Уртак язмыш
Зөһрә Сәлимҗан кызы Котлыгилдина
Каләмнәр туганлыгы
Әлеге китапта танылган башкорт шагыйрәсе Зөһрә Котлыгилдинаның күңел түреннән ташкын булып ургылып чыккан шигырьләре укучыны сагыш дәрьясына да чумдыра, җиде кат күкләргә дә алып менә, рухи яктан көч тә, киңәш тә бирә.
Зөһрә Котлыгилдина
Уртак язмыш
Шигырьләр, поэмалар
© Татарстан китап нәшрияты, 2020
© Котлыгилдина З. С., 2020
© Шәехов Л. М., тәрҗ., 2020
* * *
Бу китапны утыз ел бергә гомер иткән, бергә иҗат утларында янган-көйгән, шигъри җанлы, ихлас күңелле, кадерле тормыш иптәшем, шагыйрь һәм журналист Нияз Бикҗан улы Мәһәдиевнең якты истәлегенә багышлыйм.
Менә шушы була инде безнең уртак язмышлар – шагыйрьләр һәм журналистлар гаиләсе: иптәшем Нияз, улыбыз Азамат һәм мин.
Беренче бүлек
Халкым диеп кычкырмыйча
Халкым диеп кычкырмыйча,
Халкың өчен эшлә көн дә.
Мактау көтмә, бәһа көтмә,
Үзең генә, әйдә, бел дә
Изгелек кыл халкың өчен.
Тарих – терәк бүген өчен,
Онытылган батырларны
Кайтар, яшьләр белсен өчен.
Һәр карышын җирнең сакла,
Килмешәккә аны сатма.
Хәтер, намус торса сакта,
Хәвеф килмәс туган якка.
Халкым диеп кычкырмыйча,
Изге гамәлләрең эшлә.
Үткән белән бүгенгене
Киләчәккә бәйләп яшә.
Бәхет каласы
Яшьлек каласы син, Уфа,
Яшьләр килә төрле яктан.
Тәүге хисләр белән янып,
Сөюләрен монда тапкан.
Бәхет каласы син, Уфа,
Монда күпме пар кавышкан.
«Уфа – сөю каласы» дип,
Алар әйтә бар тавыштан.
Уфа, тарих каласы син,
Тарих сөйли һәрбер ташың.
Үткәннәрдән киләчәккә
Күпер сала һәрбер таңың.
Уфа, дуслык каласы син,
Монда яши күпме милләт.
Син үсәсең, зураясың,
Еллап түгел, айлап, көнләп.
Уфа – киләчәк каласы,
Күпме сабый урамнарда.
Алар белән дәвам итә
Тарих тагын мең елларга.
Имәнкала диләр сине,
Иман каласы син безгә.
Изге нурдан балкып таңнар
Имин тусын мәңге җиргә!
Башкортстан
Җирдә оҗмах булса, ул син, Башкортстан,
Әби-бабам, атам-анам төбәге син.
Урман-таулар, елга-күлләр – бар хәзинәң
Безгә күктән язган Ходай бүләге син.
Әүлиялар төбәге син, Башкортстан,
Изгеләрнең рухы безнең канга күчкән.
Җиде ыру булып, җиде тарафларга
Бал кортыдай таралганбыз җиде күчтән.
Батырларның төбәге син, Башкортстан,
Алар каны ага безнең тамырларда.
Даулы-шанлы еллар үткән республикам
Үз язмышын язып куйган тарихларга.
Дуслык тирмәләрен корып, Башкортстан
Күп милләтне сыендырган үз җиренә.
Гасырлардан-гасырларга сокландырып,
Бер могҗиза булып яшә җир йөзендә.
Ышанып яшә
Мең хәсрәтләр йөрәгеңне телгән чакта,
Йөрәгеңне учта тотып түзгән чакта,
Бу соңгы чик диеп берүк башың имә,
Онытма син, якыннарың көтә өйдә.
Хыянәтнең угы килеп еккан чакта,
Дус дигәнең көтмәгәндә саткан чакта,
Бу соңгы чик дип үрелмә син хәмергә,
Барысы да вакытлыча, түз хәзергә.
Бу дөньяда барыр юлың югалтканда,
Газизләрең мәңгелеккә озатканда,
Соңгы чик дип гомер кылларыңны өзмә,
Якыннарың көтә сине, көтә өйдә.
Алмаш-тилмәш килә көннәр, айлар, еллар,
Кайгыларны алмаштырыр моңлы җырлар.
Хыялларың әйләнерләр чып-чын өнгә,
Тик ышанып яшә иртәгәсе көнгә.
Туган авылым – Ялчыкаем
Тәүге аваз салган җирем –
Туган авыл – Ялчыкаем,
Сиңа булган сөюләрем –
Түштә йөрер янчыккаем.
Тәүге тәпи баскан җирем –
Туган авыл – Ялчыкаем.
Балачакта кимереп үстем
Синең ап-ак балчыккаең.
Тәүге сөю тойган җирем –
Туган авыл – Ялчыкаем.
Гомерлек бер сагыш булып,
Синдә калды җан дускаем.
Тәүге югалтуларым да
Төпләнде бит шушы җирдә.
Атам-анам, әби-бабам –
Барысы да ята бергә.
Тәү кат Кызылтауга менгәч,
Офыкларым киңәйделәр.
Биеклектә канатлангач,
Хыялларым күбәйделәр.
Шул хыяллар һаман минем
Күңел кузларын көйрәтә.
Нәни генә Ялчыкаем
Үзем белән гел йөрәктә.
Бәхетле бул!
Оныгыбыз Сафия календарьда билгеләнгән Бәхет көнендә – 20 мартта туды.
Әй балакай, син дөньяга
Тудың Бәхет көнендә.
Илаһи нур булып кайттың
Атаң-анаң өенә.
Ул көн синең белән бергә
Бәхет, кот иңде өйгә.
Хәзер бар дөнья әйләнә
Сәңгелдәк[1 - Сәңгелдәк (башк.) – бишек.] элгән чөйдә.
Бишек җырын тыңлый-тыңлый,
Бишектә атынасың.
Атаң-анаңа, балакай,
Кадерле җангынасың.
Сайланган язмыш язганмы
Сиңа күк тарафыннан?
Көлтә-көлтә нур сибелә
Сабый күз карашыңнан.
Бәхетле бул! Бәхетле ит
Якын газизләреңне.
Гомер елларың тезсен тик
Бәхетле көннәреңне.
Асылларын аңламаган
Бәхетсез – кайчак тормышта
Бәхетле булып уйный.
Ә бит, асылда, төннәрен
Мендәрен кочып елый.
Булдыксыз – кеше алдында
Эшем иясе була.
Буш хәбәрдән таулар өя,
Сүздән сарайлар коя.
Моңсыз – җырчы булам диеп,
Сәхнәләргә омтыла.
Бахыр, батырдан көнләшеп,
Дан үренә ымсына.
Ихлас булмаганнар шулай
Гомер буе кылана.
Үзе булып яшәгәннәр
Булмышына куана.
Асылларын аңламаган
Асылзат була алмас.
Ни дисәң дә, охшаш түгел
Пыяла белән алмаз.
Туганнар каберлеге
Күпме солдат ята икән монда?
Ул мәхшәрдә кем соң санаган?
Мондый каберлекләр илебездә
Дөнья буйлап күпме таралган?
«Хәбәрсез югалды» дип, хатлар алган
Күпме ана килә бу җиргә…
Шунда ята микән газизкәе? –
Кемнән сорарга соң, кем белә?
Кемнәр ятса да бит, илен саклап
Башын салган Җиңү хакына –
Соңгы сәлам туган халкына ла,
Бер әманәт яугир хакында.
Корбаннарга калыккан каберлек –
Һәйкәл-искәртү ул дөньяга.
Монда ята үткән генә түгел,
Тумый калган ничә мең бала.
Кешелекнең хәтерен оныттырмый,
Оныттырмый тарих битләрен.
Утлы тамга сыман каберлекләр
Уттан айый җирнең өсләрен.
Сатылмый яшәп кара
Җир сатыла,
Сер сатыла,
Ил сатыла,
Ир сатыла.
