Читать онлайн книгу «Кырыыстаах таас» автора Василий Егоров

Кырыыстаах таас
Василий Николаевич Егоров
Ааптар бу айымньытыгар Халыма кы?ыл к?м???н кимнээх ха?ан, хайдах арыйбыттарын уонна чинчийбиттэрин ту?унан номохторго, докумуоннарга оло?уран сэ?эргиир. Кы?ыл к?м??? к?рд????н, чинчийии ?лэлэрэ ?г?с ыарахаттардаах, к?ч?мэ?эйдэрдээх, м?чч?ргэннээх. Сырыыны-айаны кыайар дьулуурдаах, идэлэригэр ?й-санаа ?тт?нэн у?улуччу бэриниилээх дьон ?лэлэрэ-хамнастара рома??а си?илии кэпсэнэр.

Тумарча
Кырыыстаах таас

Аан тыл
Сахабыт сирин киэ? нэлэмэн киэлитигэр би?игиттэн, а?ыйах ахсааннаах олохтоох омуктартан, ураты т???л??х элбэх араас омук дьоно кэлэн ?лэлээн-хамсаан, олох олорон, сири-дойдуну чинчийэн-??рэтэн, баайын-дуолун ту?а?а та?ааран, урукку Сэбиэскэй Сою?у, Арассыыйа Эбэ Хотуну бар?аппыттара, байыппыттара буолуой? Бу ?тт?нэн ыллахха, к??стээх хамсаа?ын Алдан кы?ыл к?м??э а?ыллыа?ыттан – ааспыт ?йэ с??рбэ?ис сылларыттан ыла са?аламмыта. Оччотоо?у «Алданзолото» трест кылаабынай геологынан ?лэлээбит эдэр геолог Юрий Александрович Билибин эрчимнээх туруорсуутунан, 1928 сыллаахха ма?найгы Халыматаа?ы экспедиция тэриллибитэ. Бу экспедиция балтараа сыллаах ?лэтин т?м?г?нэн, а?ыйах сылынан «Дальстрой» трест олохтоммута. Мантан ыла Саха сиригэр к?м?с промышленно?а к??скэ сайдыбыта.
Дойдубут бу кэминээ?и историята, оччотоо?у далаа?ыннаах ?лэ-хамнас, ГУЛАГ тэриллиитэ, т?? тай?а кистэлэ?ин курдук, баччаа??а диэри тыытыллыбакка, арыллыбакка сытар. Бу ?р?? да, хара да ?р?ттээх ?с к?л??нэ дьон оло?ун устата сал?анан барбыт кэм – б?т?н эпоха – би?иги республикабыт ааспыт ?йэтээ?и историятыгар биир саамай улахан миэстэни ылар. Онон бу салаа хайа эрэ ?тт?нэн сырдатыллыбакка хаалара дойдубут ааспыт кэминээ?и оло?ун ??рэтии итэ?э?ин бы?ыытынан билиниллиэхтээх.
1982 сыллаахха тахсыбыт «Кырыыстаах таас» сэ?эн история бу кистэлэ?ин сэгэтэн к?р?? эрэ бы?ыытынан суруллубута. Сэ?эн тахсыбыта ?йэ чиэппэрэ ааспытын кэннэ, бу тема?а иккистээн эргиллэн, кыах тиийэринэн, доруобуйа т??? к???лл??р?нэн салгыы ?лэлэ?эн к?р??х санаа к??рэйдэ. Олохтоохтору ?р? к?т?хп?т?х к?м?с промышленно?ын сайыннарыынан сибээстээн, б?т?н Илин Сибиир киэ? иэнин тухары т???л??х элбэх ки?и дьыл?ата т?стэммитин, т???л??х дьон у?уо?а урусхалламмытын ситэри ыатарар кыах кимиэхэ да бэриллибэт. Ону арыйарга хас да уонунан кинигэ – эпопея суруллуон наада. Ол биир ки?и кылгас ?йэтигэр кыаллыбат. Онон урукку сэ?эммин рома??а кубулутан, Халыма к?м???н былааннаахтык чинчийэн арыйбыт у?улуччулаах учуонай Ю.А.Билибин уонна кини соратнига, Магадан куораты т?р?ттээбит В.А.Цареградскай ма?найгы экспедицияларын ту?унан са?алаа?ыны аа?ааччылар бол?омтолоругар та?аарарга холоннум.
Революция иннинэ да, сэбиэскэй да кэм?э, к?н б?г?н да?аны кы?ыл к?м?с ыар тыынын сабыдыала би?иэхэ, олохтоох омуктарга, ?т??н? о?орбутунаа?ар араас содулу а?албыта улахан. Онон «Кырыыстаах таас» диэн аат хайа да кэм?э суолтата с?ппэт.
Ааптар
1.
Сиридикээн ?рэ?э икки иэдэс хайатын таас чанчыктарыттан хардарыта тэбинэн, Халыма эбэ хоту??а халдьыгыраччы с??рдэр. Кыара?ас ыллык суол ?рэх то?ойдорун таас харгыларынан бы?ыта охсор.
Л?к?й Л?г?нт?й к?хс?н и?игэр ки?инэйэн ыллыы и?эн, устунан нухарыйыах курдук буолан барда. Т?б?т?н т??к?чч? т??эрэн, икки ?тт?нэн биллэрдик и?нэ?нээн ылла.
Эмискэ ата тохтуу биэрдэ. Ки?и т?б?т?н оройунан баран и?эн, арыычча ?р???ннэ. Со?уйбута бэрдиттэн суолун-ии?ин ?йд??н к?р?ммэтэ. Кыбдьыгырыы т??ээт, атын холурдук бы?а ти?илэхтээбитигэр, ата кэннинэн чинэри?нээтэ. Онтон эмискэ иннин диэки дь?кк?йб?т?гэр туох эрэ бы?а ыстанар тыа?а и?илиннэ. Л?к?й туох эрэ б?р?к?тэ суох бы?ыы тахсыбытын сэрэйэн, эргиллэн к?рд?. Та?ха?ар муостаах хара ма?аас ынах с?б?лээбэтэхтии ??стээ?инэн та?нары к?р?н кэби?ээт, ба?ын бы?а илги?иннэ уонна сырааннаах муннун «пуус» гына тыа?атта.
– Балай Ма?аас, бэрт с????, бу т??н сиргэ хоннорору? буолуо. Б?г?н к?ннээххэ бэркэ миигин эрэйдээти?, – Л?к?й ?с са?а буолан, атыттан адаарыйан т??эн, ына?ын быстыбыт быатыттан сиэтэн а?алан, атын кутуругар холбоммут быата быстыбытын с??рэн, икки т?б?т?н ыйылыннары тардан, сал?аан кэбистэ. Онтон ынах с????гэр кириэстии тардыллыбыт томторук быатын чи?этэн аччары?а турда?ына, ата уулаары олом ортотугар киирдэ. Иччитэ атын буойан к?рд? да – ту?алаабата. Т??? да кыйаханнар тэ?нэ?иэ дуо, ууну кэ?эригэр тиийдэ. Ч?м-ч?м ?ктэнитэлээн киирэн, атын тэ?иинин ылаары т??к?йд?. Ып-ыраас уу т?гэ?э курдаттыы дьэрэлийэн сытар. Араас ??н??х таас бытархайдарын быы?ыгар ытыс са?а дьикти таас к?н ча?ылыгар уотту?у кы?ыл ???нэн толбоннуран к???ннэ. Л?к?й ону улаха??а уурбата. У?ун ?йэтигэр бу дойду таас ?рэхтэригэр, хайаларын сирэйдэригэр итиннээ?эр буолуох араас дьэрэкээн ойуулаах, ыраас сырдык ??н?рд??х, онноо?ор муус курдук дьэ?кир таастары к?рд? ини, к?рб?т? ини. Ол да буоллар, тэ?иинин атын ата?ыттан араара таарыйа били таа?ы харбаан ылбыта, таа?а ыбыс-ыарахан эбит.
– Ар-дьаалы, эчи, сибиниэскэ дылы буолан, то?о ыараханай? – Л?к?й с?хп?ччэ са?а аллайда. Кыракый таас маннык ыарахан буоларын урут билэ илигэ. Онуоха эбии толбоннуран к?ст?р кы?ыллы?ы ??н???? ордук муодар?атта. Ылыан дуу, ылымыан дуу саарыы турда?ына, этэрбэ?ин сиигинэн ата?ар тымныы уу билиннэ. Онуоха эрэ ?рэх ортотугар турарын дьэ ?йд??т?. Атын сиэппитинэн бокуойа суох у?уоргу кытыыны былдьаста. Туруору со?ус эмпэрэ сыыры ?р? дабайан, хагдарыйбыт кырыстаах кураанах сиргэ тохтоото. Илиитэ иллэ?э суо?ун ити икки ардыгар умунна. На?ылыйан чэпчэтиниэн санаан и?эн, тутуурдаа?ын ?йд??н сиргэ силлээтэ. Ханна ууруон саараабыттыы ол-бу диэки к?р?тэлээтэ. Эмискэ хара?а ы?ыырыгар хапсыччы быра?ыллыбыт бэрэмэдэйигэр хатанна. Соччолоох бы?ааран ?йд??б?кк?, таа?ын бэрэмэдэй а?а?ас муннугунан и?ирдьэ т??эрэн кэбистэ.
Л?к?й сурулларынан, Омуо?ап Л?г?нт?й, Буйу?да ?р?скэ олохсуйбута уонтан тахса сыл буолла. Бу и?нэ?нээн хаамар ?рд?к у?уохтаах, кытархай хааннаах, кимистигэс с????н аннынан сабыччы к?рб?т, кэтит н?кс?г?р к???стээх, бэйэтин лаппа кыанар к??стээх-уохтаах а?амсыйа баран эрэр ки?и. Сайын аайы икки чороччу улаатан эрэр уолаттарын баты?ыннара сылдьан, оту хото оттуур буолан, биэс-алта с????н? сыл та?аарынар. Бы?аас Сэйимчээ??э олохтоох Сиидэр кинээс Дьокуускай улахан атыы?ыта Кушнарев бирикээсчитиниин Уола?а айаннаан и?эн, Буйу?данан кэлэн ааспыттаах. Онно Л?к?йг? биир улахан с????н? уостатыах буолан, к???н ону эрдэ кэлэн ыларыгар мас-таас курдук этэн барбыта. Ол ына?ы бу холбонон истэ?э.
* * *
Буйу?да ?р?с к?н? хонуулаах киэ? хочотун биир хонно?ор хойуу мастаах сиргэ буор сыбахтаах кыра бала?ан турар. Тэлгэ?э?э оонньуу сылдьар икки уол а?алара ынах холбонуулаах и?эрин к?р?н, утары сырсан б?т?р??н???н кэллилэр.
– Туох ааттаахха ?р? мэ?и?эн кэллигит, сэрэни? ына?ы ?рг?тт?г?т! – Л?к?й о?олорун таптаабыт хара?ынан ??рэ к?рд?р да?аны, суо?ур?аммыта буолла.
– А?аа, бу ына?ы би?иэхэ биэрдилэр дуо? Па-хыый, муо?а то?о токурай? – диэн кыра уол, сирбит санаатын биллэрэн, ча?аарыйа т?стэ.
– Ээ, акаары, хайа билигин ??т?н истэххинэ сириэ? суо?а. Хата, бар, ийэ?ин ы?ыр, кэлэн бу с????н? далга киллэрэн баайдын, к?рээн хаалыа?а. Онтон эн, улахан бэдик, аты сыгынньахтаа, – а?алара далын ааныгар атын тохтотон, тэ?иинин уолугар биэрдэ. Бэйэтэ бэрэмэдэйин санныгар иилинэ быра?ан, к???йэн хаалбыт ата?ын нэ?иилэ сы?арытан, дьиэтин диэки хааман алтахтаата.
Сотору кэргэнэ Алааппыйа киирэн кэллэ. Ки?итэ сылайан сынньана сытарын а?ыммыт хара?ынан имэрийэ к?р?тэлээтэ.
– Хайа, Л?г?нт??й, кытарах ына?ы биэрбиттэр дуу, син сириннээх эбит ээ, ыаппахтыы?ы.
– Ти?э?э о?у?у биэрээри тииспитин к?рд???н, ити ына?ы ыллым. Ол о?ус айа?ар оппут да тиийэрэ биллибэт. Хайа уонна ити ыччаттар ?ссэнэллэригэр эбии буолуох этэ буолла?а дии.
– С?пк? санаммыккын. Бэйэбит икки ынахпыт уолан эрэллэр. Ити с????т?н уо?угар тугу биэриэх курдугуй?
– Биэс арсыын даба сыы?ын уонна кыра чэй, табах биэрдэ. Ону бэрэмэдэйгэ укпутум.
Алааппыйа хап-сабар бэрэмэдэйи ха?ыспытынан барда. О?онньорун кэ?иитин биир-биир оротолоон сыллаан, имэрийэн к?р?-к?р?, сэрэнэн остуолга уурталаата. Онтон таа?ы булан со?уйан са?а аллайда.
– Пахай, бу эмиэ туохпут таа?ын ы?ырдан кэлли?? Ба?айы, эчи, ыараханын!
– Ээ, ити аара ?рэхтэн булбутум. О?олор оонньуохтара.
– Аата о?олоор, оттон итиннээ?эр буолуох араа?ынай таастары чабычах му?унан илдьэ сылдьаллар дии. Ол ?рэх, хайа таа?а баранан, эн да?аны харамна?ан т??э??ин.
– Дьэ, тылгын ыстаама, – Л?к?й атын тугу да диирэ суох буолан, суо?ур?анан кэбистэ. Та?ырдьаттан уолаттар ?р?к?нэ?эн киирэн остуолга ууруллубут табаардары омуннаахтык ??рэ к?рд?лэр. Онтон били таа?ы хаба тардан ыллылар. Былдьа?а-былдьа?а, с???? б??? буолла.
– Айыккабын, то?о ыараханай?!
– Ноо, кылабачыйар дии!
– Ээ… э, мин т?г?р?к таастарым ордуктар!
– Хата, бэрбээкэй быра?ар о?остуохпут… – о?олор к?р?н-истэн, сирэ-тала о?устулар.
– К??г?нэ?имэ?. Бары?, та?ырдьа тахсан оонньоо?, – диэн ийэлэрэ остуолун хомуйа туран, уолаттарын ??ртэлээтэ. О?олор таастарын туппутунан та?ырдьа элэс гынан хааллылар…
2
Аан тэлэччи а?ыллаат, сабылларын кытта, туман быы?ыттан кырыарбыт быы?ык са?ынньахтаах, куобах бэргэ?элээх эдэр ки?и чэпчэкитик дэгэйбэхтээн, дьиэ ортотугар биирдэ баар буола т?стэ. Остуолга утарыта хабылыктаан м?кк??э турбут уолаттар утары сырсан кэллилэр.
– Оо… Миитэрэй! Миитэрэй кэллэ! Иэхэйбиин! Кэпсээн истиэхпит.
– Тохтоо? эрэ, ки?ини сыгынньахтаты?, – Л?к?й сыар?а ыла?а буолуо диэн сонос то? тала?ы суора олорон, киирбит ыалдьыты уолаттарыттан итэ?э?э суох сэ?ээрэ к?рд?. Туран, ма?ын ардьаах ?рд?гэр туора уурда. О?о?ор мас эбии уган к??дь?тэн биэрдэ.
– Хайа, Миитэрэй, тугу билли??
– Суох, э?иги кэпсээ??ит.
– Суох.
– Т??? бэркэ олордугут?
– Кэммитинэн олоробут…
Миитэрэй, орто курбуу у?уохтаах, сырдык хааннаах, с??рбэтиттэн эрэ тахсыбыт эдэр ки?и, Сиидэр кинээскэ сылгы?ыт уолунан сылдьар. Ыалдьыт сыгынньахтана охсон, то?мут бы?ыынан о?оххо сыралынна.
– Ыччыы, ычча! Халлааммыт бытарытан т??эн то?о тымныытай? Аара э?иги курдук ыаллар суоххут буоллар, то?он ?л?? эбиппин.
– Бачча халлаан тымтан турда?ына, ы?ыыр акка тымныы б??? буолаахтаата?а дии. Бу хантан и?э?ин?
– Э?иги эргин сылдьыбыт Улахан Элэмэс ??р?н к?рд?м. Аллараа Быйыттаах т?рд?н диэки салаллыбыт. Б?р?л?р тыыттахтара буолуо диэбитим, хата, этэ??элэр эбит.
– Бу к???н Хоболоох т?рд?гэр турара. ?йд??х сылгы. Хаара халы?ыыр кэмигэр Киэ? Хочо диэки тиийээччи. Кэм тиэргэнин чуга?а буолла?а дии, – Л?к?й иистэнэ олорор Алааппыйа?а эргилиннэ.
– Ыл эрэ, бу дьахтар, чэйгин кут. То?он кэлбит ки?и итиитэ киллэрдин.
– Маа?ыын сарсыарда нууччаларга сылдьан а?аатым. Дьэ, минньигэс астаах дьону к?рд?м. Барбах курупчаакы лэппиэскэтинэн эмсэхтэнэллэр эбит. Бу атаспар Уйбааскыга кэ?иибин а?аллым, – Миитэрэй остуолга олорон сиэбиттэн ?р?? бурдук лэппиэскэтин ку?уогун кыра уолга уунна.
– Иэхэйбиин! – диэт, Уйбааскы кэ?иини э?э охсон ылла. Миитэрэй диэки ??рб?т харахтарынан махтаммыттыы к?р?тэлээтэ. Убайыгар к??ч?ктээн кы?ытта.
– Сыччыай, ыл убайгар кыратык бэрис, амсайдын, – Алааппыйа дьэс алтан чаанньыктан чэй кутуталаан биэрэ олордо.
– Ол хайа бэйэлээх нууччалара хантан кэлбиттэрэй?
– Дьокуускайтан кэлбиттэр, иккиэлэр.
– Но, ол туох идэлээх, тугу к?рд?? кэлбит дьонуй? – Л?к?й сэ?ээрэн хонос гына т?стэ.
– Бу к???н Дьокуускай улахан атыы?ыта Кусунарыап бирикээсчигин кытта ындыы к?т???н кэлбиттэр. Сэйимчээн утары эбэ бэтэрээ э?эригэр атыы?ыт т??лээх тутар дьиэтэ баара дии…
– Ээ, оттон баар, с??нэ дьиэ.
