l?sm?sd?.
2010-cu ilin oktyabr ayinin 25-d? Moskvada, M?sl?m Maqomayevin s?r?fin? Vokal?ilarin Birinci Beyn?lxalq m?sabiq?si ke?irildi. H?min m?sabiq?d? ?ixis ed?n Tamara Sinyavskaya demisdi:
“M?sl?m Maqomayev, h?m opera, h?m d? estrada s?hn?sind? kral idi. Buna g?r? d? m?sabiq? ?ox g?rgin olacaqdi, ??nki, h?m opera m?g?nnisi, h?m m?zikl v? neapolitan mahnilarinin ifa?isi, h?m d? estrada janrinin mahir ustasi kimi ?ox genis diapazonlu s?s imkanlarina malik olan musiqi?i tapmaq olduqca ??tindi…”.
M?tbuat konfransinda istirak ed?n M?sl?m Maqomayevin “M?d?ni-Musiqi Irsi Fondu” nun t?sis?isi, h?myerlimiz Araz Agalarov is? fikrini qisa v? yigcam ifad? ed?r?k demisdi:
“Bu, bizim hamimiz ???n v? s?xs?n m?nim ???n b?y?k s?r?f v? xosb?xtlikdi. Hesab edir?m ki, M?sl?m Maqomayev ???n g?r?l? bil?c?k ?n b?y?k is el? budu”.
Tamara Ilyini?naya h?sr olunan bu b?lm?ni, M?sl?m Maqomayevl? Tamara Sinyavskayanin birg?, duet s?klind? ifa etdikl?ri m?shur v? unudulmaz “Ey ?ziz anam, Az?rbaycan” mahnisinin Az?rbaycan v? Rus dill?rind?ki variantini misal g?tirm?kl? tamamlairamaq ist?:

Ey ?ziz anam, Az?rbaycan!
Ey ?ziz anam, Az?rbaycan,

S?n? bagliyam, Az?rbaycan.

?mr?m?n m?nasisan, Az?rbaycan,

Qardasliq d?nyasisan, Az?rbaycan,

Anamin anasisan, Az?rbaycan.

?mr?m?n m?nasisan, Az?rbaycan,

Qardasliq d?nyasisan, Az?rbaycan,

Anamin anasisan, Az?rbaycan.

Baharli yurdum, Az?rbaycan,

?inarli yurdum, Az?rbaycan.

S?ns?n esqim, z?f?rim, Az?rbaycan,

?aglayan K?r, X?z?rim, Az?rbaycan,

G?n?sli al s?h?rim, Az?rbaycan,

S?ns?n esqim, z?f?rim, Az?rbaycan,

?aglayan K?r, X?z?rim, Az?rbaycan,

G?n?sli al s?h?rim, Az?rbaycan,

Ты меня зовешь, Азербайджан.

Ты во мне поешь, Азербайджан.

Как огни твои светлы, Азербайджан.

Как слова твои теплы, Азербайджан.

Ты звезда моей судьбы, Азербайджан.

Ты звезда моей судьбы, Азербайджан.