Кан сатыла,
Дан сатыла,
Заң[2 - Заң (башк.) – канун.] сатыла,
Аң сатыла,
Тән сатыла,
Җан сатыла,
Аш сатыла,
Таш сатыла,
Ат сатыла,
Баш сатыла.
Су сатыла,
Ыу[3 - Ыу (башк.) – агу.] сатыла,
Дин сатыла,
Им сатыла,
Сатылган бу дөньяларда
Сатылмыйча яшәп кара.
Мәңгелек җыр
Ана:
Әчтүкиләп үстермәдем,
Чып-чын егет булсын дидем.
Халкым рухын, затым рухын
Йөрәгеңә салдым синең.
Ул:
Әнкәй, сиңа матур сүзләр
Әйтмимендер, бәлки, көн дә,
Сүздә түгел, эшләремдә
Таянычың күр син миндә.
Ана:
Күңелеңә сөю белән
Мәрхәмәт һәм иман салдым.
Юлларыңда адаштырмас
Изге дога укып калдым.
Ул:
Язмыш синең тормышыңа
Сынауларның салган зурын.
Авыр чакта иңнәремне
Терәк итеп куя улың.
Бергә:
Ана һәм бала йөрәген
Бишек җыры бәйләп тора.
Шуңа җиһан безгә үзе
Мәңгелек җыр көйләп тора.
Ана – бала, бала – ана, —
Яшәвебезнең мәгънәсе.
Кешелекне дәвам итәр
Гомеребез яме, гаме.
Тол хатынга
Ничәнче кат хәтәр хатирәләр
Хәтер сандыгыңны актарды.
Еллар аша яшьлегеңә кайтып,
Тагы алдың саргылт хатларны.
Учларыңда утлы күмермени —
Нигә калтырыйлар кулларың.
Укый-укый ятлап бетергәнсең
Сагыш белән тулган юлларын.
Яу кырыннан килгән бу хатларда
Бөркеп тора сугыш ялкыны.
Тик шуларның берсе сөйгәнеңнән
Соңгы сәлам булып балкыды.
Бәйрәмнәрдә йөрәкләрне өтә
Күз яшь аша синең көлүең.
Ил саклаган яугир солдатыңа
Иң зур һәйкәл – тугры сөюең.
Аклы-каралы тормыш
Бер көн табыш,
Бер көн сагыш –
Аклы-каралы тормыш.
Табышларга сөендереп,
Сагышларга көендереп,
Әй сыный безне язмыш.
Бер көн кояш,
Бер көн буран,
Эссе, суык көннәре.
Кояш нурлары көйдереп,
Бураннары күшектереп,
Сыный тәкъдир җилләре.
Бер бөлдерә,
Бер көлдерә
Өлешкә төшкән гомер.
Хәсрәтләргә, югалтуга,
Шатлыкларга, юатуга
Сабырлар гына түзәр.
Бер көн табыш,
Бер көн сагыш –
Аклы-каралы тормыш.
Табышларга коендырып,
Сагышларга көендереп,
Әй сыный безне язмыш.
Күрше хакы
Күршеләргә кунак килсә,
Син дә казаныңны ас.
Кунак күрсәткәнне көтмә,
Ишегең, капкаңны ач.
Күршеләргә бәла килсә,
Ач күңел ишекләрең.
Иңнәреңне куеп, тарат
Кайгыларын, шикләрен.
Ут алсаң да, кот алсаң да,
Күрше тугандай якын.
Үзең ничек, алар шулай —
Онытма күрше хакын.
Без бит әле юрматылар
(Фёдоровка районы Батыр авылында туган дәү әнием – әтиемнең әнисе Мәрхәбә Низам кызы Котлыгилдинаның әйткәне)
Башкортстан, курай таҗы кебек,
Ырулардан торган илгенәм.
Шул илемдә минем туган ягым –
Юрматылар яшәгән җиргенәм.
Ир-егетләр көрәш мәйданында
Чая батыр булып дан алган.
Йолдыз күзле кызлар бәйгеләрдә
Сылукайлар булып танылган.
Ашказарның суы, җанчишмәдәй,
Көч-куәтен бирә батырга.
Читкә киткән якташларым сагынып,
Ашкынып тора монда кайтырга.
Башкортстан дигән зур илемнең
Бер бизәге – ыру – юрматы.
Җыр-моңга бай, батыр, матур халкым –
Шул төбәкнең якты җир-коты.
Туган ягым Ашказаркай буе –
Сулыш алган гомер юл башы.
Атын-затын саклап, мәңге яшәр
Көчле ыру – безнең юрматы.
Үземә сорау, җавап
– Бу дөньяда иң кадерле нәрсә дисең?
– Туган илем, туган җирем, туган телем.
– Нәрсәләрсез тормыш юктыр бу дөньяда?
– Җирсез, утсыз, су, һавасыз яшәп кара.
– Ниләр юлдаш синең гомер юлларыңда?
– Хезмәт, намус, хаклык минем кулларымда.
– Язмышыңда рәхмәтлесең син кемнәргә?
– Атам-анам, газиз балам, сөйгән ярга.
– Яшәвеңнең асыллары нәрсәләрдә?
– Бу дөньяда кеше булып яшәүләрдә.
Гаилә җыры
Мин – хатын-кыз. Дөнья минем кулларымда.
Мәхәббәт һәм тугрылык бар юлларымда.
Без булганда кот-бәрәкәт куна өйгә,
Барысы да җырлап тора моңлы көйгә.
Мин – ир-егет. Дөнья – минем кулларымда.
Ил саклаучы. Яу коралы – кыннарымда.
Бәйгеләрдә ярсып чапкан узышчы да,
Сөю җырын яңгыратам кураемда.
Без – гаилә. Тату илнең варислары.
Бездә яши халкыбызның тарихлары.
Без бар булсак, дөнья булыр,
тормыш булыр,
Мәңге тынмас иминлекнең тавышлары.
Калаларда… Авылларда…
Күрше торып күрешмиләр,
Хәл-әхвәл дә белешмиләр.
Куанычта көлешмиләр,
Бәла килсә бүлешмиләр.
Кемдә – бәйрәм, кемдә – кайгы,
Кемдә – туым, кемдә – үлем,
Белми яши калаларда
Ташка бикләп кеше үзен.
Авылларда кемдә өмә,
Ишеткәне килеп җитәр.
Кемдә бәйрәм – уртасында,
Такмаклап та биеп китәр.
Барысы да уртак монда.
Көн күрмешең күз алдында.
Авылларда яши кеше
Үзенең чын асылында.
Таш калада йөрәкләр дә
Әйләнәме әллә ташка?
Ялан, урман кочагында —
Авылларда яшәү башка.
Калаларда тар бүлмәдә
Күңелләр дә тараямы?
Алай дисәң, кемнең өе
Гел дә патша сарайлары.
Авылларда туганнарга
Табигатьнең күчә көче.
Туган җирнең изгелеген
Тоеп яши монда кеше.
Шуңа аның булмышында
Табигыйлек тумышыннан.
Көнкүрешләр аерылса да
Кыйблаларның тормышыннан,
Барыбер дә авылларда
Бөтенлек бар – гадилектә.
Мин баш иям ихласлыкка,
Кешедәге шул байлыкка.
Курыкма
Бәхетле булудан курыкма,
Бәхетле бул син бүген.
Бәхетлеләр җиңеләйтә
Тормышта барыр йөген.
Рәхмәтле булудан курыкма,
Рәхмәтеңне әйт бүген.
Изгелектән яралган нур
Яктыртыр ихлас йөзең.
Дус бәяләүдән курыкма,
Дустың хөрмәтлә бүген.
Гомер юлларын үткәндә
Тоябыз алар иңен.
Туганың яклаудан курыкма,
Туганың сакла бүген.
Туганнар белән яшәүдән
Балкысын гомер күгең.
Вакыт кадерләүдән курыкма,
Кадерлә аны бүген.
Ул сине кол итмәс борын
Хуҗа бул аңа үзең.
Ир-ат затларына
Сез бит Җиргә җибәрелгән
Тәүге Адәм баласы.
Ә без инде, хатын-кызлар,
Җирнең тугры Һавасы.