– Онно кыстаан олороллор. Тойонноро Ыспаак Алын Халыма?а т??лээх хомуйа барбыт, онон билигин иккиэлэр эрэ. Аны саас т??лээх туттара Уола?а киирэллэр ???.
– Дьэ, т??? табаары а?алан эргиннилэр буолла? Хата, а?ыйах тии?нээхпин эйигинэн ыытан чэйгэ, табахха эргитии?ибит, – Л?к?й ыйытардыы дьахтарын диэки к?рд?.
Алааппыйа с?б?лэ?эн кэ?ис гынна, Миитэрэйтэн элэктээбит куола?ынан ыйытта:
– Ол нууччалары кытта, хата, эн хайдах сатаан кэпсэтэ?ин? Сорох ?л?р?б?т да диэтэхтэринэ ?йд??б?т ини.
– Ээ, до?оор, ол дьону? олох уу сахалар эбит. Ол и?ин ыалдьыттыыр, айгыстар буолла?ым дии. Ханна эрэ со?уруу дойдулаахтар ???. Бодойбо?о к?м?с ?лэтигэр сылдьыбыттар. Манна эмиэ кы?ыл к?м?с к?рд??р санаалаахтар эбит. Миигиттэн ыйытала?аллар.
– Бээрэ, ол би?иги дойдубутугар к?м?с к?ст?б?т ??? дуо?
– Суох буолла?а дии. Бара сатаан санааларын этээхтииллэр бы?ыылаах.
– Ээ, оннук буолаахтаамына. Бу ?л?гэр тыйыс дойдуга туох к?м??э ??ск?? буолла?ай? – Л?к?й санаатыгар кы?ыл к?м?с сылаас, баай айыл?алаах со?уруу омук дойдуларыгар эрэ баар буолуон с?п курдуга.
– Миитэрээй, кы?ыл к?м?с хайдах буоларый? – улахан дьон кэпсэтиилэрин сэ?ээрэн истэ олорбут Уйбааскы тулуйумуна чап гыннарда.
– Билбэтим, до?оччуок, к?рб?т суох. Сэрэйдэххэ, к?н курдук ча?ылы?нас, сиэдэрэй ини, – Миитэрэй мунаарбыттыы на?ыллык хардарда.
– Оттон ити а?ам а?албыт таа?а кылбачыгас уонна с?рдээх ыарахан этэ ээ.
– Ханнык таас? – Миитэрэй сэргэ?элиэх курдук буолбутун, Алааппыйа саба са?аран кэбистэ.
– Бу уол да?аны ча?кынаан т??эн. Эмиэ били бэйэлээхтэрин ыатаран эрэр дии. ?с кы?ыны бы?а мэ?эй-та?ай буолан сордообута оттон…
– Арба да?аны онтукабыт ханна баарый? То?о эрэ к?рб?т???м ?р буолла ээ, – Л?к?й дьонун уорбалаабыттыы кэриччи к?р?тэлээтэ. У?ун дьиппиэр к?р??н? улахан уол тулуйбата.
– Ийэм билэр, – диэтэ.
– К?р эрэ, бу сара?ын миигин уган биэрдэ дии. Дьэ, бэйикэй, кэпсэтиэхпит, – Алааппыйа уолугар кыы?ырбыта буолла, онтон салгыбыттыы эригэр хатылла т?стэ.
– Эн да?аны о?о?о дылы солуута суох ол-бу б??? мунньаахтаа??ын, ол малы? мэлийбитэ. Туой ки?и сылдьар сиригэр тэскэйэн сытар буолла?а. Хаста да?аны хара?а?а атахпын бы?а тэбэн, ыксаан к?рдь?ккэ та?ааран бырахпытым. А?ыйдаргын тахсан к?рд?? ээ.
Л?к?й тугу да са?арбата. М?ч??нээн эрэ кэбистэ.
3
Саас. Хаар ууллан, сир-дойду уунан килэйдэ. Кус-хаас ?гэннээн кэлэн турар кэмэ. Л?к?й Л?г?нт?й туукка саатын с?гэн, хас да?аны б?д?? кустаах дьиэтигэр кэллэ. Тэлгэ?э?э кураанах сири булан балачча сытыйбыт ынах этэрбэ?ин бы?а?ынан кы?ыйа турда. Ха?ас ойо?о?унан, чалбах са?атыгар, бадараа??а туох эрэ ара?асты?ы сырдык хара?ар к?ст?н аа?арга дылы буолла. «Чалбах хара?а ча?ылыйар ини» дии санаата. Т??к??н??р?гэр санныттан саата сулбуруйан т?стэ. Ону ?р? садьыйабын диэн, биир ку?ун сиргэ м?чч? тутта. Уо?ун и?игэр ??хсэн ботугуруу-ботугуруу, булдун ылаары к?рб?тэ, били, бу к???н Сиридикээнтэн булан а?албыт таа?а ?сс? ордук ыраа?ырбыкка дылы буолан ча?ылыйа сытар эбит. Л?к?й ону то?о эрэ ??рб?т курдук к?рд?. Ылан арба?а?ын э?ээригэр сууралаан ыраастаата уонна дьиэтигэр илдьэ киирдэ. Кустарын остуолга кэккэлэччи уурталаан кэбистэ. Та?а?ын устан ыйаат, к?м?л??гэр икки-?с умуллан эрэр харда?ас хаалбытын эргитэ тутуталаата. Уот иннигэр модороон о?о?уулаах талах олоппос турарыгар куолутунан аргынньахтанан кэбистэ. Мутук хамсатыгар табах уурунан тардан унаарыта олорон, хайдах эрэ этэ-хаана ирэн к?ннь??рб?ччэ, айыл?а?а араас да дьикти таастар бааллар ээ диэн с??? саныы олордо. Бу сайын от охсо сылдьан дэлби итииргээн, ?р?с эмпэрэтигэр истиэнэ курдук туруору, дьураа-дьураа тус-ту?унан таастарынан дьапталлыбыт хайа сирэйин анныгар чэй ?р?нэн с?р??к?? олорон, о?о сутуругун курдук мото?ор, араас ойуу б???л??х, адьас сибилигин хамсаан барыахтыы тыыннаах кэриэтэ таа?ырбыт ??н? булан эмиэ о?олоругар а?алан биэрбитэ. Дьиибэтэ диэн, ол «??нэ» ки?иттэн ?рд?к сиргэ хайа дьаптал?а таа?ын быы?ыгар кыбыллыбытын нэ?иилэ арааран ылбытыгар, сыппыт сирэ ойуута ойуутунан о?ойон хаалбыта. Бу хантан кэлбит ??н дуу, туох дуу ха?аа??ыта итиччэ ?рд?ккэ ыттан баран таа?ыран хаалбытын Л?к?й бэйэтин хара?а ?й?нэн толкуйдуу сатаабыта да, кыайан тобулбата?а.
Кини к?ннээ?и ?лэ-хамнас т?б?г?ттэн орто?уна ха?ан эмэ быыстатан син ону-маны ??тэн, ыры?алаан саныыр т?бэлтэлэрдээх буолааччы. Б?г?н эмиэ к?хс? ирэн, санаата манньыйан, нухарыйыах курдук буолан эрдэ?инэ, Алааппыйа уолаттарынаан хотонноруттан киирдилэр.
– Кинээ?и? ына?ын ха?ан илдьэн биэрэ?ин? ?рэх уута хаайа илигинэ илдьэн кэби?иэх хаалла?а.
Эмиэ сыппах бы?а?ынан сулуйаары гынна диэн, Л?к?й эрдэттэн суос бэриннэ:
– Мээрилээмэ. Буруйугар эн туруо? суо?а.
Киэ?элик кустарын бу?аран а?аары олордохторуна, аллараттан т??рт ы?ыыр аттаах нуучча дьоно кэлэн, кыракый бала?ан и?э туолан хаалла. Мааны та?астаах, кугас сулардыы бытыктаах эдэр ки?и, тойонноро бы?ыылаах, сымна?ас куола?ынан дьиэлээхтэри кытта дорооболосто. Биир аргы?ыгар, хара бытыктаах, кэтит сарыннаах улахан ки?иэхэ, ту?аайан тугу эрэ эппитигэр, анараа??ыта Л?к?й диэки к?р??т, мичээрдээн баран, уу сахалыы са?арбытыгар дьиэлээхтэр сэргэ?элээн ч?рб??н??? т?ст?лэр.
– Бу Охотскай атыы?ытын ?лэ?итэ. Кини Халыма устун ындыынан сылдьы?ар суолу-ии?и ??рэтэр. Би?иги сарсын бу ?рэ?и ?кс?й??хп?т. Бу т??н манна хонуо этибит.
– Ээ, оннук ини, оттон хонон бары?. Хата, эн сахалыы билэр ки?и баар эбиккин дии, сонунна кэпсээ.
– Кэпсээтэххэ сонун баар б??? буолла?а дии. Дьэ, киэ?э на?ылыччы сэ?эргэ?иэхпит.
Итинник а?ыйах тылы бырахса т??ээт, ?с ки?и аттарын сыгынньахтыы та?ыстылар. Тойонноро тутан киирбит тирии б?р????ннээх обургу хапта?ай дьаа?ыгы у?а оро??о илдьэн уурда. Сонун, сэлээппэтин устан ыйаары ол-бу диэки к?р?тэлээн к?рд? да, иилэри булбата. Аан ба?ана?а икки мас то?о?о баарыгар дьиэлээхтэр та?астара ыйанан тураллар. Хоно?о тугу да гыныан билиминэ, дьиэлээх ки?и диэки к?р??т, мичээрдээн ылла. Онтон ?й ылбычча, дьаа?ыгын а?а баттаан, холбуу баалла сылдьар ат боккуоптуур то?о?ону сулбу ойутан та?аарда. ?с-т??рт то?о?ону биирдэ сыыйа тардан ылла. Дьиэлээх ки?иэхэ эргиллэн туох эрэ диэтэ, то?о?о саайар курдук сутуругунан охсуолаан к?рд?рд?. Л?к?й ?йд??т? гынан баран, ?т?йэтин бэдиктэрэ ханна тиэрпиттэрин булбата. Хата, били таа?ын ?йд?? биэрэн, сэбэргэнэ кэтэ?иттэн ылан уунна. Ыалдьыт нуучча таа?ы м?чч? тута сыста. Со?уйан са?а аллайда. О?ох чанчыгар кэлэн кы?найа-кы?найа кы?астаста. Ытыран, ыара?натан да к?рд?. Л?к?йг? тугу эрэ баллыгырыыр. Онтон бала?ан аанын тэлэйэн туран: «Борис-ка, Бориска!..» – диэн ха?ыытаата. ?с ки?и сырсан тэлэкэчи?эн киирдилэр. Тойонноро тугу эрэ омуннаахтык са?ара-са?ара, таа?ы дьонугар к?рд?рд?, Л?к?й диэки ыйбахтаата. Аны дьонноро со?уйан-?м?рэн турдулар. Эмискэ буолбут бу с?пс?лгэнтэн дьиэлээхтэр дьиксинэн бардылар. О?олор остуол у?угунаа?ы кэтэ?эриин муннугу буллулар. Алааппыйа ха?ас диэки дьалты хааман биэрдэ. А?алара эрэ соччо уолу?уйбатахтыы модьу олоппо?угар аргынньахтаан олорбутун кубулуппата.
– Хантан буллу?, ха?ан?.. – Бориска диэн ы?ырыллыбыт били сахалыы билэр ки?и, сирэйэ-хара?а ?р?к?йб?т, килбэчигэс киэ? харахтарын дьиэличчи к?р?н, Л?к?йг? омуннаахтык ынан кэллэ.
– Бу к???н Сиридикээнтэн.
– Ноо… ханан?
– Иккис оломтон.
– Эн билэ?ин дуо, бу туох таа?ын?
– Суох.
– Оксиэ, дьэ буолла?а. Оттон то?о ылбыккыный? – Бориска бэрки?ээн ыйытта.
– Бээрэ, ону э?иги то?о туо?уластыгыт? Оттон кылабачыйарын и?ин муодар?аан ылбытым, – Л?к?й урут хаста да?аны сэмэлэммит дьыалатыгар аны бу дьон ороо?оору гыммыттарыттан кыйаханан барда.
Алааппыйа ки?итин ити таа?ынан сылтаан туох эрэ буруйга т?бэ?иннэрээри гыннылар дии санаан ыксаан, к?м?скэ?эн к?р?рг? бы?аарынна.
– Ээ, ити ки?ийдэх акаарытыгар тэптэрэн, о?олорун саататаары ?р?с таа?а баранан, хас да к?ст??х сиртэн атыгар ы?ырдан а?албыт мала диэн ити эрэ. Атын тугу да?аны алдьаппатах-кээ?эппэтэх сордоох этэ, – диэтэ.
«Дьахтарым эрэйдээх син с?пк? этээхтээтэ ээ», – дии санаан, Л?к?й ымах гынна. Бориска бэрки?ээбитэ бэрдиттэн к?л??н дуу, с????н дуу билиминэ са?ата суох сонньуйан кэбистэ. Анараа??ылара ки?илэрэ тугу кэпсиирин кэтэспэхтээтилэр, онтон тулуйбакка ыйыталаспытынан бардылар. Бориска кэпсээбитигэр эмиэ биир туспа с????-махтайыы буолла. Тойонноро тугу эрэ эппитигэр икки ки?и та?ырдьа тахсан эр-биир биирдии куулу тутан киирдилэр. Остуолга обургу ыга эриллибит хара сукунаны, икки «Дорообо» чэйи, хас да баайыы сэбирдэх таба?ы, мээрэйи умса уурбут курдук гынан баран, у?уктаах ?с улахан ку?уок саахары уурталаатылар. Тойонноро уолаттар кип-киэ? харахтарынан дьиибэргээн ча?ылы?а олороллорун к?р?н, к?ллэ уонна иккиэннэригэр биирдии ньаалбааннаах кэмпиэти туттартаан кэбистэ. Дьиэлээххэ ту?аайан са?арбытын Бориска тылбаастаан биэрдэ.
– Э?иги бу табаары барытын ылар ???г?т, оттон кини ити э?иги тааскытын к?рд??р, – дьиэлээхтэр тугу да?аны ?йд??м?нэ к?рс?н кэбистилэр.
– Бээрэ, ол туох айылаах таа?ай, ити? – эр ки?и бэркэ мунааран ыйытта.
– Кы?ыл к?м?с.
– Эс, суох, ама, бу дойдута кы?ыл к?м?с ??ск?? ??? дуо? – Л?к?й истибитин итэ?эйиминэ, эмискэ хамсаабытыгар, олоппо?о ы?ыллан хаалыахтыы, улаханнык тыа?аан хаадьах гынна.
– Дьэ, ха?аайын, туох диигин? – тойон ыйытар.
– Ээ, оттон ыллын. Би?иги туохпут к?м??эй… – дьиэлээх ки?и со?отохто байбытыттан долгуйан куола?а титирэстээн ылла. Остуолун, онтон дьонун диэки итэ?эйбэтэхтии к?р?тэлээтэ. Тойон ки?и ??рэн Л?к?й? санныга таптайбахтаата. Хапта?ай дьаа?ыгыттан биир и?ит арыгыны кылба?ытан та?ааран остуолга туруоран кэбистэ. Дьиэлээхтэр, дьэ к??-дьаа буолан, остуолларын тардан дьоннорун ы?ырдылар. Эмис кус этин сиэн, кыратык холуочуйан и?нигэ?э суох кэпсэтэн-ипсэтэн бардылар. Ааттарын-суолларын билси?эн, олохторун-дьа?ахтарын, кы?ал?аларын кэпсэтистилэр. А?аан б?т??лэригэр Бориска кэпсэтиини аты??а уларытта, бэйэтин наадатын Л?к?йт?н туруору ыйытта.
– Л?г?нт??й, эн к?м?с булбут сиргин би?иэхэ к?рд?р??? этэ дуо? Би?иги манна эмиэ дьол к?рд???н к?р??р? гынабыт ээ, – дьиэлээх ки?и саараабыттыы дьахтарын диэки хайыста. Алааппыйа кэргэнин са?а к?рб?тт??, с?хп?т, хай?аабыт бы?ыынан тонолуппакка одуула?а олорорун к?р?н а?арда. Бу эриттэн уонча сыл балыс, орто у?уохтаах, сытыы-хотуу дьахтар билигин да?аны нарын м?рс??н?н с?тэрэ илик. Л?к?й кэргэнэ ?т?р?нэн к?нд?лээбэтэх сымна?ас к?р??т?ттэн с?рэ?э хайдах эрэ минньигэстик н??л?йэн ылла.
– К?рд?р??, к?рд?р??… Л?г?нт??й, оттон ынаххын илдьэн биэрэ таарыйа сирдээ ээ, – Алааппыйа т?ргэн му?утаан дьа?алымсыйа о?уста. Онон кэпсэтиини бы?аарыллыбытынан ?йд??н, дьон исти?ник к?лсэн кэбистилэр.
4
– Мантан булбутум. Оччо?о уута олох кыра, ки?ини бэрбээкэйинэн эрэ этэ. Билигин, араа?а, сатыы туоратыа суох, – Л?к?й ?рэх кытыытыгар туран дьиримнэс т?ргэн с??р?г? чарапчыланан к?рд?.
– Ортотугар сытара дуу, кытыылыы со?ус этэ дуу? – Бориска ?рд?к эрэ?иинэ саппыкытын туруорунан, сэрэнэн тирэ?ин булуна-булуна, ?рэх ортотун диэки киирдэ.
– Ортотугар… арыый ?р? со?ус. ?сс? кыратык бар. Ситинэн, ситинэн. Ууну курдаттыы кылбачыйан к?ст?р этэ.
– Ок-сиэ, будулуйан т??эн, билигин ки?и тугу да к?р?? суох ээ, – Бориска т?тт?р? тахсан саппыкытын т??эриннэ. Аттыгар турар орто у?уохтаах, чачархай баттахтаах, кэтит киппэ ки?иэхэ ту?аайан салгыы са?арда.
– Сафи, бу эргин тохтоон са?алаан к?р?рб?т дуу?
Бу Бориска а?ыйах са?алаах аргы?ын Л?к?й бы?аас к?рб?тэ. ?ч?гэйдик ирэ-хоро кэпсэтэ илик да, к?рд?хх? сымна?ас, ?лэ?ит киэптээх ки?и эбит. Сафейка «эй» да, «ээх» да диэбэтэ, лаппаакыларын с?гэн, икки хойгуону илиитигэр ылан, до?орун кэтэ?эн турда. Л?к?й атын сиэтэн, хамсатын уоппутунан дьонун баты?а сырытта.