Ey ?ziz anam, Az?rbaycan!
Bu mahni, h?m?inin, bu mahninin nec? yaranmasi, o c?ml?d?n mahninin bu iki g?rk?mli, t?krarolunmaz m?g?nnil?r t?r?find?n ifa olunmasi bar?d? sonraki f?sill?rd? daha genis v? m?f?ss?l s?hb?t a?acam .
IKINCI
F?SIL
AZ?RBAYCANDAN D?NYAYA YAYILAN AVAZ...
SSRI Xalq artisti, bir ?ox beyn?lxalq festivallarin lauerati, opera v? estrada m?g?nnisi, b?st?kar, piano?u M?sl?m M?h?mm?d oglu Maqomayev 17 avqust 1942-ci ild? Az?rbaycanin paytaxti q?dim Baki s?h?rind?, Az?rbaycanin g?rk?mli b?st?kari, Az?rbaycan musiqisinin banil?rind?n biri, “?m?kdar inc?s?n?t xadimi”, dirijor, piano?u ?bd?l-M?sl?m Maqomayevin ail?sind? d?nyaya goz a?misdi.
K?rp?nin ilk s?sini, ilk qigiltisini, ilk h?y?canini, ilk nal?sini esid?nl?r agillarina, h?tta bel?, g?tir? bilm?zdil?r ki, yenic? esitdikl?ri bu, s?s g?l?c?kd? d?nyanin ?n m?ht?s?m konsert saraylarini, ?n n?fuzlu s?hn?l?rini, ?n b?y?k idman meydan?alarini ?z avazi il? ziyn?tl?ndir?c?k, agzinacan dolu dinl?yici auditoriyasini m?ftun v? heyranedici cazib?si il? agusuna alaraq ?b?diyy?t d?nyasina s?yah?t? aparib-g?tir?c?kdi. He? k?s dey? bilm?zdi ki, yenic? dogulan k?rp? milyonlarla insani mahni v? b?st?l?rinin h?qiqi ovsununa, sehrin? salacaq, onlari heyr?tl?ndir?c?kdi.
Az?rbaycanin b?y?k b?st?kari v? dirijoru ?bd?l-M?sl?m Maqomayevin b?y?k oglu C?mal?ddin 1910-cu, ki?ik oglu M?h?mm?d is? 1916-ci ild? d?nyaya g?z aisdlar. Teatr is?il?ri ail?sind? dogulan ki?ik M?sl?m?n atasi M?h?mm?d teatr r?ssami, teatr t?rtibat?isi, anasi Ays?t xanim ?hm?d qizi is? dramatik aktrisa idi.
Ays?t xanimin r?fiq?si Valentina Osipovna M?sl?ml? anasi arasinda m?vcud olan ayriligi xatir?l?rind? qeyd ed?rk?n realligi ?ks etdirm?y?n b?zi yanlis m?qamlara toxunmusdu, s?hv? yol vermisdi. Ancaq q?tiyy?tl? dem?k olar ki, bu yanlisliqda Valentina Osipovnanin he? bir g?nahi, he? bir t?qsiri yox idi, ??nki bu, qeyri-m??yy?n faktlari r?fiq?l?rin? Ays?t xanim ?z? danismisdi. Oh, ( Valentina Osipovna : -C.P.) is? sad?c? olaraq Ays?t xanimdan esitdikl?ri t?krarlamaqla kifay?tl?nm?li olmusdu.
“Onun danisigindan, bel?, aydin oldu ki, h?lak olan h?yat yoldasinin ail?sind? Ays?t xanimi iki d?f? m?z?mm?t edibl?r. Birinci d?f? o, S?rq ad?t-?n?n?sin? zidd ?ixaraq ail?d? qalmayanda. Ikinci d?f? is? M?sl?m? ana babasinin v? n?n?sinin yanina aparanda. Ays?t xanimin dedikl?rin? g?r? M?sl?m usaqliqda d?l?duz olub, az qalib ki, pis usaqlar il? ?laq? qursun. Bu, h?r?k?ti il? Ays?t xanim M?sl?m? pis v?rdisl?rd?n v? d?l?duzlardan xilas edibdi. M?sl?m ail?d?n zorla ayrilib v? ki?ik yaslarinda ?zab, ?ziyy?t v? iztirablar ??kibdi”, -dey?r?k, -Valentina Osipovna fikirini tamamlamisdi.
M?sl?m Maqomayevin yazdigi “Melodiya m?nim m?h?bb?timdi” xatir?l?r kitabini, h?m?inin, m?g?nninin m?xt?lif vaxtlarda, m?xt?lif m?tbuat orqanlarina verdiyi ?oxsayli m?sahib?l?ri bir ne?? d?f?, t?krar-t?krar oxuduqdan sonra bel? q?rara g?ldim ki, Ays?t xanimin M?sl?m?n usaqliq ill?ri, onun pis usaqlara qosulmasi, d?l?duzluq etm?si v? ?zab-?ziyy?t ??km?si il? bagli s?yl?diyi fikirl?r he? bir m?ntiq? ?saslanmir v? tamamil? s?hvdir. M?hz, bu, n?qteyi-n?z?rd?n ?ixis ed?r?k M?sl?m haqqinda deyil?nl?rl? razilasmaq imkanim xaricind?dir. ?g?r, xatirlayirsinizsa yuxarida Ays?t xanimla bagli olan b?lm?d?, bil?r?kd?n M?sl?m?n anasini m?zakir? v? m?hakim? obyektin? ?evirm?kd?n yan ke?dim v? qeyd etdim ki, yeri g?ldikc? bu m?s?l?y? bir daha qayidacam. D?s?n?r?m ki, bu m?qamda problemi k?nara qoymaq q?tiyy?n real g?r?nm?r, ??nki Valentina Osipovnanin Ays?t xanima istinad?n s?yl?diyi fikirl?rin arxasinda yalniz usaq M?sl?m, onun ail?si-?misi C?mal?ddin v? onun h?yat yoldasi Mariya Ivanovna, s?zs?z ki, n?n?si Baydag?l xanmi qinaq h?d?fin? ?evirm?k m?qs?di diqq?t m?rk?zin? g?tirilmir. Burda, h?m d? bizim g?z?l Baki s?h?ri, az?rbaycanli usaqlar, h?m?inin, h?min m?h?ll?d? yasayanlarin ?xlaqi, nizam-intizami, milli ad?t-?n?n?l?r qinaq predmetin? ?evrilir.
Tam ?minlikl? dey? bil?r?m ki, M?sl?m?n usaqliq ill?rin? bu c?r yanasan Ays?t xanim yalniz ?z?n? m?dafi? etm?k, ?z?n? b?ra?t qazanmaq prinsipini qarsisina ?sas m?qs?d olaraq qoymus v? s?zs?z ki, nisb?t?n d? olsa r?fiq?l?rini buna inandirmaga nail olmusdu, ?n azindan, m?n bu c?r d?s?n?r?m. ??nki h?min zaman k?siyind? Ays?t xanimin r?fiq?l?ri Bakida c?r?yan ed?n ictimai-siyasi prosesl?r, M?sl?m?n ail?si v? az?rbaycanli usaqlarin m?vcud durumlari haqqinda m?lumatli deyildil?r. M?hz, buna g?r? d?, onlarin Ays?t xanimin bu ??f?ngiyyatina inanmaqdan basqa ayri ?ar?l?ri qalmirdi. ?g?r g?tiril?n b?han?l?ri ?saslar ?z?rind? analitik t?hlil etmis olsam asagidaki n?tic?ni ?ld? ed? bil?r?m:
1.M?sl?m Maqomayev h?y?t dostlari haqqinda he? vaxt m?nfi fikird? olmayibdi, ?ksin?, m?g?nni onlar haqqinda daima xos d?s?nc?l?r s?sl?ndirib , h?tta, b?y?y?b boya-basa ?atdiqdan sonra imkan daxilind? onlarla ?laq? saxlayib, g?r?s?b v? dostlugunu davam etdiribdi. Ays?t xanim b?zi m?sahib?l?rind? ?vv?l didikl?rini unudaraq oglunun h?y?t yoldaslari, yasadigi m?h?l m?xt?lif m?nfi, qeyri-real fikirl?r ?g?r onun (Ays?t xanimin: -C.P.) dedikl?ri, -dogru olsaydi, M?sl?m?n dostlari v? m?h?ll? yoldaslari: P. B?lb?loglu, A.Babel, I.Kozlovski, I.Aktyamov, V.Vasilyev v? basqalari pis yola ged?rdil?r;
2.M?sl?m?n dedikl?rind?n aydin g?r?n?r ki, onun ev “Ivan Qroznu”su hesab etdiyi Camal ?misi v? onun savadli, diqq?t?il h?yat yoldasi, Mariya Ivanovna Ays?t xanimdan f?rqli olaraq he? vaxt M?sl?m?n pis usaqlarla ?laq?d? olmasina imkan verm?zdil?r. ?mumiyy?tl?, bu, qaygikes v? t?l?bkar insanlar ?oxsayli fikirl?rind? bir d?f? d? olsun M?sl?m?n pis usaqlara qosuldugunu dill?rin? g?tirm?misdil?r. O ki, qaldi ki?ik M?sl?m?n ?zab-?ziyy?t i?ind? b?y?m?sin?, bu, fikir tamamil? v? k?k?nd?n yanlisdi. H?min d?vrd?, y?ks?k v?zif?d? ?alisan C?mal?ddin Maqomayev, usaga ?n yaxin v? dogma olan Baydag?l xanim v? istiqanli Mariya Ivanovna buna yol ver? bilm?zdil?r. ?ox ill?r ke?dikd?n sonra M?sl?m?n n?n?si Baydag?l xanimi xatirlamasi, qiyabi v? gec d? olsa ondan ?zr ist?m?si, Mura xalani (Maria Ivanovnani: -C.P.) xos t??ss?ratlarla yad etm?si M?sl?m?n isti v? dogma ?ll?rd? olmasindan, o c?ml?d?n b?y?k diqq?t v? qaygi il? ?hat? olunmasindan x?b?r ver?n fakt kimi q?bul olunmalidi ;
3.Ays?t xanim ki?ik M?sl?m? ata ail?sind?n ayiranda onun c?mi ?? yasi var idi. ?? yasinda usaq he? vaxt k???d? t?nha qala, pis v?rdisl?rl? m?sgul ola v? d?l?duzlara qosula bilm?zdi. C?f?ngiyyat… M?nasiz bir fikir… El? deyilmi? Axi ?? yasinda usaq pisin v? ya yaxsinin n? oldugunu tam m?nada anlamadigi bir halda nec? bu c?r isl?r? qursana bil?rdi? Sad?c? olaraq bunlarin hamisi b?han?d?n basqa ayri c?r basa d?s?lm?m?lidi;
“Bagisla m?ni n?n?. Indi m?n basa d?s?r?m ki, usaqliq ill?ri hara gedir, h?m?inin, anlayiram ki, biz usaqliqda kimi sevmirik, kim ki, biz? diqq?tini, qaygisini v? xos s?zl?rini ?sirg?mir, biz onlara ?rk?y?n m?nasib?t g?st?ririk, o is? h?mis?lik v? bird?f?lik s?ma v? d?niz kimi hara is? axib gedir…”, -dey?r?k, -M?sl?m xatirlayirdi.
4.Horm?tli oxucular! Bu, monoqrafiyani m?tali? ed?rk?n M?sl?m?n dostlari haqqinda daha d?r?st v? daha ?trafli informasiya alacaqsiniz v? bir daha ?min olacaqsiniz ki, Bakinin bu g?z?l m?h?ll?sind?, M?sl?ml? birlikd? b?y?y?n usaqlarin hamisi zaman ke?dikc? ali t?hsil almis, istedadli, qabiliyy?tli, t?rbiy?li insanlar olaraq c?miyy?t? inteqrasiya olmus, h?yatda layiqli m?vqe tutmus, birs?zl?, ?zl?rini t?sdiql?misdil?r.
M?sl?m?n usaqliq d?vr?, ?sas?n d?, anasi Ays?t xanimin yaninda yasadigi d?vr bir o q?d?r yaxsi, kesm?kesli, ?r?ka?an olmamisdi. M?sl?m atasini xatirlamirdi v? xatirlaya da bilm?zdi, ??nki onun atasi M?sl?m?n ?? yasi tamam olmayanda alman fasistl?ri il? Berlin ?trafinda ged?n qizgin d?y?sl?rd? q?hr?mancasina h?lak olmusdu. Muslum atasini lap k?rp? olanda g?rm?sd?. Bu, is? ona atasi haqqinda n? is? bir fikir dem?y? imkan ver? bilm?zdi.
M?h?mm?din ?l?m?nd?n d?rhal sonra Ays?t xanimin t?hsil dalinca getm?sini, dogma, k?rp? balasini qaygisiz qoymasini v? ikinci d?f? ail? h?yati qurmasini y?ks?l?n x?tt ?zr? arasdirasi olsam hamiya yaxsi m?lum olan bir t?may?l?n “s?xsi maragin” sahidi olaram. Baxmayaraq ki, M?sl?m anasini ikinci d?f? ail? h?yati qurmaqda g?nahlandir mirdi. Ancaq Ays?t xanim bu c?r qinaga, b?lk? d?, bundan artigina ?ox layiq idi. ?lb?tt?, bu, m?nim subyektiv fikirim kimi basa d?s?lm?lidi…
H?min vaxt balaca M?sl?m ?misi Camalin v? n?n?si Baydag?l xanimin himay?si al tinda xosb?xt yasayirdi, ?z? d? ?ox xosb?xt yasayirdi. Sual oluna bil?r ki, valideyin qay gisi v? diqq?ti olmadan xosb?xt yasamaq olarmi? ?lb?tt?, bu, suala birm?nali cavab verm?k ?ox ??tindi. Amma m?vcud v?ziyy?ti n?z?r? alaraq tam ?minlikl? dem?k olar ki, diqq?tsiz, kims?siz, t?nha, ehtiyac i?ind? yasamaqla m?qayis?d?, bu c?r h?yat xosb?xt bil hesab ol. T?miz v? s?liq?li geyinm?k, vaxtli-vaxtinda qidalanmaq, isti v? b?yaz yorgan-d?s?kd? yatmaq, m?kt?bli l?vzimatlari v? kitablarla t?min olunmaq, ?n yaxsi s? h?r m?kt?bl?rind?n birind? t?hsil almaq v? s. s?yl?diyim fikirl?rin t?sdiqi v? bariz n?mun?si kimi q?bul oluna bil?r.
M?sl?m?n b?y?m?si, t?lim-t?rbiy?si v? ?xlaqi il? konkret olaraq ?misi C?mal?ddin v? h?yat yoldasi Mariya Ivanovna m?sgul olurdular. Onlarin diqq?ti, ayiq-sayiq iti n?zar?ti altinda ki?ik M?sl?m yaxsi ?xlaq g?rm?s, t?rbiy? v? savad almisdi. Burda he? bir vacib amil n?z?r diqq?td?n k?narda qalmamalidi. Bu, M?sl?m?n Az?rbaycanda, daha dogrusu, Bakida b?y?m?si idi. S?zs?z ki, Ays?t xanimin yasadigi ?imk?nd, Visniy Volo ?ok, Barnaul kimi ?yal?t s?h?rl?ri siyasi v? m?d?ni m?rk?z hesab olunan paytaxt Baki il? m?qayis?d? r?qab?t? gir? bilm?zdi.
M?sl?m deyirdi: “Nizam-intizam bizim ail?d? ?ox ciddi s?kild? qorunub saxlanirdi. ?mim ?z?n? inanan kommunistl?rd?n idi. Onu ?l? almaq, aldatmaq m?mk?n deyildi. H?min zaman m?ni t?rbiy? ed?n s?xs y?ks?k d?vl?t v?zif?si tuturdu… Kifay?t q?d?r oyuncaqlarim var idi. T?hsil almagim v? musiqi il? m?sgul olmagim ???n m?nbit s?rait yaradilmisdi. Yaxsi yadimdadi, n? vaxt ki, Mariya xaladan yalvararaq pul ist?yirdims? o, etiraz edirdi v? deyirdi:
B?y?y?b ?z?n pul qazanarsan, onda basa d?s?rs?n ki, pulu nec? qazanirlar.”
Bu c?r, etiraflarin qarsisinda Ays?t xanimin s?yl?dikl?rin? inanmaq g?l?nc, b?lk? d?, “M?likm?mm?d” nagili q?d?r m??mmali v? m?c?z?li g ?r?n?. Sad?c? olaraq be l? m?ntiqsiz fikirl?rin arxasinda Ays?t xanimin diqq?ti ?z?nd?n k?narlasdirmaq, ?z?n? dogrultmaq, s?hvl?rini ?rt-basdir etm?k, bir s?zl? , ?m?ll?rini gizl?tm?k v? s. niyy?tl?r dayanirdi.
M?sl?m?n anasindan k?sm?si v? incim?sinin, h?m?inin, uzun m?dd?t onunla ?laq?, ?nsiyy?t qurmamasinin b?n?vr?sind?, m?hz Ays?t xanimin soyuq, laqeyid, m?suliyy?tsiz h?r?k?tl?ri v? dogma ?vladina qarsi qaygisiz m?nasib?td? olmasi dayanirdi. Bu, de facto bel? idi.
H?min d?vrd?, M?sl?m?n h?myasidlari usaqlar ???n qalaydan hazirlanan balaca masin v? oyuncaqlarla oynayirdilar, M?sl?m is? babasindan miras qalan p?pitrin ?z?rin? notlari qoyub ?lin? q?l?m alaraq t?s?vv?r?nd? canlandirdigi orkestr? dirijorluq edirdi. O, ?vv?lc? skripkada ifa etm?y? c?hd gost?rmisdi. M?sl?m d?, basqa usaqlar kimi h?r seyi ?yr?nm?yi ?ox sevirdi, h?r sey? maraq v? diqq?t yetirirdi: mexaniki oyuncaqlarin nec? d?z?lm?si, onlarin is prinsipi, ?mumiyy?tl?, b?t?n bunlari ?yr?nm?k ???n onlari s?k?r, yigir, h?rd?n d? sindirirdi. Bu, “texniki yaradiciliq” M?sl?m? b?t?n h?yati boyu t?rk etm?mis, h?tta, yetkin yaslarinda onu m?sgul etmisdi. M?g?nni h?r zaman kefini a?math v? basini qatmama, birs?zl?, m?sgul olmath m?qs?dil? m?asir elektron “oyuncaqlarla” m?sglus vene printin? h?minll H?tta, son ill?r dogmalari, yaxinlari, ?zizl?ri onun komp?terd? oynadigini g?r?nd? deyirdil?r:
“Lap, usaq kimidir !”
M?sl?m is? bu s?zl?rd?n q?tiyy?n incim?zdi v? ?ksin?, ?minlikl? dey?rdi:
“?g?r insanda usaqliq ?lam?tl?ri itirs?, sad?l?vc?sin? dem?k olar ki, qocaliq vaxti artiq yetisibdi.”
Usaqliq ill?rind?, M?sl?m m?vcud t?labat v? maragini babasindan yadigar qalan skripka il? tamamlayirdi. O, skripkani gah s?k?r, gah a?ib i?in? baxir, orda n? oldugu il? maraqlanirdi. Sonda, bu, skripkanin sinmasi v? yenid?n kleyl?nm?si il? n?tic?l?nirdi. H?min skripka sonralar musiqi al?ti b?rpa ed?n ustalar t?r?find?n yenid?n t?mir olunaraq d?z?ldilmis v? hal hazirda Baki m?zeyl?rinin birind? ?ntiq ?sya kimi qorunubirakilil.
B?st?kar-dirijor babasinin h?yat yolunu davam etdir?n M?sl?m?n ilk mac?ralari evl?rind?ki b?y?k royaldan baslamisdi. Royalin b?y?k, M?sl?m?n is? balaca olmasi onlara “dostluq” etm?si ???n he? bir problem yaratmamisdi, ?ksin?, h?r sey bir-birini daha yaxsi tamamlayirdi. Bel?ki, artiq ?? yasi olark?n M?sl?m melodiyalari se?m?k, yigmaq v? g?t?rm?k qabiliyy?tin? malik idi. Onun ilk b?st?si bes yasina t?sad?f etmisdi v? o, bunu b?t?n h?yati boyu yaddan ?igartmamisdi. ?ox sonralar M?sl?m?n yaratdigi h?min b?st?y? sair Anatoli Qoroxov seir yazir. N?tic?d?, “B?lb?l?n saati” adli yeni mahni ?rs?y? g?lir…
Xatir?l?rind? n?n?si Baydag?l xanimla bagli olan maraqli m?qamlari g?nd?m? g?tir?n v? eyni zamanda ?z?n?n son d?r?c? d?c?l, b?y?k s?z?n? baxmayan v? nadinc usaq oldugunu etiraf ed?n m?g?nni h?min anlari xos t??ssuratlarla yaddasinin s?zg?cind?n ke?irirdi v? pesiman oldugunu t??ss?f hissi il? qeyd edirdi. O, xatir?l?r kitabinda yazirdi: “Baydag?l (yaz ?i??yi dem?kdi: -M.M.) n?n?mi ?ox sevirdim, ancaq ?ox esitmirdim. Tez-tez ist?r v? ya ist?m?z, h?r seyd?n ?ng?, usaq arsizligi, agilsizligi baximindan x?trin? d?yirdim, incidim v? ?alirdim. O, m?n? n? is?, s?zs?z ki, ?h?miyy?tli bir sey deyirdi, amma m?n artiq orda yox, k???d? olurdum, harda ki, m?ni eyni c?r d?c?l, suluq? nadinc usaqylar gir?zl. N? q?d?r n?n?m m?ni ?ox ist?yirdis?, m?n bir o q?d?r onu incidirdim v? x?trin? d?yirdim. Indi n?n?min hansi d?r?c?d? s?brli olmasi haqqinda d?s?n?r?m v? onu gec d? olsa basa d?s?r?m…”
Onun usaqliq d?vr?nd? d?c?l, nadinc, suluq olmasi v? eyni xasiyy?tli m?h?ll? usaqlari il? oynamasi he? d? pis qarsilanmamalidi. Bu, h?min yasda olan oglan usaqlari ???n normal hesab oluna bil?r.
O, kifay?t q?d?r n?n? n?vazisi v? qaygisindan b?hr?l?ns? d?, baba sevincini yasaya bilm?misdi. ??nki onun babasi, b?y?k musiqi?i balaca M?sl?m anadan olmazdan bes il ?vv?l d?nyasini d?yismisdi.
M?sl?m? h?yati boyu bir sual daim izl?yib v? d?s?nd?r?b, daha dogrusu, maraqlandirib. O, bilm?k ist?yirdi ki, babasi ?bd?l-M?sl?m h?yatda nec? adam olubdu? ?lb?tt?, o dogma v? yaxinlarinin s?zl?rind?n babasi haqqinda kifay?t q?d?r informasiya ala bilmisdi. Lakin b?t?vl?kd? bunlar onu qane etmirdi, bel?ki o, babasi haqqinda daha ?ox, daha m?k?mm?l, daha m?f?ss?l bilm?k ist?yirdi. Ona b?lli idi ki, babasi ?ox ?lia?iq, s?xav?tli, hamiya k?m?k ed?n bir insan olubdu. M?g?nni xatir?l?r kitabinda b?st?kar ?zeyir Hacib?ylinin ?bd?l- M?sl?m? Peterburqdan ?nvanlandigi bir t?s?kk?r m?ktubunu misal g?tir?r?k onun bir hiss?r??n oxutular.
O, (?zeyir Hacib?yli: -C.P.) yazirdi:“…m?nim imkanim var ki, isl?riml? rahat m?sgul olum, bunun n?tic?si idi ki, m?n Konservatoriyaya daxil oldum; b?t?n bunlar ???n s?mimi k?m?k etm?k ist?yin? g?r? s?n? (?bd?l- M?sl?m? : -C.P.) borcluyam; bu arzumu yerin? yetirm?k ???n s?n rahatligini v? saglamligini qurban verdin. G?r?s?n m?nim imkanim olacaqmi b?t?n bunlar ???n s?n? t?s?kk?r edim?”
?bd?l-M?sl?m Maqomayevin ?zeyir Hacib?ylinin Peterburq Konservatoriyasinda t?hsil almasina etdiyi maddi k?m?klik haqqinda oxucu auditoriyasinda m?lumatin olub v? ya olmamasi haqqinda he? n? dey? bilm?r?m, ancaq tam ?minlikl? s?yl?m?k olar ki, respublikanin ?d?bi-m?d?ni ictimaiyy?ti, ziyali musiqi elitasi, s?zs?z ki, bu bar?d? kifay?t q?d?r informasiyaya malikdi . ?bd?l-M?sl?m?n ?nvanina ?zeyir Hacib?yli t?r?fin-d?n 1914-c? ild? Peterburq s?h?rind?n g?nd?ril?n m?ktub Maqomayevl?rin s?xsi arxivl?rind? bu g?n? q?d?r qorunub saxlanilir.
Balaca M?sl?m h?mis? babasi il? f?xr etmisdi. Onun haqqinda xatir?l?r danismaq, sanki ona x?susi l?zz?t verirdi. M?s?l?y? bu n?qteyi-n?z?rd?n yanasdiqda g?r?r?r?r?m ki, n?vll m?hz, babasina oxamaaa, onun kimi olmaga b?t?n h?yt?k voyuuuuuu, boyath burden Buunu Buunu Boya Buunu Boyan bun underst stick O, yazirdi: “Babam, h?m dostluq, h?m d? ist?diyi vaxt s?mimi jest etm?yi bacarirdi. H?r halda bizd? az adam tapilar ki Babam bil?nd? ki, ?zeyir Hacib?yli bu isl? m?sguldu, onda o, basladigi partiturani cirir v? deyir: ?zeyir yaxsi yazar.
O, h?m d? dostu ?zeyird?n f?rqli olaraq s?n h?yat t?rzi ke?irm?yi xoslayirdi v? ?z?n? yaxsi kef ??km?y? imkan verirdi. N? vaxt ki, “kefl? yasamaq ist?y?n” g?nahkar Z?lf?qar Hacib?yli o zaman ki, “taksi fayton”la babamin arxasinca g?l?rdi, onlar h?m?n ?z qaygili sif?tl?ri il? n?n?m? deyirdil?r: teatrda, operada musiqi il? bagli problemli is var. Ancaq fayton onlarin arxasinca ?l yell?y?n Baydag?l xanimin m?sahid? dair?sind?n k?nara ?ixan kimi istiqam?tini d?yis?rdi”.
B?zi ?e?en jurnalistl?r ?bd?l-M?sl?m Maqomayevin ?l?m? il? bagli qaranliq v? m?ntiqsiz, zidiyy?tli fikirl?r s?yl?misdil?r. Guya b?y?k Az?rbaycan b?st?kari represiya qurbani olmusdu. O, h?bs edildikd?n sonra Nal?ik? g?tirilmis v? h?bsxanada m?lum olmayan s?raitd? h?yatla vidalasmisdi. Sonradan onun n?si Bakiya g?tiril?r?k burda, F?xri Xiyabanda d?fn olunmusdu. S?z?n a?igi, bu, o q?d?r inandirici g?r?nm?r, ?ksin?, bu c?r fikirl?r insanda ironiya yaradir, sarkazm dogurur.
Birincisi, tarix? istinad ed?r?k ?minlikl? s?yl?m?k olar ki, represiya qurbanlarini basqa yer? aparmaga v? hardasa d?fn etm?y? icaz? vermirdil?r. Biz bunu misal olaraq m?rhum sair-dramaturq H?seyn Cavidin timsalinda gost?r? bil?rik. Bizim n?silin n?ma-y?nd?l?rinin yaxsi yadindadi ki, uzun ill?r ke??nd?n sonra H?seyn Cavidin n?si Ulu ?nd?r Heyd?r ?liyevin b?y?k ?m?yi, bacarigi say?sind? Sibird?n Az?rbaycana g?tirilmis v? doguldugu Nax?ivan s?h?rind? el ad?t-?n?n?si il? d?fn olunmusdu;
Ikincisi, ?g?r ?bd?l-M?sl?m Maqomayev represiya qurbani olsaydi SSRI r?hb?rliyi he? vaxt icaz? verm?zdi ki, onun n?sini paytaxt Bakida, ?z? d?, F?xri Xiyabanda dinl?r ets ??nki bu sovet m?fkur?sin? tamamil? uygun g?lm?y?n v? ziddiyy?t t?skil ed?n bir prosesdi;
???nc?s?, b?st?karin b?y?k oglu C?mal?ddin ?vv?lc? s?naye naziri, sonra Az?rbaycan SSRI Nazirl?r Soveti s?drinin m?avini v? daha sonra SSRI Nazirl?r Soveti yaninda Az?rbaycan SSRI-nin Moskvada daimi n?may?nd?si v?zif?l?rind? ?alismasina icaz? v? imkan verilm?zdi;
D?rd?nc?s?, ?n ?sasi, Maqomayevin oglanlari: C?mal?ddin v? M?h?mm?d Sovet Ittifaqi Kommunist Partiyasinin ?zv?l?ri idil?r. H?min d?vr?n insanlari yaxsi xatirlayir ki, n?inki atasi, h?tta, uzaq qohumlari represiyaya m?ruz qalanlarin, h?m?inin, h?bsxanada olanlarin yaxin v? dogmalarini partiya siralarina q?bul etmirdil?r v? y?ks?k d?vl?t v?zif?sin? t?yin etmirdil?r, ??nki bu sovet ideologiyasinin t?l?bi idi.
G?tirdiyim arqument v? faktlara ?saslanaraq tam ?minlikl? dey? bil?r?m ki, b?zi ?e-?en jurnalistl?rinin s?yl?dikl?ri fikirl?r uydurma, yalan v? c?f?ngiyyatdan basqay biil. ?e?enistan jurnalistl?ri, bu c?r uydurmalari m?tbuat s?hif?l?rind? yaymaqla n?v? M?sl?m Maqomayev? psixoloji v? m?n?vi t?sir g?st?rib m?g?nnini ?zl?ri t?r?f? ??km?k, ?e?enistana aparmaq ist?yirdil?r. Bu, bar?d? xatir?l?r kitabinda M?sl?m?n yazdigi m?lumatlar fikirl?riml? eynilik t?skil edir v? ?st-?st? d?s?r.
M?sl?m yazirdi: “Babamin x?st?l?nm?si v? v?fati il? bagli n?n?min danisigini esid?n Camal ?mim g?l?rdi v? s?z ver?rdi ki, n? vaxt t?qa?d? ?ixsa memuar yazmaga baslayacaq. Ancaq ?ox t??ss?fl?r olsun ki, ?l?m C?mal?ddin Maqomayev? bu ist?yini reallasdirmaga imkan verm?di”.
Yeddi yasli M?sl?m? 1949-cu ild? Baki Konservatoriyasinin n?zdind? f?aliyy?t gost?r?n onillik-musiqi m?kt?bin? qoyurlar. Bu, m?kt?b? daxil olmaq ???n bir meyar m?vcud idi: t?bii istedad. H?min m?kt?b v? orda d?rs dey?n ?ox g?z?l, istedadli pedaqoq-m??llim hey?ti il? bagli M?sl?m?n yaddasinda-cografiya f?nnind?n v? ingilis dilind?n d?rs dey?n Arkadi Lvovi? v? musiqi savadi ver?n Aron Izrailovi? daha ?ox qalmisdi.
M?sl?m?n nadir s?si haqqinda ilk d?f? onun s?kkiz yasi tamam olanda x?b?r tutublar. H?min vaxt g?l?c?yin ulduzu xor il? birlikd? ?ox s?yl?, ciddi c?hdl? “Yat m?nim sevincim, yuxuya get” mahnisini ifa edirmis. Bu, zaman m??llim? b?t?n usaqlara susmaq isar?si verir. ?z?n? esitm?y?n, nadir, t?miz v? g?cl? usaq s?si il? M?sl?m oxumagina davam edir. H?min zaman o, t?s?vv?r?n?, bel?, g?tir? bilm?zdi ki, bu onun birinci solosu agila g?lm?y?n, m?mk?n olmayan y?ks?lis? dogru aparan yolun, pill?nin baslanigici idi. M?sl?m b?y?k inamla vurgulayirdi ki, “bu nadir v? m?lah?tli s?s ona anasindan, musiqi istedadi, musiqi qabiliyy?ti is? maqomayevl?rd?n g?libdi”. M?g?nninin y?ks?k zirv?y? ?atmasinda, s?zs?z ki, b?y?d?y? ail?nin, musiqi m?kt?binin, konservatoriyanin, t?cr?b? ke?diyi opera s?hn?sinin, ?n ?sasi is?, Baki m?hitinin ?z?n?m?xsus ?n?n?si m?h?m rol oynamisdi.
M?sl?m?n t?qrib?n doqquz yasi olanda anasi onu Visniy Volo?oka, teatrda isl?diyi s?h?r? aparir. M?sl?m ?vv?lc? onun n?z?r diqq?tini c?lb ed?n s?liq?li bu rus s?h?rciyini v? onun sad?l?vh insanlarini sevir, onlara baglanir. Bu oglan ilk d?f? burda, h?qiqi rus q?lbinin n? oldugunu anlayir. Balaca M?sl?m ilk m?sguliyy?tini musiqi m?kt?binin pedaqoq u V.M.Sulqina il? davam etdirir. Bu qadin son d?r?c? g?z?l, agilli, s?brli, istedadli bir m??llim? olaraq M?sl?m? x?susi diqq?t yetirir. M??llim? m?kt?bd?n basqa, h?m d? s?h?r dram teatrinda musiqi t?rtibat?isi kimi f?aliyy?t g?st?rir, h?m d? teatr ???n musiqi se?ir, onlari isl?yib hazirlamaqla m?sgul olur, t?dris m??ssis?l?rind?n birind? xor d?rn?yin? r?hb?rlik edirdi. M?sl?m?n xatir?l?rin? ?saslanaraq dem?k olar ki, bir d?f? Valentina Mixaylovna Sulqina AS Puskinin “Anjelo” tamasasina musiqi t?rtibati hazirlayanda doqquz yasli M?sl?m? orkestr ???n d?z?ldilmis x?susi ?alada, royalin yaninda otuzdurur. M?sl?m, sanki bu xosb?xtlikd?n donub qalir-teatri, onun sirin tozlu ?trini, p?rd? arxasi s?sli v? sakit anlarini, uzun s?r?n m?sql?rini h?misvir?lik yadr saxlayi…
M?sl?md? teatra olan maraq tezlikl? ?z? ?ixir v? bu oglan usaqlara kukla tamasasi hazirlamaq ideyasini verir. H?min vaxt artiq o, kagizdan v? pal?iqdan m??y?n fiqurlar hazirlamagi bacarirdi. Onun bu, istedadi ?oxda b?y?k olmayan “Petruska” tamasasi ???n kukla hazirlamaqda ??tinlik yaratmir. Usaqlar poct qutulari ?ld? edirl?r v? onlardan s?hn? d?z?ld?r?k tamasaya m?vzu yazir v? ip? baglanmis marionetkalar il? on d?qiq?lik qisa s?hn?cik oynay. Balacalar ist?yirl?r ki, onlarda h?r sey ?sl teatrda oldugu kimi alinsin. Bu, m?qs?dl? onlar bilet ???n “pul” alirlar, ?lb?tt? ki, r?ngli “konfet” kagzlarindan..
Visniy Volo?okda M?sl?m t?xmin?n bir il? yaxin yasayir v? anasi Ays?t xanimin q?rari il? yenid?n musiqi t?hsilini davam etdirm?k ???n Bakiya qaytaril. ?ox ke?mir ki, Ays?t ?hm?d qizi ikinci d?f? ?r? gedir, yeni ail? yaranir. Ays?t xanim s?xsi maraqlarini ?vladinin h?yatindan ?st?n hesab etdiyi ???n M?sl?m? Bakiya gond?rir. Ays?t xanimin yeni nigahdan Yura v? Tanya adli iki ?vladi d?nyaya g?lir. Bununla da, M?sl?m?n h?yatda ana bir qardasi v? bacisi olur.
H?yat yoldasini m?harib?d? itir?n Ays?t xanim teatr karyerasini v? s?xsi h?yatini davam etdirm?k m?qs?dil? oglu M?sl?m? ?misi C?mal?ddinin v? n?n?si Baydag?l xanimin ixtiyarina verir. ?misi balaca M?sl?m? musiqi t?hsili almaq ???n x?susi m?kt?b? qoyur. O, Baki Konservatoriyasinin n?zdind? f?aliyy?t g?st?r?n musiqi m?kt?bind? fortepiano sinifind? t?hsil almaga baslayir. Usaqda olan istedadi g?r?n Baki Konservatoriyasinin professoru, violon?elist V.T.Anselovi? onunla x?sus?n maraqlanir v? M?sl?m? ayrica d?rs verm?y? baslayir. Bel?ki, m?kt?bd? vokal sinifi yox idi.