Тугры дисәң дә, тыелган
Җимешне татыганбыз.
Бер алманы уртак ашап,
Тәменә сатылганбыз.
Сезнең белән тормыш ямьле,
Тыныч һәм дә матуррак.
Сез булганга, дөнья имин,
Өйләр котлы, яктырак.
Ходай сезне юкка гына
Җибәрмәгәндер Җиргә.
Яшәгез илгә терәк һәм
Таяныч булып безгә.
Битлекләр
Бәхетле битлек киям дә
Чыгып китәм эшемә.
Чып-чын бәхет белән өйгә
Кайтып керәм кич кенә.
Хәсрәт битлекләрен кайчак
Тормыш үзе кидерә.
Кайгы төяп кайтып керәм,
Кайгы җанны кимерә.
Бу тормышның битлекләре
Бигрәк тә күп, уйласаң.
Ялган, сатлык, хыянәтләр –
Һәркем нидер сайлаган.
Тик бу битлек озак вакыт
Тәндә торса янәшә,
Бербөтен булып, җаныңа,
Ул тиреңә ябешә.
Битлеккә күнеккән бәндә
Сала алмый кабаттан.
Үкенечләре азактан
Тик җаннарын канаткан.
Үз йөзләрен хәтерләми,
Чит битлектә яшиләр.
Аларны танымый һичкем,
Хәтта газиз әниләр.
Кирәкми битлекләрегез,
Бәхетлесеннән башка.
Табигатьнең нуры ятсын —
Йөзем борам кояшка.
Кара кар
Булмастай нәрсә хакында
«Кызыл кар яугач» диләр.
Кара кар күргән бабайлар
Әйтерләр иде ниләр?
Инде ничә көн җир өстен
Каплап алды кара кар.
Әйтерсең, күз яше булып,
Өстән ява кайгы, зар.
Ахырызаман дигәннәре
Шушы буламы әллә?
Җиргә күмелгән агулар
Ява да ява янә.
Кыш башы, җирдә кара кар,
Кар түгел бу, кара чаң.
Балык кебек өнсез халык
Йөри, уйлап карасаң.
Агуга алмашка бүген
Җиребезне сатабыз.
Кара карга томаланып,
Гамьсез яшәп ятабыз.
Кызыл кар ул әкияттер,
Кара кар шомландыра.
Җиһан гамәле түгел бу,
Шунысы уйландыра.
Яшәсен гәзит, китаплар!
Гаджетларга исем китми,
Гәзитләр булсын миңа.
Заманнар үзгәрә, бермәл
Матбугат бетәр димә.
Ташка басылган сүз көче
Гасырлар аша күчә.
Бәясе аның кимеми,
Бары тик арта, үсә.
Меңәр ел элек язылган
Коръәннең аятләре.
Халкыбызны рухландырган
Изгелек ниятләре.
Ташка баскан сүз булмаса,
Бик ярлы булыр идек.
Пушкин, Бабич, Тукайларны
Кайдан соң белер идек?!
Үткәнебез, тарихыбыз
Онытылыр иде бит.
Зат-ыруын белмәс юләр,
Маңкорт булыр идек бит.
Ташка басылган сүзләрдә
Таш җимерер көчләр бар.
Кобаер, робагыйларда
Утырып елар хисләр бар.
Кулга тотып укыганда
Гәзит, китап сүзләрен,
Шуны язган кешеләрнең
Күрәм кебек үзләрен.
Гаджетлар да берәр заман
Үткәндә калыр әле.
Гасырлардан килгән тарих
Сүнмичә янар әле.
Яшәсен гәзит, китапка –
Халкыбызның хөрмәте!
Ташка басылган сүзләрнең
Мәңге бетмәс кодрәте!
Гомер
Алай да үтә гомер,
Болай да үтә гомер,
Берәүнең киткән юлыннан
Кала бары көл-күмер.
Төрлечә үтә гомер,
Үкендереп тә үтә.
Берәү дөньяны яшендәй
Балкытып кына китә.
Берәүләр, йолдыз шикелле
Янып, күкләргә аша.
Аларның изге рухлары
Мәңгелеккә тоташа.
Эт булып яшәүче бар,
Йөк булып яшәүче бар.
Байлык артынан куганга
Тоташ дөньялар да тар.
Этләнеп яшәүче бар,
Хисләнеп яшәүче бар.
Үчләнеп яшәүче бар,
Көчәнеп яшәүче бар.
Типтереп яшәүчеләрне
Киткәч сагынучы юк.
«Мин, мин, мин кем» дигәннәрне
Искә алучысы юк.
Була шундый гомерләр:
Авырлыкка түзәрләр.
Ялгызлыкка, язмышына –
Барысына күнәрләр.
Гомер буе туганнарга
Кирәк булучылар бар.
Алардан бервакытта да
Ишетмәссең сагыш-зар.
Алай да үтә гомер,
Үтә бит ул болай да.
Гомер асылы – дөньяда,
Җирдә кирәк булуда.
Шул чагында гомерләр дә
Чиксезлеккә тоташа.
Изгелекле исемнәрне
Беләләр еллар аша.
Кеше сүзе
Кеше сүзе – искән җил ул,
Исә дә үтеп китә.
Кеше сүзе үткәч, сине
Үзеңчә дөньяң көтә.
Кеше сүзе – агымсу ул,
Ага да үтеп китә.
Кеше сүзе үткәч, сине
Чып-чын булмышың көтә.
Кеше сүзе язмыш түгел,
Җилдә очкан чүп кенә.
Кеше сүзе табыш түгел,
Су сеңдергән чүл генә.
Җилләр исә, сулар ага –
Үтә дә китә гомер.
Кеше сүзенең уты юк –
Учакта сүнгән күмер.
Синсез килә…
…Синсез килде язлар –
Шау чәчкәдә бакча.
Сине хәтерләтә
Һәр җир, кайда басма.
Ап-ак болыт япкан
Алмагачлар өстен.
Бар тирә-як сулый
Чәчкәләрнең исен.
Балан, миләш, сирень
Сагынганнар сине.
Көтеп, чәчкәләрен
Җиргә койды инде.
Синең кул җылыңны
Тойган җиләкләрең,
Чәчкәләре гүя
Сөйли теләкләрең.
…Синсез килде җәйләр –
Шау җимештә бакча.
Кызарды ла җиләк,
Кайда гына басма.
Тәмле җиләкнең дә
Быел тәмнәре юк.
Син булмагач янда,
Дөнья ямьнәре юк.
…Синсез килде көзләр –
Шау алмада бакча.
Җир өсләре тулган –
Кайда гына басма.
Алма исе белән
Көз һавасы тулган.
Сыйландылар дуслар,
Барча якын туган.
Оныкларга диеп
Атап утыртканның
Быел тәү җимешен
Ул татып карады.
…Синсез килә кышлар –
Тып-тын калды бакча.
Сагыш-хатирәләр –
Кайда гына басма.
Һәр агачны сыйпап,
Сөеп үстердең бит.
Уңыш шатлыкларын
Бергә кичердең бит.
Үткән гомеребез
Истәлеге – бакча.
Кемдер сарай салды –
Безнең кыйммәт башка.
Оҗмахка тиң итеп
Үстердең син бакча.
Ул безне кайтара
Бергә булган чакка.
Мәңгелек хәтер ул –
Җирдәге иҗатың.
Һичкайчан корымас
Җимешле илһамың.
Тол хатынны рәнҗетмәгез
Тол хатынны рәнҗетмәгез,
Күңеле китек болай да.
Аның ничек яшәгәне
Билгеле тик Ходайга.
Тол хатынга уйламыйча
Әйтмәгез авыр сүзләр.
Табигатьтә яз булса да,
Тормышы – тоташ көзләр.
Тол хатынны кимсетмәгез,
Ким иткән аны язмыш.
Иңен баскан ялгызлыктан
Эчләре тулы сагыш.
Тол хатынга кырын карап,
Җанын, берүк, телмәгез.
Бу дөньяның фанилыгын
Сез дә яхшы беләсез.
Тол хатын мохтаҗ язмышның
Мәрхәмәт, ярдәменә.