Бастаан то?оостоох сир к?рд??н ?р?-та?нары хаамсымахтаатылар. Оломтон биэс уонча са?аан ?р?, ?рэх то?ойунаа?ы кэ?эс алыыга тохтоотулар. Лаппаакыларын батарыта астылар. Хойгуоларын тутан туран балайда у?уннук тугу эрэ ботугурастылар. Онтон биэтэ?нэтэн баран иннилэрин диэки ?р? бырахтылар. Л?к?й дьиибэргээн, хамсатын соппойорун тохтотон, са?ата суох к?р?н турда. Дьоно кинини умнан кэбиспит курдук аахайбакка т?тт?р?-таары быра?аттана сырыттылар. Сотору Сафейка хойгуота угар диэри инчэ?эй муохха батары т?сп?т?гэр эрэ тохтоон, уоскуйбуттуу табаары?ын диэки эргилиннэ. Ки?итэ хаста да?аны у?аты-туора быра?аттааммахтаан баран, киниттэн уонча хаамыы тэйиччи сиргэ уу чуга?ыгар тохтоото. Халы? бири?иэн плащтарын устан маска ыйаатылар. Батарыта т??эн сытар хойгуоларын угун баты?а устата а?ыс, туората биэс чиэппэрдээх сири кээмэйдээн ыллылар. Лаппаакыларынан муо?у бы?ыта ?ктээн ?лэлээбитинэн бардылар. Тимир лаппаакы хайыр таа?ы хадьырыйара, хойгуо чи? буорга тобулута т??эр б?тэй тыа?а к??стээх с??р?к биир к?дь?с куугунугар ураты дор?оон буолан холбо?он и?илиннэ. «Кы?ыл к?м?стэрин итинник к?рд??р эбит буоллахтара» дии санаат, Л?к?й айаннаары атын холунун чи?этэ турда. Ону к?р?н Бориска тохтотто.
– Л?г?нт??й, тиэтэйимэ. Билигин би?иги уурайыахпыт. Ма?найгы к?н сири баа?ырдыллыахтаах эрэ. Хата, уотта отун, чэйдэ ?р. Бу э?иги дойдугут буорун дьуккуруппуппутун бэлиэтиэх кэри?нээхпит.
5
– Иллэрээ саас Бодойботтон к?рээбиппит. Ол муус устардаа?ы ынырыктаах к?н? ха?ан дэ умнуо суохпун бы?ыылаах. Хаста да?аны баттатан т??лбэр к?р?н эрэйдэммитим. Би?иги дьон у?ун субур?атын кэннигэр испиппит. Саалар дэлбэритэ барар тыастарын, дьоннор ?л?р ха?ыыларын бастаан ?йд??м?нэ д?й??рэн турбутум, Онтон дьон т?тт?р? суулан Сафи би?игини ол алдьархайдаах сиртэн ?т?р?йэн та?аарбыттара. Кэлин ?й ылан бараахпытыгар куоппуппут. Ол к?н биэс с??стэн тахса ки?ини кэйгэллээбит этилэр. Норуот олус аймаммыта. Ытаа?ын-со?оо?ун… ки?и тулуйбат ?л?гэрэ буолбута. ?г?стэр кэргэттэрин илдьэ бириискэлэртэн барыталаабыттара. Сафи би?иги с?бэлэ?эн, Дьокуускайдыырга бы?аарыммыппыт, – Бориска санньыардык ?р? тыынна. Киэ? харахтара тыйыс, тымныы ???нэн килбэчистилэр.
– Дьэ эрэ, ?йд??н кэлбиччэ ?лб?ттэри кэриэстиэ?и?. Туох да буруйа суох дьон, ол и?игэр о?о, дьахтар сэймэктэммиттэрэ. ?йд??н кэллэрбин эрэ с?рэ?им ытырбахтыыр, санаам оонньуур.
Ки?и ах барда. ?тт?гэстээн сыппытын кубулуппакка тугу эрэ санаан уо?ун ньимийэн, ?р?-та?нары к?р?тэлээн эрили?нэттэ. Ол аайы салгын сиэбит ?рд?к с????н мырчыста?астара, сытыы бы?а?ынан бы?ыта баттаабыттыы, синньигэс дири? сураа?ын буолан кэккэлэ?э с??рэлэстилэр. Л?к?й Борисканы саллыбыттыы к?р?тэлээтэ. Кини маннык дьулаан кэпсээни истэ илигэ. «Бодойбо?о дьону ытыалаабыттар ???» диэн к?нн?р? ???йээн курдук сура?ы Сэйимчээ??э сылдьан былырыын истэн турардаах да, ону ымпыгын-чымпыгын ким да билбэт этэ.
– Тыый, до?оор, ол туох буруйдаах дьону кимнээх кыргаллар?
– Буруйдара диэн му?нарын-сордорун туона, тойотторго тылларын и?итиннэрээри тиийбиттэрин, анараа??ылар ыраахтаа?ы саллааттарынан ытыалаттарбыттар. Билигин ки?и оло?о биир алтан харчыга турбат буолла. Оттон би?игини ууруммут таба?ы ?стэ-т??ртэ э?ирийбэт кэм и?игэр ны?ыйбыттара. Аны билигин сэрии буолбут дииллэр. Онно т???л??х ки?и сэймэктэнэрэ биллибэт. Туох кырыыстаах ?йэтэ са?аланна буолла? Ыраахтаа?ыбыт бэйэбитин кыргар. Ол ???т?гэр би?иги кинини к?м?скээн сэриигэ ?л??хтээх ???б?т. Би?игини эмиэ саллаакка ы?ыраллара буолуо. Дьэ, ы?ыран к?рд?ннэр. Бэйэлэрэ сэриилэ?э сылдьыахтара ээ. Туох и?ин онно баран ?л??хтээхпиний? Бу кырыыстаах оло?у к?м?скээн дуо? Суох! Ол кэриэтин бу хайалар быыстарыгар к???л сылдьан хоргуйан дуу, то?он дуу ?лб?т?м ордук.
Бориска быыппастан олоро т?стэ. Икки то?оно?ун тобуктарыгар ?й??н, хатырыктыйбыт модороон тарбахтарынан будьурхайды?ы хара батта?ын ?р?-та?нары имэриммэхтээтэ. Умса т??эн олорбохтоото. Уоскуйа бы?ыытыйда. Л?к?й ха?ан да истибэтэ?ин истэн, улаханнык долгуйда. Бу эрэйи-кы?ал?аны э?эрдэринэн тэлэн, т?р??б?т-??скээбит сирдэриттэн бачча ыраах кырыы дойдута тэбиллибит эдэр дьону а?ына санаата.
– Дьулаан дьыаланы кэпсээти?, до?ор. Хата, тыыннаах орпуккут. Туох сибикини, сылта?ы булан би?иги дойдубутугар кэлээхтээбиккит буолла?
– Кырдьык, ол кырыктаах к?н тыыннаах ордубуппутунан бэйэбитин дьоллоо?унан аа?ынабыт. Бастаан барыах-кэлиэх сирбитин бэйэбит да?аны билбэт этибит. Дьону кытта куотан Витим?э кэлбиппит. Онно ?лэ?ит дьон олорор бараахтарыгар хоно сытан, биир о?онньору кытта кэпсэппиппит. Кини «Саха сиригэр бары?. Онно ?йм?к??н диэн сиртэн чугас к?м?стээх ?рэх баар. Мин табаары?ым суруйбута», – диэн с?бэлээбитэ. Би?иги, атын ханна да барар сирэ суох дьон, ол о?онньор с?бэтин ылынан, саас ма?найгы пароходунан Дьокуускайы булбуппут. Онно кэлэн муна-тэнэ сырыттахпытына, Дьокуускай биир улахан атыы?ытын бирикээсчигэ Шпак диэн ки?и бириистэ??э киирэн, ?йм?к????? диэри ындыы?ыттар наадалар диэн ыйытала?а сылдьарыгар т?бэ?эн, ??р??нэн с?б?лэммиппит. ?йм?к??н? бэрт ?р айаннаан булбуппут. Онно к?м?стээх ?рэх ту?унан ыйыталаспыппытын ким да билбэт этэ. Ааспыт кы?ын кыстаан баран, саас т??лээх ы?ырдан Уола?а киирбиппит. Уолаттан Шпакпыт т??лээ?ин пароходка тиэнэн, со?уруу барбыта. Би?иэхэ хамнаспыт оннугар айа??а сылдьыбыт аттарын хаалларбыта. Онтон, хата, Ян Юльевич Розенфельд диэн, били, эн к?м?ск?н атыыласпыт ки?ини к?рс?б?пп?т. Кини Халыма?а диэри сирдьит дьо??о уонна к?л??? наадыйар буолан биэрбитэ. Онон т?нн?р буолбуппут. Таарыччы к?м?с к?рд??хп?т диэн сэп-сэбиргэл, та?ас-сап ылыммыппыт. Хата, аспытынан татым со?успут. Кыстык а?ылык булуннарбыт, ?лэлиэх этибит.
– Дьол-соргу к?рд???н диэхтиигин да, бу ?л?гэрдээх д?й? то?мут тымныы дойдуга хайдах ?лэлиэххитин ?й?м хоппот ээ, – Л?к?й умуллан хаалбыт хамсатын кураана?ынан соппойо олордо.
– Би?иги сааспыт тухары к?м?с ?лэтигэр мискиллибит дьоммут. Эрэйбит тиллэрин биллэхпитинэ, сырабытын харыстыахпыт суо?а. Оннук буолбат дуо, Сафи?
Баччаа??а диэри са?ата суох, до?орун кэпсээнин с?пт??х миэстэлэригэр т?б?т?н кэ?и?нэтэн бигэргэтэ олорбут Сафейка со?уччу ыйытыыга тута булан хардарбата. Ыстаабытын ыйыстан дь?кк?йбэхтээтэ. Онтон кэ?иэ?ирбит куола?ынан:
– Оннук… Биллэр дьыала, – диэтэ.
– Ол эрэйгит тиллэрэ саарбах ээ.
– Бастаан саарыыр этим. Онтон эн к?м?ск?н к?р?н баран эрэлбит улаатта. Бу ?рэх салааларын барыларын да с?ргэйэн туран к?м??? булуохпут дии саныыбын. Оччо?о эн ?????н саныахпыт.
– Мин ???м диэхтээн туох кэлиэй, ал?аска к?ст?б?т т?бэлтэ буолла?а дии.
– Ити т?бэлтэ баар буолан би?иги манна кэлэн сыттахпыт эбээт. Онтон атын би?иги Балыгычаа??а барар санаалаах этибит.
– Арба, били, бы?ааскы тойо??ут ханна барбытай? Барахсан бэрт сымна?ас ки?и бы?ыылаа?а.
– Сэрии буолбут сура?ын истэн, со?уруу барбыта. Онтон атын манна, би?игини кытта баар буолуо этэ. Атыы?ыт аймахтан кини эрэ ки?и бы?ыылаах, сирэйэ-хара?а суох албыннаабат. Оттон Шпак диэн дьи?нээх адьыр?а диэтэ?и?. Былырыын би?иги ы?ырдан а?албыт табаарбыт улахан а?аара наар испиир этэ. Дьону итирдэн баран, т??лээхтэрин босхо кэриэтэ хомуйталыыра.
– Ол былыргыттан идэлэрэ. Би?иги дьоммут эрэйдээхтэр бу аска умса т??эллэр, – Л?к?й эппитин бигэргэтэрдии куруускатын т?гэ?эр оппут арыгыны сыппайан кэбистэ.
– Кырдьык, бу хотугу дьон арыгыга олус хоттороллор эбит ээ. Туох дьиибэтэ буолла? – Сафейка ыйытардыы дьонун диэки к?р?тэлээтэ. Бытыылка?а баар тобо?у тэ??э ?ллэрэн кутуталаата.
– Арыгы диэн ордук кыра омуктарга олус кутталлаах ас бы?ыылаах. Киин сирдэргэ к?рд?хх?, боростуой норуот ?тт? т??? да испитин и?ин олус балык буолбаттар ээ. Эттэрэ-хааннара арыгы дьаатыгар утарсар ?р?ттээх буолуон с?п. Оттон маннаа?ы норуоттары? диэн айыл?а о?олоро буоллахтара дии. Урут а?аабатах астарын ыыра-дьаара кинилэргэ содуллаах, кэбирэхтик и?имтиэ буолара чахчы.
Л?к?й ти?эх ?л??т?н дьонун иннинэ т??эрэн кэбистэ. Бориска кэнники тылларын ?йд??б?т?. Кураанахтаммыт бытыылка диэки хомойбуттуу к?р?н ылла. Онтон санаа булан куруускатыгар уокка турар чаанньыктан итии чэйи кутунна. ?р???сп?тт?? бокуойа суох сыпсырыйбахтаата. Т?б?т?гэр ситимэ суох сылаас, на?ыл санаалар, туман курдук устан киирдилэр. Кини хатырыктыйбыт халы? уостарын ыттатан, т?р??тэ суох ?р?т?н-???э ыма?ныы олордо. Ону к?р?н Сафейка хара?ынан Бориска?а имнэнэн кэбистэ.
– Да, буолла?а… Бопсуохха наада. Бу ас дэлэйдэ?инэ алдьархайы эрэ а?алыа?а, б?т?н норуоту э?эр кыахтаах, – Бориска бэйэтэ бэйэтин кытта кэпсэтэрдии уо?ун и?игэр ботугураата.
– Хайдах тохтотуоххунуй, атыы?ыттар ымсыылара улаатан и?эр буолтун кэннэ? – до?оругар Сафейка сибигинэйэн эрэрдии хардарда.
– С?пк? этэ?ин, арыгыны ха?ан да суох о?оруо? суо?а. Олохтоохтор бэйэлэрэ ?йд??ллэрэ наада, бу алдьатыылаах ас содула кинилэргэ тус бэйэлэригэр эрэ буолбакка, ??нэр к?л??нэлэрин дьыл?атыгар кытта кутталлаа?ын.
Л?к?й дьоно тугу кэпсэтэллэрин аахайбата. Кинилэри кэлтэччи хайгыы эрэ саныы олордо. Бэрт сайа?ас, к?н? барахсаттар бы?ыылаах. К?м?с к?рд??хп?т этэ диэн бачча ыраах, билбэт дойдуларыгар кэлэн испиттэрэ баар ээ. Эр с?рэхтээх, хоодуот дьон буолан сананнахтара. Кы?ыл к?м?стэрин сири ха?ан к?рд??ллэр эбит дуу? Оттон мин ?рэх с?ннь?ттэн уу анныгар к?ст? сытарын булбутум дии. Л?к?й устунан былырыын к???н булбут кылбачыгас таа?а хайдах кы?ыл к?м?с буолан хаалбытын аттара саныы олордо.
6
Сиридикээн орто с??р?г?н ха?ас салаатын т?рд?гэр хатырыктаах ма?ынан са?а охсуллубут кыракый ??тээн турар. Дьиэ у?а ?тт?нэн ыраас уулаах ?р?йэ чырылыы с??р?г?рэр. Тулалаан турар са?арбыт мастар к?т???л?р?н тыал ы?ан ?ргэ?нэтэр. Та?ырдьа уот оттуллубут. Сымалалаах хаппыт болбукта умна?а, буора?ы бырахпыттыы, сирилэччи умайар. Хойуу, ???х хара буруо ?рэ?и ?р? унаарар. Уоттан чугас кураанахтаммыт табаар дьаа?ыгын ?рд?гэр тимир курууска, миискэ уонна алтан чаанньык тураллар. Онно-манна лабааларга уонна титириктэр т?б?л?р?гэр ыйаммыт куллукалар, соттордор тыалга тэлибирэ?эллэр. Уот та?ыгар Бориска чуурка?а охсуллубут килиин с?гэ ?рд?гэр кытарбыт хойгуо у?угун чохороон ончо?унан балталаан чы?ыйар. Сойорун ?р?с??эн эргитэ сылдьан балайда ?р сырбаппахтаан баран, аттыгар турар уулаах солуурчахха укта. Уу сырдьыгыныы т??ээтин, сииктээх сылаас туман сирэйигэр илгийдэ. Хойгуотун балайда ?р тутан сойутта. Онтон та?ааран ньилбэгэр соппохтоото уонна игии ылан аалан кикирийэ олордо.
Аттыгар Сафейка мас мастаан бачыр?атар. Охсуутун аайы тыастаахтык к?хс?н этитэн ти?иргэтэр. Халы? с?гэ олуга кыырайан кэлэн, Бориска ха?ас иэдэ?ин ыарыылаахтык дьукку т?стэ.
– Тууй-сиэ, маа?ын хойгуом анныттан таас бытархайа ыстанан чуут харахпын дэ?нии сыспыта. Аны бу мас иэдэспин дьуккурутта дии. Ку?а?аны биттэммиккэ дылы то?о т?бэлтэтэй?
Сафейка хонос гына т?стэ. С????н к?л???нэ бычыгыраан тахсыбытын сиэ?инэн ньухханан кэбистэ.
– Да, Бари (кини Борисканы куруук дьи?нээх аатынан ы?ырара) дьыалабыт ба?а саллайаары гыммытын биттэнэн эрдэхпит буолуо. Ый устата кураанахха сордоннубут дии.
– Алыс мунчаарыма, Сафи, ыстараатал ?лэтэ эгэлгэтин бэйэ? билэ?ин. Сылы сылынан мэлийэн баран, баарт биэрдэ?инэ, биир к?н байыахпыт. Эрэлбитин эрдэ с?тэрдэхпитинэ, кырдьык, дьыалабыт сатарыйарыгар тиийэр.
– Оннугун оннук да, аспыт кырыымчык ээ. Тугу а?аан кы?ыны туоруубут?
– Балтараа куул кэри?э бурдуктаахпыт дии. Чэйбит, табахпыт да?аны син баар со?ус. Сэйимчээ??э баран сор?отун эккэ-аска эргитиэххэ с?п этэ. Эн би?иги дьолбутун, бу ?рэх то? буорун харса суох ха?ыстахпытына эрэ, булар кыахтаахпыт. Атын ханна да барар сирбит суох. Эн дойдугар тала?аргын ?йд??б?н. Т?р??б?т сирбин мин эмиэ ахтабын. Ол эрээри онно тиийэн син биир ?ч?гэй оло?у к?р??? суо?а. Баай хабалатыгар киириэхпит. Ханна да бар – барыта оннук.