M?sl?m 1956-ci ild?, As?f Zeynalli adina Baki musiqi m?kt?bin? daxil olur. O, burda sayilib se?il?n musiqi m??lliml?ri: Aleksandr Akimovi? Milovanov v? onun ?oxillik konsertmeyestri Tamara Isidorovna Kretinqtd?n d?rd il fasil?siz d?rs alir.
M?g?nninin h?yatinda ?n vacib m?rh?l? “G?nc Karuzo” filmin? baxmasindan sonra baslayir. H?min filmd?, b?y?k neapollunu d?vr?n?n g?rk?mli m?g?nnisi Mario del Monako s?sl?ndirir. ?misi C?mal?ddinin bag evind? M?sl?m h?r g?n ?n yaxsi trofey , k?hn? v? yeni, h?l? ekranlara ?ixmayan filml?r? baxa bilirdi. O, burda Lolita Torresin istiraki il? ??kil?n “Sevimli ariya”, “T?lx?k v? yaxud hoqqabaz”, “Tarzan” filiml?rini g?r?r. Onun usaqliq ill?ri, h?m xos, h?m d? maraqli, m?zmunlu v? m?nali ke?ir. Musiqi m?kt?bind? t?hsil almaqla yanasi, h?m?inin, M?sl?m mahni oxumaga b?y?k maraq v? h?v?s gost?rir. Bu s?tirl?rd?n bir daha aydin olur ki
M?t?madi olaraq babasindan yadigar qalan – Karuzo , Titto Ruffo , Batistini v? basqalarinin plastinka-vallarina qulaq asan g?nc oglanda m?g?nniliy? arzular yavas-yavas p?rvazlanmaga baslayir. Vokal ?s?rl?rin s?s yazisina diqq?tl? qulaq asan M?sl?m eyni zamanda bas, bariton, tenor partiyalarini analiz etm?kd?n ??kinmir v? buna b?y?k ist?kl? yanasir. O, klavir g?t?r?r?k ?s?rl?rin hamisini ardicil oxuyur, sonra onlari m?shur m?g?nnil?rin oxuduqlari mahnilar il? m?qayis? edir v? ?z?nir?n nec? oxumasimndi qiyur. Artiq on d?rd yasinda onun s?sind? ayilma, dir??lis ?m?l? g?lir, amma M?sl?m k?nar adamlarin v? ail? ?zv?l?rinin yaninda oxumaga c?r?t? etmir, bel? dem?nk m?, m?n H?tta o, ?z m??lliml?rind?n bunu gizl?tm?y? ?alisir. Istedadli g?nc yalniz sinif yoldaslarindan ??kinmir. T?z?-t?z? m?lah?tl?s?n s?si il? o, h?myasidlarina usaq multiplikasiya filmi olan “ Buratino”nun m?shur personajlarini, h?m?inin, Qulliver filmind?n “M?nim cirtdanim” mahnisini b?y?k h?v?s v? m?har?tl? m?z?li formada oxuyur, onlari ?yl?ndirir.
H?min zaman he? kim, h?tta, ?n nikbin adamlar, bel?, t?s?vv?rl?rin? g?tir? bilm?zdil?r ki, bu c?r nadir istedada malik olmaq M?sl?m? g?l?c?k h?yatinda yararli olacaq v? o, haminin sevimli “Bremen musiqi?il?rinin izi il?” multiplikasiya filmind?ki X?fiyy?, Trubadur v? Qara?i obrazlarini parlaq s?sl?ndir?c?kdi. M?kt?bd? ke?iril?n konsertd? M?sl?m b?st?kar Qara Qarayevin “X?z?r neft?il?rinin mahnisi”ni oxuyur. Iyirmi ild?n sonra o, yenid?n bu, mahniya m?raci?t edir v? onu oxuyur. Ancaq bu d?f? d?vl?t t?dbiri ???n planlasdirilan konsertd?, pes?kar musiqi?i kimi. H?min zaman M?sl?m bu mahnini g?cl?, sidd?tli, qulaq batirici bariton s?sl? oxuyur. Bu, g?nc M?sl?m?n Baki Konservatoriyasinin b?y?k s?hn?sind? ilk ?ixisi, h?m d? g?l?c?y? y?ks?lm?k ???n ilk istinad n?qt?si olur.
Maqomayevl?r ail?sinin yasadigi b?y?k evin eyni m?rt?b?sind?, d?vr?n?n g?rk?mli v? m?shur m?g?nnisi B?lb?l yasayirdi. H?min zaman Bakida, bu binani “artisl?r evi” adlandirirdilar. Yasli n?silin n?may?nd?l?rin? yaxsi b?llidi ki, h?min m?nzill?r qarisiq tipli olurdu. M?sl?m d?f?l?rl? bu ?fsan?vi ifa?inin s?sini, nec? oxyumagini v? sirin avazini divarin o biri t?r?find?n esitmisdi. B?lb?l?n oglu Poladla M?sl?m eyni h?y?td? oynayir, usaqliq ill?rini bir yerd? ke?irir, m?nzild? olark?n divari tiqqillatmaqla bir-birin? lazim olan mesajlari gil?nd?. Bu, iki yeniyetm? h?y?tin “ali hakimiyy?t” n?may?nd?l?ri Tom Soyer v? Qek Finni kimi daima r?qab?t aparir v? onlardan hansinin “Tarzan” kimi daha c?ld v? diribas olduguna aydinliq g?tirirm?y? ?alisirdilar. Usaq vaxti M?sl?m-?n astronomiya elmin? b?y?k h?v?s v? maraq gost?rm?sini x?susil? qeyd etm?k ist?rdim. M?sl?m v? Polad g?y cisiml?rini m?sahid? etm?k, ayda olan l?k?y? baxmaq ???n birlikd? m?sahid? borusu d?z?ltmisdil?r. H?min borunu yasadiqlari binanin daminda qurasdiran usaqlar m?t?madi olaraq goy cisiml?rini m?sahid? edirdil?r. Polad M?sl?md?n yasca balaca oldugundan onlar ayri-ayri sinifl?rd? t?hsil alirdilar. Ancaq buna baxma-yaraq m?kt?bin divar q?zetini bir yerd? t?rtib edirdil?r: artiq h?min zaman k?siyind? M?sl?m ?z?nd? s?kil ??km?y? meylin v? bacarigin oldugunu hiss.
Oxudugum m?sahib? v? xatir?l?rd?n aydin olur ki, M?sl?m usaqlarla birlikd? m?xfi meloman c?miyy?ti yaratmaga m?y?ss?r olur. Ist?k v? arzularini h?yata ke?irm?k ist?y?n yeniyetm?l?r babelin (M?sl?m?n dostu: -C.P.) m?nzilind? yigisir, fikir m?badil?si aparirdilar. Babel v? dostu Kozlovski “B?y?k teatr”in ehtirasli p?r?stiskarlari olmaqla b?rab?r, h?m d? vokal v? caz musiqisin? qulaq asmagi ?ox xoslayirdilar. Getdik-c? p?xt?l?s?n g?ncl?r lent v? val yazilarina qulaq asmaqdan t?dric?n t?cr?b?y? ke?m?y? ?st?nl?k verir v? bunu realliga ?evivirdil?r. Bu zaman, M?sl?md? musiqi il? bagli yeni ideya, yeni meyl meydana g?lir. M?lum oldugu kimi o, klassik, caz, neopolitan, estrada misiqil?rini ?ox sevirdi. G?ncl?r klarnet ifa?isi Iqor Aktyamovun yaninda ?ox da b?y?k olmayan caz-band t?skil edirl?r. M?sl?m simli al?tl?rd? ifa ed?nl?rd?n d?rn?k yaradir v? Fiqaronun kavatinasini iki skripkaya, o c?ml?d?n arfa, violen?eli v? royala ?evir?r?k yeni forma isl?layi hazi. Bir m?dd?t ke?dikd?n sonra m??lliml?ri M?sl?m?n musiqi b?st?l?m?k qabiliyy? tini d?, askarlayir, onu usaq yaradiciliq sinifin? ke?irirl?r. Burda o, A.S.Puskinin ?s?rl?rin? pyes v? romnslar yazmaga baslayir.
Artiq g?nc oglan, n?inki tanislari, sinif yoldaslari v? m?kt?b kollektivinin yaninda, h?tta, ondan k?narda da taninmaga baslayir. Onda olan fitri istedad yavas-yavas s?rh?dini , miqyasini genisl?ndirir. Yeniyetm? oglanin yaxsi, s?list oxumagini g?r?n pe-daqoqlar musiqi ?d?biyyati d?rsind? M?sl?md?n vokal ill?stratoru kimi b?hr?l?nir, ona ariya v? romanslar oxudurdular .
N?hay?t ki, qaygisiz g?nclik ill?ri sona ?atir. M?sl?m sevgi, m?h?bb?t “x?st?liyin?” tutulur. H?r bir g?nc oglan kimi onun da arzulari p?rvazlanmaq m?rh?l?sin? q?d?m qoyur, bir mahnida deyildiyi kimi: “bir qiz ?ixdi qarsima, qaslari, sanki, aypara, hilal idi…” M?h?bb?tin g?c? getdikc? ?z?n? b?ruz? verir v? M?sl?m ?z? il? musiqi m?kt?bind? oxuyan piano?u Ofelya adli g?z?l az?rbaycanli qizi il? evl?nir. Bir ild?n sonra bu nigah-dan Marina adli qizlari dogulur. Ancaq t??ss?fl?r olsun ki, g?nc ail? uzun ?m?rl? olmur v? tezlikl? dagilir. Hal hazirda Marina Amerika Birl?smis Statlarinin Los-Anceles s?h?rind? ail?si il? birlikd? yasayir. Sagliginda M?sl?m? ?n yaxin v? ?n dogma Marina v? onun oglu M?sl?m-Allen idi.
?ld? etdiyim informasiyaya ?saslanaraq dey? bil?r?m ki, bir vaxtlar Marinanin akademik-kimya?i babasi onu dil? tuturmus ki, g?nc qiz geodeziya v? kartoqrafiya ?zr? t?hsil alsin. Ancaq o, bir seyi yaddan ?ixarirdi: axi Marina m?kt?bi piano?u kimi bitirmisdi. Sonrasi da o, b?y?k b?st?kar-dirijor ?bd?l-M?sl?m Maqomayevin n?tic?si v? dahi musiqi?i M?sl?m Maqomayevin qizi idi. Marina he? kimin g?zl?m?diyi, tamamil? basqa bir h?yat yolu se?ir. O, n? geodeziya-kartoqrafiya ?zr? m?t?x?ssis, n? d? ki, parlaq musiqi?i, piano?u olur. Marina h?yatin t?l?bi il? yeni, ?z?n?m?xsus bir yolla gedir.
?mr?n?n sonuna q?d?r M?sl?m qizi Marina v? n?v?si M?sl?m-Allen il? g?z?l v? dogma m?nasib?td? olmusdu. O, qizini h?r zaman d?st?kl?yirdi. Burda, Marinanin fortepiano sinifini qurtarmasini x?susi il? qeyd etm?k lazimdi. ??nki bu, gend?n g?l?n m?sb?t impuluslarin birbasa t?siri n?tic?sind? bas vermisdi. Xatir?l?r kitabinda M?sl?m cavanliq anlarini, o c?ml?d?n ilk cevgilisi Ofelya xanimi xos xatir?l?rl? yada salaraq yazirdi: “Onun ?ox q?s?ng, ecazkar, h?zin – Ofeliya var idi ! Biz musiqi m?kt?bind? bir yerd? oxuyurduq. Ofeliyanin ?ox g?cl? lirik-koloratur soprano s?si var idi. Biz g?r?sm?y? basladiq. ?mim v? n?n?m m?nim h?v?simi, meylimi v? xasiyy?timi bildikl?ri ???n n? is? xosag?lm?z bir ?ng?l hiss etdil?r. Ancaq ?mim Camal ?z?n?n t?bii, ?d?b v? n?zak?tin? r?gm?n m?niml? kisi danisigi aparmaga baslamadi. M?n vaxtin yetism?diyini d?s?n?b ?mim? m?s?l?ni a?magi lazim bilm?dim. G?nl?rin birind? m?nim pasportum yoxa ?ixdi. G?r?n?r bu isd? n?n?min ?li var idi: o, zamaninda t?hl?k?li ani hiss etmisdi. Biz, Ofelya il? h?min vaxt evl?nm?k q?rarina g?lmisdik…”.
Bel? ?ixir ki, Baydag?l xanimin v? C?mal?ddinin narahat olmagina h?qiq?t?n ?sas var imis. O da, b?lli olur ki, ?mi v? n?n? m?c?z?li sevimlil?rini h?qiq?t?n yaxsi taniyirdilar v? bu n?qteyi-n?z?rd?n onunla ehmalca davranmaga ?st?nl?k verirdiluk ver. ?ks t?qdird? proses ?z m?crasindan ?ixa bil?rdi. He? kim? m?lumat verm?y?n M?sl?m v? Ofelya x?lv?ti nigaha girirl?r. Sonra n?yin bas ver? bil?c?yi cavanlari bir o q?d?r d? maraqlandirmir .
M?sl?m yazirdi: “Biz, Ofeliya il? he? kim?, he? n? dem?d?n nigah bagladiq. M?n ail?mi faktla ?zb?-?z qoydum. Dogmalarim t?r?find?n reaksiya t?mkinli oldu, s?z?n a?igi, daha pis v?ziyy?t gozl?yirdim. N?n?min kefi pozulmusdu, o ?ox dilxor idi. Lakin q?m-k?d?r? q?rq olan ?mim bu zaman dodaginin altinda sakitc? deyin?r?k dedi:
-M?st?qil olmaq ist?yirs?n? Yaxsi, g?l sinaqdan ke?ir, s?n artiq b?y?m?s?n. Ancaq yadda saxla, aglayasi olsan, basa d?sm?y?c?yik .”
Kifay?t q?d?r h?yat t?cr?b?sin? malik olan C?mal?ddin h?r seyi yaxsi anladigi ???n M?sl?ml? aralarinda olan p?rd?ni a?maga t?l?smir v? d?s?nd?y?n? M?sl?m? konkret, h?m d? aydin s?kild? ?atdirir. C?mal?ddin ?ox yaxsi bilirdi ki, yasamaq ???n yalniz bioloji ist?yin olmasi h?l? h?r sey dem?k deyil. Yasamaq ???n ev, ail?ni saxlamaq ???n is? g?lir yeri, daimi is m?tl?q idi. Dig?r bir t?r?fd?n is?, C?mal?ddin valideyinsiz b?y?y?n yegan? qardasi oglunun q?lbini sindirmaq ist?mirdi.
M?sl?m xatir?l?rind? yazirdi: “M?n, Ofeliyagilin ail?sind? yasamali oldum. Onun atasi ziyali, kimya?i-alim, oxumus adam idi. Elml?r Akademiyasinda isl?yirdi. O, n?zak?tli, ?d?bli, t?vaz?kar, sakit, qayinanam is?… Qayinana el? qayinanadi da… Sanki, h?r sey yell?nc?k kimi alinirdi, qanununauygun s?kild?… Biz ail? m?nasib?tl?rinin aydinlasdirilmasina ?ox tez basladiq. M?n? bizim balaca ail?ni t?min etm?k ???n qazanc yeri lazim g?lirdi. Buna g?r? t?cili is? d?z?lm?li oldum.”
Ail? qurduqdan qisa m?dd?t sonra M?sl?m Ofelyanin valideyinl?ri il? anlasilmazliq prosesi yasayir. Basqa bir t?r?fd?n is? ?misi Camalin “yadda saxla, aglayasi olsan basa d?sm?y?c?yik” fikirini daima diqq?t m?rk?zind? saxlamali olur. M?hz bu, m?s?l?l?r onu rahat buraxmir. Odur ki, t?cili is tapmaq, pul qazanmaq lazim g?lir. Bu, m?qs?dl? M?sl?m Baki Havadan M?dafi? Qosunlarinin h?rbi dair?sinin mahni v? r?qs ansamblina is? d?z?lir. Onun s?zl?rin? g?r? bu ansamblin kollektivi, he? d? SSRI miqyasinda h?min zaman taninan v? m?shur olan Aleksandrov adina h?rbi ansamblin kollektivind?n geri qalmirdi. M?sl?m?n ilk ?ixisi Bakida, Baki d?niz?il?rinin m?d?niyy?t evind? bas tutur.
He? kim? sirr deyil ki, h?r bir musiqi kollektivinin g?z? onun solistl?ri olur. Solistl?r yaxsi s?s?, genis dipazona, aydin diksiyaya, zil? v? b?m?, m?lah?tli avaza, genis repertuara malik olanda ansambl yaxsi g?r?n?r. Bu, he? d? o anlama g?lm?m?lidi ki, musiqi kollektivi ikinci planda dayanir.
?sla yox…
O da ?ox vacib idi ki, musiqi kollektivi pes?kar ?algi?ilardan ibar?t olsun. M?s?l?n, brilyant qasi qara d?mir par?asinin ?z?rin? qoyanda, s?zs?z ki, o ist?nil?n g?z?lliyi, effekti verm?y?c?k. Ancaq qizilin v? ya platinin ?z?rin? qoyanda brilyant tamamil? bambasqa effekt, goz?llik ver?c?kdi. Bu, n?qteyi-n?z?rd?n ?ixis etmis olsam, dey? bil?r?m ki, soloist musiqi kollektivinin “brilyant”i, musiqi kollektivi is? bu “brilyant”in “qizili v? ya platin”i olacaqdi. Muslum bu, kontekstd?n ?ixis ed?r?k deyirdi:
“?lb?tt?, ansamblin b?z?yi onun solistl?ridi. Ivan Sozonov il? m?n r?qib idik. Daha ?ox tamasa?i alqisi qazanmaq ugrunda bir-birimizl? m?bariz? aparirdiq. Sazonov ?sl rus tenoru idi. O. Lemesev, Kozlovski manerasinda oxuyurdu. Hansisa Aleksandr Jbanovun ansamblinda isl?misdi, ?ox goz?l tenor idi. O, italiyanlara ?ox qulaq asdigindan italiyan sayagi oxuyurdu. Lakin onun h?qiqi t?bii istedadi, zehni qabiliyy?ti il? t?rs m?t?nasiblik t?skil edirdi. Yumsaq demis olsam, o k?tbeyin idi: sad? ariyani iki-?? aya, ancaq ?yr?nirdi… Bug?n onun istehzali, yalan?i b?han?sini q?bul etm?d?n ilahi s?sini ?ox yaxsi xatirlayiram.”
Bu ansamblda M?sl?m dostlar tapir, onlarla yaxindan tanis olur v? daima ?laq? saxlayir. Getdikc? m?hk?ml?n?n dostluq ?n?n?l?ri ail?li m?g?nninin g?l?c?k h?yatinda m?st?sna, daha dogrusu, m?nfi rol oynayir.
“Ansamblda ?ox g?z?l, eyni zamanda bir o q?d?r q?rib? x?susiyy?t? malik olan Volodya Vasilyevl? dostluq etm?y? basladim v? indi d? bu dostlugumu davam etdirir?m. O, f?vq?lad? musiqi melomani oldugundan s?h?rd?n axsama kimi musiqiy? qulaq asmagi xoslayirdi. ?n ?ox, Italiya m?siqisin? diqq?t yetirirdi. O, italiya operasinin p?r?stiskari idi. Baki Havadan M?dafi? Q?vv?l?ri ancamblindan sonra Volodya bir m?dd?t filarmoniyada isl?di, m?xt?lif xor kollektivl?rind? oxudu. H?tta, bir d?f? Baki operetta teatrina ?z tutdu v? ?z?n? yaxsi artist kimi g?st?rdi…”, -dey?r?k, -M?sl?m xatir?l?r kitabinda yazirdi.
M?sl?m?n s?yl?dikl?rin? istinad ed?r?k maraqli bir tendensiyanin, meylin sahidi oluram. B?st?kar-m?g?nniy? yalniz qarsi t?r?fi xarakteriz? ed?n s?n?tkar kimi baxmaq olmaz, ?ksin?, eyni zamanda onun x?susiyy?tl?rini, daxili al?mini a?maq ???n burda kifay?t q?d?r yet?rli arqument v? faktlar m?vcuddu. ?limd? olan m?lumatlar, g?tirdiyim iqtibaslar bir daha s?but edir ki, m?g?nni ?z? x?susiyy?td? insanlarla dostluq etm?yi bacarib, s?n?tinin pes?kari olan ciddi, d?rrak?li adamlarla oturub-durmagi, ?nsiyy?t qurmagi xoslayibdi. Bir atalar m?s?lind? oldugu kimi: “M?n?, -d?n?n , -dostun kimdir , -s?yl?yim, -s?n kims?n”.
Baki Havadan M?dafi? Q?vv?l?rinin mahni v? r?qs ansambli il? birlikd? M?sl?m b?t?n Qafqazi dolanir. Onun repertuari estrada, klassik opera, operettalardan ariya, neopolitan, b?st?kar mahnilari, romans v? m?zikl il? ?ox z?ngin olubdu. Bir d?f? Qrozni s?h?rind?n, m?zuniyy?td?n qayidan M?sl?m? Az?rbaycan Respublikasinin M?rk?zi Komit?sin?, daha dogrusu, komsomola d?v?t edirl?r v? Helsinkid? ke?irilm?si n?z?rd? tutulan “T?l?b? v? G?ncl?rin VIII ?mumd?nya Festivali”na ged?c?yi haqqinda x?b?r verirl?r. Sovet Ittifaqindan festivala ged?c?k n?may?nd? hey?tinin t?rkibin? Az?rbaycan Respublikasindan Tofiq ?hm?dovun r?hb?rliyi altinda f?aliyy?t g?st?r?n “Az?rbaycan Radiosu v? Televiziyasinin” orkestri, h?m?inin, bir solist M?sl?m Maqomayev daxil edilir. Helsinki festivalina getm?zd?n ?vv?l Moskvada, “Frunze adina Sovet Ordusunun M?rk?zi Evi”nd? komissiya qarsisinda ?ixis etm?k lazim g?lir. Burda, g?l?c?k istirak?ilar proqram m?sqin? toplasirlar. M?sl?m?n ?ixisi x?susi komissiyanin ?ox xosuna g?lir. Bundan sonra h?myerlimiz ?z?n? rahat hiss etm?y? v? g?l?c?k m?v?ff?qiyy?tin? inanmaga baslayir.
Tofiq ?hm?dovun r?hb?rliyi altinda ?ixis ed?n orkestrl? M?sl?m Helsinkid? k???d?, zalda, birs?zl?, harda g?ldi ?ixis edir. N?d?ns? o, fin torpaginda ?z?n? daha rahat v? h?mis? oldugundan daha sakit hiss etm?kl? bah?m, h?m d? daha ecazkar s?sl? oxuyur. Festival basa ?atdiqdan sonra ?mumittifaq Lenin Kommunist G?ncl?r T?skilati M?rk?zi Komit?sinin (?ILKGT MK-si: -C.P.) birinci katibi SP Pavlov f?rql?n?nl?r? medallar verir. Onlarin arasinda M?sl?m Maqomayevin d? adi var idi. Moskvaya qayidan Maqomayev “Oqonyok” jurnalinda bel? bir qeydl? s?klini g?r?r:
-“Bakidan olan g?nc d?nyani f?th edir”.
Artiq onu payizda Tofiq ?hm?dovun orkestri il? birlikd? Moskvaya, M?rk?zi Televiziyaya d?v?t edirl?r. H?min verlisd?n sonra Maqomayev daha ?ox taninmaga baslayir. Helsinkid?n Bakiya qayidan M?sl?m Mirz? F?t?li Axundzad? adina Az?rbaycan D?vl?t Opera v? Ballet teatrinda t?cr?b? ke?m?y? baslayir.
Zaman ke?dikc? onun s?hr?ti s?rh?dl?ri asib ke?ir. Xalq arasinda bel? bir deyim m?vcuddu: “Taninmis, varli, adli-sanli insanlarin qohum-?qr?basi h?mis? ?ox olur”. B?z?n el? olur ki, bu q?bild?n olan insanlari etnik baximdan ?z t?rkibl?rin? aid edirl?r. Muslum Maqomayevl? d?, bel? bir hal bas verir.
Bu h?qiq?tdirmi?
Hazir ki, v?ziyy?td? bel? bir suala cavab verm?kd? M?sl?m?n ?z?nd?n basqa kim?s? istinad etm?k yersiz olardi. ??nki s?hb?t d?nya s?hr?tli m?g?nnid?n gedir. O, balaca olanda, atasini m?harib?d? itirir, ?misinin himay?sind? yasamali olur, Az?rbaycanda t? hsil alir, bu zaman he? kim onu itirib-axtarmir. El? ki, m?sl?m y?ks?lm?y?y?, taninmaga baslayir, h?m?n m?sl?m? ?z?n?n ki, hesab ed?nl?rin sayi ?oxalmaga baslayir G?r?s?n o zaman m?g?nni bu haqda n? d?s?n?rd?? Yaxsi olardi ki, bunu onun ?z dilind?n, daha dogrusu, onun xatir?l?rind?n oxuyaq.
“Sonralar m?nim h?yatimda ?e?en m?vzusu yer almaga basladi. H?rsey ?e?enistana olan iki h?ft?lik qastrol s?f?rimd?n sonra basladi. Qroznidan Bakiya jurnalist B?sir ?axkiyev v? onun is yoldasi g?ldil?r. Onlar m?nim babam haqqinda s?h?rl?rind? muzey yaratmaq ???n material toplayirdilar. ?lb?tt?, onlar m?niml? tanis oldular v? t?klif etdil?r ki, onlarla gedim, Qrozni filarmoniysinda isl?yim, h?m?inin, m?nim babamin atasi M?h?mm?din v?t?ni solum tani”.
S?hb?tin bu yerind?, M?sl?m?n yadina onlarin ail?sind? daima danisilan bir ?fsan? d?s?r. Bu, ?fsan? dagli-q?hr?man Samil il? bagli olur. ?fsan? haqqinda M?sl?m daha ?trafli yazmagi m?qbul sayir v? bel? d? edir:
“Ke??n ?srd? (XIX ?sr n?z?rd? tutulur: -C.P.) dagli-q?hr?man Samil qosunu il? Simali Qafqaz xalqlarini birl?sdirm?k missiyasi il? ?ox g?z?l erf?x? O, yasi az olan oglan usaqlarini bir k?ndd?n g?t?r?b basqa bir k?nd? g?tirir. Bu, missiya b?t?n k?ndl?ri ?hat? edir v? bununla tayfalararasi, xalqlararasi qarisdirma aparilir. H?l? usaqliq ill?rini yasayan v? anlaqsiz oglan olan babamin atasi M?h?mm?d d? bu qarisiqliga d?s?r. Samilin onu haradan g?tirm?sini he? kim bilmir. M?nim ???n, bu bir o q?d?r d? ?h?miyy?t k?sb etmirdi. ??nki m?nim b?d?nimd? o q?d?r etnik qan qarisigi var ki, bu m?ni t?bi?t?n, ist?r-ist?m?z beyn?lmil?r edir. H?yatin ??tin olmasina baxmayaraq M?h?mm?d ?vladlarina t?hsil verir… Babamin bacisi Malik? ?oxdan d?nyasini d?yisibdi. Sag olanda m?n ondan bizim n?silin m?ns?yi haqqinda sorusdum. O, is? hiyl?g?rc?sin? g?l?ms?y?r?k m?ni bu fikird?n yayindirdi v? Samil haqqinda ?fsan?ni danisdi…”.
M?sl?m dagli Samil haqqinda ?fsan?ni danismaqla, n?inki, ?z?n?n, ?mumiyy?tl?, Simali Qafqaz tayfa v? xalqlarinin milli m?ns?yi il? bagli ?ox b?y?k bir suali g?nd?m? g?tirmis oldu. S?z?n, h?qiqi m?nasinda, t?bi?tc? beyn?lmil?r f?ls?f?sin? m?nsub olan m?g?nnid?n basqa bir cavab g?zl?m?k absurd, c?f?ngiyyat olardi. O, ?e?en m?vzusu il? bagli fikirl?ri bird?f?lik alt-?st etm?k ???n s?hb?tin? davam ed?r?k xatir?l?r kitabinda yazirdi: “Bir d?f? Kremld? n?vb?ti d?vl?t, yoxsa bayramla bagli v? ya hansisa ild?n?m? m?nasib?ti il? ke?iril?n konsertd? istirak edirdim. Y?ks?k s?viyy?li adi konsert idi. Burda “xalq” ?inli artistl?r istirak edirdil?r. M?n, artiq m?shur adam idim v? ?oxlari m?nim n?sil s?c?r?m il? maraqlanirdilar. ?ixisdan sonra foyey? ?ixdim, g?rd?m ki, bir qruppa dayanib, m?rk?zd? is? Mahmud Esambayev onlara h?v?sl? n? is? danisir. M?ni g?rdu v? dedi:
M?sl?m , biz s?nin haqqinda danisiriq. ?z?n onlara den?n, s?n milliyy?t?? kims?n?
M?n cavab verdim:
Az?rbaycanli!
M?nim bu, cavabimdan ?as-bas qalan Mahmud Esambayev aciqli, hirsli dill?n?r?k dedi:
Nec? az?rbaycanli?!
Mahmud t??cc?b i?ind? qaldi, h?tta, m?shur papagini ?zdi. M?n is? onun sualini cavablandiraraq dedim:
Bel?… ?g?r s?n dem?k ist?yirs?ns? m?n milliyy?t?? ?e?en?m, bunu m?n b?y?k inamla t?sdiql?y? bilm?r?m, ??nki ?z?m d?z?n? bilmir?m. Ancaq d?qiq bilir?m ki, m?nim v?t?nim Az?rbaycandi, m?n orda dogulmusam. Bu , torpaq m?ni b?sl?yib, t?rbiy? edib. Bakida m?n t?hsil almisam, s?k?rl?r olsun ki, m?n indi varam.”
Mahmud Esambayev M?sl?ml? olan bu s?hb?tind?n sonra bir m?dd?t ondan incik, k?s?l? d?ss? d?, bu ?ox ??kmir. Z?man?nin b?y?k m?g?nnisi v? r?qs ustasi tezlikl? barisirlar v? onlarin dostlugu b?rpa olunur. Ancaq ?ox t??ss?fl?r olsun ki, M?sl?m Mahmud Esambayev? dagli Samil haqqinda bildiyi ?fsan?ni danismir. B?lk?, bundan sonra etnik m?nsubiyy?t baximindan Esambayevin ?z?nd? d? m??y?n fikir ayriligi yarana bil?rdi.
?e?enistandan g?l?n yeni “jurnalist-dostlarinin” danisigina v? v?dl?rin? inanan M?sl?m h?yat yoldasi Ofeliya xanim il? birlikd? Qrozni s?h?rin? g?lirl?r v? yerli filarmoniyada is? baslayirlar. Bu zaman, M?sl?m?n ?misi Camal d?vl?ti isl? bagli yeni t?yinat alir. C?mal?ddin Maqomayevi Az?rbaycanin Rusiyada daimi n?may?nd?si t?yin edirl?r. O, Moskvaya getm?li v? Bakidaki m?nzilini d?vl?t? qaytarmali olur. M?sl?m genis v? rahat m?nzili d?vl?t? qaytarmaq ist?y?n ?misi C?mal?ddin haqqinda ironiyasiz deyirdi:
“S?daq?tli v? vicdanli kommunist idi!”
Xalq arasinda bel? bir deyim var ki, m?t??ssir, h?ssas insanlar ?zl?rinin erk?n h?yatini ?ox ki?ik yaslarindan yadlarinda saxlayirlar. Yeri g?lmisk?n qeyd etm?k ist?yir?m ki, bu x?susiyy?t h?r k?s? n?sib olmur. ??nki bunun ?z?nd?, bir b?xt, bir tale, bir qanunauygunluq yasanir, h?km s?r?r, g?rs?nir. Bu, n?qteyi-n?z?rd?n M?sl?m? tez t?sirl?n?n, ?r?yi yumsaq, h?ssas insanlar qrupuna aid etm?k olar. M?g?nni h?yatda s?but etdi ki, h?qiq?t?n o, g?z? tox, q?lbi inc?, daima k?m?k ?li uzadan, he? kimin x?trin? d?ym?y?n, tez inciy?n, nazik?r?k birsi Allah bolubnd?. M?hz, buna g?r? d?, m?sl?n erk?n yas d?vr?n?, ?mumiyyyy?tl?, usaqliq ill?rin? s?yah?t etm?k, olduqca maraqlin ?st?n? sin v? aydinliq g?tir.
O deyirdi: “Bilmir?m, b?lk? m?n o q?d?r sentimentalam ki, erk?n h?yat t?rzim, onu yadda saxlamagim haqqinda danisiram. M?nim ilk duygularimdan biri: k??? il? birlikd? getdiyim day? Qrunya xalanin yumsaq v? isti ?ll?ri olubdu. Usagin day? il? g?zintiy? ?ixmasi, h?m yaxsi, h?m d? rahat olur. Bir d?f?, m?n Qrunya xala il? s?h?r? g?zm?y? ?ixdim. Evd?n buraxilmagimdan istifad? ed?n qari m?ni kils?y? apardi. Indiy? kimi titr?y?n samlar, t?mt?raqli pravoslav kils?si, yanan b?xurun iyi yadimdan ?ixmayibdi. Sonralar m?n m?mk?n ola bil?n m?xt?lif konfekssiya, ayin v? m?rasiml?rin sahidi oldum. Ancaq rus kils?si h?mis?lik yaddasimda nagil teremi kimi ?b?di olaraq qaldi…”.
Usaqliq ill?ri il? bagli M?sl?m?n s?yl?diyi b?zi fikirl?ri b?t?n usaqlara samil etm?k olar. Onlara el? g?lir ki, usaqliq ill?rini oldugu kimi xatirlaya bilirl?r, amma h?qiq?td? bu he? d? bel? deyil. Onlarin ?zl?ri haqqinda danisdiqlari sad? t?x?yy?l?n m?hsuludu, ??nki beyinin ?z?n?n yadda saxlama, daha dogrusu, yada yazma prinsipl?ri m?vcuddu v? bu elm ilm ils?bdi. Ancaq M?sl?m kimi iti z?kaya, phenomenal yaddasa malik olan insanlar bu n?qteyi-n?z?rd?n, istisna t?skil ed? bil?rl?r. Bu, yadda saxlamani usaqliq d?vr?n?n ilkin v? ya orta m?rh?l?si kimi d? q?bul etm?k olar. Ushaga nagillarin danisilmasi il?, usagin nagillari ?z?n?n oxumasi arasinda ?m?lli-basli, xeyli zaman dayanir. Lakin burda, M?sl?ml? tamamil? razilasmamaq qeyri-m?mk?nd?. Onun f?ls?fi yaddasa malik olmasi he? kim ???n sirr deyil. Bunu, h?m d? onun ?zb?rd?n bildiyi v? m?xt?lif dill?rd? s?sl?ndirdiyi opera, ariya, operetta v? ?oxsayli neopolitan, estrada v? b?st?kar mahnilari s?but edir. O ki, qaldi dahi insanin usaqliq ill?rin?, burda ?ox xos m?qamlar, m?c?z?l?r gizl?nir. Odur ki, ki?ik bir xatir?y? m?raci?t etm?k, m?nc?, yerin? d?s?r. M?sl?m yazirdi:
“Gec?l?r day? Qrunya m?n? nagil danisardi. Xos m?ramli, m?rh?m?tli, ?r?y? yatan xalq nagillari. Sonralar m?n oxumagi ?yr?ndim v? Puskinin nagillarini oxudum. Puskinin day?si Arina Rodionovna haqqinda bildim. Nagila olan m?h?bb?tim bug?n d? m?vcuddu. M?n, Disneyin b?t?n filml?rini toplamisam. Ushaqliq maragim yetkinlik yasinda artiq fantastikaya ?evrildi. Axi, fantastika ?z? d? nagildi…”.