Кимсетмәгез, рәнҗетмәгез,
Ул түзәр калганына.
Борын-борын заманнан…
Башкорт моңсыз яшәгәнме
Борын-борын заманнан? –
Яуларда да, Сабантуйда
Җырлый-җырлый дан алган.
Башкорт биюсез яшиме
Борын-борын заманнан? –
Бар тарихын, көнитмешен
Ул биюләргә салган.
Башкорт курайсыз яшиме
Борын-борын заманнан? –
Осталарның уен серен
Яшьләр өйрәнеп алган.
Такмак әйтеп биегән дә
Җырлый-җырлый эшләгән, –
Борын-борын заманнардан
Башкорт шулай яшәгән.
Курай белән каршы алган
Иң кадерле кунагын, –
Борын-борын заманнардан
Тотып килгән йоласын.
Яуга китсә, угы белән
Алган моңлы кураен, –
Җыр-моң белән ул саклаган
Туган илен, Уралын.
Безнең халык кураен да,
Гармунын да уйната, –
Тормышының һәрбер көнен
Уйнап-көлеп озата.
Сәхнәләрне, сахраларны
Айкый башкорт моңнары.
Шулай җырлап яшәгәндә,
Тыныч атар таңнары.
«Һай-һай!» диеп җырлыйбыз да
Тыпыр-тыпыр басабыз, –
Уйнап-көлеп, җырлап-биеп,
Шулай күңел ачабыз.
Без – фронтовик балалары
Башкортстанның халык язучысы
Таңчулпан Гариповага
Яудан кайткан атайлардан туган
Без бит фронтовиклар балалары.
Бездә яши алар сызлануы,
Онытылмас сугыш яралары.
Әгәр алар исән кайтмасалар,
Тумас идек бит без бу җиргә.
Утны-суны кичкән язмышлары
Сагыш салган безгә гомергә.
Без – аларның йөрәк әрнүләре,
Киләчәккә васыять әйтүләре.
Безгә язган икеләтә яшьнәү,
Атайларның гомерен дә яшәү.
Тормыш безгә – һәрчак алгы сызык,
Алышлардан тора ел, көнебез.
Битарафлык, ялган – безгә дошман,
Гаделлекне яклый моң-көебез.
Мәкер тозакларын корганда да,
Нахакларны җиңә намусыбыз.
Юкка-барга «ура!» кычкырмыйбыз,
Кирәк мәлдә яңгырый тавышыбыз.
Елар чакларда да елмаерга
Көч табабыз – яугир кызлары без.
Атайларның васыятенә тугры
Җир һәм тел ул – саклар кырларыбыз.
Атайлар бит безгә исемне дә
Җиңү йолдызына тиңләп кушкан.
Таң Чулпаны белән төнге Зөһрә
Иминлекне саклап кул тотышкан.
Солдат атайларның рухы белән
Гомер юлларыннан барабыз.
Иңебездә – икеләтә язмыш,
Икеләтә әрни ярабыз.
Икенче бүлек
Гомер
Сабакташлар бермәл очрашты да
Искә алды гамьсез үткәнне:
– Өйләндеңме әле? Туема кил!
– Көтәм менә көзләр җиткәнне.
Тормыш сукмагында елгыр еллар
Очраштырды олпат дусларны:
– Хәлләр ничек?
– Яшәп ятыш әле.
Үстерәбез кызлар-улларны.
Күрештеләр тагын бераздан соң,
Йөзләр уйчан, чәчләр чал инде.
– Кызың ничек? Улың өйләндеме?
– Онык багу – иң шәп ял инде!
Кышкы сукмаклардан килә алар.
Иңгә яуган авыр кар микән?
– Саулык ничек, кордаш?
– Кемне күрдең?
Кемнәр исән, кемнәр бар икән?..
«Хәлләр ничек?» дип сорыйлар…
«Хәлләр ничек?» дип сорыйлар,
Хәлләр ул гөлләр кебек.
Гөлләр бакчада, тугайда
Үсәләр балкып, көлеп.
Җәйге челләдә таҗларын
Кояш өтеп барса да,
Алар тирә-якны ямьләп
Елмаялар барсына.
Көзге салкын җилләр исеп
Җаннарын өшеткәндә,
Карлы яңгырлар астында
Калтырап күшеккәндә,
Барыбер нур чәчә гөлләр,
Сиздерми бирешкәнен.
Күкләр белмиләр бит аның
Үзенә көч биреп торган
Җир белән ярәшкәнен.
«Хәлләр ничек?» дип сорыйлар,
Хәлләр ул гөлләр кебек.
Җирдәге һәр мизгелендә
Гөлләр бит яши көлеп.
…Гөлләр хәлен кем белә?
Белә үзләре генә…
Соңлап килгән куаныч
Соңлап килгән куанычка
Сөенергә хәл калмый.
Нигә язмыш вакытында
Кирәген учка салмый?
Соңлап килгән куаныч ул –
Чәчкә атмаган гөлдер,
Җылы бирмәгән учактыр,
Кузлары сүнгән көлдер.
Соңлап килгән куанычлар —
Оча алмаган коштыр,
Назлы язлар көткән чакта
Туңдырыр салкын кыштыр.
Соңлап килгән куаныч ул –
Чакырылмаган кунак:
Өстәлдә – табын, тик күңел —
Ачкычсыз, бикле йозак.
Кара тартма, зәңгәр экран
Кара тартма, зәңгәр экран,
Кайда сездә җанга илһам?
Дөньядагы бар кара көч
Әйтерсең лә анда сыйган.
Атышалар, үтерәләр,
Чишенәләр фахишәләр…
Алсу туйлар, зәңгәр туйлар,
Шайтан туе, мәхшәр хәлләр…
Билдән түбән юморларга
Аллергия хәзер бездә.
Яулык бәйләп, күлмәк кигән
Ирләр күптән эргәбездә.
Ничә еллар авыз ачып
Сикерәләр бер үк йөзләр.
Моң дөньясын басып алган
Моңсыз җаннар, көйсез көйләр.
Ашарга да, эчәргә дә,
Киенергә, чишенергә,
Өйләнергә, аерылырга
Өйрәтә ул барыбызга.
Кара тартма, зәңгәр экран,
Күпме зәхмәт сиңа сыйган.
Көн дә күргән бәгырьсезлек
Күпме бала күңелен кыйган!
Кара көчне куар кодрәт
Тартмаларга кайчан кайтыр?
Зәңгәр күкләр биеклеге
Экраннарда кайчан балкыр?
Шаккатырам диеп илне,
Күпме шатлык читтә калган.
Җиһан тулган тартмаларга,
Кеше генә сыялмаган.
Америкаларга барасы юк
Америкаларга барасы юк,
Америка безгә үзе килде.
Беребездән рөхсәт сорап тормый,
Терминатор булып өйгә керде.
Кырып-җимереп салды бар нәрсәне:
Көне-төне атыш, үтереш.
Заманадан артта калу – язык,
Чит илләрчә хәзер көнкүреш.
Өстәлләргә кока-кола кунды,
Табыныбыз хот-дог белән тулды.
Сабыйларга наркотигын сузды –
Бар хәсрәтләр гүя онытылды.
Һәр чат саен – уен автоматы,
Казинолар күзнең явын ала,
Шушы машинаны отам диеп,
Машиналык акчаларың кала.
Урам саен торган фахишәләр
Бүлеп алган шәхси биләмәсен.
Көпә-көндез чишенергә әзер,
Янчыкларың гына жәлләмә син.
Барлык зиннәтләрен дер селкетеп,
Шыр ялангач килеп алга басты.
Нинди җенестән соң ул галәмәт:
Ир-бичәме әллә бу албасты?
Үз телебез юньләп белмәсәк тә,
Инглизчә хәтәр сөйләшәбез.
Куанганда яки сокланганда,
«Йес!», «Вау!» дип кенә эндәшәбез.
Америкаларга барасы юк,
Үзе безгә килде бу гыйбрәт.
Океан аръягына киткәннәрме,
Безме әллә илдә эмигрант?
Әй бу халык…
Уңган чагын күрмәсә дә,
Туңган чагын күрәләр.