Сафейка са?арбата. Абарбыттыы ма?ын харса суох ?лт? барчалаан мастыы тарда. Бари этэрэ олохтоох. Ханна да баран т?птээх оло?у олорор биллибэт. Кини Бориска тылыттан ха?ан да тахсыбат этэ. Кэнники биэс-алта сылга бииргэ сылдьыахтарыттан ыла киниэхэ бас бэринэ ??рэнэн хаалбыт. Т?р?л к?р??нээх, толлуга?а суох сытыы тыллаах-?ст??х Борис Шафигуллины бириискэ ?лэ?иттэрэ бары с?б?л??ллэрэ. Кинини судургутутан Бориска диэн ы?ыраллара.
Кылгастык тохтоон ылбыт сиккиэр тыал эмиэ к????рэн кэллэ. Бориска эргиллэн к?рд?. Киэ?эрбит к?н чараас ?р?мэ былыт быы?ынан ?лб??р?н к?ст?р. «Ма?ын к?т???т?н т??эрдэ, сотору хаарын а?алара буолуо» диэн Бориска сылыктыы олордо. Бу ки?и, омос к?рд?хх?, харса суох тыллаах-?ст??х да буоллар, ис санаата киэ?, олохтоох этэ. Бачча ыраах сир у?уга дойдуга тэбиллэн баран, олохтоох дьону-сэргэни кытта бодоруспакка эрэ тыыннаах хаалар к?ч?мэ?эйин ?йд??рэ. Хаар т????н иннинэ Сэйимчээ??э бара сырыттахтарына сатаныы?ы. Онно билэр ки?илэрэ диэн Миитэрэй эрэ баар. Кини н???? олохтоохтору кытта чэйдэрин, табахтарын дуомун аска эргитэн к?р?? этилэр. Атын билэр ки?илэрэ Л?к?й Л?г?нт?й баар да, со?ото?ун ойуччу олорор. Ойууннаахтар, кинээстээхтэр дииллэр. Олор хайдах сы?ыанна?аллара биллибэт. Кэлии, туора омук дьонун, бука, туораталлара буолуо. Хайа кыалларынан ?ч?гэй сы?ыаны олохтуохха наада.
Сафейка ма?ын дьиэ?э таста. А?ыйах са?алаах, ?лэ?э-хамнаска кыайыгас, судургу до?орун Бориска с?б?л??р. Сафей Гайфулинныын кинилэр эт саастыылар. Отут биэстэригэр сылдьаллар. Дьи?эр, Сафейка курдук ?лэ?ит, киниэхэ бэриниилээх до?оро суо?а буоллар, Бориска бачча ыраах дойдуга со?ото?ун кэлбэтэ?э чахчы. Билигин т??? да быстан-ойдон сырытталлар, кэм иккиэ буоллахтара дии, хардарыта ?й?нс??эн сылдьыахтара. Л?к?й оломун та?ыгар биэс-алта сиринэн дь?л?тэ ха?ан сууйдулар да, мэлийдилэр. Бэрт а?ыйах, ки?и хара?ар к?ст?р-к?ст?бэт к?м?с «суолун» эрэ буллулар. Хомойбуттарын и?ин, хайыахтарай, ол оннугар Сиридикээн бэйэтин хочотугар к?м?с суо?а билиннэ?э дии. Билигин ханна эрэ салаа ?рэххэ т????ххэ наада.
7
Л?к?й хаста да?аны кырынан Тура?наах ?р?йэтин т?рд?ттэн ?л?рб?т икки чубукутун этин таста. К???н аайы хаар эрэ т????н иннинэ ??р чубуку эбэтэр кыыл таба туустаах буору салыыр сирдэригэр кэтэ?эн, ?ст??-т??рт?? кыылы охторооччу. Быйыл хайа да дьыллаа?ар эрдэ бултаата. Ол эмиэ туспа т?р??ттээх этэ. ?н?р нууччаларга сылдьан кэлиэ?иттэн ылата Л?к?й хайдах эрэ уларыйбыт к?р??нээ?э. Санаатыгар санаа, т?б?гэр т?б?к эбиллэн солото суох курдук сылдьар. Бэйэтэ да?аны с???р, олох биир сиргэ тэ?ийэн турбат да, олорбот да буолан хаалла. Ону Алааппыйа бэлиэтии к?р? охсон этэн турардаах:
– Хайа, Л?г?нт??с, туохтан бу туохха?ыйды?? ?р?? аанньа а?аабат, олоро, сынньана да т?спэт буоллу?? – диэн.
Л?к?й ону куолутунан истэн эрэ кэбиспитэ. Бориска кэпсээнэ кини санаатын улаханнык аймаата. Били, сибэтиэй та?ара кэриэтэ санаабыт к?н ыраахтаа?ыта айыыны-хараны кэриэстээбэт ба?айы эбит дии. Хайдах оннук дьон хаанын халытарга хара дьайдаах ыйаахтары биэрэрэ эбитэй? Ки?и итэ?эйиэн айыыргыыр суола. Ол эрээри сиргэ-дойдуга барытыгар тар?аммыт сура?ы суох о?орбоккун. Ити Барыыска диэн уйан с?рэхтээх барахсан эбит. Кэпсииригэр хаана-сиинэ бэркэ алдьаммыта. Эгэ, илэ хара?ынан к?рб?т?гэр дэлэлээх аймаммыта, хараастыбыта буолуо дуо? С?пк? этээхтиир, оннук харыстаабакка кыргар буолтарын кэннэ туох и?ин баран сэриилэ?иэй? Туох и?ин… бээ-бээ, арба ыраахтаа?ы суола диэн харчынан т??ээн т??эрбит сурахтаахтара. Кини ?сс? т?л?? илик ээ. Хайыах ба?айытай? Дьи?э, этинэн, арыынан т?л??р кыахтаах. Ону биэриэн билигин с?рэ?э ба?арбат буолла. Оттон биэримиэн куттанар. Бээ, дьэ, бэйэлэрэ кэллэхтэринэ к?р?лл?? дии саныыр. Кини Сэйимчээ??э барыа суо?а. Ол оннугар Л?к?й билигин Сиридикээ??э бараары тэринэр. Ампаарыгар киирэн ыйанан турар этин астыммыттыы к?р?тэлээтэ. Илии тастаах икки улахан бууту арааран ылан, эр-биир ыара?натан к?рд?. Араа?а, балтараалыы эрэ бууту аннынан тардыы?ыктар. Тахсан бэрэмэдэйин кичэйэн тэбээн киирдэ. Этин угуталаан ти?иликтэрин бэркэ дьаны?ан тистэ. С?ргэтэ улаханнык к?т???ллэн, биир кэм мичээрдиир. Бэрэмэдэйин бэлэмнээн баран дьиэ?э киирдэ. Ол киирбитэ Алааппыйа к?н?ск? чэйин тарда сылдьар эбит.
– Хайа, бу туохтан к?ннь??рэн уо?у? ыпсыбат буолла? Кэл, чэйдээ. Ханна бараары тэринни??
– Били, нууччаларга кыра эт илдьэн биэриэм этэ. Быстардахтара буолуо.
– Ээ, эрэйдээхтэри. Арба ?н?р кэпсээти? этэ дии? Илдьэн биэрдэргин абырыа? этэ буолла?а дии. Хата, били, к?м?стэрин хайдах к?рд??ллэрин к?р??р эрэ.
К?н дьаа?ыгырыыта Л?к?й Сиридикээ??э, урут к?м?с булбут оломугар, кэллэ. Хайдах эрэ бу сирэ кини хара?ар кэрэтийэн к???ннэ. Урут атын мииммитинэн кэстэрэн туоруур бэйэтэ бу сырыыга атыттан т?стэ. То?о сатыылаабытын бэйэтэ да?аны ?йд??б?кк? хаалла. Уу улаханнык т?сп?т. Аатын эрэ сыккырыыр. Ба?ар, эмиэ туох эмэ к?ст??р?й диэбиттии Л?к?й туораан и?эн, уу т?гэ?ин кы?астаста. Ол аайы бу сырыыга туох да кылабачыйары таба к?рб?т?. Атын сиэппитинэн к?м?сч?ттэр хойгуонан быра?аттаммыт алыыларыгар тиийдэ. Ол тиийбитэ чугас-чугас ха?ыллыбыт о?кучахтар ч???р??эн к???нн?лэр. Л?к?й хас да о?куча?ы кэрийэ хаама сылдьан ???й?н к?р?тэлээтэ. Ол кэрийэ сылдьан и?игэр ?лэ да б???н? к?рс?б?ттэр диэтэ. Уот оттон ириэрэ-ириэрэ хаспыттар дии. Чо?ун, ситэ умайбатах мастарын биир сиргэ ч?м?хт??б?ттэр. Бу то?о бачча элбэ?и хаспыттара буолуой уонна то?о дири?нэрэй. Араа?а, балтараалыы, иккилии са?аан баар бы?ыылаахтар. К?м?с булбут буоллахтара дуу? Хайа оттон та?аарбыт буордара ханнаный? Л?к?й муодар?аан тула к?рд?. Суох. О?кучахтар тастарыгар барбах ма?най сыппыт суолларын омооно эрэ баар. Л?к?й ити мунаарбыт ыйытыытыгар кыайан харда булан ылбакка тэпсэ?нээмэхтээн баран, элбэхтэ ки?и сылдьан тэпсиллибит ыллыгын батыста. Барбахтыырын кытта Му?ур ?р?йэ т?рд?гэр са?а ??тээн дьиэ к???ннэ. Турбаттан буруо бургучуйар. Дьиэ та?а им-дьим. Л?к?й атын аан аттынаа?ы тииккэ баайда. Бэрэмэдэйин с?кп?т?нэн дьиэ?э к?т?н т?стэ.
– Дьэ, Л?г?нт?й, оруобуна бараары олордохпутуна кэлли?. Ботуо?кабытын хааланан адьас аттанаары бэлэмнэнэн олоробут. Сарсыарда эрдэ туран Сэйимчээ??э айанныахтаах этибит. Хата, эн бэркэ батта?а кэлли?. Би?иги кы?ал?абытын хантан билли?? – Бориска ??р??т?ттэн хойуу хара бытыгын быы?ыттан айа?а о?ойон к?ст?б?т?н, Л?к?й то?о эрэ били ч???р?сп?т ииннэр айахтарыгар маарынната к?рд?.
– Ээ, оттон ?н?р кэпсээбиккитин истэн, быстаран эрдэхтэрэ диэн сэрэйбитим.
– Дьэ, улахан махтал. Оччо?о Сэйимчээ??э барарбытын тохтотобут. Хата, улаханнык тымныйа илигинэ, бу к?ннэргэ хостообут кумахпытын сууйан кэби?иэхпит.
– Ити с?рдээх да дири? о?кучахтары хаспыккыт. Тугу эмэ буллугут дуо? – Л?к?й хойуу чэйи итиилии алтан куруускаттан сыпсырыйа олорон ыйытта.
– Мэлийдибит. Сиридикээ??э бэйэтигэр, араа?а, ки?и эрэйэ тиллэр к?м??э суох бы?ыылаах. Ол и?ин бу салаа ?р?йэ?э сир уларыйдыбыт.
Л?к?й са?арбата. Куруускалаах чэйин ситэ испэккэ остуолга уурда. Бу дьон мэлийбиттэригэр хайдах эрэ бэйэтин буруйдаах курдук сананна. Сатана таа?а оттон хантан ойо ыстанан кэлэн кини хара?ар к?ст?б?тэй? Туох барыта аргыстаах, ??рдээх-с??р?ктээх буоларга дылы этэ дии. Хайдах кини ала-чуо со?ото?ун сыппытай? Аны атын сири к?рд?рб?т диэн дьонум уорбалыыллара дуу? Л?к?й кыбы?ынна. Мэктиэтигэр с????н к?л???нэ бычыгыраан тахсыбытын ыты?ын тилэ?инэн туора соттон кэбистэ. Мух-мах баран, дьонун хара?ын таба к?рб?кк? олордо.
Бу о?олуу ыраас, к?н? с?рэхтээх, б???-та?а к?р??нээх ки?ини Бориска ма?най билсиэ?иттэн с?б?лээбитэ. Кини сэмэй, холку к?р??э, олохтоох сымна?ас тыла-??? кинини уолу?уйбат, бэйэтигэр эрэмньилээх к?р??н??рэ. Ол бэйэтэ бу би?иги кы?ал?абытын ?ллэстэн, ?сс? бэйэтин сэмэлэнэ олордо?о. Бориска ыалдьытын ис санаатын ?т? к?р?н а?ына санаата.
– Л?г?нт??й, кы?ыл к?м?с ?г?с сырата, ?й-санаа алдьаныыта суох к?ст?бэт. Ону би?иги ?йд??б?т. Ити улахан ?рэ?эр суо?ун и?ин, кини салаа ?р?йэлэригэр хайаан да баар буолуохтаах. Ону биирдэ таба тайанан булар кытаанах буолааччы. Билигин бу ??тээммит турар ?р?йэтигэр ?лэлиибит. Манна булбатахпытына у?уоргу утары салаа?а тахсыахпыт. Онон тулуур, элбэх сыра эрэйиллэр.
– Дьэ, буолла?а. Э?иги идэлээх дьон билэн эрдэххит. Туох ?л?гэр суолталаах таас буолан, дьон-сэргэ к?л???нэ итиччэ тохтон эрдэ?э буолла?
– Суолтата диэн баай, киэргэл эмэгэтэ ини. Атыттар к?дь??стэрэ кэм биллэр ээ. Тимиртэн холобур с?гэ, бы?ах, сэп-сэбиргэл о?осто?ун. Алтаны? и?ит-хомуос, боробулуоха буолар. Оттон к?м???? диэн а?аардас ымсыы, сор-му?, ?л?р??-алдьатыы эрэ э?эрдээх ба?айы. Би?иги эмиэ киниттэн сылтаан тэлэ?ийэн сырыттахпыт эбээт, – Бориска к?лэ-??рэ олорбут бэйэтэ, ?ст????н санаабыттыы хаана-сиинэ ыараан, тыйы?ыран барда. Ону к?р?н Л?к?й ыйыппытын кэмсиннэ. К?рд?хх?, кырдьык, к?н сарда?атыныы килбэчи?нээн, сиэдэрэй таас киэргэлгэ туттуллумуна. Ол эрээри кини бу дьо??о то?о с?рэх баа?а, олох эрэйэ буолан э?эрдэспитин сатаан ?йд??б?т?.
– Кырыыстаах таас сиэдэрэй ???нэн сиртэн хостонор баай хайа да к?р???нээ?эр урут дьон хара?ын абылаабыта, – Бориска Л?к?й санаатын таайбыттыы салгыы са?арда. – Быдан былыргыта ки?и аймах туттар сэбэ-сэбиргэлэ ?сс? таас эрдэ?инэ, кинини ?рэхтэр кытыыларыттан, таас харгылартан ?г?ст?к булаллара ???. Оччолорго сир ?рд?гэр ы?ылла сытар к?м?с дэлэй буолуохтаах. Кинини бастаан с???? иитэр к?с омуктар булбуттар. Ол ?йд?н?р. Мэччирэ?нээх сирдэри баты?ан, хочоттон хочо?о, ?р?стэн ?р?скэ к??? сылдьан, кинилэр килбэчигэс кэрэ ???нэн оонньуур таа?ы ылан киэргэлгэ тутталлара. Кэнники харчы о?остор буолбуттар. Онон былыр ?йэ?э сир ?рд?нээ?и кы?ыл к?м?с хомуллан б?пп?т. Кэнники сир анныттан хостуур идэлэммиттэр. Нуучча сиригэр кинини хойут булбуттар. Ма?найгы балысхан к?м??? би?иги т?р??б?т дойдубутуттан, Уралтан, хостообуттара. Билигин да?аны хостууллар.
Бориска тохтоон, сойбут куруускалаах чэйин биир тыынынан т??эрэн кэбистэ. Тыастаахтык ?р?тэ тыыммахтаата. Ырбаахытын сиэ?инэн уо?ун сотунна. Л?к?й Бориска номохту?у кэпсээнин би?ирээн и?иттэ. Хамсатыгар табах уурунан мас сыы?ын ылан тимир о?охтон уматынна уонна холкутуйда?ына буоларыныы, о?ох иннинээ?и д?л?? олоппоско оллоонноон олорунан кэбистэ. Л?к?й истэрдии о?остуммутун к?р?н, Бориска кэпсээнин сал?аан барда.
– Кы?ыл к?м?с к?ст?б?т сиригэр олохтоох дьон к?л??нэттэн к?л??нэ аайы му??а-сорго т?бэ?эллэр. Кинилэр саастарын тухары хаатырга ?лэтиттэн итэ?э?э суох хабала?а сылдьаллар. Ону мин бэйэм эппинэн-хааммынан билбитим. Э?эм, а?ам саастарын тухары абаа?ы тыына и?мит ара?ас таа?ын хостуу с????нэн са?аан дири?нээх, си?нэ турар ?р?ттээх, ки?ини тобугунан уулаах, хара?а ии??э киирэн хара сарсыардаттан киэ?ээ??э диэри сыыла сылдьан ?лэлииллэрэ. Ол ыарахан ?лэттэн сыыстаран с?т?л ыарыы буолан эдэр саастарыгар ?лб?ттэрэ. Мин а?ыстаахпыттан ?лэлээбитим. О?олору та?ырдьа ?лэлэтэллэрэ. А?а?ас халлаан анныгар силлиэни-арда?ы аахсыбакка, таачыканан инчэ?эй буору та?арбыт. Та?а?а суох буолан ордук кы?ын иэдэйэрбит. Куруук туос аччык сылдьарбыт. К?ннээ?и сорудаххын толорботоххуна та?ылларбыт. Хамна?ы адьас дуона суо?у аахсарбыт. Ыйга улахан дьон балтараа, дьахталлар биирдии солкуобайы, оттон кыра о?олор биэс уоннуу харчыны ыларбыт. ?лэ?ит илии тиийбэт буолан, т??ннэри-к?ннэри солбу?а сылдьан ?лэлиирбит. Самнархай бараахтарга уончалыы ыал бииргэ симсэн олорорбут. Сыы?калаан, ымынах буолан, ис ыарыытынан ыалдьан дьон сылбах курдук охтоллоро. Оччолорго эмп-томп диэн суо?а. Эгэ, балыы?а диэн кэлиэ дуо?! Ыары?ахтар тымныы бараахха дьахтардыын, эр дьоннуун бииргэ сииктээх муоста?а сыталлара. Бириискэ ?рд?нэн биир эмэ лиэкэр ?лэлиирэ. Сорохторго олох да суох буолара. Улаатан баран, ону тулуйумуна т?р??б?т дойдубуттан атахпынан куоппутум. Атын сиргэ ордук оло?у к?р??м дии саныырым. Онтукам баара, баай ымсыыта икки, дьада?ы ки?и кы?ал?ата икки ханна ба?арар биир эбит, – Бориска санаатыттан кыйаханан тура эккирээтэ. Т?тт?р?-таары хаамыталыы сылдьан, батта?ын ?р?тэ анньымахтаата. Л?к?й ки?итэ аймаммытын аралдьытаары тыл к?т?хт?.