M?s?l?y? bu n?qteyi-n?z?rd?n yanassaq M?sl?ml? bagli bir ?ox maraqli hadis?l?rin canli istirak?isi olariq. Onun, babasi ?bd?l-M?sl?md?n yadigar qalan musiqi al?tl?ri, ?sas?n d?, skripka il? olan r?ftari, n?n?si Baydag?l xanimin sandigini a?maq ist?m?si, onu tokla qorxutmasi, ?misi C?mal?ddinin xidm?ti tapan?asini dolabdan g?t?r?b m?kt?b? aparmasi, musiqi m??llim?sinin ?antasindan araq s?s?sini ?ixartmasi v? basqa bu kimi mac?ralari v? ya miny?t?rvari hekay?l?ri h?r k?s ???n xos bir xatir?, m?g?nninin usaqliq d?vr?n? ki?ik bir s?yah?t kimi q?bul oluna bil?r. O yazirdi:
“Babamdan klarnet v? skripka miras qalmisdi. Dogmalarim ?vv?lc? m?nim skripkada ifa etm?yimi ist?yirdil?r. M?n, onda bildim ki, musiqinin sirl?rini yenic? ?yr?nm?k ist?y?n usaq ???n skripka n? dem?kdi. Skripka royal deyil ki, ist?diyin toxmacigi v? ya dili sixasan, o da s?n? s?s versin. Skripkadan canli s?s ?ld? etm?k ???n n? is? x?susi h?r?k?t etm?yi bacarmaq lazimdi. ?ks halda yayi tel? ??km?kl?, sanki, mixi s?s?y? s?rtm?kd?n d?, pis s?s almaq olar”.
?g?r, M?sl?m Maqomayevin s?xsi etirafina arxalansaq, tam ?minlikl? onun usaqliq ill?rind? sakit t?bi?tli olmadigini s?yl?y? bil?rik. M?n, bunlari onun babasindan yadigar qalan skripkanin basina g?tirdiyi oyunlarda, texniki oyuncaqlari sindirmasinda, h?m?inin, bir ?ox basqa h?r?k?tl?rind? m?sahid? etc. Atalar m?s?lin? v? yaslilarin dedikl?rin? istinad ed?r?k bel? bir q?rara g?lm?k olar ki, ad?t?n d?c?l, nadinc v? suluq usaqlar yasa dolduqca pis v?rdisl?rini d?yisir, daha inamli, daha bacariqli v? daha istedadli g?r?n?rl?r. G?r?s?n m?g?nninin bu m?s?l?y? m?nasib?ti nec? idi?
O, yazirdi: “Yaxsi yadimdadi , h?r elektrik-texniki xosa g?lm?y?n is ?st?nd? m?ni yamanca danlayirdilar. N?n?m m?nzild? h?r hansi bir seyi g?t?rm?y? c?r?t etmirdi, qorxurdu, el? bilirdi ki, m?n n?yi is? d?zg?n birl?sdirm?mis?m, bird?n onu tok vurar. Bir d?f?, m?hz bel? oldu. Bu, n?n?min metal ?arpayiya toxunmasi zamani bas verdi… M?nim usaq maragimdan ir?li g?l?r?k skripka ?ox z?r?r ??kdi. M?n, ondan s?s ?igartmaga ?alisirdim: q?rara aldim ki, onun i?in? baxim, g?r?m orda n? var, niy? skripka s?s ?ixarmaq ist?mir?”.
M?sl?m?n Baydag?l xanimin b?z?kli sandigi il? bagli maraqli epizodu xatir?l?r kitabinda isiqlandirmasi m?nim ?ox xosuma g?ldi. Y?qin yasca b?y?k insanlar m?niml? tamamil? razilasarlar ki, vaxtil? h?r bir az?rbaycanli ail?sind? b?z?kli sandiq tapmaq m?mk?n idi. M?hz, m?ni g?ld?r?n, h?m n?n?min, h?m d? S?zs?z ki, bu xatir?l?ri t?z?l?y?n m?layim, o c?ml?d?n dogma g?l?s idi. H?min sandiqlar n?n?l?rimizin h?yatinda m?h?m rol oynayirdi. ?n yaxsi v? qiym?tli ?syalari onlar ?m?rl?rinin sonuna q?d?r h?min sandiqlarda qoruyub saxlayirdilar. G?r?s?n M?sl?m?n n?n?si Baydag?l xanim h?min g?ll? sandiqda hansi qiym?tli v? onun ???n ?ziz olan ?syalari qoruyub saxlayirdi?
M?sl?m xatir?l?rind? yazirdi: “Babamdan yadigar qalan ?syalar arasinda n?d?ns? n?n?min d?mir ?z?rind? d?ym? ?sulu il? hazirlanmis v? ?? qifilla baglanan ?ox b?y?k, g?ll? v? g?z?l sandigi yadima d?sd?. H?min sandiq m?nd? ?z?n? qarsi h?v?s, t?sir, cazib? yaradirdi. Sanki, m?ni ?z?n? c?kirdi. M?n, Baydag?l n?n?md?n sorusdum: Onun i?ind? n? var? Cavab birm?nali oldu: ?h?miyy?tli he? n?.
M?n, ona inanmadim. Fikirl?sdim ki, y?qin sandiqda sirli n? is? qorunub saxlanilir. Basqa c?r olsaydi n?n?m onu a?ardi v? orda olanlari m?n? gost?r?rdi. Ancaq n?n?m sandigin a?arlarindan ayrilmirdi: h?tta, yatanda, uzananda, bel?, onlar yaninda olurdu. Bir d?f? ?z?m? yuxuluga vurub n?n?min otagi t?rk etm?sini g?zl?dim. O, otaqdan ?ixan kimi c?ld a?arlari g?t?r?b h?r ?? qifili a?dim. A?arlari yerin? qoyub yenid?n yatagimda uzandim . N?n?m otaga d?nd?, m?n is? guya ki, yuxudan t?z?c? durmus kimi yuyunmaga getdim. Bird?n n?n?min ?igirtisini esitdim: o, sandigin a?ildigini v? a?arlarin m?nim ?limd? oldugunu basa d?sm?sd?. M?nd? bel? bir fikir formalasdi ki, n?n?m h?r bes d?qiq?d?n bir sandigin qifillarini yoxlayir. Sandigin qapagini qaldirib i??ri baxmaq, orda n?yin oldugunu g?rm?k m?n? n?sib olmadi. Sirr, el? sirr olaraq qaldi.
Balaca M?sl?m?n h?r sey? maraq v? meyl gost?r?n usaq oldugunu m?n, kitabda bir ne?? yerd? qeyd etmis?m. Lakin bunlarin h?r biri ?z-?zl?y?nd? o q?d?r maraqli v? m?xt?lifdi ki, onlardan yan ke?m?k qeyri-m?mk?nd?. N?z?r? alsam ki, s?hb?t taninmis bir ail?d?n, ondan da artiq taninmis bir s?xsd?n gedir, onda m?s?l?nin maraq dair?sini anlamaq ??tinlik yaratmaz. Odur ki, burda sandiq q?d?r maraqli, eyni zamanda t?hl?k?li mini bir hekay? danismaq yerin? d?s?r. Ancaq, bu d?f? Baydag?l n?n?nin dolabi haqqinda.
“N?n?min bir dolabi var idi. N?n?m onu da qifilla baglyirdi. Bu, m?nd? dolaba olan maraq v? h?v?si daha da artirirdi. D?s?n?rd?m ki, g?r?s?n n?n?m orda n? gizl?dir? Bir g?n n?n?m p?nc?r?nin p?rd?l?rini a?maq ???n k?tilin ?st?n? ?ixir v? ordan yixilaraq qolunu sindirir. N?n?mi x?st?xanaya yerl?sdirm?k lazim g?lir. “F?aliyy?t” g?st?rm?yim ???n genis meydan a?ilir. Dolabi a?anda g?rd?m ki, orda ?mimin v?zif?sin? g?r? ona veril?n xidm?ti tapanca var. Onu g?t?rm?y? v? m?kt?b? g?tirm?y? bilm?zdim. Sinifd? basladim partanin altindan doldurulmus silahla sagird yoldaslarimi qorxutmaga…”, -dey?r?k, -M?sl?m vurgulayirdi.
Yuxarida qeyd etdim ki, M?sl?m? babasindan skripka il? b?rab?r, h?m d? klarnet yadigar qalmisdi. Skripkanin taleyin? aydinliq g?tirs?k d?, klarnetl? bagli m?s?l? h?l? d? a?iq qalirdi.
G?r?s?n klarnetl? n? bas verdi v? ya klarnet harda qaldi? Skripkadan f?rqli olaraq klarnetl? h?r sey yaxsi sonluqla yekunlasir, o salamat qalir.
Maraqli, h?m d? ?ox g?lm?li hadis? M?sl?m?n musiqi m??llim?si il? arasinda bas ver?n ki?ik hekay?t olur. O, yazirdi: “Skripkadan f?rqli olaraq klarnetin taleyi nisb?t?n yaxsi oldu. Onu m?nd?n qoruya bildil?r. M?nim babamin yolu il? getm?yimi royal m??yy?n etdi. M?n? pedaqoq tutdular. Yadimdadi, onu Valentina Kupsova dey? ?agirirdilar. Ondan daima araq iyi g?lirdi. M??llim?nin ?antasinda h?mis? araq s?s?si olurdu. Dem?k olar ki, m??llim? m?niml? poeziya dilind? danisirdi:
M?sl?mcik ! Baxin klavir?ikini m?n? g?tir.
M?n Baxin “dalinca” gedirdim. M??llim? is? bu zaman bir balaca alkoqol q?bul edirdi. Dey? bil?r?m ki, m?n onu sevmirdim. Birincisi, ona g?r? ki, ondan araq iyi g?lirdi. Ikincisi, m??llim? h?mis? ev? t?l?sirdi. M?n is?, g?zl?yirdim ki, n? vaxt o, m?n? barmagimi hara qoymagi ?yr?d?c?kdi”.
Musiqi m?kt?bind? vokal sinifinin olmamasi, royal ?zr? ev? d?v?t olunan repetitorun spirtli i?kiy? meyl g?st?rm?si M?sl?m?n g?l?c?kd? bir musiqi?i kimi yetism?sin? ?m?llibasli sip?r ola bil?rdi. Ancaq, usaqda musiqiy? olan h?v?s v? istedad onun g?l?c?yini m??yy?n etm?kd? b?y?k v? m?h?m rol oynamisdi.
M?sl?m yazirdi: “Bir d?f? ehtiyac ucbatindan Kupsova xala otagi t?rk etdi. M?n, butulkani onun ?antasindan g?t?r?b gizl?tdim. O, qayitdiqdan sonra h?mis? oldugu kimi m?ni klavir dalinca g?nd?rdi. Notu g?tirdim v? g?rd?m ki, Kupsovanin sif?ti tamam d?yisib. El? bil onun sif?tini t?rsin? ?eviribl?r. ?z?m? el? g?st?rdim ki, guya he? n?d?n x?b?rim yoxdu. Royalin arxasinda ?yl?sdim v? ?alisdim ki, he? n? b?ruz? verm?yim. ?vv?lc? arxadan fisilti esitdim, sonra b?t?n g?c? il? atilan q?l?m barmaqlarima batdi:
Ogurlama! Ogurlama M?sl?mcik ! -dey?r?k, -Kupsova dill?ndi. Bu, h?r?k?t m?nim ???n, h?m agrili oldu, h?m d? m?n? toxundu. Basa d?sd?m ki, ist?yim alinmadi, odur ki, aragi qaytardim. Amma sonra Mura xalaya gileyl?ndim.”
M?g?nninin h?yatinda xosa g?l?n, oxucunu ?z?n? c?lb ed?n hadis? v? m?qamlar o q?d?r ?oxdu ki, onlari bir-biri il? rabit?siz verm?k, sanki, ?dviyyatsiatr sir Misal ???n 1963-c? il? n?z?r yetir?k. Bu il, s?z?n h?qiqi v? m?cazi m?nainda, M?sl?m ???n ?ox ?h?myy?tli v? d?s?rli il olmusdu.
H?min ilin 26 mart v? 10 noyabr tarixl?rind? m?vafiq olaraq Kremlin “Qurultaylar sarayi”nda v? Pyotr Ili? ?aykovski adina Moskva Konsert Zalinda ke?iril?n konsertl?r m?g?nninin yaradiciliginda d?n?s n?qt?si olmusdu. Onda SSRI-nin paytaxtina Az?rbaycanin ?n yaxsi, ?n n?fuzlu b?dii kollektivl?ri, taninmis musiqi xadiml?ri, h?m?inin, g?nc istedadlar t?srifurmusdular buy. Sozs?z ki, Muslum d? onlarin arasinda olur. Alqis s?dalari altinda s?hn?y? ?ixan g?nc m?g?nni Mefistofelin “ Faust ” ?s?rind?n Hunonun kupletini, ?zeyir Hacib?ylinin “Koroglu” operasindan H?s?n xanin ariyasini, h?m?inin, “Ruslar m?harib? ist?yirmi?” mahnisini oxumusdu.
Televiziya il? birbasa translyasiya olunan axirinci konsertd?, M?sl?m?n s?hn?y? ?ixisi il? bagli zalda n?yin bas verdiyini he? kim t?s?vv?r?n? g?laya bil?, an. O, “Buhenvald harayi” v? Fiqaronun qisa lirik ariyasini o q?d?r g?z?l, m?ht?s?m ifa edir ki, dinl?yicil?r sarsinti ke?irirl?r. Italiyan dilind? ifa olunan qisa lirik ariyadan sonra dinl?yicil?r ayaq ?st? ?l ?alir v? intonasiya il? “bravo, bravo” dey? qisqirirlar. Lojada ?yl?s?n SSRI-nin M?d?niyy?t naziri Y.A.Furtsova v? I.S. ?zl?rind?n asili olmayaraq fasil?siz ?l ?alir, m?g?nnini alqislayirlar. Orkestr? r?hb?rlik v? dirijorluq ed?n Niyaziy? baxan M?sl?m basi il? t?krarlamagi isar? edir v? o, kavatinonu yenid?n, ancaq bu d?f? rus dilind? oxuyur.
El? h?min il Moskvanin P.I.?aykovski adina Konsert Zalinda M?sl?m ilk solo konsert proqrami il? ?ixis edir. Artiq m?g?nni dinl?yicil?r? o q?d?r tanis idi ki, onun konsertin? bilet ?ld? etm?k m?mk?n deyildi.
Bakiya qayitdiqdan sonra m?g?nni ansamblin solisti kimi musiqi kollektivl?ri il? ke?mis ittifaqin m?xt?lif s?h?r v? vilay?tl?rin? tez-tez qastrol? s?f?rl?yrin? getm?slaye Onun ?m?khaqqi il? he? bir problemi yasanmir. Getdikc? artan m?shurluq h?r yerd? ansamblin ugur qazanmasini ?vv?lc?d?n t?min edirdi. Alinan m?vacib onun ail? probleml?rini h?ll etm?k ???n kifay?t edirdi. Lakin basqa bir t?r?fd?n qastrol s?f?rl?ri ail?-m?is?t m?s?l?sind? ciddi ?atismazliqlar, probleml?r gund?m? g?tirirdi. H?r sey yavas-yavas n?zar?td?n, ?z m?crasindan ?ixmaga baslayirdi:
M?sl?m xatir? kitabinda yazirdi: “Ansambl il? biz ittifaqin m?xt?lif s?h?rl?rin?, h?tta, kurortlara gedirdik. H?r yerd? m?v?ff?qiyy?t bizi gozl?yirdi. Qastrol s?f?rl?rinin basgic?ll?ndirici uguru m?ni ail?-m?is?t m?s?l?l?rind?n uzaq salirdi. Artiq s?f?rl?rd?n ev? qayitmaq ist?mirdim, ?d?bli, ?xlaqli, n?zak?tli ail? bas?isi rolunda is? ?ixis etm?y? s?xsi x?susiyy?tim imkan vemirdi”.
S?hb?tin bu yerind? realliqdan ?ixis ed?r?k, M?sl?m?n s?yl?diyi “…?d?bli, ?xlaqli, n?zak?tli ail? bas?isi rolunda ?ixis etm?yim? s?xsi x?susiyy?tim imkan vermirdi” fikrini, “ m?shurluq basimi xarab etmisdi, s?xsi irad?m is? bunun ???n yet?rli deyildi” c?ml?si il? ?v?zl?y? bil?rik. Fikrimc?, bu, daha dolgun v? daha haqli olardi.
1963-c? ilin mart ayinda m?tbuat orqanlarinin s?hif?l?rind?, Az?rbaycandan g?l?n artistl?rin m?ht?s?m ?ixisi haqqinda “Sovet Ittifaqi Teleqraf Agentliyi”nin (SITA-nin) x?susi informasiyasi yerl?sdirilir. H?min informasiyada deyilirdi:
“?n b?y?k, -dem?k olar ki, -f?vq?lad? ugur M?sl?m Maqomayev? qism?t oldu. Onun t?krarolunmaz vokal keyfiyy?tl?ri, parlaq texnikasi bunlari dem?y? ?sas verir. ?minlikl? qeyd etm?k olar ki, operaya ?ox istedadli, qabiliyy?tli, z?kali g?nc artist g?lir”.
H?min zaman m?rk?zi m?tbuat h?myerlimizin ?ixisina ?ox f?al v? effektiv reaksiya gost?rirdi. Maraqli idi ki, b?y?k h?v?s, cosqu v? f?r?hl? m?g?nninin ifasini t?hlil ed?n “Qurultaylar Sarayi”nin biletsatanlari konsert proqramlarinin ?z?rin? ?z “fikir, r?y v? resenziya”larini bu c?r yazirdilar:
“Biz biletsatanlar m?ht?s?m zalda sizin ugurunuza, tamasa?ilarin sevinc v? f?r?hin? ?ox sevinirik v? sadlaniriq. ?mid edirik ki, sizin v? sizin Fiqaronun s?sini bir d? bizim s?hn?d? esid?c?yik. B?y?k g?miy?-b?y?k ugurlar”.