Көлгән чагын күрмәсә дә,
Бөлгән чагын күрәләр.
Җырлаганын күрмәсә дә,
Елаганын күрәләр,
Сөенгәнен күрмәсә дә,
Көенгәнен күрәләр.
Сөешкәнен күрмәсә дә,
Төешкәнен күрәләр.
Ярашканын күрмәсә дә,
Талашканын күрәләр.
Сыйлы чагын күрмәсә дә,
Кыйлы[4 - Кыйлы (башк.) – чүпле.] чагын күрәләр.
Яхшы ягын күрмәсә дә,
Шакшы ягын күрәләр.
Шатланганын күрмәсә дә,
Тапланганын күрәләр.
Җиңгән чагын күрмәсә дә,
Үлгән чагын күрәләр.
Бөекләр – бөек сер
Энә күзләреннән үткәрәләр
Бөек кешеләрнең һәр адымын.
Олы шау-шу итеп күтәрәләр
Ялгыш кына кылган бер языгын.
Бөекләрнең көне күз алдында —
Телдән телгә күчә әйткән сүзе.
Хак бәһасен көтә халык аннан,
Чөнки алар – милләтенең йөзе.
Бөекләр ул – язмыш иркәләре,
Күп нәрсәләр гафу ителә.
Тик гаебен беркем ярлыкамый,
Намусыннан гафу үтенә.
Бөекләр дә – адәм балалары,
Бар гөнаһы, шиге, хатасы.
Гам алдында буй җитмәстәй булса,
Өендә ул – бала атасы.
Чокчынмыйк без бөек күңелләрдә,
Бөеклеге аның – эшендә.
Уңга-сулга йөрүендә түгел,
Ә халкына биргән көчендә.
Бөекләрне якын белмәү кирәк,
Калсын алар бөек сер булып.
Исемнәре, эше кала җирдә
Мәңге онытылмас җыр булып.
Каешлы атай кирәк
Безнең өйдә бер чыбык бар иде, —
Кыстырылган иде матчага.
Ул коралсыз мөмкин булмагандыр
Җиде-сигез бала-чагага.
Әнгам Атнабаев
Эш бозган баласын атай,
Укытыр өчен иман,
Бер-икене эләктереп,
Куркыта каеш белән.
Шук бала да тынып кала
«Каеш!» дигән бер сүзгә.
Ул бит атай булган өйдә
Эленеп тора чөйдә.
Каешлар өчен дә түгел,
Бары тик ырым өчен
Торса да, бала тыела,
Тойганга каеш көчен…
…Бүген шундый эшләр кыла
Олы ил агайлары,
Кайда икән соң аларның
Каешлы атайлары?
Хәер, ил атайлары да
Күптән каешсыз инде.
Кайдан табып буарга соң
Көн дә бушаган билне?
Гүя бүген зур ил үзе
Шундый бер мескен бәндә:
Тора ике кулы белән
Чалбарын тоткан хәлдә…
Әй син, заман…
Әй син, заман, гамәлләрең
Бигрәк тә зәһәр, яман.
Аерырлык түгел кайчак –
Кайда хак, кайда ялган.
Берәүләрне өйрәттең син
Оста итеп ямарга.
Берәүләргә өлеш төште
Оста итеп янарга.
Берәү әнә, калтыранып,
Соңгы сумнарын саный.
Берәү алтын кибетендә
Йөзенче йөзек сайлый.
Берәүгә язган гомергә
Очын-очка ялгарга.
Комсызларның кочагы киң
Һаман күбрәк ялмарга.
Берәү дөньясын бөтәйтә,
Юктан да барны кора.
Патшаларга тиң сарае
Берәүнең балкып тора.
Берәү төшкән «җир астына»,
Хәер-сәдака сорап.
Берәү балдай сүзе белән
Алдый күзеңә карап.
Бер сылу кыз көн дә, көн дә
Гел бер күлмәктә йөри.
Берәү соңгы мода белән
Азгын кочакта эри.
Берәүләр өметен өзми,
Якты киләчәк юрый.
Берәүләр, үткәнне данлап,
Рәхәт тормышын җырлый.
Әй аяусыз, әй хәясыз
Каршылыклар заманы.
Заман үтәр. Тик бетәрме
Адәмнәрнең яманы?!
Мәңгелек алыш
Киткән хөкүмәтне яманлаган
Килгән җитәкчегә бик кулай.
Ялагайлар уйный ике якка,
Яраклашып яши гел шулай.
Киткәннәр дә яхшы иде дә бит,
Онытылды хәзер үткәннәр.
Урыннары түрдә, зур хөрмәттә
Үткәннәрне хәтәр сүккәннәр.
Тик җиткәндә бермәл җавап көне,
Хаталары зәһәр хак сорар.
Кешеләргә түгел, намусына
Ни йөзләре белән ул карар?
Ни дип кенә җавап бирсен, бахыр,
Хәер исәбенә яшәгәч.
Үткәнгә дә, бүгенгесенә дә
Тамак хакларына эшләгәч.
Хаталарны кайчак ясаттылар
Ирексезләп, көчләп, куркытып.
Тәхет яннарында бәхет булмый,
Булмый аны куша беркетеп.
Килгәннәр дә, киткәннәр дә – корбан,
Халык колы, колы канунның.
Бу алышта гади кеше түгел,
Сәясәте җиңә заманның.
Малевичның «Кара дүртпочмагы»
Малевичның кара квадратын
Күрдем. Тулысынча. Нәкъ шул килеш.
Һәм аңладым: шулай башлаганбыз,
Нәкъ шул хәлдә без бетәргә тиеш.
Зөлфәт
Малевичның «Кара дүртпочмагы»,
Нинди көч бар синең шул бер төстә?
Ничә еллар буе аңа бага
Төрле милләт халкы төрле яшьтә.
Бер карасаң, әллә нәрсәсе юк,
Ни эзли соң аннан тамашачы?
Нинди уйлар салдың картинаңа?
Иҗат серең, рәссам, табылсачы…
Бүген килеп, шушы могҗизаның
Безне табындырган серен чиштем
Гади дә һәм бөек фәлсәфәсен
Ымсындырып үзенә тарткан көчнең.
Бу дөньяга яралмастан борын
Ана карынында – яралгыда,
Якты дөньяларга туу мәлен
Без ятабыз көтеп караңгыда.
Бу дөньядан киткән чакларда да
Мәңгелеккә йомып күзебезне,
Төпсез караңгылык упкынына
Соңгы минут сөйри үзебезне.
Малевичның «Кара квадраты» на
Язылгандыр гомер яшәеше.
Шуңа карап, мең тылсымнар юрап,
Үз язмышын уйлый һәрбер кеше.
Бәхет
Бәхет бит ул – сәяхәтче,
Килә дә җәһәт китә.
Бер мәлгә, бер көнгә генә
Сине бәхетле итә.
Шунан китә бүтәннәргә —
Алар да бәхет көтә.
Юлда, мәңге сәяхәттә
Бәхет гомере үтә.
Син көтәсең аны тагы,
Чакырасың тир түгеп,
Ул килә дә янә китә,
Ул тик синеке түгел.
Килә… китә… гомер үтә,
Без дә китәбез җирдән.
Шулчак кемдер берәү әйтер:
«Бәхетле яшәп үлгән!»
Дөньялар буталганда
Иманлылар арткан саен,
Әзәя бара иман.
«Алла» сүзен калкан итеп,
Иманга килә яман.
Дөньялар тагы буталды,
Имансыз битлек киде,
Көндез хәер алган хәзрәт
Кичен хәмер чөмерде.
Ил алдында вәгазь сөйләп,
Акыл бирә яшьләргә,
Ә өендә якыннары
Күмелә күз яшьләргә.
Кемегезгә ышанырга,
Әй Алланың коллары?
Изгелекләр юрыймы соң
Дога кылган куллары?
Шуңа арадашчыларсыз
Эндәшәм мин Ходайга.
Кичер, сүзем хак булмаса,
Түзми әйттем шулай да.
Кәнәфи
Кәнәфигә бер өйрәнсәң,
Аерылу кыендыр ул.
Бу дөнья өстәгеләргә
Әйтерсең уендыр ул.