– Э?иги билэн эрдэххит дии, сир ?рд?гэр т??? улахан сомо?о к?м?стэр к?ст?лл?р?н?
Бориска хонос гына т?стэ. Хайдах эрэ сэргэхсийбит к?р??нэннэ.
– С?пк? этти?. Би?иги идэбит буоларын бы?ыытынан, кы?ыл к?м?с остуоруйатын с?р?н ?тт?лэрин син билбэхтэ?эбин дии саныыбын. Былыргы да?аны, били??и да?аны кэм?э сомо?о кы?ыл к?м??? булуу, со?уччу тосхойбут дьолунан, баайынан аа?ыллара. Ол эрээри олоххо куруук оннук буолбат эбит. Хастыы да килограмм, соро?ор уонунан килограмм ыйаа?ыннаах сомо?олор к?ст?б?т т?бэлтэлэрэ а?ыйа?а суохтар. Мин а?ам кэпсииринэн, о?о эрдэ?инэ Урал диэн хайалаах би?иги т?р??б?т дойдубутугар, биир маастар икки буут уон муунталаах сомо?о к?м??? булбут. Ити нуучча сиригэр к?ст?б?ттэртэн саамай улаханнара эбит. Онтукатыгар сокуон бы?ыытынан солуотунньугун аайы 15-тии харчыны биэрэн, 1266 солкуобайы т?л??хтээх эбиттэр. Хайа баай ону толору т?л??й? Онон-манан баайсан барбах дуомун эрэ биэрбиттэр. Ол сордоох онтон хомойон-хоргутан буор и?ээччи буолан хаалбыт. ?лэтигэр тахсыбакка сылдьыбытын и?ин, илиитин-ата?ын кэлгийэн а?алан, тойоттор дьа?алларынан бириискэ ?лэ?иттэрин хара?ын ортотугар оруосканан та?ыйбыттар. Кэлин быста дьадайан ыалдьан ?лб?т, – Бориска эмиэ хараастан тыла-??? чи?ээн барда.
– Итиннээ?эр улахан ыйаа?ыннаах к?м?с к?ст?б?тэ буолуо дуо? – Л?к?й ?р???сп?тт?? лаппыйан ыйытта.
– Атын дойдуларга к?ст?тэлээбит сомо?олор ?сс? баара?айдар, ону ымпыгын-чымпыгын билбэтим, – диэн Бориска кырдьыгын эттэ. Былыр-былыргыттан уос номо?ор сылдьар, сор?отун ки?и итэ?эйиэн да саарыыр эгэлгэ кэпсээннэр элбэхтэр. Олортон иккилии а?аар тонна ыйаа?ыннаах икки олус аарыма кы?ыл к?м?с сомо?ото булуллубута биллэр. Биирдэрэ Бируни диэн или??и дойду былыргы ??рэхтээ?э суруйарынан, били??и Афганистан со?уруу ?тт?гэр, оччотоо?уга ааттанарынан Заруба??а к?ст?б?т. Кини кээмэйэ эргиччи ?тт?нэн то?олох устатын са?а эбит. Иккис аарыма к?м?с сомо?отун 1145 сыллаахха Богомея диэн сиртэн булбуттар. С???мэр улахан сомо?олор ?г?стэрэ Австралия уонна Америка сирдэриттэн к?ст?тэлээбиттэр. Ордук Австралияттан «Холтерман плитата» диэн аатырар. Кини ?рд?гэ, кэтитэ турар ки?и са?а, ыйаа?ына 280 килограмм, халы?а 20 см эбит. Ол гынан баран, кварц таа?ы кытта бииргэ сылдьар буолан, чыыстай к?м??э 100 килограмм кэри?э эбит. Урут Чехословакия, Перу, Куба сирдэригэр 60–70 килограмнаах к?м?стэр булуллубуттарын ту?унан ахтыылар эмиэ бааллар. Били??и кэм?э ??рэхтээхтэр аа?алларынан, 10 килограмтан ордук ыарахан ыйаа?ыннаах сомо?олор ахсааннара 8–10 ты?ыынча кэри?э. Кинилэртэн аарыма улаханнарын ахсаана уонунан эрэ аа?ыллар ???. Маннык сомо?олору ?кс?гэр к?м?с ?лэ?иттэрэ анаан-минээн к?рд?? сылдьан булуталаабыттар. Ол эрээри ал?ас т?бэ?э т??эн булуллубут т?бэлтэлэр эмиэ бааллар. Холобур, «Оливер Марти» диэн Америкаттан к?ст?б?т 36,3 килограмм ыйаа?ыннаах к?м??? биир старатель ?лб?т до?орун к?м??р? иин ха?а сылдьан булбут. Бу олус саталлаах ки?и эбит. Кини к?м???н тиэйэ сылдьан, Америка куораттарыгар харчыга к?рд?р?н 10.000 доллары хомуйбут. Онтон кэлин 22.700 долларга атыылаан кэбиспит.
Бориска итинтэн т???н? билэрин сэ?эргээбитин, Л?к?й бэркэ бол?ойон олорон и?иттэ.
9
Икки ы?ыыр аттаах ки?и Сиридикээни та?нары айаннаан и?эллэр. Инникитэ чоккуруос харахтаах, хара элэмэс акка н?кс?чч? олорбут кыра хаты?ыр о?онньор икки ?тт?н ?лб??д?чч? к?р?тэлиир. Иэдэ?ин этэ уостан, икки омурда хапсыйбыт. Энньэйбит у?ун сы?аа?ын аннынан к?рэ?сийбит сэпсигир бытыктаах. Э?эрин т??тэ б?тэн, ла?ыыр курдук хара сарыы буолбут арба?а?ын, и?ин т?гэ?инэн тирбэ?э быанан бобо тардыммыт. Сотору-сотору куобах чомпойун ?р? анньынан, бакыр у?уох тарбахтарынан т?б?т?н тарбаммахтыыр. Икки?э, Сиидэр кинээс сылгы?ыта Миитэрэй, ма?найгы ат кэнниттэн олук ?ктэ?эн и?эр ма?ан аты мииммит. Хайа тэллэ?инээ?и тумус тыа эргииригэр са?а охсуллубут ??тээн турарын со?уйа к?рд?лэр. Суолтан туораан, дьиэни эргийэ хаамтардылар. Дьиэ та?ыгар ки?и хара?ар быра?ыллыахха айылаах туох да к?ст?бэт. Аан баттатыылаах. Ол кэннигэр истиэнэ?э тимир к?рдьэх ?й?н?н турар. Кыс маска а?ыйах кураанах д?л?? кыстана сытарыттан, биирдэстэригэр тэрээк с?гэ батары охсуллубут.
Салаа ?р?йэни ?р? икки уллу?ах кэтитэ киэ? чигдитийбит орох суол о?ойор. Суолу батыстылар. Толору биэс уон са?аан сири бара иликтэринэ, ?р?йэ кытыытыгар хаарынан б?р?лл?б?т икки ч?м?х буор ?р???л?н? сытарын к?рд?лэр. Аттыгар кэлэн икки дири? иин айахтара о?о?он сыталларын к?р?н, о?онньор ?м?рэн бабыгыраата. Туох суолталаах ииннэр буолалларын таайа сатаан, кыайан бы?аарбатылар. Суолларын салгыы батыстылар. Эмиэ хаарынан б?р?лл?б?т ч?м?хт?р, ч???р??э о?оспут ииннэр к???нн?лэр. Тэйиччи ?сс? икки ч?м?х харааран сытар. Буордара са?а та?аарыллыбыт. Мэктиэтигэр буруолуурга дылылар. Ханна эрэ сир анныгар тугу эрэ охсуолуур б?тэ?и тыас и?илиннэ. О?онньор со?уйан ньолох гынна. Атын тохтотон бэргэ?этин ха?ас кулгаа?ын сэгэтэн, тыас хоту и?нэйэн олорон сэрэхэдийбиттии и?иллээтэ. Иччитэ суох харахтара мээнэнэн килэ?нэстилэр. Ону к?р?н Миитэрэй и?игэр к?лэ санаата да, та?ыгар биллэрбэтэ. Кини бу ииннэри т??? да ма?най к?рд?р, кимнээх ?лэлииллэрин сэрэйэр. Былырыын к??????ттэн ыла татардары к?рс? илик. Бу ойууну кытта аараттан ыла аргыста?ан и?эр. Сиридикээн ба?ыгар Хоболоох т?рд?ттэн к???н тахсыбыт эбээннэргэ Миитэрэй басты? тордохторугар к?т?н т?сп?тэ, о?онньор са?ардыы а?ай кыыран б?пп?т этэ. Ыалдьыбыт дьахтар тыынын ара?аччылаан, маанылатан, а?ыы-сии олороро. Миитэрэй киирбитин к?р?н ??рэ т?сп?тэ. «Аргыста?ыахпыт» диэн бы?аччы с???д?йэн кэбиспитэ. Ойуун и?иллээн к?р?-к?р?, атын аргыый тыас хоту хаамтарда. Чуга?аатылар. ??лэс айа?ын курдук, кытыылара кырыарбыт икки кэккэлэ?э иинтэн итии салгын бургучуйар. О?онньор ыйытардыы Миитэрэй диэки эргилиннэ. Анараа??ыта тугу да билбэтэхтии саннын ыгда?натта. О?онньор чуга?ыан саараата. Бэргэ?этин кулгаа?ын иккиэннэрин а?ан, айа?ын атан, и?иллээн олордо. Ол икки ардыгар б?тэ?и к???с тыа?а ти?иргээтэ уонна тугу эрэ хадьырыйар тыас и?илиннэ. Ойуун хара?ын ???ргэ?инэн ?р? к?р?н кэбистэ. Ата сиргэнэн туора ойуутугар, ку?а?аннык са?а та?ааран к????нээбитинэн тас уор?атынан то?уу хаарга тиэрэ та?ылла т?стэ. Хата, охторугар ата?ын тэ?иинигэр кэтэ биэрэн, ата биирдэ-иккитэ ойоот, тохтоото. Миитэрэй бастаан со?уйан хаалан тугунан да к?м?л????н билиминэ олорбохтоото. Онтон ?й ылан, ойутан кэлэн атыттан ыстанан т?стэ. Б?т?нн?? хаар буолбут, к?л?тт?н м?хс? сытар о?онньору икки окумалыттан туруору тарта. Ойуун кутталыттан са?ата и?иттэн тахсыбат буола б?т??хтээбит. Ити икки ардыгар чугастаа?ы иин и?иттэн сирэйдиин-харахтыын, та?астыын-саптыын б?т?нн?? буор буолбут хара бэкир ки?и ор?остон оронон та?ыста.
– Бабат! Багдайа сытыйбыт ба?айы эбит дуу? К?т?р то?о улаханай?!.. – о?онньор сирэйин хаарын ньиккэринэ туран, туох эрэ аты??а к?т?р?? санаабыта ки?и буолбутуттан кэ?ээбит курдук буолла. Иинтэн тахсыбыт ки?и та?а?ын-сабын тэбэнэ, хойуу бытыгыттан сыстыбыт буору-сыы?ы ыраастана турда. Ол эрэ кэнниттэн кэ?иэ?ирбит куола?ынан дорооболо?он с???д?йдэ. Миитэрэйи билэн, сирэйэ сырдыы т?стэ. Утары кэллэ.
– Кэпсээ??ит?
– Бай, сахалыы са?арар эбит дуу? – о?онньор со?уйан са?а аллайда. Сэргэ?элээбит курдук буолла.
– Туох да суох. Эн тугу сэ?эргиигин? – иккис иинтэн тахсыбыт Сафейка диэки чарапчыланан к?рд?.
– Суох. Хайа, Миитэрэй, хантан и?э?ин?
– Сылгыларбын к?р? сылдьабын. Бу кырдьа?ас эбээннэртэн и?эр.
– Но, ол эбээннэр ханна баалларый?
– Сиридикээн ба?ыгар бааллар, – Борискалаах Сафейка ??рб?т курдук утарыта к?рс?н кэбистилэр. Ойуун Миитэрэйдээх Борисканы уорбалаабыттыы к?р?тэлээтэ. Бу дьон урут билсиспиттэрин к??ппэтэх бы?ыылаах.
– Туох ииннэрин хастыгыт?
– Бу аата, кырдьа?аас, би?иги кы?ыл к?м?с к?рд??б?т.
– Кы?ыл к?м?с да?!. – ойуун истибитин итэ?эйбэккэ икки?ин ыйытта. – Ол сээбэс манна ??скээбитин э?иги хантан билэн бачча элбэх иини хастыгыт?
– Кы?ыл к?м?с сир ?рд?гэр сыппат ээ. Сир анныгар баар. Т??? элбэх иини ха?а?ын да, соччонон элбэх к?м??? була?ын, – Сафейка бу о?онньор тойомсуйардыы туттан-хаптан са?арбытын с?б?лээминэ, хадьар со?устук хардарда.
– Таах сири-уоту алдьаппыккыт. Бу дойду кы?ыл к?м?с ??ск??р-т?р??р сирэ буолбатах.
– Манна кы?ыл к?м??? урут булан тураллар. Ол и?ин ?лэлиибит, – Бориска к?м?скэнэрдии аргыый са?арда.
Л?к?й Л?г?нт?й бы?аас кы?ыл к?м?с булан, ханнык эрэ атыы?ыкка атыылаабытын о?онньор истибитэ. Онно сылдьыспыт илэчиискэлэр кэлбит буоллахтара диэн сэрэйдэ.
– К?м?с буллаххытына, атыттар эмиэ суудайыахтара. Э?иги хантан кэлбиккитий да, эрдэтинэ ол диэки кэбэлийбиккит ордук буолуо.
О?онньор сэмэлэтэлээн, кэнникинэн холдьохсон барбытыгар, дьон симиттэ бы?ыытыйдылар. Биирдэ санаан к?рд?хх?, кини этэрэ эмиэ да с?п курдук. Сирдээх-уоттаах дьон к?р??лэригэр т??? да киэ?ин, иччитэ?ин и?ин, дойдуларын буорун туора сиртэн кэлэн талбыттарынан куор?аллыыллара с??рг? б??? буолла?а дии. Оттон дьи?ин ыллахха, бу кураанах то? хайалар быыстарыгар ?йэлэр тухары ту?ата суох сытар хаспах сирдэри хары?ыйар, эмиэ да оруна суох курдук.
– Алыс айманыма, кырдьа?аас, би?иги туох да ку?а?аны о?оруохпут суо?а. Уорары, алдьатары бэйэбит с?б?лээбэппит. Бу ?р?йэттэн атын сиргэ уларыйарбыт биллибэт. Мэлийдэхпитинэ букатын да?аны барыахпыт.
О?онньор с?б?лээбэтэхтии чолбоодуччу к?р?тэлээтэ. Сиэбиттэн сиэдэрэй о?уруо ойуулаах сарыы саппыйаны та?ааран, хамсатыгар табах уурунна. Уматынаары саппыйатын сиэбиттэн кыа, чокуур таас ку?уогун ылла. Онтон хататын к?рд??н, сиэбин аа?а хастан мэлийдэ. Туй-сиэ, охторугар хаарга э?иллибит буолла?а. К?рд??н да диэн булара биллибэт. Сатаатахха, ата м?хс?н тула холоруктуу сылдьан, суолларын дэлби то?ута кэ?эн кэбистэ. О?онньор мо?уогурбутун к?р?н, Сафейка сиэбиттэн испиискэ ылан биэрдэ. Ону анараа??ыта хап-сабар хаба тардан ылла. Хамсатын уматтыбакка испиискэлэри саппыйатыгар симээт, сиэбигэр угунна. Атын т?тт?р? эргилиннэрдэ. Сиэппитинэн суол устун хааман хоочугуруу турда. Дьон сирэй-сирэйдэрин к?рс?н кэбистилэр. Миитэрэй кыбыстыбыт к?р??нэннэ. Дьо??о чуга?аан сибис гынна.
– Ити о?онньор улахан хому?уннаах ойуун ээ. Киниэхэ олус утарыласпаккыт ордук буолара дуу?
– Ол и?ин да алыс ??рб?т-т?р?йб?т эбит дии. Кырдьык, киниттэн тэйиччи со?ус сырыттахха сатаныы?ы, – Бориска бастаан кы?ыйа санаабыта арыый у?арыйарга дылы буолла. Миитэрэй о?онньору эккирэтэн, атын миинэн, ойо?оско ти?илэхтээтэ.
10
Сэйимчээн нэ?илиэгин кинээ?э Сиидэр Мандыырап кэтэ?эриин оро??о тиэрэ т??эн, быйылгы кытаанах дьыл эндирдэрин эргитэ саныы сытар. Быйыл кы?ын куорат атыы?ыттарыттан бу дойдуну ким да ???йб?т?. Былырыын баччаларга Кушнарев атыы?ыт бирикээсчигэ Ыспаагы кытта болдьо?он турардаах. Кэлэр дьыл сааскытыгар диэри нэ?илиэгин т??лээ?ин хомуйан бэлэм олоруох буолбута. Сиидэр ону толорбот бэйэлээх буолуо дуо? Бы?аас Ыспаак кыайан батарбатах табаарын тобо?унан, Халыма икки э?эрин т??лээ?ин ?кс?н Оро?уоспа иннинэ хомуйан киллэрэн, ампаарыгар ыгыччы симэн туруорар. Оттон Ыспаак мэлийдэ. Сотору суол алдьаныа. Т??лээ?ин ханна батарыай? Уола?а киллэрэн эмэрикээннэргэ былдьатыан кэрэйэр. Урут ону эт хара?ынан к?р?н турардаах. Биирдэ саас Уола?а киирэ сылдьан, эмэрикээннэр пароходтара кэлбитин к?рб?тэ. Пароходтан уонча ки?илээх улахан о?очо биэрэккэ тиксибитэ. Биэс-алта соло?до курдук сундулуспут дьон дэриэбинэ?э тахсан, к??с бысты?а тилийэ с??рб?ттэрэ. К?ст?б?т т??лээ?и барытын имири хомуйан ылбыттара. Т??лээх туттарбыт дьо??о чек диэн суруктаах кумаа?ы лоскуйдарын биэрбиттэрэ. Сарсын чеккит бы?ыытынан барыгытыгар табаар т??этиэхпит, билигин хара?аран хаалла диэн буолбута. Ол т??н пароход туох да тыа?а-уу?а суох тума??а куустаран хоммута. Сарсыарда турбуттара пароходтара ханна да суох этэ. Сиидэр ону санаата?ына этэ тардар. Тугу гыныахха?! Сайы??а тиэртэ?инэ т??лээ?э сытыйар.