Bununla da, Moskvada ke?iril?n Az?rbaycan dekadasina, s?z?n b?y?k v? h?qiqi m?nasinda, yaxsi v? iri bir ?la yazmaq v? ya n?qt? qoymaq olardi. Lakin bunun M?sl?m? he? bir d?xli yox idi. ??nki m?g?nninin z?f?r yolu ind?n sonra baslayirdi. Bu c?r, ?ks-s?dadan, t??ss?ratdan sonra paytaxt Moskvanin M?sl?m? Az?rbaycana buraxacagi bir o q?d?r real g?r?nm?rd?. ??nki Maqomayev artiq Moskvani, moskvalilari, daha dogrusu, Kremli ?z ecazkar s?si il? m?ftun etmisdi. M?hz, dekadadan sonra ona ilk v? davamli t?klifl?r g?lm?y? basladi.
Bundan sonra h?yat ?z axari il? gedir, m?g?nni tez-tez n?yi is? birinci etm?li olur: SSRI-d? yegan? v? m?shur olan “Melodiya” firmasinin studiyasinda simfonik orkestrin m?sayi?ti il? opera ariyalari yazilmaga baslayir. H?mis? oldugu kimi orkestr? mayestro Niyazi r?hb?rlik edirdi. Ilk d?f? olaraq s?s rejissoru V.Babuskinin n?zar?ti il? r?q?msal yazi metodu h?yata ke?irilir.
Artiq h?min ilin payizinda, daha d?qiq demis olsaq, noyabr ayinin 10-da ?oxsayli M?sl?m sev?rl?r Moskva filarmoniyasina axisirlar. M?g?nniy? yalniz sonra m?lum olur ki, onun konsertin? baxmaq ist?y?nl?rin sayi h?ddind?n ?ox oldugu ???n p?r?stiskarlar vestib?l?n giris qapisini yerind?nixartmlar. Tamasa?ilarin ?ox oldugunu M?sl?m s?hn?d? mahni oxuyark?n hiss edir. O, g?r?r ki, zalda anslaqdir , ke?idl?r doludu , musiqisev?rl?r ayaq ?st? onu dinl?yir v? alqislayirlar. Bundan b?y?k z?vq alan m?g?nni bel? bir anslagin olacagini, t?s?vv?r?n?, bel?, g?tir? bilm?zdi.
Bu m?qamda, tarixi bir fakti qeyd etm?s?m M?sl?m?n ruhu m?ni bagislamaz. Konsertin proqraminda Bax, Gendel, Motsart, Rossini, Subert, ?aykovski, Raxmaninovun v? Hacib?ylinin c?misi 16 ?s?ri oxunmali idi. Ancaq m?g?nni onlarin sayini 23-? q?d?r qaldira bilir. ?g?r bel? dem?k m?mk?ns?, M?sl?m?n ?ox sevdiyi fantastika janri, m?hz s?hn?d? ?z real t?zah?r?n? tapir. Bu, fikiri s?yl?m?kl?, yanlisliga yol vermis olmaram, ?ksin?, h?qiq?ti t?sdiq ed?r?m. H?l? bunlar azmis kimi m?g?nni n?z?rd? tutulmayan ???nc? hiss?d?, italiyan v? m?asir estrada mahnilari ifa etm?y? baslayir. Baxmayaraq ki, texniki xidm?t s?hn?nin isiqlarini s?nd?rm?sd?, ancaq p?r?stiskarlardan ibar?t b?y?k k?tl?, avant?ra zali t?rk etm?k ist?mirdi. Bax, el? bu zaman M?sl?m royalin arxasinda ?yl?sir v? estrada baslayir: “Come prima”, “Guarda che Luna”, tvist, Andriano ?elentano, “Iyirmi d?rd min ?p?s” v? s. mahnilar bir-birini ?v?z edir.
Bu, konsert, h?m d? M?sl?m ???n bir “vizit v?siq?si” rolunu oynayir. O, sonraki konsertl?rini, m?hz bu, formada qurur: klassik ?s?rl?r v? estrada mahnilari… Onun t?s?bb?s? il? simfonik orkestr? gitara, z?rb al?tl?ri v? bas ?lav? olunur. Bununla da simfonik orkestr, estrada-simfonik orkestrin? ?evrilir. ?z t?l?bkarligi il? se?il?n K.I.Suljenko M?sl?ml? bagli xatir?l?rind? yazirdi:
“Nec? ki, M?sl?m Maqomayev z?hur edib, bir hadis? oldu. O, bir bas b?t?n g?ncl?rd?n y?ks?kd? dururdu. O, d?lic?sin? haminin xosuna g?lirdi”.
El? h?min g?n M?sl?m hiss etdi ki, artiq s?bh?l?r arxada qalibdi v? o, he? vaxt g?nclik ?r?ksizliyin?, agciy?rliyin?, c?sar?tsizliyin?, inamsiyazligcana qayidmayacaqdir. M?g?nni ???n ugurlu hesab olunan 1963-c? ilin sonunda onu Mirz? F?t?li Axundzad? adina Az?rbaycan D?vl?t Opera v? Ballet teatrina soloist kimi q?bul edirl?r. Eyni zamanda, M?sl?m estrada konsert proqramlari il? m?xt?lif s?h?rl?rin konsert salonlarinda ?ixislar etm?y? baslayir.
B?st?kar, piano?u, m?g?nninin z?hm?tsev?r olmasi onun h?yatinin ?sas m?nasi, ?sas qay?si olur. O, h?r seyi yaxsi, yalniz yaxsi yerin? yetirm?yi xoslayirdi. Yarim ?srlik s?hn? h?yatinda Maqomayev opera, estrada, m?zikl, kino, tamasa, birs?zl?, inc?s?n?tin hansi yerind? olmasindan asili olmayaraq bir amala, bir m?sl?k? xidm?t g?st?rirdi tamasa?ini aldatmamaga v? bununla da onu sev?nl?r? xalis s?n?t n?mayis etdirm?y?. B?t?n bunlar s?hn? arxasi v? ya s?hn?y? q?d?r s?rf olunan zaman k?siyi idi v? b?y?k z?hm?t hesabina basa g?lirdi.
Onun violon?elist-professor Anselovi? il? ke?irdiyi saatlar, ondan aldigi d?rs, d?y?rli m?sl?h?t v? t?vsiyy?l?r h?d?r getm?di. ?m?k v? z?hm?t, ?st?g?l istedad v? z?ka, ?st?g?l pes?karliq v? pedaqoqluq, ?st?g?l b?y?k v? m?rh?m?tli ?r?k… Sadaladigim bu m?sb?t v? y?ks?k keyfiyy?tl?r M?sl?ml? professor Vladimir Sezaryevi? Anselovi?d? birl?sirdi, v?hd?t t?skil edirdi v? g?l?c?k intibaha yeni yol a?irdi. O, yazirdi: “M?n vokalin ?sasi hesab olunan texniki ilm?yin ?hd?sind?n g?lm?yi ?yr?ndim. “Viktoriya” romansinda vokalin et?d v? qammasini olduqca t?miz oxudum. Vladimir Sezaryevi?in m?sg?l?l?rind? aldigim t?cr?b? m?qaminda, sonralar “Seviliya b?rb?ri” operasinda Fiqaro partiyasinin ?z?rind? isl?y?nd? g?rd?m ki, qamma v? basqa b?r -b?z?kl?r, saysiz-hesabsiz, h?m?inin, kifay?t q?d?r ?oxdu. M??llimimd?n aldigim m?sl?h?t ?m?lli-basli isim? yaradi. Italiyada t?cr?b? ke?dikd?n sonra Nazim Rzayevin r?hb?rliyi altinda Az?rbaycan D?vl?t Kamera orkestri il? XVI-XVIII ?sr b?st?karlarinin q?dim mahnilari?na b?t?vazr irdik (val, l?rdid )
Lakin, bu c?r m?kt?b b?t?n h?yat boyu b?s etmir: ?g?r bir ay m?sgul olmasan, hamisini yenid?n baslamaq lazim g?lir. M?n ist?y?rdim ki, x?yal?n yox, h?qiq?t?n bu, ?ox goz?l, q?rib?, ziyali insani ?r?kd?n qucaqlaylm. Deyil?nl?r? r?gm?n o, oglu il? birlikd? Israil? k???bd?. M?n, onu son d?f? g?r?nd? Vladimir Sezaryevi? ail?si il? getm?y? hazirlasirdi”.
M?g?nninin “Xatir?l?r m?nd? yasayir” (“Живут во мне вспоминания”) kitabindan g?tirdiyim iqtibaslar bir daha s?but etdi ki, ?m?k, z?hm?t, vaxt s?rf etm?d?n, alin t?ri silm?d?n, z?ka isl?tm?d?n keyfiyy?tli n?y? is? nail olmaq m?mk?n deyil, h?tta, s?n M?sl?m Maqomayev olsan, bel?…
M?sl?m?n h?yati ?vv?ld?n-axira q?d?r h?mis? m?xt?lif c?lbedici epizodlarla z?ngin olubdu. Maraqli bir hadis? o, m?kt?bd? oxuyanda bas verir. Mahni oxumaq onun diqq?tini o q?d?r c?lb edir ki, basqa f?nl?r tamamil? yaddan ?ixir. Bunun m?ntiqi n?tic?si olaraq yeddinci sinifd?, ikinci il oxumaq t?hl?k?si yaranir. V?ziyy?tin acinacaqli oldugunu g?r?n g?nc ?z?n? itirmir v? ?ixis yolunu m?kt?b direktoru Tahir Atakisiyevin yanina getm?kd? g?r?r. M?kt?b direktoru Tahir m??llim Rauf Atakisiyevin qardasi idi. Rauf Atakisiyev il? M?sl?m Maqomayev Susanna Arkadiyevnanin yaninda musiqi il? m? sgul olark?n tanis olmusdular. M?sl?m v? Rauf s?rb?st, bos asud? vaxtlarini birlikd? musiqi ifa etm?kl? ke?irirdil?r. Tahir Atakisiyevin yanina g?l?n M?sl?m ona m?raci?t ed?r?k deyir: “M?n musiqi m?kt?bin? ke?m?k ist?yir?m. Orda m?n sevimli oxumagimla m?sgul olacam. He? kim m?ni riyaziyyatla m?sgul olmaga m?cbur etm?y?c?kdi, ??nki o ( riyaziyyat : -C.P.) m?nim beynimi “zibill?yir”.
G?ncin ?z fikirind? israrli oldugunu g?r?n m?kt?b direktor he? bir problem yaratmir v? M?sl?m?n musiqi m?kt?bin? ke?m?sin? raziliq verir v? deyir:
-“?g?r alinmasa, qayidarsan…”
Bundan x?b?r tutan M?sl?m?n dostu Rauf Atakisiyev onu m?z?mm?t edir v? deyir:
“Bu cur se?m? m?kt?bi atmaq olar. M?n ist?rdim ki, s?n g?l?c?kd? ali t?hsil alasan, b?y?k musiqi?i olasan…”
Raufun s?z?nd? b?y?k bir realliq, bir m?ntiq, bir h?qiq?t var idi. Dogrudan da bu, m?kt?bi qurtaranlar g?l?c?kd? yaxsi musiqi?i olurdular. ??nki M?sl?m?n oxudugu m?kt?b, s?z?n h?qiqi m?nasinda, Bakida sayilib-se?il?n se?m? musiqi-orta m?kt?bi hesab olunurdu. Bu, m?kt?b? x?susi istedadi olmayanlari q?bul etmirdil?r .
Bu, bar?d? M?sl?m yazirdi: “Baki Konservatoriyasinin n?zdind? ki, musiqi m?kt?bi se?m? m?kt?b idi. Se?m? o m?nada ki, bura istedadi, qabiliyy?ti olan usaqlari q?bul edirdil?r. Valideyinl?rin hansi y?ks?k v?zif?ni tutmasi burda ke??rli deyildi. Se?im meyari bir idi-t?bii istedad. Qabiliyy?tsiz, bacariqsiz olanlari, h?tta, tanisliq v? basqa qeyri-m??yy?n yollarla, bel?, bu, musiqi m?kt?bin? q?bul etmirdil?r. M?hz, buna g?r? d? bizim m?kt?bi qutaranlarin ?oxu yaxsi musiqi?i olurdular. M?kt?b Baki s?h?ri kimi beyn?lmil?r idi: onda biz milli m?xt?lifliyin n? oldugunu bilmirdik. He? vaxt t?svis, h?y?can, iztirab ke?irmirdik, ??nki Az?rbaycanin paytaxti Bakida Az?rbaycan dilini bilm?k m?tl?q hesab olunmurdu. Ist?yirs?n-?yr?n, ist?mirs?n-?yr?nm?. Bizim ail?d? rus dilind? danisirdilar. Ona g?r? yox ki, m?n dogma ana dilini z?if bilirdim…
Xeyr! ?sla yox…
N?n?m Baydag?l tatar, Camal ?mimin h?yat yoldasi Mariya Ivanovna is? etnik t?rkibin? g?r? polyak idi. ?mim Az?rbaycan dilind? kifay?t q?d?r yaxsi danisirdi, ancaq ?d?bi Az?rbaycan dilind? h?rd?n ilisirdi…”.
M?sl?m?n yeni m?kt?bd? aldigi bilik g?nc oglanin konservatoriyaya daxil olmasina kifay?t edir. Bel?likl?, M?sl?m ali musiqi t?hsili almaga nail olur v? bununla da dostu Rauf Atakisiyev? verdiyi s?z? yerin? yetirir.
M?g?nninin usaqliq ill?rini n?z?rd?n ke?ir?nd? g?r?r?m ki, onun ???n bu zaman k?siyi ?ox maraqli, kesm?kesli v? yadda qalan olubdu. O, he? vaxt bir yerd? oturmagi, sakit durmagi xoslamayibdi. Ad?t?n bel? usaqlar haqqinda deyirl?r: “bulaq kimi qaynayir” v? ya “od par?asidi”. M?n, qiyabi sahidi oldum ki, babasindan yadigar qalan musiqi al?tl?ri, h?m?inin, evd? olan elektrik m?is?t avadanliqlari il? M?sl?m nec? davranir, n?n?sinecil toxan il?
Dig?r bir t?r?fd?n is? bu, diribasliq usagin g?z?nun “a?iqligindan”, ?evik olmasindan x?b?r verirdi v? ?ox yaxsi ?lam?t hesab olunurdu. ?n azindan, m?n bunu M?sl?m?n probleml?ri ?z? h?ll etm?k qabiliyy?tin? malik olmasinda, riyaziyyat f?nnind?n qa?araq basqa m?kt?b? ke?m?sind? g?rd?m. Q?tiyy?tli, bacariqli v? isini yaxsi bil?n M?sl?m riyaziyyatdan yaxa qurtara bilmir. ?misi C?mal?ddin onun riyaziyyatla m?sgul olmasi ???n ev? repititor d?v?t etm?li olur. Lakin bu, he? n?yi d?yismir, atalar m?s?lind? oldugu kimi: “d?yirman ?z isind?di, ?aq?aq bas agridir”.
O, xatir?l?rind? yazirdi: “?oxda b?y?k s?yl? ?alismirdim. M?kt?bli masasi arxasinda oturmaq m?nim ???n biz ?st?nd? oturmaga b?rab?r idi. Musiqi il? m?sgul olmaq tamam il? basqa idi, ??nki bu m?nim xosuma g?lirdi… Lakin riyaziyyat, b?t?n bu, formulalar, m?chul v? m?t?rz?l?r, ?mumiyy?tl?, n? is? oxumaga d?z?m?m, s?birim yox idi. Is o yer? ?atmisdi ki, ?mumt?hsil f?nl?r ?zr? m?nim ???n ev? repetitor d?v?t edirdil?r. Onlardan biri riyaziyyat?i, yaxsi yadimdadi… ?la oglan idi, eyn?kli-agilli. O, m?n? c?brd?n, ancaq m?nim basimda ?z d?s?nc?l?rim: musiqi v? g?zm?k dolanirdi. Bir qapiya oynamaq n?hay?t riyaziyyat m??llimini bezdirdi.”
M?sl?m?n s?hl?nkarligi, riyaziyyat f?nnin? olan soyuq v? laqeyid m?nasib?t sonda riyaziyyat m??llimini dil? g?tirir. Artiq h?r seyin m?nasiz oldugunu g?r?n riyaziyyat m??llim M?s?m? deyir: “S?nd?n he? vaxt riyaziyyat?i olmayacaq. Ona g?r? yox ki, s?n k?ts?n, z?ifs?n. Sad?c? olaraq s?n bununla he? zaman m?sgul olmayacaqsan. D?qiq elml?r s?nin beynin? girmir. Lakin s?n ist?s?n bunu ed? bil?rs?n. Ancaq s?n bunu ist?mirs?n. Buna g?r? d?, g?l musiqi haqqinda danisaq.”
Riyaziyyat m??llimi il? aralarinda olan s?hb?ti M?sl?m bel? xatirlayirdi:
“Biz saatlarla musiqi haqqInda danisirdiq. Mura xala g?r?rd? ki, biz uzun m?dd?t bir yerd? otururuq, ona g?r? d? m?ni ?mim? t?rifl?y?r?k deyirdi:
Bax, ciddi-c?hd, s?y g?st?rir!”
B?t?n zamanlarda, h?r bir m?kt?bd?, pedaqoqlar arasinda sagirdl?r? dogma, yaxin m?nasib?t b?sl?y?n, pes?sini m?k?mm?l bil?n m??lliml?rl? b?rab?r, h?m d? pes?sin? laqeyid v? soyuq yanasan m??lliml?r olubdu. Bu, yoxlanilmis t?cr?b?ni h?r bir sagirdin t?hsil aldigi m?kt?b? samil etm?k olar. Ona g?r? d?, sagirdl?r arasinda f?nn m??lliml?rini dogma v? ya ?gey, yaxin v? ya uzaq, bilikli v? ya biliksiz, pis v? ya yaxsi bu kimi m?xt?bulif kateqoriy?alara brl?rd. Burda, bir m?qami x?susil? vurgulamaq lazimdi, ola bilm?z ki, bir m??llim hami ???n yaxsi v? ya pis olsun. S?zs?z ki, bu m?s?l?y? h?r k?s ?z f?rdi v? s?xsi m?nasib?tl?r bucagindan yanasmalidi. M?hz, bu n?qteyi-n?z?rd?n M?sl?m?n t?hsil aldigi m?kt?b, h?m?inin, pedaqoq kollektivi istisna t?skil ed? bilm?zdi.
M?sl?m yazirdi: “Biz m?kt?bd? m??lliml?rimiz h?dd?n artiq agilli, ciddi, ?r?k sixan, he? n?d?n razi olmayan, “t?lx?k, oyunbaz, m?sx?r??i” v? sair bu kimi d?r?c?l?r? b?l?rd?k. Bizd?, Arkadi Lvovi? adli ?ox g?cl?, heyran doguran bir m??llim var idi. O, biz? ?ografiya v? ingilis dilind?n d?rs deyirdi. Arkadi Lvovic deyirdi:
Avropanin b?t?n ?lk?l?rini say! Tez!
Onun ?z? ingilis dilind? ?ox yaxsi danisirdi. ?ox sonralar m?n m??llimimi v?fatindan bir q?d?r ?nc? g?rd?m. Arkadi Lvovi? ?oxdan t?qa?dd? idi, Leninqradda (Sankt -Peterburqda: -C.P.) yasayirdi. M?n, s?h?r? konsert proqrami il? qastrola g?lmisdim, h?min zaman “B?y?k teatr” Leninqradda s?f?rd? idi. Yadimdadi, m?n restoranda sam yem?yi t?skil etdim, “B?y?k teatr”in bir ne?? solistini v? Arkadi Lvovi?i d?v?t etdim. Sam yem?yi ?la ke?di, ?ox yaxsi alindi…
Basqa bir yaxsi pedaqoq is? Aron Izrailovi? idi. O, biz? musiqi savadi f?nnind?n d?rs deyirdi. ?mr?m?n sonuna kimi bir m?qami he? vaxt yaddan ?igartmayacam. Musiqi savadi haqqinda h?l? he? n? bilmirdik o, is? biz? deyirdi:
M?n siz? dem?y?c?m salam, usaqlar! ?yl?sin! Siz d? m?n? cavab olaraq dem?yin: Salam, Aron Izrailovi?! M?n siz? dey?c?m:
-Si-mi-lya-re-sol-do-fa . Siz is? m?n? cavab ver?c?ksiniz Fa-do-sol-re-lya-mi-si.
Bununla da biz h?mis?lik yadda saxladiq ki, notun ?z?rind? hansi diyes olmalidi. Bizd? “oyunbaz, m?sx?r??i, t?lx?k” qrupuna botanika m??llim?si Yekaterina Minayevna daxil edilmisdi. Onun h?r?k?tl?rind?, sanki, qeyri-adilik var idi. Bu, m??llim?nin m?n? qarsi meyl gost?rm?si hiss olunurdu. O, daima n?yi is? m?n? irad tuturdu:
-Maqomayev, s?n n? edirs?n?
-He? n?.
-N? lazimdi, onu el?!
N?yin lazim oldugunu v? nec? etm?yi is? m?n anlamirdim. On ?? yasim olanda m?nim biglarim ?ixmaga basladi. Bir d?f? m??llim? m?n? dedi:
-Maqomayev niy? s?nin biglarin ?ixmaga baslayib?
Bu, yasli qadinin tamamil? azyasli oglandan bunu sorusmasi m?nim ???n qaranliq qalirdi. ?lb?tt?, m?n qisa cavab ver?r?k dedim:
-Bilmir?m! M?n tanis kisid?n sorusaram, n? edim ki, biglar b?y?m?sin.
?n g?lm?li is? o idi ki, bizim m??llim?nin bigcigi m?nim bigimdan b?y?k idi”.
S?zs?z ki, m?kt?bd? bas ver?n prosesl?r M?sl?m?nn s?xsi baxis bucagi hesab oluna bil?r. ??nki b?z?n el? olur ki, m?kt?bd? bundan qat-qat, daha artiq, daha maraqli v? ya, ?ksin?, kifay?t q?d?r basqa neqativ hallar yasanir.
1958-ci ild? “B?y?k teatr” Bakiya qastrol s?f?rin? g?lir. M?sl?m?n bu teatrla ilk tanisligi m?hz, h?min zamana t?sad?f edir. Hamiya yaxsi b?lli idi ki, “B?y?k teatr” sabiq SSRI m?kaninda opera v? balet s?n?tinin etalonu hesab olunurdu. Qeyd etm?k yerin? d?s?r ki, sovetl?r ?lk?sind? ?n yaxsi opera m?g?nnil?ri v? balet ustalari “B?y?k teatr”da c?ml?nirdi. Bu, teatr, s?z?n h?qiqi m?nasinda, “B?y?k” idi. ??nki opera v? baletin m?b?-di hesab olunan bu, m?d?niyy?t ocagi Avropanin (Italiya, Fransa, B?y?k Kralliq) , o c?ml?d?n d?nyanin (ABS, Yaponiya, ?in) ?n aparici kollektivl?ri il? r?qab?t aparmaq g?c?n? malik olan bir musiqi m?b?di idi. Bel? bir m?qamdan istifad? ed?n r?hb?rlik M?sl?m? yoxlamaq q?rarina g?lir.
Bu, bar?d? M?sl?m xatir?l?r kitabinda yazirdi: “M?n, Mefistofelin “Faust” ?s?rind?n kupletl?r, “Sevilya b?rb?ri” operasindan is? Fiqaronun kavatinasini, h?mlar?ini, bir ne?udi T?qrib?n saat yarim oxudum. He? bir m?nasib?t… Das si-f?tl?r…
–Sag ol, g?nc oglan! Siz bir q?d?r d?hlizd? g?zisin, biz is? yoldaslarla m?sl?h?tl?s?k.
M?zakir? ?ox uzandi. N?hay?t ki, bizim qeyri-adi komissiya Niyazi ?minin r?hb?rliyi altinda burunlarini sallayaraq otaqdan ?ixdilar. Orda n?yin bas verdiyini anlamadigim ???n, bizim teatrin solisti B?nyatzad?y? yaxinlasib sorusdum:
-B?nyad ?mi, niy? bizimkil?rin burnu yern?n gedir?
O, is? bel? bir cavab verm?kl?, sanki, m?ni sakitl?sdirdi.
-?h, n? olsun ki, h?rd?n bel? d? olur, oglum! QocalIblar! Cavanlari basa d?sm?rl?r.
M?n q?tiyy?tl? B?nyad ?miy? yen? muraci?t etdim v? sorusdum:
-O, n? dedi?
-He? n? dem?di. S?r?n?n, -dedi, -onunla ?h?miyy?tli he? n?. Yaxsi s?si olan oglandi, bundan artiq he? n?…
M?n ?m?lli-basli h?y?canlandim, amma tez d? soyudum”.
M?sl?m?n dogmalari h?l? d? narahat olmaqda idil?r. Onlar ?min idil?r ki, usaqda mutasiya davam edir, ola bilsin ki, s?s tamamil? d?yissin v? ya bird?f?lik itsin. Odur ki, M?sl?m? m?t?x?ssis? gost?rm?k lazim g?lir. El? bu, zaman Camal?ddinin goz?n? bir q?zet m?qal?si satasir. H?min m?qal?d? deyilir:
“Moskva ?trafinda, ya larinqoloq-m?g?nni, ya da m?g?nni-h?kim yasayir”.
?ox nadir hallarda olur ki, insan, h?m s?s tell?rinin, h?m d? vokalin inc?likl?rini m?k?mm?l bilsin. M?n, M?sl?m?n h?yatinin ki?ik bir anini xatirladan bu hiss?d?, ?misi Camalin diqq?t v? qaygisi il? yenid?n rastlasdim. Bir daha ?min oldum ki, Ays?t xanimin oglu M?sl?m?n “acili usaqliq ill?ri” il? bagli s?yl?diyi fikirl?r tamamil? yanlisdi. Ziyali m?hitind? b?y?y?n M?sl?m ?misind?n v? onun h?yat yoldasindan kifay?t q?d?r yaxsi t?lim-t?rbiy?, isti, mehriban, dogma m?nasib?t g?rm?sd?. ?ks t?qdird? onun kim olacagi b?y?k sual altinda qala bil?rdi. G?r?nd?y? kimi, h?tta, yasla bagli s?s tell?rind? yaranan d?yisiklikl?r bu, iki insani b?rk, h?m?inin, kifay?t q?d?r ciddi narahat edirdi. Muslum bu, m?qami q?l?m? alaraq yazirdi:
“Camal ?mim m?n? dedi:
-M?n, Moskvaya gedir?m. Yigisdan, m?niml? ged?c?ks?n. Bu, h?kimi taparsan v? onun ???n oxuyarsan. Qoy o, s?nin bogazina diqq?tl? baxsin.
M?nim yasimin ke?ici d?vr? ?mim? rahatliq vermirdi. Ancaq s?sin ke?iciliyi artiq yox idi. Qurtardi! C?nubda yasayan usaqlarin hamisinda oldugu kimi: burda, yetism? d?vr? tez bas verirdi.
Moskvaya g?ldik! “Moskva” mehmanxanasinda dayandiq. Bizim n?mr?miz binanin ?n y?ks?k yerind? yerl?sirdi. Burdan paytaxta baxis meydan?asinda oldugu kimi tamasa edirdim. Moskva haqqinda olan ilk t??ssuratlarimi genis danismayacagam: agzimi a?ib h?r ke??nin ?z?n? baxib g?zirdim. H?min vaxt Moskva yaxsi t?mizl?nmis v? b?z?dilmis t?siri bagislayirdi. Insanlar g?l?r?z, s?mimi, mehriban, xos g?r?n?rd?l?r, ??nki basqa zaman idi, tamamil? indiki d?vr?, qasqabaqli-qaygili, ?z?n? qapanoxan-fikirli insanlari olan. ?mimin SSRI D?vl?t Plan Komit?sind? isi var idi: h?min vaxt o, Az?rbaycan Nazirl?r Soveti s?drinin m?avini v?zif?sind? ?alisirdi”.
M?sl?m?n Moskva il? bagli t??ssuratlarindan anlamaq olur ki, g?l?c?yin b?y?k musiqi?isi ilk baxisdan, h?m SSRI-nin paytaxtini, h?m d? moskvalilari sevir, bu s?h?r?, onun sakinl?rin? s?mimi q?lbd?n baglanir, ?mr?n?n arxada qalan ?ox hiss?sini burda yasamali olur. M?g?nni he? bir b?y?k cosqu, h?y?can ke?irm?d?n fikirl?rini genis, aydin v? m?f?ss?l formada q?l?m? alaraq xatir?l?r kitabinda yazirdi:
“M?n b?t?n h?yatim boyu m?h?bb?timi iki yer? b?lm?s?m: Az?rbaycan m?nim atam, Rusiya anam olubdu. Doguldugum yer is? “Qurultaylar Sarayi”di.
H?min g?n Moskvani kifay?t q?d?r g?zib dolasan M?sl?ml? ?misi Camal arasinda h?kimin yanina getm?kl? bagli kifay?t q?d?r ciddi s?hb?t olur. O, yazIrdI:
Camal ?mim dedi:
-Sabah s?h?r tezd?n m?n isl? ?laq?dar m?sgul olacam, s?n is? h?kim Petrovu axtar. S?n artiq b?y?m?s?n, on alti yasin var, b?l?d?isiz ke?inm?yin vaxti ?atibdi.
M?n qorxaq deyildim, ?ksin?, kifay?t q?d?r inadkar v? c?sar?tli idim: Basqa s?h?r, paytaxt olmasina baxmayaraq itm?kd?n qorxmurdum. Moskva ?trafinda yasayan Petrovu axtarib tapdim. Bundan sonra h?qiq?t?n k?nd basladi. O, oz? qapini a?di. Evd?ki v?ziyy?t he? d? onun h?kim olmasindan x?b?r vermirdi: n? kabinet, n? tibbi avadanliq, n? d? ki, tibbd?n ?s?r-?lam?t… H?kim basina larinqoloq g?zg?s?n? taxdi, parlaq isigi yandirdi v? m?nim s?s tell?rim? baxdi:
-N? olsun? -dedi.
Sonra m?n? diqq?tl? baxib dill?ndi:
-S?s tell?ri, el? s?s tell?ri olaraq qalir. Normadadir, m?g?nnilikdi.
Qisa fasil?d?n sonra h?kim s?z?n? davam ed?r?k dedi:
-Cavan oglan, sizin s?siniz asagidi? S?s tell?ri yaxsi inkisaf edibdi?
M?n cavab ver?r?k dedim:
-B?li! Yaxsi!
H?m basimi t?rp?tm?kl?, h?m d? s?zl? h?kimin suallarini cavablandirdim. Axi burda n?y? etiraz ed?s?n, h?r sey tamamil? dogru idi. S?s m?nd? h?qiq?t?n asagi idi.
-Dem?k, sizd? s?s nec?di ? -dey?r?k, -h?kim sorusdu.
?mumiyy?tl?, bas-bariton, -dey?r?k, -dill?ndim.
-?la! Indi m?n? Nadirin ariyasini oxuyun.
Nadirin ariyasi tenor ???nd?, bundan yuxari olmur.
?lb?tt?, h?kim m?ni d?hs?tli d?r?c?d? p?rt etdi. CavabInda, -dedim:
Bagislayin, h?kim. M?n ki, siz? dedim, m?nim s?sim bas-baritondu.
-B?li, m?n deyir?m ki, Nadiri oxu!
Bu, onunla yekunlasdi ki, m?n tenor s?sl? Nadiri, bas s?sl? Mefistofeli oxudum. H?kim razi qalaraq ?lini-?lin? s?rtd?.
-H?, M?sl?m ibn M?h?mm?d Maqomayev, h?tta, ?ox yaxsidi. B?li, sad?c? olaraq ?ox xosdu!
M?nim ?r?yim sakitl?sdi v? m?n sorusdum.
H?kim, indi m?n n? etm?liy?m? Biri m?n? deyir oxu, dig?ri deyir oxuma.
-B?s siz ?z?n?z nec? d?s?n?rs?n?z?
M?n oxumaq ist?yir?m.
-?lb?tt?, xosdu ki, ?z?n?z oxumaq ist?yirsiniz. Siz bundan ?tr? ordan Moskvaya g?lmisiniz?
M?n basimla h?kimin sualini t?sdiql?dim. H?kiml? isim qurtardiqdan sonra t?l?sm?d?n mehmanxanaya qayitdim. Axsam Camal ?mim? Petrovun yanina getm?yim haqqinda m?lumat verdim.
-El? bu? -dey?r?k, -?mim s?bh?li baxislarla m?ni s?zd? v? dedi:
-S?n m?ni aldatmirsan?
M?n incidim v? k?sk?n halda dill?ndim:
B?y?m, n? vaxtsa s?n? yalan demis?m?
?mim incidiyimi g?r?b k?nl?m? aldi. M?n is? f?rs?td?n istifad? edib ?mimi yola g?tirdim ki, m?ni Visniy Volo?oka buraxsin: m?n ist?yirdim ki, usaqliq vaxti yasadigim s?h?rd? olum, h?rd? olum, h?rd? olum, h?rd? olum H?min vaxt artiq anamin yeni ail?si var idi. O, Barnaulda yasayirdi v? isl?yirdi. Biz ?oxdan idi ki, g?r?sm?rd?k, ??nki anam Bakiya g?lm?k ist?mirdi. N? vaxt m?nim Moskvaya g?l?c?yimi bil?nd? q?rara alir ki, g?r?sm?k ???n Visniy Volo?oka g?lsin. H?m m?niml? g?r?ss?n, h?m d? bir vaxtlar yasadigi s?h?ri g?rs?n.”
?misi Camal?ddinin, n?n?si Baydag?l xanimin v? polyak ?silli Mura xalasinin isti, dogma qaygisi il? ?hat? olunan M?sl?m anasi il? g?r?sm?y? ?ox can atirdi. Baxmayaraq ki, anasi ona ist?nil?n n?vazisi, ana qaygisini ver? bilm?misdi. B?t?n bunlara baxmayaraq ana v? ?vlad m?h?bb?ti qarsiliqli sur?td? onlari bir-birin? dogru cazib? q?vv?si il? dartirdi.
M?sl?m Moskva t??ss?ratlarini xatir?l?r kitabinda bel? yazirdi: “N? vaxt Visniy Volo?okdan Moskvaya qayitdim, ?mim Camali yerind? tapmadim. O, artiq Bakiya qayitmisdi. Bu, n?qteyi-n?z?rd?n nisb?t?n daha sad?, o c?ml?d?n ucuz “Neva” mehmanxanasinda qalmali oldum. Pulum az idi, ancaq bununla bel?, onun bir hiss?sini Qorki k???sind? yerl?s?n studiyada s?sli m?ktub yazmaga x?rcl?dim. Mutasiya il? bagli sonsuz danisiqlar m?nim q?lbimd? s?kki-s?bh?, narahatliq yaradirdi. Ona g?r?, h?r ehtimala qarsi s?simi yazmaq q?rarina g?ldim. D?s?nd?m ki, h?qiq?t?n bird?n s?sim d?yis? bil?r. Studiyanin direktorunun familiyasi Petrusanski idi. Familiya, sanki, familiya idi, ancaq n?d?ns? h?min vaxt bu soyad m?nd? g?l?s yaratdi. Niy?? Bunu indiy? kimi ?z?m d?, bilmir?m. O, m?nd?n sorusdu:
-Cavan oglan, kim? m?ktub yazacagiq?
M?n cavabinda dedim:
?z?m, ?z?m?.
O, ?vv?lc? s?bh?li baxislarla m?ni s?zd? v? sonra dill?n?r?k dedi:
-Bu, nec? olur?
M?n dedim:
Sad?c? olaraq s?simi yazmaq ist?yir?m.
-Onda ir?li, mikrofona dogru, – dedi.
M?n yen? dill?ndim:
Yox, ayaq ?st? duran mikrofon m?ni qane etmir. M?n? lazimdi ki, mikrofon royalin yaninda olsun.
-Royal siz? n?y? lazimdi?
Ifa etm?k ???n.
-H?m oxumaq, h?m d? m?sayi?t etm?k ???n?
B?li!
Mikrofonu royala t?r?f yaxinlasdirdilar v? royalin qapagini qaldirdilar. Yoxlamaq ???n m?n danisdim: bir, iki, ??. Oxumaga basladim: “M?ni yaddan ?igartma” adli neapolitan mahnisini ifa etdim. Yazi qurtaran kimi studiyanin ?m?kdaslari m?ni ?hat?y? aldilar. Petrusanski basqalarindan ?ox h?y?can ke?irirdi:
-Siz deyirsiniz ki, pes?kar m?g?nni deyilsiniz?
H?l? ki, yox.
-Bu, n?di, siz yenid?n Bakiya ged?c?ksiniz?

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/dzheyran-veydaddinovna-piral/muslum-maqomayev-musiqid-bir-zirv-monoqrafiya-67989185/chitat-onlayn/) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.