Шул кәнәфи дигәннәре
Бигрәк тә йомшак икән.
Хуҗасына тормыш үзе
Олы бер йомгак икән.
Теләсәң, йомгак җепләрен
Сүтәсең дә сүтәсең,
Йә җыясың, йә сүтәсең,
Бутаплар бетерәсең.
Патша тәхетенә тора
Шушы ялтыр кәнәфи,
Бернәрсә хәл итмәсә дә,
Урыны бит сәяси.
Кәнәфи гомерлек түгел,
Ул – күчә торган мөлкәт,
Гамьлегә акыл өстәр ул,
Юньсезне итәр мөртәт.
Җавапсыз калган сораулар
Кемнәр бит соң бәһа бирүчеләр,
Мөнбәрләрдән торып сөйләүчеләр?..
Кеше фикерләрен яңгыратып,
Өстәгеләр көен көйләүчеләр?
Кемнәр бит соң урын биләүчеләр,
Бүтәннәргә өлеш бүлүчеләр?..
Эшкә карап түгел, кешеләрнең
Кемлегенә карап түләүчеләр…
Кемнәр бит соң?
Ә кайда соң шулар урынына
Утырырдай гадел, акыллылар?
Һәр гамәлгә үз фикере булган,
Үз карашын әйтер тасыллылар?[5 - Тасыллы (башк.) – булдыклы, зирәк.]
Ә кайда соң дөреслекне яклап,
Хакыйкатькә тугры калучылар?
Вазифа дип, дәрәҗә дип кызмый,
Халкым өчен диеп янучылар?
Ә кайда соң?
Кешеләр
Ачуын бүтәнгә төшерер
Көчсез кеше.
Бушны сөйләп көн үткәрер
Эшсез кеше.
Тик тә тормас, эш тә кырмас
Ялкау кеше.
Максат үрләрен яуламас
Таркау кеше.
Бертуктаусыз бәла салыр
Мыжык кеше.
Мәзәк сөйләп гомер итәр
Кызык кеше.
Яманлыгын сибәр-чәчәр
Шакшы кеше.
Бу дөньяны нурлап яшәр
Яхшы кеше.
Хатын булыр өчен, талант кирәк
Хатын булыр өчен, талант кирәк.
Артист бит ул тормыш-сәхнәдә.
Бер карасаң, очып кына йөри,
Бер карасаң, күзе яшьләнә.
Бер үк көндә комедиясе дә,
Трагедиясе дә уйнала.
Инде көлеп-елап бетте дисәң,
Драмада тирән уйлана.
Әле генә бөек ана булса,
Ут уйната эштә куллары.
Пешерүче, җыештыручы да —
Санап бетергесез рольләре.
Ә кич җитсә, үз иренең янына
Сөяркәдәй килә – уйнашчы.
Талант булса гына, ул – тормышта
Төп рольләрне оста уйнаучы.
Талантсызлар сәхнәләрдән китә,
Уен түгел тормыш аларга.
Дөреслек бер: шатлык икән – көлә,
Кайгы икән – кала еларга.
Үзең булып яшәү авыррак шул,
Бәхет кенә телик аларга…
Әгәр синдә йолдыз булып балкыр
Талантың юк икән уйнарга,
Хәерлерәк түгел микән залдан
Тик тамаша кылу аларга?..
Хатын-кызлар нигә шундый?
Әкияттәге тулпар кебек хатыннар бар –
Канатланып, чабып, очып китәрлекләр.
Тормыш юлын тиңе белән шулай бергә
Күз ачып йомганчы җилеп үтәрлекләр.
Сандугачтай моң дәрьясы хатыннар бар,
Җырларыннан илерткәннәр, исерткәннәр.
Таң атканчы шашып-янып сайраганнар,
Бер гомердә кырык гомер кичерткәннәр.
Йөк атыдай хезмәт иткән хатыннар бар,
Мәңге аяк өсте йоклап, сабыр иткән.
Бәйге атларына кызыкмыйча гына,
Үз өлешен язмышы дип кабул иткән.
Эт шикелле тугры җанлы хатыннар бар,
Киләчәген тик берәүгә бәйләгәннәр.
Өшесә дә, ачыкса да, өйне саклап,
Иясенең уң кулына әйләнгәннәр.
Песи сымак йомшак, назлы хатыннар бар,
Мырлап кына, җырлап кына көн иткәннәр.
Хуҗаларын тәне белән җылытканнар,
Кыерсытсаң – тырнакларын күрсәткәннәр.
Балык кебек өнсез-тынсыз хатыннар бар,
Гомер буе тып-тын гына яшәгәннәр.
Алтынмы ул, шомамы ул, ялтырмы ул –
Авыз ачып, сүзне читкә чәчмәгәннәр.
Елан төсле боргаланган хатыннар бар,
Кысып алган, богау булып муенына.
Әй ысылдый, теле белән иркәли дә,
Тик эчендә – агу, суык куены да.
Хатын-кызлар әнә шундый төрле-төрле,
Йә кояшлы, йә яңгырлы һәрбер көне.
Булмышлары якын түгел мизгелләрме –
Суык язмы, әллә инде елак көзме?
Ир-егетләр кулларында, куенында —
Хатын-кызның очышы, аймылышлары.
Җир белән күк, су белән ут, кара һәм ак —
Ике затның үзе язган язмышлары.
Җан белән тән ярашканда
Үз җаны белән ярашып
Яшәгәннәр күп микән?
Җанга канәгать әйберләр
Тәне өчен чүп икән.
Үз җаны белән килешеп
Яшәгәннәр бар микән?
Җаны риза булган киңлек
Тәне өчен тар икән.
Җан белән тән әнә шулай
Алыша да талаша.
Әйтерсең кеше гомере –
Тоташтан бер тамаша.
Җан белән тән ярашканда,
Камил булыр кешеләр.
Дөньялыктан ризадыр ул
Тик фәрештә ишеләр.
Тынлыкларны тыңлый белсәң…
Тынлыкны тыңлыйм әле мин,
Тавышланмагыз, зинһар!
Шау-шу белән үтеп бара
Көннәрем, айлар, еллар.
Тавышланмагызчы, берүк,
Йөрәккә колак салам.
Күңелемнең төпкелләрен,
Уемны тыңлап алам.
Кояшны ишетәсезме? –
Ул көлә дә, елый да.
Ә җилләрне тыңлагызчы —
Сызгыра да, җырлый да.
Җирнең ыңгырашканнарын
Кемнәр ишетә икән?
Җир язмышын, иңгә салып,
Кемнәр иш итә икән?
Агар сулар нәрсә сөйли?
Балык телен кем белә?
Болыт, яңгыр яудырганда,
Җиргә ни дип су сибә?
Тирә-ягым тып-тын, гүя
Бар дөнья тынып калган.
Шартлап торган бу тынлыклар
Йөрәгемә шом салган.
Шау-шусыз да бу дөньялар
Гөрләп тора икән лә.
Тынлыкларны тыңлый белсәң,
Анда – бүген, үткән дә.
Мең тавышлы бу тормышлар
Ул синең йөрәгеңдә.
Уйлы, гамьле бул,
Мәңгегә
Ятканчы җиргенәңә.
Ирләр елаганда
Күз яшегез тыймагызчы, ирләр,
Сабырсызлык түгел бу елау.
Дөнья иңгә салган язмышларның
Чарасызлыкларын ул аңлау.
Өлешеңә төшкән өметсезлек
Җанга ташлар булып өелә.
Болай да бит ир-ат сиздермичә
Ялгыз гына шулай көенә.
Ирләр елаганда оялтмагыз,
Юатмагыз вакыт җитмичә.
Күкләр күкрәр, җирләр тетрәр, хәсрәт,
Авырлыклар үтеп китмичә.
Ирләр дә бит таштан яралмаган,
Алар да бит ана баласы.
Аларга бит иңгә төшкән йөген
Гомер буе сөйрәп барасы.
Саран күз яшьләрен сөрткән чакта
Елак димәгез сез аларга.
Йөрәкләре таштай катмас өчен
Ирләргә дә кирәк еларга.
Кеше китә җирдән…
Кеше китә җирдән.