Бала?ан кырыарбыт аана хаахынаан а?ылынна. Тымныы салгын ?р???сп?тт?? дьиэ и?игэр кутулунна. Будул?ан туманы б?р?нэн Тысхаан ойуун маа?алдьыйан киирдэ. Салгыннаабыт хара?ынан ол-бу диэки килээриччи к?р?тэлээтэ. Мас кыстыыр сиргэ силлээн «палк» гыннарда. ?т?л?г?н, бэргэ?этин устан бытыгын кырыатын тоноомохтоото. У?а оро??о кэлэн олорунаат, дьиэ и?ин эмиэ сирийэн к?рд?. Хара?а сыыйа ??рэнэн барда. Дьиэлээх ки?и сытарын барыгылдьытта. С?? куола?ынан к?бдь??рдэ.
– Хайа, бу кэпсээни??
– Суох! Эн кэпсээни?, кырдьа?аас?
– Ки?и ??рэ-к?т? кэпсиирэ суох. Арай б?гэн, б??мнээн олорбуппут мантан инньэ б?т????к бы?ыылаах, – о?онньор сарыы саппыйатын та?ааран табах уурунна. Били Сафейка испиискэтинэн уматынна.
– Тыый, ол туох иирээни дуу, иэдээни дуу билгэлээти??
– Бэ?э?ээ эн сылгы?ыт уолгунаан, Миитэрэйдиин, Сиридикээ??э икки нууччаны к?р?ст?б?т.
– Бай, ол тугу гына сылдьар дьонуй?
– ??тээн туттан кыстаабыттар. Му?ур ?р?йэ?э иин б???н? ха?ан тиэрэ с?ргэйэн кэбиспиттэр. Кы?ыл к?м?с к?рд??ллэр ???.
– Ноо, хантан кэлбиттэрий?
– Эн сылгы?ыты? билэттиир эбит. Былырыы??ы Ыспаак атыы?ыт ындыы?ыттара ???. Сахалыы билэллэр эбит.
– Ээ, били, татардар буоллахтара. Бы?айын манна биир атыы?ыты кытта Уолаттан тахса сылдьыбыттара. Оттон былырыын Ыспаагы кытта Дьокуускайтан ити у?уор ыскылаакка кыстаабыттара дии.
– Дьэ, ону билбэтим. Мин кинилэри са?а харахтаатым.
– Ол дьону манна ы?ыран кэпсэтиэххэ баар эбит, ээ.
– Ким билэр, кэлиэхтэрэ диэтэ?иг дуу! Сири ха?артан атыны билбэт эрэстииннэр бы?ыылаах. Холдьохсон к?рб?пп?н, хата, к?л??х курдуктар.
Кинээс оронуттан туран ха?ас диэки со?уруокка кэтэ?эр иистэнэ олорор дьахтарыгар ордоотоото.
– Ыл эрэ, бу дьахтар, остуолу тарт. Чэйдии охсон кэлиллиэ-барыллыа этэ.
Кинээскэ эрэл санаа ??скээтэ. Ол татардары кытта сибээстэстэххэ сатаныы?ы. Кинилэр Уола?а Солобуйуоп диэн ки?ини билэр буолуохтаахтар. Кини Кушнарев атыы?ыт табаарын тутар сурахтаа?а. Былырыын Ыспаак ол татардарынан т??лээ?ин Уола?а икки т?г?л бырахтарбыта уонна та?а?ас та?аарбыта. Араа?а, саас, суол куурда?ына, ол дьону кэпсэтэн Уола?а ындыы т??эттэрии?и. Сиидэр кинээс санаата к?т???л?ннэ. С??гэй ??ттээх хойуу чэйи ?р???сп?тт?? сыпсырыйа олорор ойуун диэки ньымааттаабыттыы к?рд?.
– Кырдьа?аас, ол нууччалар бу дойдуттан к?м?с булаллара биллибэт. Эрэйдэрэ тиллибэтэ?инэ бэйэлэрэ да?аны тэскилиэхтэрэ. Олус санаа?ар тутума, к?н-дьыл к?рд?р?н и?иэ.
– Итинник мэлийдэллэр, онто суох, ба?ар, тохтуо этилэр. Дьэ, бэйи, кэтэ?эн да к?р??ххэ син.
А?аан б?тэн, дьиэ и?инээ?и-та?ынаа?ы сонуну суолтатыгар эрэ ыаспайда?ан баран, о?онньор сотору дьиэлээтэ.
11
Бытархан тымныылар намырайан, сааскы ылаа?ы кэм буолла. Сафейка тохтоон, тыын ылла. Хайы?арын быатын чи?этэ тардан биэрдэ. С?гэ?эрин к?нн?р?ннэ уонна суолу кытыытынан то? хаарга уйдаран икки илиитинэн хардарыта эрчимнээхтик анньынан, тэбэн халы?ыта турда. Элбэх ??р таба то?ута ?ктээн ааспыт суолун ойо?олуу, муус курдук чи?ээбит хаарга устуруу?унан аспыттыы, наарта суола килэбэчийэр. Бу сарсыарда ааспыттар. Суолтан тэйиччи шурфаларын и?игэр ?лэлии сылдьар буоланнар, билбэккэ хаалбыттар. К?н?с дьиэлэригэр чэйдии тахсан и?эн, суолларын к?р?н со?уйдулар. Бастаан кыыл таба ??рэ ааспыт буолла?а дии санаабыттара. Онтон сирийэн к?рб?ттэрэ, кэннилэриттэн икки-?с наарта суола барбыт этэ. ??рэн утарыта к?рс?н кэбиспиттэрэ. Бу т?гэ??э кинилэр иккиэн биири санаабыттара. Астара баранан быстарар кутталга киирбит кэмнэрэ этэ. С?бэлэ?эн бу к?ннэргэ Сэйимчээнниэх буола сылдьыбыттара. Бу к???н Л?к?й Л?г?нт?й бэрсибит этигэр бултаан ха?ааммыт-с??счэкэ кустарын эбэн бачча?а тиийдилэр. ?лэлэрин быы?ыгар чугастаа?ы тыалары кэрийэн соро?ор тии?, соро?ор хабдьы киллэрэн эбинэллэр. Бурдуктарын наар хаа?ылаан сиэн б?тэрдилэр. Кыс ортотун са?ана Миитэрэй ойууннуун кэлэ сылдьыыларыгар, Сиридикээн ба?ыгар эбээннэр баар сурахтарын бэркэ сонургуу истибиттэрэ да, чуолкай хайа сиргэ баалларыи билбэт этилэр, онон барбатахтара. Соло да суох этэ. Кы?ыны бы?а то? буору, таа?ы кытта тиниктэ?эн тахсыбыттара. Му?ур ?р?йэ?э уонча иини хаспыттара уонна соторутаа?ыта Утары салаа?а к???н ?лэлии сылдьаллар.
Сафейка сирин ортолоото бадахтаах. Аны к?с кэри?э хаалбыт буолуохтаах. Кинилэр саба?алаа?ыннарынан, эбээннэр бу т??н Сиридикээн ба?ыгар тиийэн хайаан да хонуохтаахтар. К?н киэ?эрэн, уота ???н, с?р??кээн барда. Хаар ча?ылыттан хара?а саатара арыый буолла. Хаста да?аны ??р хабдьылар к?т?н тирилэ?эн тахсан, иннигэр баран т??эллэр. Табалар ааспыт сирдэригэр хаар аннытан от сыата, то? отон тахсыбытын сииллэр бы?ыылаах.
Суол наар хочо у?а ?тт?нэн хайа э?эрин баты?а барар. Туора ?р?йэлэр с?ннь?лэрин туту?ан киирэр тумус тыалар суол икки ?тт?гэр силэллэн биэрэрдии арахсаллар. Баччаа??а диэри хочо ха?ас э?эрин хайытан т?сп?т ?рэх к????э эмискэ у?а диэки хайысхаланна. Суолу бы?а охсон, хайа туруору эмпэрэтин аннынан аа?ар. Сафейка к???с хаа?ын ?рд?гэр хорус гына т?стэ. К?рб?тэ, ?рэх муу?а таа?наабыт. ?рд?нээ?и хаара чэйинэн мэ?иллибит уба?ас хаа?ылыы са?арымтыйан к?ст?р. Сорох сиринэн с??р?г?рдэ сытар. Табалар суоллара таа?ы ?рд?нэн туора бырдаатта?ан ааспыттар. Тумнар сири к?рд??н Сафейка ?рэ?и ?р?-та?нары хаамыталаан к?рд? да, ханан да?аны быста?а?ы булбата. Хайдах да?аны у?уор туораата?ына сатанар. Тугу гыныан мунааран турбахтаата. Туруору эмпэрэ сыыры сэрэнэн т?стэ. Уу кытыытыгар киирдэ. Хайы?арын устара сатаныа суох. Уулаах хаарга батыллан хаалыы?ы уонна муус хайдыбытыгар да т????н с?п. Синигэр т??эн, хайы?ардыын киирдэ. Ара?ас си?эни бокуойа суох кэ?эн киллиргэттэ. Дири?э бэрбээкэйин аа?ан сорох сиринэн сототун ортотунан буолла. Хааты?калара ууну оборон атахтара со?отохто ыарыы т?ст?лэр. Ата?ар ууну киллэримээри ?р?с??эн к????н му?унан т????лээтэ. Охтубатах эрэ ки?и диэн ба?алаах. Хаста да?аны уу хайа охсубут куо?аахтарыгар т??э сыста. Кутталыттан санаата тууйуллан, тыына кылгаан, сыы?а-халты туттунара элбээтэ. Халты-м?лч? тэбинэн, охтон и?эн ?р???нэн ылаттаата. Сатаан бардахха, хайы?арын тумса хаар си?эни аннынан баран, кыайан салаллыбакка эрэйдээтэ. Айа?алыы сатаан ата?ын ?р?тэ к?т???л??н, хайы?арын т?б?т?н таа?ы ?рд?нэн чоло?нотон хааман ба?ыахтаата. Онтуката эбии ыараан олус сыралаах буолла. Санаатыгар на?аа у?уннук айаннаата. Хааты?катын курдат уу ?т?н тымныынан хаарыйталаата. У?уоргу биэрэк чуга?аата. К????н мунньунан эбии нэмийэн хамсанна. Т??? да ыксаатар ти?эх хардыыларын бэркэ сэрэнэн о?ортоото. Дьолго, охтубакка кытыыны булла. Тахсан хайы?арын у?улла. Хаарга ?ктэнэрин кытта хааты?калара со?ох курдук муу?уран хааллылар. Омуна суох биирдии бэйэлэрэ боппууда ыйаа?ыннаннылар бы?ыылаах. Сафейка куругар иилинэ сылдьар бы?а?ын та?ааран бэрт тиэтэлинэн хааты?каларын муу?ун кы?ыйда. Хайы?арын ыраастанна. Ата?ын устубута, куллуката, хата, улаханнык сытыйбатах бы?ыылаах, к?нн?р? сиик эрэ билиннэ. Хайы?арын ?рд?гэр туран хааман к?рб?тэ халтарыйбат. Иккистээн у?улан алын ?тт? б?т?нн?? муус быдьына буолтун бы?а?ынан кы?ыйан, хаарынан сууралаан кылаадьылыы сатаата. Бу сырыыга арыый ордук халтарыйарга дылы буолла. Ити икки ардыгар к?н хайа кэтэ?эр киирэн, хара?а к?л?к сабардаата. Халлаан эмискэ тымныйбыт курдук буолла. Сафейка тиэтэйдэ. Хара?арыан иннинэ аналлаах сиригэр тиийдэ?инэ сатанар. Хааты?ката кы?айбыттыы улам хам ылан истэ. Кини ирээри эрчимнээхтик тирэнэн хаамар. Айаннаары туран, т?р?т да?аны кырыымчык астарыттан, тиэтэйэн аанньа а?аабата?а, курта?а кураанахтанна. Сылайбытын сыыйа билинэн истэ.
Сотору икки салаа арахсыытынаа?ы тумус хайа тэллэ?эр кэллэ. Табалар суоллара ха?ас салааны тутуспут. Санаа хоту буоллар, эбээннэргэ диэри ?с-т??рт эрэ биэрэстэ хаалбыт буолуон с?п. Сафейка кыратык тохтуу т??эн, тыын ылла, с?гэ?эрин к?нн?р?ннэ. Т??? кыалларынан харса суох хамсанан кэнникинэн ирэн, ?сс? тиритиэх курдук буолла. С????н к?л???нэ бычыгыраан тахсыбытын сиэ?инэн дьукку сотунна. Бэргэ?этин сэгэччи ?р? анньынна. Айанын сал?аан хаампытынан барда. Ма?а суох сырыынньа хотоол сири ?р? дабайда. Хобочоо??о т??эр дабаан са?аланна. Бы?аас Уола?а киирэн и?эн, эмиэ бу аартыгынан ааспыттара. Манна элбэх таба а?ылыктаах сир буолан, саас аайы эбээннэр кэлэн тохтоон, табаларын уотан аа?ар сурахтаахтара.
Ыраах туман будулуйан к???ннэ. Сотору ыттар ?рэн моргустулар. Сафейка чэпчээбиттии и?ин т?гэ?иттэн дири?ник ?р? тыынна.
12
Бориска т??рт ортолуу ха?ыллыбыт шурфаларга толору уот отунна. Бэлэмнэммит ч?м?х мастарыттан кыра тобох орпутун мыыммыттыы к?рд?. Эбии мас булунна?ына сатаныы?ы. Ч???ч?к ?рд?гэр олоро т??эн, улахан санаа?а ылларда?ына буоларыныы, ки?и т?б?т? ойуулаах таас хамса?а табах уурунна. Санаата наар Сафейка ту?унан. Этэ??э сылдьан, тугу эмэ булан кэллэ?инэ дьон буолаллар. Быйыл кы?ын с??рбэччэ иини хастылар. Сайын сууйуута у?уура буолуо. Онон хайдах эмэ гынан а?ылыктарын хааччыннахтарына сатанар. Сааларын сэбэ а?ыйаата. К?т?р? дэлэйдик бултууллара а?ыйыыр.
Табахтаан б?тэн, хамсатын к?л?н д?л?? маска тэбээмэхтээт, саппыйатыгар суулаан сиэбигэр уктан кэбистэ. К???н Л?к?йт?н бэлэхтэппит хататын ылан с?гэтин биитин к?нн?рд?. Туран ?рэх т?рд?гэр ??мм?т куру?ах мастар диэки хаамта. Хас да?аны сонос ма?ы охторон бысталаан, иинин та?ынаа?ы ч?м?хх? таста. Ииннэрин к?р?тэлээбитэ, мастара умайбыттар. Чох б??? тахсыбыт. У?ун сиэрдийэни ылан чохторун ч?м?хт?? тардыалаата. Ииннэрин айа?ын эрдэттэн бэлэмнэммит болбукта лабааларынан хос-хос сабыта уурталаата. Итинник буолла?ына сылаа?ын тутумтуо, то?о иримтиэ, оччо?о ха?арга табыгастаах. ?лэтин б?тэрэн, астыммыттыы к?р?н турбахтаата. ?сс? тугу гыныан толкуйдуурдуу ол-бу диэки к?р??лээтэ. И?нэри т??э сытар улахан солуурча?ы, лаппаакытын уонна хойгуотун ма?найгы иин та?ыгар а?алан биир сиргэ уурталаата. Телогрейкатын та?ынан тула эринэ сылдьыбыт т??рт-биэс былас усталаах бирээдьинэ быаны с??рэн, а?аар т?б?т?н солуурча?ын кылдьыытыттан баайда. Иинин сабыытын арыйан болбукталарын лабааларын биир сиргэ ч?м?хт?? уурда. Иин та?ыгар сытар хас да?аны сиринэн ?ктэнэргэ аналлаах хабар?алыы кэрдиистээх сонос ма?ы шурф муннугунан и?ирдьэ т??эрдэ. Хойгуотун, лаппаакытын туппутунан иинин и?игэр киирбитэ, буруо сыттаах сылаас салгын а?ылыйда. Иинэ дири?ээбит эбит. Лаппаакынан кыайан э?иэ суох. Тахсан солуурча?ын киллэрдэ. Хаста да кырынан чо?ун та?аарда. Сирин ириэнэ?ин лаппаакынан ха?ан хас да солуурчахтаах буору эмиэ ???э таста. Солуурча?ар кута-кута, ???э тахсан быаттан тардан ылар. Бу со?отох ки?иэхэ олус бытаан, сылаалаах ?лэ. Иккиэ буоллахтарына, солбу?а сылдьан биирдэ?э кутан биэрбитин икки?э ?р? тардан ылан и?ээччи, онон ?лэлэрэ кэм кудуххай, к?хт??х буолара. Санаатыттан Сафейка олох арахпат. Бэ?э?ээ эбээннэргэ тиийбит буолла?ына, б?г?н т?нн?р кэмэ кэлэн эрэр. Сиридикээн ба?ыгар тохтообут буоллаллар, ситиэ этэ. Оттон тохтообокко а?ара барбыт буоллахтарына, иэдээн. Оччо?о до?оро таах ыт ?л??т?н ?л?р. Т?тт?р? т?нн?р?гэр сэниэтэ эстэр. Санаатыгар ииниттэн киирэ-тахса сылдьан, тыас-уус и?иллии сырытта. Аралдьыйаары харса суох ?лэлиир. Ииннэрин кэрийэ сылдьан ириэнэх ?рд?к? ара?алары ылаттаата. Сылайда. А?ыан алыс ба?арда да, со?отохсуйан, санаата айманан и?игэр ас да аанньа киириэ суох курдук. К?н киэ?эрдэ. Халлаан былытыран т?ргэнник хара?аран барда. Хотугулуу ар?ааттан сытыы тыал т?стэ. Бориска тыалтан са?а таарыйа иинигэр киирэн, харыс кэри?э ылыллыбыт ириэнэх ара?а аннынаа?ы то?у хойгуотунан к?йб?хт??т?. К??р?мм?т кума?ын ???э таста. Иинин и?э сып-сылаас. Сынньана таарыйа хоонньуттан буспут тии? этин та?ааран к?м?ллээтэ.