Үзе белән
Алып китә хыял дөньясын.
Әйтелмәгән сүзләр, үкенечләр,
Ташып торган хисләр дәрьясын.
Тик тереләр тиз оныта алмас
Бергә үткән гомер елларын.
Кемдер уйлар моңсу елмаюын,
Йә сагыныр берәү җырларын.
Дусларында калыр хатирәләр,
Сөйгәнендә – йөрәк ярасы.
Ул киткәч тә, бәлки, тынгы бирмәс
Кайберәүгә гадел җәзасы.
Ә хисләре, хыял, өметләре
Калырмыни шулай онтылып?!
Алар да бит һәр яз җиргә кайта,
Үлән булып, чәчкә, наз булып.
Кеше китә җирдән.
Җырдан китә.
Истәлеккә аннан моң кала.
Ул яшәвен шулай дәвам итә
Хәтер дигән чиксез дөньяда.
Гомер хакы
Гомер бурыч кайтарудан тора…
Һәр нинең бар хакы, бәһасе.
Кеше яшәве дә – гомер буе
Шуны түли-түли янасы.
Кемдер берәү акыл белән түли,
Чая җаннар бирә йөрәген.
Ә кайсылар нахак юлны сайлый,
Эшкә җигеп терсәк, беләген.
Кемдер үлчәвендә – югалтулар,
Ачыш, табыш – берәү өлеше,
Икенчеләр бурычында исә
Кеше «аһ»ы ята, күз яше.
Берәүләрнең юлы – газапларда,
Кемнәрнеңдер көче – сөюдә.
Башкаларга – горурлыгы белән
Тугрылыгы өчен көюдә.
Ялгызлыгы белән түли кемдер
Гомер хакын фани дөньяда.
Аңсызлыгы белән азат микән
Бурычлардан тик бер дивана?!
Бәһа
Бирештең дә бөгелеп төштең,
Язмыш алгач авызлыклап.
Әй шатланды бер дошманың,
Тулды, ташты явызлыктан.
Башың чатнап ярылудан
Йөрдең икеле-микеле,
Бу дөньяда син берүзең
Бәхетсез кеше шикелле…
Сиңа – «икеле»!
Тик бу җирдә кояш һаман
Кояш булып кала бирде.
Калтыранып өшегәндә,
Якты, җылы нурга төрде.
Куллар чабып көлгән дошман
Үзе сиңа куәт бирде.
Шулчак эшең уңга китте,
Уңышың да ишле-ишле.
Аңа – «бишле»!
Тормыш поезды
Без утырган поезд җилә генә
Тормыш юлларыннан һәркөнне.
Эреле-ваклы төрле тукталышлар
Ымсындыра, дәшә һәркемне.
Әнә көтә безне балачакның
Могҗизалар тулы аланы.
Олы бер сер: нигә кич булганы,
Нигә көн дә таңнар атканы.
Телисеңме-теләмисеңме син,
Көтә безне сагыш-тукталыш.
Кайгысы да әнә кулын сузган,
Йөрәгеңне тот та бул таныш.
Тукталышлар арта барган саен,
Арта акыл, кими көчләрең.
Тугры ярлар кебек көтеп ала
Юлчыларын гомер кичләре.
Әйләнеш тә берчак тәмам булыр,
Үткән юллар булыр төш кенә.
Соңгы тукталышта кешеләрне
Тик бүтәннәр инде төшерә…
Пик сәгате
Пик сәгате. Иртән транспортка
Утырырмын димә безнең яктан.
Эш азагы. Өйгә бер маршрут,
Су буедай халык чират баскан.
Пик сәгате. Юлда машиналар
Терәлепләр бара җай гына.
Шулай үтә безнең тормышыбыз
Көннәр, айлар, еллар буена.
Пик сәгате бөтен гомеребез:
Этеш-төртеш, чират, ашыгу.
Бушка үткән сәгать-минутлардан,
Ыгы-зыгылардан талчыгу.
Тыныч кына, кабаланмый гына
Бәндәләргә яшәү ят мәллә?
Гомер хакын үкенечләр түли,
Актык сулышлары җиткәндә.
Фани дөньяларны озайтырга
Табып булмас ул мәл бер сәбәп.
Соңгы сүзен әйтеп өлгерергә
Сузылсачы шушы пик-сәгать.
«Кайгы, кая барасың?…»
– Кайгы, кая барасың?
– Картайтырга барамын.
– Сагыш, кая барасың?
– Саргайтырга барамын.
– Шатлык, кая очасың?
– Сөендерә барамын.
– Хәсрәт, кая качасың?
– Сындырырга барамын.
– Өмет, нәрсә иңеңдә?
– Канат алып барамын.
– Бәхет, юлың авырмы?
– Газап ярып барамын.
– Сөю, көчең нәрсәдә?
– Мәңгелек ут саламын.
– Гомер, юлың озынмы?
– Керфек каккан арамын.
Әгәр яшәү бәхет булсын дисәң…
Әгәр яшәү шатлык булсын дисәң,
Күрә бел син көздә язларны,
Борын төрткән сары бәбкәләрдә
Ак канатлы очар казларны.
Әгәр яшәү матур булсын дисәң,
Тоя бел син үлән шытканын.
Челтер чишмәләрнең җырчы коштан —
Сандугачтан көйләр отканын.
Әгәр яшәү бәхет булсын дисәң,
Сөю бүләк ит син берәүгә.
Мәхәббәттән туган газиз сабый
Елмаеплар ятсын биләүдә.
Әгәр гомер бер җыр булсын дисәң,
Халкың өчен башкар эшеңне.
Изгелегең еллар әйләнәсе
Оныттырмас синең исемне.
Һәркем үзенчә яши
Берәү гел «кирәк» дип яши,
Ә берәү шөкер итә.
Бу дөньяда һәркем шулай
Үзенчә гомер итә.
«Кирәк» дигәннең күбесе
Тормышта һич кирәкми.
Җыеп өйрәнгән кешегә
Һәрвакыт нидер җитми.
«Шөкер» дигән риза булып
Кабул итә барысын.
Килгән һәрбер кунак белән
Бүлешә соң кабымын.
«Кирәк» диеп яшәгәнгә
Мал да, даны да җитми.
Шөкер иткән табынында
Беркайчан ризык бетми.
Оҗмахмы, тәмугмы…
Бәхетеннән балкып торыр
Картлыкның йөзе.
Һәркемгә кирәк булуың —
Оҗмахның үзе.
Кешегә төрлечә килә
Гомернең көзе.
Беркемгә кирәк булмавың –
Тәмугның үзе.
«Биек тауда була бу могҗиза…»
Биек тауда була бу могҗиза:
Җәй белән кыш бергә кавыша.
Битләүләрне яшел үлән япса,
Карлы түбәдән күз камаша.
Олы йөрәктә дә бер үк мәлдә
Ике чагы яши гомернең.
Олпат аксакаллар саклый белә
Сабый ихласлыгын күңелнең.
Яшәү – сынау күпере
Ир белән яшисеңме,
Чир белән яшисеңме,
Җыр белән яшисеңме,
Яр белән яшисеңме,
Кол булып яшисеңме,
Тол булып яшисеңме,
Моң булып яшисеңме,
Туң булып яшисеңме —
Гомер барыбер үтә.
Соңгы юл безне көтә.
Берәү ир булып китә,
Берәү җыр булып китә.
Кол булып киткән дә бар,
Моң булып киткән дә бар.
Барыбыз сыя җиргә —
Кереп ятабыз гүргә.
Гомеребез арасы:
Ак биләү – җир карасы.
Ак булып яшисеңме,
Тап булып яшисеңме,
Ана куеныннан алып
Җирнең куенынача
Яшәү – сынау күперен үтү
Гомерең буенача.
Күрәзәчегә барма
Күрәзәчегә барма,
Башыңа бәла алма.
Кешеләр изгелегенә
Бурычлы булып калма.
Күрәзәчегә барма,
Җаныңа хафа салма.
Җаһилнең яманлыгына
Явыз уй саклап калма.
Күрәзәчегә барма,
Эшне үзеңнән барла.
Җыен имансыз янында
Иманлы булып кара.
Иманлы булса сүзең,
Күрәзәче – син үзең.
Намусың, күңел күзең
Яктыртып торыр йөзең.
Бәндәнең наданлыгы
Бәндә бәхетле чагында
Рәхәт кадерен белми.
Кыен хәлләрдә калмыйча,
Рәхмәт кадерен белми.
Янында тиңе булганда,
Ялгызлык зарын белми.
Байлыгы баштан ашканда,
Мохтаҗлык барын белми.
Җир җимертеп йөргән чакта,
Тәндә чир барын белми.
Хыянәтне татымыйча,
Җанда кер барын белми.
Күктән очып йөргән мәлдә,
Аста җир барын белми.
Гомер яңа башланганда,
Кара гүр барын белми.
Жәллим инде кала агачларын
Жәллим инде кала агачларын
Урам буйларында, кыркылган.
Әсир солдат кебек күтәргәннәр
Ботак-бармакларын куркудан.
Артык үсү сезгә ярамый дип,
Аларны еш тунап торалар.
Яфраклары үсеп килгән мәлдә
Солдат башын гүя кыралар.
…Калыплардан чыгып яшәгәндә,
Кешеләр дә шулай тунала.
Гадәтенчә гомер итүчеләр
Иң уңайлы диеп санала.
Уңайлылар кулайлашып кына,
Мәшәкатьсез генә көн итә.
Тар киртәдән читкә ыргылучы
Сазлык урынын да гөл итә.
Үзсүзлеләр, кыю фикерлеләр
Бик еш кына тукмак алалар.
Башбаштаклык диеп чаялыгын,
Хөкемдарлар селтәп салалар.
Тик кыюлар гына әсир төшми,
Кул күтәрми нинди хәлдә дә.
Нәкъ шундыйлар булган өчен дә бит
Алга таба тормыш әйләнә.
Дога
Ишек башыгызда дога тора
Бәла-казалардан якларга.
Яман сүздән, каргыш-рәнҗешләрдән,
Нахаклардан сезне сакларга.
Тик ул дога саклар микән сине,
Күңел догаларың булмаса.
Тирә-ягың, өең балкытучы
Эчке дөньяң нурдан тулмаса.
Догалы өй, – дагалы ат кебек,
Тайгак юлдан саклар бер чара.
Өй хуҗасы – сыбайлысы[6 - Сыбайлы – җайдак.] кем дә,
Нинди сукмаклардан ул чаба?
Кылган гамәлләрең изгедәнме,
Уй-эшләрең нинди нияттән,
Яхшылыкны, хәтта ялганны да
Башкарасың нинди теләктән?
Шул эшләрең – яшәү бәһаләрең,
Ни кылсаң да кайтыр үзеңә.
Ә догалар изгелекләр бирер,
Иман нуры булса йөзеңдә.
Хамелеон
Һәр заманда була шундый затлар –
Үз файдасын гына караган.
Моңа кеше үзе өйрәнәме,
Биреләме әллә анадан?
Кат-кат битлек каплап ул йөзенә,
Әй кылана артист шикелле.
Кешесенә, урынына карап,
Бермәл юха, бермәл сөйкемле.
Кирәк икән, телсез кала белә,
Саңгырау да сукыр була ул.
Йә кайвакыт мескен була ала,
Дәрәҗәле булып куя ул.
Кеше такмагына бии торгач,
Онытылып бетә үз көе.
Ялгыз калгач, берәү күрмәгәндә,
Табышмактай бага үз йөзе.
Кеше өлешенә кул сузмагыз
Кешегә дигән бәхеткә
Сузмагыз кулыгызны.
Ул барыбер бермәл килеп
Кисәр бит юлыгызны.
Кеше өлешенә тиеп,
Бардан мәхрүм калмагыз.
Җаныгызны көнчеллекнең
Ялкынына салмагыз.
Бу дөньяда һәр кешегә
Бертигез язмыш язган:
Сабырлар барын алган да,
Комсызлар юлдан язган.
Ә халык күрмәде уңышны
Кемнәрдер кемнедер этеп,
Кемнәрдер кемгәдер төртеп,
Кемнәрдер озак ел көтеп,
Ирешәләр уңышларга.
Кемнәрдер кемдәндер алып,
Кемнәрдер кемгәдер салып,
Кемнәрдер кемнедер танып,
Өләшәләр уңышларны.
Кемнәрдер кемгәдер бурычлы,
Кемнәрдер кемгәдер тырышты,
Кемнәрдер күзәтте ызгышны,
Ә халык күрмәде уңышны.
Намус
Аклануны белми намус һич тә,
Язык булса, җанны җәзалый.
Җәзалый да гомер-гомерлеккә
Оныттырмыйча ул җәфалый.
Хөкем гадел: төн йокыңны ала,
Тынычлыгың ала, аямый.
Намусыңа син хыянәт итсәң,
Әрнүләрең җанга оялый.
Намусына тугры булганнарны
Хаталардан тормыш аралый.
Ярым-ярты гына булмый намус,
Юк, бүленми намус урталай.
Гафу ителмәслек эшләр кылган
Бәндәләрне юк ул кичерү.
Намус нәрсә? – Кеше күзләренә
Туры карап гомер кичерү.
Дөреслек – ул берәү
Кешеләргә гадел булыр өчен,
Гадел булдым башта үземә.
Барны бар дип, юкны юк дип әйттем,
Туры карап кеше күзенә.
Шул ихласлык, табигыйлек бик еш
Яңагымны өтте куз булып.
Күз яшьләрем, эчтән генә саркып,
Йөрәгемә тамды тоз булып.
Нахак өткән саен йөрәгемне, —
Рухым үсте, хактан төшмимен.
Гаделлегем белән көчлемен мин,
Кеше булып шуңа яшимен!
Тәүгеләр
Тәүгеләргә билгесезлек юлдаш,
Шик-шөбһәләр тулган сукмаклар,
Максатына җиткәч, мактау түгел,
Әзерләнгән була тукмаклар.
Тик тәүгеләр – тынгы белмәс җаннар,
Таш яуса да, артка чикмәсләр.
Шул кыюлар үткән юлдан туа
Дөньядагы бөтен хикмәтләр.
Тәүге сынау, тәүге үткелләр бит —
Иң авыр йөк төшә тәүгегә.
Аның өчен кайчак шул юл кала,
Соңгы балкыш булып мәңгегә.
Бу балкыштан күпме йөрәкләрдә
Дөрләп янар очкын кабына.
Шуңа халык тәүгеләрне әрнеп
Йә үкенеч белән сагына.
«Агачлардан яфрак-ялкын…»
Агачлардан яфрак-ялкын
Тамчы кебек тама инде,
Гамьсезне дә, моңсызны да
Тирән уйга сала инде.
Һәр яфрагы учакмыни,
Дөрли-дөрли яна инде.
Яшәлмәгән аяз көннәр
Үкенечкә кала инде.
Агачыннан өзгән җилләр
Хәзер сыйпап үткән була.
Көзге кояш нурлары да
Яфрак битен үпкән була.
Битараф тик вакыт кына —
Җир өсләре туңды инде.
Сары яфрак кар астында
Кара туфрак булды инде.
Бал да май
Сабый туа, яшәү даулый,
Ике бите – кояш, ай.
Үз бәхете белән үссен,
Авызына бал да май.
Килен төшкән йортта дөнья
Балкый алай да болай.
Йомшак, татлы сүзле булсын,
Авызына бал да май.
Сөенче алдылар бүген:
Шатлык зур, өйгә сыймый.
Хәбәр китергән кешенең
Авызына бал да май.
Буыннан-буынга халык
Йоласын тота шулай.
Рәхим итегез кунакка,
Табыныбыз бал да май.
Светофор
Тукта, кеше! Яна светофор.
Кызыл төстә – димәк, көтәргә.
Җәяүлегә сабыр итәргә,
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=56741485) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
Notes
1
Сәңгелдәк (башк.) – бишек.
2
Заң (башк.) – канун.
3
Ыу (башк.) – агу.
4
Кыйлы (башк.) – чүпле.
5
Тасыллы (башк.) – булдыклы, зирәк.
6
Сыбайлы – җайдак.