13
?с т??ннээх к?н хаар силлиэ ытыйда. Сафейка мэлийдэ. Барбыта биэс хонно. Кини кэнниттэн икки хонон баран, Бориска к?рд?? бараары тэриммит к?н?гэр буур?а са?аламмыта. Онон хаайтаран хаалла. Бу кэм устатыгар т??ннэри-к?н?стэри араа?ы барытын эргитэ санаата. Аанньа утуйбакка, а?аабакка ?й?к?-т?й?к? сырытта. Тугу да гынар кыа?а суох, бэйэтин кытта бэйэтэ ??хсэн баллыгырыыр буолуталыыр. Абатыттан оту-ма?ы эрэ кытта охсуспата. Иккиэн барбатахтарыттан бэйэтин сэмэлэннэ.
Сиридикээн ба?ыгар эбээннэри сиппэтэ?инэ, Сафейка хайаан да т?нн??хтээх этэ. Оннук кэпсэтиспиттэрэ. Мантан Хобочоо??о т??эр дабаа??а диэри икки а?аар к?с буолуохтаах. Онно к?н?нэн тиийиэхтээх этэ. Иккитэ а?ыыр ?й??лээх, чаанньыктаах барбыта, онон т?нн?р?гэр сэниэтэ олус эстиэн с?б? суохха дылыта. Т??н хара?а?а муммут бэйэтэ дуу, ба?ар, адьыр?а ??р?гэр т?бэспитэ дуу? Саата суох барбыта, биэрэн к?рб?т?н, та?а?ас буолуо диэн ылбата?а. Этэ??э буолла?ына, буур?а иннинэ холкутук кэлэр кыахтаа?а. Сафейка барбытын алтыс к?н?гэр Бориска хойутаан у?угунна. Т??н хойукка диэри кыайан утуйбакка, т?б?т? дьалкы?нас буолбут. Муус т?нн?г?нэн боро?уй сырдык киирэр. Бориска ойо?оско астарбыттыы олоро т?стэ. Сыгынньах атахтарын хааты?каларыгар батары биэрдэ, аанын нэ?иилэ а?ан та?ырдьаны ???йд?. Силлиэ уурайбыт. Аа??а кыбылла-кыбылла Бориска та?ырдьа та?ыста. Дьиэтин ха?ас эркинин ?рд?гэр тиийэ хаарынан типпит. Хайыы-?йэ?э ???э ойбут к?н бы?ытталаммыт былыты быы?ынан чэмэличчи тыкпыт. Бориска бэрт тиэтэлинэн сиирэ-халты а?аабыта буолла. ?сс? ?н?р бараары бэлэмнэммит ботуо?катын, саатын с?гээт, хайы?арын ?рд?гэр т?стэ. Туох да суола-ии?э биллибэт тыал мэндээриччи охсубут чи? килэм хаарга уйдаран харса суох анньынан истэ. Санаатыгар тулатын эргиччи к?р?ммэхтиир. ?р гыммата, Сафейка кэ?эн туораабыт уулаах ?рэ?эр тиийэн кэллэ. Били ?н?рг? таа?наабыт ?рэх ки?и билбэт гына уларыйбыт. Муу?урбут чэ?и хаар халы?нык саба тибэн кэбиспитин ?рд?нэн Бориска тугу да?аны уорбалаабакка туораата. Ли?кинэс мастаах хара тыа киэ? хочону икки э?эринэн ыга анньан ??мм?т. Кы?ын устата халы? хаар суор?анынан ?лл?ктэнэн хамсаабакка нуктуу турбут аарыма тииттэри бу ааспыт буур?а сымна?ас сабыыларын саралыы тардан, сылаас ууларын уйгуурдан кэби?эн, билигин суо?ур?аммыттыы суода?ан хамсыыры эрэ барытын харбаан ылыахтыы сарба?на?а, бары?на?а турарга дылылар. Тула тугу эрэ чу?наабыт курдук, кулгаах чу?кунуур уу чуумпу. Бориска санаатыгар кини а?ылыыра, хайы?арын тыа?а тулалыыр эйгэни б?т?нн?? аймыыр курдуктар. То?о эбитэ буолла, кини сэрэммит бы?ыынан тыа?аабакка эрэ айанныырга кы?аллар. На?ыллык тыына сатыыр. Ки?и кэнникинэн эбии ыгылыйда. Сирин а?аарын холобурдаа?ы барда да, туох да сибики биллибэтэ. Тула ?тт?н сирийэн к?р? и?эр. Ханна кыра томтор, хаар ч?м?хт?мм?т сирин аайы тохтоон, тайах ма?ынан анньыалаан, бигээн к?р?р. Онтукалара хаарынан тибиллибит ч???ч?кт?р, дул?а т?б?л?р?, охтубут мастар буолуталаан истилэр. Ол аайы чэпчии т??эргэ дылы гынар. До?оро ?л??р, тыыннаах буоларыгар эрэмньитэ к????рэн истэ. Итинник айаннаан к?н киэ?эриитэ эбээннэр олохторугар тиийдэ. Кураанах тэлгэ?эни к?р?н курус гына т?стэ. Ура?а атах мастара ч?м?х-ч?м?х тииттэргэ ?й?нн?р?лл?б?ттэр. Сорохторун силлиэ т??эрбит. К?сп?ттэрэ ырааппыт бы?ыылаах. Сафейка баттаспатах эбит буолла?а. Оччо?о то?о т?нн?бэтэ. А?ара эккирэтэн барбыта буолуо дуо? Ханна баалларын билэн мээнэ барыай? Бориска тугу гыныан билиминэ, тайа?ар ?й?н?н, бытыгын кырыатын соттумахтыы турда. ?йд??н к?рб?тэ, тэлгэ?э илин кырыытын диэки тыа са?атыгар туох эрэ томтойон к?ст?р баар. Онно барда. Ол и?эн эмискэ бачымах курдук хойуу суолу к?р? биэрдэ. С?рэ?э биирдэ «парк» гына т?стэ. Б?р?л?р… Б?л??н… ?сс? ол иннинэ сылдьыбыттар. Сорох суолларын хаар типпит. Били томтору хаспыттар. Туох эрэ у?уохтарын хостоон к?м?ллээбиттэр. Онно-манна хаан симэ?иннээх у?уох бытархайдара к?ст?лл?р. Эбээннэр к?рдь?ктэрин с?ргэйбиттэр диэх курдук санаан и?эн, харда?ас са?а икки туох эрэ хаарынан б?р?ллэн сыталларын к?рд?. Тайах ма?ынан бигээн к?рб?тэ, кытаанахтар. Дьиибэргээтэ. Хам то?муттарын хо?норон эргитэ быра?аттаабыта, арай хааты?ка буоллулар. Сафейка муу?урбут хааты?калара! Бориска с?рэххэ астарбыттыы ынчыктаан ылла. Т????н туттубутунан к?рдь?к ?рд?гэр олоро т?стэ.
14
Б?л??н, у?ун т??н? бы?а хара?ын симмэккэ кутаа оттунан б?р?л?р? кытта чу?на?ан та?ыста. Эрдэттэн сэрэхэдийэн т??ннэри айанныы соруммата?а. Аллараа мастаах сиргэ киирэн, улахан сыгына?ы булан, ол хоонньугар уот оттунан хонорго бы?аарыммыта. Сырдыкка т??н уматар ма?ын дэлэччи тиийэр гына бэлэмнэммитэ. Хаары уулаан чэй оргутунан, буспут хабдьы уонна тии? этин ?ссэнэн итии киллэриммитэ. Саатын ботуруоннарын бэлэмнэммитэ. Ботуруона уонча эрэ, онон ыксал тирээтэ?инэ туттар санаалаах. Б?р?л?р хайаан да?аны кэлиэхтээхтэрин сэрэйэрэ. Ол и?ин к?м?скэнэргэ бэлэм олорбута. Сафейканы сиэбиккит курдук, ол аайы э?иги айаххытыгар киирэн биэриэм суо?а. Кини да?аны саалаа?а буоллар, тыынын к?м?скэниэ этэ диэн и?игэр абара-сатара олорбута.
К??пп?т?н курдук, хара?арыыта утуу-субуу тула ?тт?гэр б?р?л?р улуйсубуттара. Сотору мустан ыраа?ынан кутааны тула сундулуспуттара. Ки?и, куттаммыт санаатыгар, халлаан сулу?унуу элбэх уоттаах харахтар тыа и?иттэн кинини суптурута одуулуурга дылылара. К??х толбонунан килбэчи?нэ?эр суостаах тымныы харахтар уоттарыттан этэ сала?ан саатын кууспутунан сыгына?ын ула?атыгар эргичи?нии олорбута. Сотору-сотору уотугар мас быра?ан к??дь?тэн биэрэрэ. Ол курдук т??н ????гэр диэри ?р? м?хс? сылдьыбыта. Соро?ор суо?ур?анан уоттаах ма?ынан далбаатанара. Чуга?аатахтарына быра?аттаан ыытара. Кэнникинэн кыыллара дьулахачыйа бы?ыытыйан, т?тт?р?-таары с??рэллэрин тохтотон, тэйиччи баран т?г?р?чч? сытынан кэбиспиттэрэ. Бориска эмиэ сылайан сынньана т????н санаан, саатыгар ?й?н?н к?хс?н сыгынахха анньан олорбохтообута. Кыылларын эргиллэн к?р?-к?р?, уотугар мас быра?ан биэрэрэ. Т??? ?р оннук олорбутун билбэт. Биирдэ к?р? т?сп?тэ, хатат уотун са?ардыы, ойо?о?унан уоттар ча?ылыспыттара. Кыыллара сыылан чуга?аабыттар эбит. Ки?и тура эккирээт, чугастаа?ы кыылы харахтарын икки ардынан ту?аайа тутаат, ытан хабылыннарбытыгар, хатан суо?ар сарылаа?ын и?иллибитэ. Ону кытта тэ??э, о?ох кыыма ы?ыллыбытыныы, уот харахтар ?р??-тараа т?тт?р? бырда?аласпыттара. Табыллыбыт кыыл ханна эрэ тыа?а баран о?унна бы?ыылаа?а. Ол диэки ки?и этэ сала?ар кылгас хапсы?ыы кэнниттэн, тугу эрэ мамыктыыр, тырыта-хайыта тыытар тыас, ардыр?ас са?а т????? хара?аны аймаабыта. Адьыр?а ??рэ биир хааннаахтарын эттэри-тириилэри а?ыыларын т?б?т?гэр ?ллэстэн у?уох туппуттарын сэрэйбитэ. Онтон сарсыардаа??а диэри кыылларын кэтээн та?ыста. Хаста да чуга?аан киирэ сылдьыбыттарын, ботуруонун харыстаан ыппакка, уотунан тамнааттаан ??ртэлээбитэ. Б?р?л?р халлаан лаппа сырдаабытын кэннэ к?рэммиттэрэ. Ки?и, т??? да сылайдар, утуйуон куттанан, хайы?арын кэтэн т?тт?р? айаннаабыта.
К?н? бы?а суку?наан сэниэтэ эстэн, киэ?э дьиэтигэр сыккырыыр тыына эрэ кэллэ. Дьиэтэ оттуллубакка тымныйбыт. Хаамта?ын аайы ата?ын тыа?а уорааннанан, дуора?ыйан и?иллэр буолбут. Бориска кэлээт, сыгынньахтаммакка да эрэ, бараа?ка сонун т?б?т?гэр саба быра?ынаат, умса т??эн утуйан хаалла. Т??ээтэ?инэ арай эмиэ б?р?л?р т?г?р?ктээ?иннэригэр т?бэ?эн, улахан кутааны оттубут. Уотун суо?а с?рдээх. Бориска итииргээн бараа?катын уолугун арынна. Хантан эрэ муннугар буспут эт минньигэс сыта саба биэрдэ. Бу ?йд??т???нэ, олус диэн аччыктаабыт эбит. А?ыан на?аа ба?арар да, к??с ханна баара к?ст?бэт. Ханна эрэ кутаа у?уор дьон кэпсэтэллэр. Ол икки ардыгар б?р?л?р харахтарын уота кинини тымныынан дь?л?тэ ??ттээтилэр. Бориска эмиэ адьыр?алары чу?наан, сыгына?ын ула?атыгар м?хс? сытта. Эмиэ ханна эрэ дьон кэпсэтэллэр.
– Буорайбыт. Аанньа а?аабакка аччыктаан да иэдэйдэ?э.
– Санаар?аан бы?ар бы?а?а?а эрэ хаалбыт. Чанчыктара ма?хайбыттар, батта?а к?рэ?сийбит. Урут биир да?аны ма?ан баттах суох этэ.
Бээрэ ити ханна кэпсэтэллэр? Хайдах эрэ билэр куоластара. Бориска кутаа ула?атын к?р? сатыыр.
– К??сп?т буста. Хоторон а?ыахха дуу? Ки?ибитин хайыыбыт?
– Турда?ына а?ыа?а. Сынньаннын.
Сынньанан буола-буола. Мин сынньана сытар ???б?н дуо? Б?р?л?рт?н тыыммын к?м?скэнэн м?хс?б?н дии. Ас сыта муннун кычыгылатта. Эмиэ уот у?уортан бэркэ билэр са?ата дуора?ыйда.
– Дьаабал баара, урут баччаларга бэйэм да?аны улахан кыылы булта?ар этим. Ону баара быйыл б?р?л?р аймаан кэбистилэр.
Тууй-сиэ, Л?к?й Л?г?нт?й са?арар буолбат дуо? Хайдах маа?ы??ыттан билбэтэ?эй?
– Аат адьыр?алар тор?оннообуттара то?о с?рэ буолла? Онноо?ор хааты?кабын тырыта тыыппыттар.
Оо, оо! Аны Сафейка эрэйдээх ??р?н ытатан эрээхтиир дии. Кырдьык да?аны, санаата тууйуллан, хааты?калары ?йд??н илдьэ киирбэтэх эбит. Саатар, кэтэн ту?аныллыа эбитэ дуу? Ол эрээри ону с?гэн кэлэр сэниэтэ да суо?а. Аттыгар эмиэ уоттар ча?ылыстылар. Ки?и саатын к?рд??н м???стэ. Булбата. Хабыс-хара?а. Хара?а сабыылаах. К????н т?мэн хара?ын атытта…
У?уктан кэлбитэ, дэлби тириппит. Оронугар сытар. То?о итиитэй? Бараа?катын киэр элиттэ. Эргиллэн к?рб?тэ… оттуллубут о?ох иннигэр д?л?? олоппоско Л?к?й Л?г?нт?й куолутунан оллоонноон кэбиспит. Табахтаан бусхата олорор. О?ох та?ыгар к?хс?нэн буолан Сафейка к??с хоторо турар. Бориска олоро т?стэ. Са?ата суох ытаан, икки санна титирэстээн барда.
15
– Со?отох тордох турарыгар к?т?н т?сп?т?м, биир эдэр уол солуурча?ын толору эт бу?аран а?ыы олорор эбит. Бы?ыта-орута ону-маны кэпсэти?ээт, мин бэлэм к??скэ олорон а?аспытынан барабын. ??рб?т?м баара, дьыала атыннык эргийэн та?ыста. А?ата Байбаакаан о?онньор эмээхсининээн, ойох ылбыт улахан уолаттарынаан ?с тордох ыал ??р табаларын ??рэн Таа?ычаан ?рэ?эр а?ара т?сп?ттэр. Ол хас да к?ст??х, ыраах сир ???. Оттон кини бултарын сэбин э?итэлээн кэлэн олорор эбит. Сарсын дьонун эккирэтэр ???. Икки олох сыар?а?а к?л?нэр т??рт эрэ табалаах хаалбыт. Онон миэхэ кураанах т?нн?р кы?ал?а тирээтэ, – Сафейка сойбут миискэлээх миниттэн ыймахтаан ылла уонна салгыы кэпсээн барда.
– Ыксаатым: «Би?иги хоргуйан ?л?р дьон буоллубут. Туох к?м?л???рд??хх?н?й? Кытаат, ?р???й. ?????н чэйинэн, таба?ынан т?л????м», – диэтим. Ки?им тугу да?аны тобулан с?бэлээбэтэ. Оччо?о мин эйигин кытта барсабын диэн буол. «Мин атын сиринэн эргийэн барардаахпын, – диэтэ уолум. – Омуо?ап Л?г?нт?йг? а?ам илдьитин тириэрдиэхтээхпин».
– Оччо?о мин Л?г?нт?йг? диэри барсабын диэт, мин ойон турдум. Ки?им мин муус кыа?аан буолбут хааты?кабын дьиктиргээбиттии к?рд?. А?ынна бы?ыылаах. Олорбохтуу т??ээт, тэллэ?ин анныттан эргэ тыс этэрбэс ылан биэрдэ.
– Маны кэт. Хааты?ка?ын хааллар. Атахтары? быстыахтара, – диэн илдьэргэ с?б?лэ?ин биллэрдэ. Мин ??р??б?ттэн ки?ибэр испиискэ, кыра чэй, табах биэрдим. Сарсыарда халлаан сырдыыта турдубут. Мин эргэ со?ус эрээри, б?т?н, бэртээхэй этэрбэстэри кэтэн кэбистим. Хааты?каларбын та?ааран к?рдь?к аттынаа?ы тиит т?рг?? мутугун т?рд?гэр ???э тииккэ сы?ыары уурталаатым. Салгын охсон сара?ыйдыннар, кэлэн и?эн ылыам дии санаатым. Онтукаларбын силлиэ т??эрбитин а?аарын б?р?л?р бы?ыта хадьырыйталаабыттар. К?н?с эрдэ Л?г?нт?йг? мэ?итэн тиийдибит. Ки?им а?атын илдьитин кэпсээтэ. Быйыл Сиридикээн ба?ынан, Буйу?данан б?р? ??рэ олус хойдон табаны улаханнык аймаабыт. Ол и?ин о?онньор Таа?ычаа??а к?рэммит. Онно т??? да мэччирэ?э м?лт???н и?ин, табаларбын быы?ыам диэбит. Л?г?нт?й ол б?р?л?рг? айанан булта?арыгар к?рд?сп?т. Э?иил ?сс? элбээтэхтэринэ табаларбыттан эстэбин диэн илдьиттээбит. Эрэйин кэнники саныа ???. Мин эмиэ Л?г?нт?йг? кы?ал?абын барытын кэпсээн биэрдим. Л?г?нт?й олорбохтоон баран: «Этэ суох ?л????г?т. О?онньор сы?аа?а ыарахан буолуохтаах. Арай мин барсыы?ыбын», – диэтэ. Чэйдээт да, айаннаатыбыт. Ол к?н т??ннэри айаннаан Байбаакаа??а тиийдибит. Л?г?нт?й о?онньору ?ч?гэйдик билэр эбит. Онон эрэйэ суох тылбытын ылынан т??рт табаны биэриэх буолла. Л?г?нт?йд??н б?р?л?р? хайа сатанарынан чу?на?ар табыгастаа?ын кэпсэтистилэр. Булка сылдьарыгар биир олох сыар?алаах табаны анаата. Онон сарсыарда т??рт эттээх табаны холбонон т?нн?р буоллубут. Ону баара, ол т??н?гэр буур?а са?аланан ?с к?н хаайтаран сыттыбыт. Таа?ычаан ?рэ?эр кы?ыннары ?р? тыга турар итии уу тахсар с??рээнэ баар эбит. Кини муус ?рд?нэн халыйар сиригэр о?онньор балаакка оннун са?а сиргэ аппа хастаран уунан толорторбут. ?рд?нэн балаакка тардан баран онно киирэн угуттанар, с?т??л??р эбит. Илиим, ата?ым дьар?атын сыл аайы манна эмтиибин диир. Л?г?нт?й би?иги эмиэ эмтэннибит. Били мантан барарбар ууну кэ?эммин ата?ым бэрбээкэйдэрэ с????хтэринэн дьаралыйан ыалдьаары гыммыттара угуттанан абыранным, тута о?он хаалла. Буур?а уурайан, б?г?н сарсыарда эрдэттэн айа??а туруммуппут. Аара кэлэн и?эн эн суолгун, хоммут сиргин к?рб?пп?т. Кэннигиттэн эккирэтэн к?р?н баран, сиппэтэхпит, – Сафейка буруйдаммыттыы до?орун бу кылгас кэм и?игэр кыырыктыйбыт батта?ын к?р?тэлээтэ.
16
Саас. Хаар ууллан, ?рэхтэр уулара киирэн, сир-дойду у?уктан, араас к?т?р ??рэ хотоол ууларыгар, ?рэх хомолоругар ??мэхтэс буолбут. Кырдал кырыс сирдэр, сууйуллубут к??х сукунаны тиирэ тарпыт курдук, сырдык сибиэ?эй ???нэн к?н сарда?атыгар к???р?мт?йэ толбоннуран к?ст?лл?р. Мас-от тиллэн, симэ?инэ ситэн, силигилии симэнэр кэрэ кэмэ кэлэн эрэрин кэтэ?эн турардыы, ?н?гэ?э ??нэн, хатырыга ха?аан, сымала сытынан а?ылыйан, сы?ыыны, хонууну б?т?нн?? тунуйбут. Миитэрэй с?р??н салгыны т????н му?унан ыйырбахтаан ылла. На?ыл хаамтарыынан Сиридикээн т?рд?нээ?и киэ? хомо сыырын та?нары киирдэ. Хомо чычаас налыы уутугар араас кус ??рэ мустан а?ыы, к?чч?йэ сылдьара. К?н уотугар к?м?с куорсуннар кустук араас ???нэн к?л?м?рдэ?э оонньууллар. Элбэх кус у?уоргу кытыы бадарааныгар тахсан, т?б?л?р?н кынаттарын анныгар кистээн утуйа сыталлар. Сорохтор кытыл устун хаамсан т??рэ?элэ?эллэр.
Миитэрэй хомону кытыытынан кэрийэ хаамтаран ?рэ?и ?р? барда. Чугастаа?ы кустар са?арса-са?арса, утары устан бардылар. Миитэрэй кэтириинискэй доруобун ииттэн с?гэн и?эр. Аара халы? ??рдээх хаастарга т?бэстэ?инэ ытар санаалаах. Саатар, иккини-??? ?л?р?н, кэ?ии кэриэтэ Барыыскалаа?ы к?нд?л?? этэ. Ол дьо??о тойонун илдьитин илдьэ и?эр. Кэлэ о?устуннар диэн тиэтэтэр. С?б?лэстэхтэринэ т?рд??н Уола?а т??лээх ы?ырдан киириэхтээхтэр.
Миитэрэйи ?рд?нэн бэрт намы?а?ынан с??рбэччэ ??рдээх хо?ор хаастар халыкына?ан аастылар. И?эллэрин ыраахтан к?рб?тэ. Араа?а, иккини ха?ы т??эриэххэ с?п эбит да, со?отох иитиитин ытан кэби?иэн кэрэйдэ. Кини на?ылыччы киирэн, хостоон-хостоон баран, олоххо ытарын с?б?лээччи. Хаастара тиийэн хомону ?рд?нэн иккитэ-?стэ эргийэн баран, ньалака уулаах чээл к??х атахха т???нэн кэбистилэр. «Тууй-сиэ, арыый а?ара т??эн хааллым ээ. Сатаналар тэ?иилэрэ бэрт дуу. ?сс? эргийбэхтээн баран т?ст?лэр дии». Миитэрэй биэрэстэ а?аара сири т?тт?р? барыан кэрэйдэ. Т?тт?р?-таары тэлби?нээн тардыллан хаалсы. Миитэрэй тиэтэйэр бы?ыынан сулбу со?ус хаамтаран истэ. Алыы ууларын аайы араас кус ??рэ эймэ?нэс. Са?алара-и?элэрэ ки?и санаатын уйгуурдуох курдук. Быйыл уута дэлэйдик тахсан, к?т?р син кэлбэхтээбит. Аара эмпэрэ аннынаа?ы биир кытахха биэс эриэн т??с олорорун аттынан ааста. Мыынна. К??с бысты?а холобурдаах айаннаан сирин ортолоото. Кус айма?ыттан ураты атын ки?и хара?ар быра?ыллыахха айылаа?ы к?рб?т?.
Миитэрэй бу кы?ын ойууннуун ыалдьыттыахтарыттан ыла Барыыскалаахха сылдьа илик. Саас быстаран ?л? сыспыттарын Л?к?й быы?аабыт этэ. Бу дьон туох инниттэн бачча чиэски сиргэ кэлэн ?л? оонньуулларын Миитэрэй ?йд??б?т. Ханна эмэ кэм дьонноох-сэргэлээх сиргэ, Сэйимчээ??э дуу, Уола?а дуу, дьиэ-уот тэринэн, с???? ииттэн олоруохтарын то?о сатамматый? Бу ?л?гэрдээх тымныыга то? буору, таа?ы кытта кы?ыны бы?а хадьыры?ар олус да ыарахан, илистиилээх ?лэ буолуо эбээт. Аны онтукалара к?м??э суох буолла?ына, биир харчыга остуойута суох кураанах эрэй буолар ээ. Бу хомолтотун, кы?ыытын хайдах тулуйаллар. Чахчы дьон диэн кииллэрэ, тулуурдаахтара буолан сырыттахтара эбээт. Ити кы?ыл к?м?стэрэ диэн олус да сыралаах, к?ч?мэ?эйдэрдээх ?лэнэн к?ст?р тэрил эбит. К?нд?тэ, сыаната оччо улахан буолла?а. Барыыската кэпсээн-ипсээн, сайа?ас ки?и. До?оро да?аны т??? да са?ата-и?этэ а?ыйа?ын и?ин, ?лэ?ит, бэрт сытыары-сымна?ас ки?и бы?ыылаах.
Со?отохто аттыгар аймал?ан буолла. Миитэрэй санаатыгар аралдьыйан тугу да билиминэ и?эн, к?р? т?сп?тэ, ?рэх тумус кума?ар ??р хаас т??эн олорор эбит. Чугас ба?айылар. С??рбэччэ са?аан и?инэн бы?ыылаахтар. Миитэрэй а?ара хаамтаран тумус к?л?гэр киирдэ. Атыттан т??эн саатын илиитигэр ылла. Атын ойо?о?угар с?р??стэн кытыылыы со?ус эргийэ хаамтарда. Тохтоон к?рд?. Сылаас кумахха сыламнаан, отучча хо?ор кураанах ы?ыырдаах акка кы?аллыбакка сорохторо утуйа, сорохторо т??лэрин-??н?р?н ыраастана олороллор. Д?р?н-д?р?н кэпсэтэн эрэрдии холкутук халыкына?ан ылаллар. Миитэрэй ханан киирэн ытарын сылыктыы олордо. Хойуу ?тт? кытылы баты?а олороллор эбит. Ону ?йд??м?нэ а?ара хаамтаран кэбиспит. Билигин т?тт?р? эргиллэр кыа?а суох. К?р????ктэр. Арай атын кэннинэн чугутта?ына эрэ сатаныы?ы. Биэс-алта хаамыыны чугуйдар с?пт??х ту?аайыыны ылыа эбит. Балачча эрэйинэн ту?ааннаах сиригэр тиийдэ. Эмиэ тохтоото. Арыый тэйиччи буолла бы?ыылаах. ?сс? кыратык киирэ т?сп?т ки?и. Сэрэнэн и?ирдьэ диэки хаамтарда. Дьэ, с?п буолара дуу. ?ч?гэйдик олороллор. А?ыс-сэттэ хаас хо?ула?ан к?ст?р. Миитэрэй саатын ?й?б?л атахтарыгар туруоран ыксаабакка холкутук ма?найгы хаа?ы моонньун т?рд?нэн кы?аан элбэрээгин сыыйа т?л? тарта. С?ллэр эти? сааллыбытыныы, саа к?т?р ?л?гэрдик т?л? с?т?л?ннэ. Ат ха?ы?ырыы т??ээт, туора ойдо да, тэ?ииниттэн и?нэн тохтоото. Миитэрэй туран б?г? к?ннээххэ аны ту?ата б?пп?т доруобун т?рг??т?гэр баанна. К?пп?т хаастар аймала?ан ырааттылар. Миитэрэй кытыл диэки к?рб?тэ, хас да хаас хаптайбыт. Тиийбитэ биэстэр эбит. Бары тыла суох барбыттар. Хайдах ба?айыный, хо?о элбэххэ дылы этэ дии. Миитэрэй мыыммыт курдук бултарын ылан ыара?наппахтаан к?рд?. Хата, эмис ба?айылар эбит. Хаастарын т?рг??лэнэн т??рт??р ынах са?ана Му?ур ?р?йэ?э кэллэ. Дьиэ аана баттатыылаах. Дьонун ?лэлии сырыттахтара диэн сэрэйдэ. Т??эн хаастарын с??рэн дьиэ?э киллэрдэ. Атын сыгынньахтаан баайан кэбистэ. Ыллыгы баты?ан ?р?йэни ?р? ?кс?йд?. Арай ол и?эн ?йд??н к?рб?тэ, ?р?йэтэ буордаах уунан будулуйа уста сытар эбит. Хайа бу хайда?ый? Миитэрэй олус дьиктиргээн, са?а аллайда. Таайа сатыырдыы ол-бу диэки к?рб?хт??т?. Хантан бу буордаах уу кэлэрий? Халаан уута ааспыта быданнаата. Ардах эмиэ т??э илик. Онноо?ор улахан ?рэхтэр уулара билигин ыраас, уу т?гэ?э курдаттыы дьэрэлийэн к?ст?р буолбут кэмэ. Миитэрэй мунааран турбахтыы т??ээт, суолун салгыы батыста. Сотору, били, бу кы?ын ойууннуун к?рб?т ииннэригэр кэллэ. Сорохторо, намы?ах сиргэ ха?ыллыбыт ?тт?лэрэ, уунан туолбуттар. Атыттара син кураанах эрээри айахтара си?нэн т???тэлээн эрэллэр. Миитэрэй биири аты?ырыы к?рд?. Били, бугул-бугул са?а хаарынан сабыллан сытар ч?м?х буордара суох буолбуттар. Ханна гыммыттара буолуой? Со?уччу таабырынныы, саарбахтыыр санаан кини ?й?гэр кылам гынна. Арба, былырыын кэпсээтилэр этэ дуу, к?м?с сууйуутугар ?лэлээбиппит, манна к?м?с сууйсан к?р??хп?т?н ба?арабыт диэн. Ол аата били ииннэртэн хостоммут буордары сууйар эбит буоллахтара. Тууй-сиэ, хайдах маа?ы??ыттан таайбата?ай? Бу кинилэр сууйбут буордарыттан ?р?йэ уута будулуйбут эбит дии. Оксиэ, уу бачча киртийиэр диэри буору суурайар диэн, дэлэлээх элбэх ?лэттэн тахсара буолуо дуо? Бээ, бээ, хата, баран к?м?стэрэ диэни хайдах сууйалларын к?р??ххэ. Аны хойутаан хаалыам диэбиттии, Миитэрэй тиэтэйэ бы?ыытыйда. Аараа??а диэри уонча ха?ыллыбыт иини аахта. Буордара сууйуллубут. ?р?йэ то?ойун у?уортан буруо унаарыйан к???ннэ. Миитэрэй ?р гыммата. То?ойу эргийэ к?тт?. ?р?йэ кытыытыгар ыраастаммыт к?н? сиргэ таас, кумах булкаастаах инчэ?эй буор ч?м?хт?мм?т. Ол та?ыгар Борискалаах Сафейка кэккэлэ?э чохчо?он олороллор. Миитэрэй кэннилэриттэн чуга?аан кэлбитин к?рб?т?лэр. Са?ата суох ?лэлии олордулар. Миитэрэй к?рд???нэ, мас хорууданы ортотунан куо?аахтыы ха?ыллыбыт дьо?ус и?иккэ толору кутуллубут буору ууга тимирчи олордон баран, кыра к?рдьэхтии суоруллубут мастарынан, ?т?кт?сп?т курдук и?иттээх буордарын т?гэ?иттэн т??рэ эргитэн харса суох булкуйа олороллор эбит. Балайда булкуйан буорун, бадараанын суурайан баран, ?рд?нээ?и б?д?? таастары ха?ыйталаан кэбистилэр. Итинник хаста да хатылаатылар. Ол аайы анныларыттан болоорхой уу будулуйа с??рдэр. И?иттэрин ортотунан кумах былаастаах бытархай кырылас таас хаалбытын, дьон боччумуран олорон, хоруудаларын икки кырыытыттан тутан хардарыта и?нэ?нэтэн, т?тт?р?-таары ууну сомсон эйэ?элэтэн сууйан бардылар. Сотору-сотору мастарынан булкуйан т?гэ?ин к?б?тэн биэрэллэр. То?олохторугар диэри ньыппарыммыт илиилэрэ кытара то?муттар. Онно кы?амматахтыы имигэстик бэгэччэктэрин эрэ хамсатан ?лэлии олордулар. Тохтоло суох кыра-кыратык сомоон ылар ууларынан хачайдаамахтаат, долгун ара?атынан кумахтарын ?рд?нээ?и таастары и?ит та?ыгар ыыталлар. Ти?э?эр а?аардас кумах с???н хаалбытын сиксийэн и?иттэрин т?гэ?ин кичэ?эн одууластылар. Онтон уларыты?а сылдьан к?рб?хт??т?лэр. Тугу эрэ ботур-ботур кэпсэттилэр. Кумахтарын барытын и?иттэриттэн сай?аан кыракый ылта?ын хамыйахха с??кээн ыллылар, уоттарыгар куурда уурдулар. Туран тыылла?настылар, Миитэрэйи к?рд?лэр.
17
Сиридикээн ба?а атырдьах салба?ыныы туора арахсар кылгас салаатын сырыынньа хочотун устун, суол сыыйа сис хайа?а дабайар. Айанньыттар субуру?ан дабааны бытааннык ?р? тахсан и?эллэр. Ындыылаах аттар к?хс?лэрин тыа?а ти?иргэс буолбут. Тыыннарын былдьа?ан, т?б?л?р?н умса быра?ан бокуойа суох дь?кк??эллэр. Сотору-сотору б?д?р?йэн умса хоруйбахтыыллар. Ыраахтан к?ст?б?т, ы?ыыр оло?ун курдук, ортотунан кэдэгэрдээх сис хайа ар?а?а чуга?аата. Суоллара инчэ?эй муох ?ктэллэнэн барда. Аттар бадарааннаталаан ылаллар. Хочолорун ба?ыгар кэллилэр. Манна хара ма?а баранан, онно-манна хапта?ан сытар бэс болбукталарынан солбулунна. Дьон тыын бы?а?а?ынан тыынан, атахтарын ти?илэ?ин ат туйа?ыттан куоттаран, суолу ойо?олуу хаамсан, к?нт?ст?р?н кылгастык тутан, умса-т?нн? т??эллэр. Эппэ?нэс гына а?ыластылар. К?л???ннэрэ сарт т?сп?т. Т??? да сылайдаллар, тохтоон сынньаналлара сатаммат. Дабаан кэмигэр ыарахан ындыылаах ат тохтоото?уна к?хс? сааллар.
???эттэн ха?ан да у?араабат хайа с?р??н тыала аргыйда. Дьон умсугуйбуттуу уолуктарын арынан, бэргэ?элэрин устан итииргээбит эттэрин салгы??а о?устардылар. Сотору кэтэ?иннэриилээх кэдээллэригэр та?ыстылар. Манна тохтоон сынньана т??эргэ бы?аарыннылар. Ындыыларын т??эртээтилэр. Аттар с?р??к??хтэригэр диэри, туруохтаа?ар Бориска кэдээли баты?а чугас турар хайа оройун диэки хаамта. Ар?а?ы баты?а чубукулар ыллыктара болбукта быы?ынан эрийэ-буруйа тыргыллар. Ыллык устун хаамарга сирэ дэхси, тирэхтээх. Килбэчигэс хара ??н??х тырыы?каламмыт чараас таас бытархайдарын дэхси дьаптал?атын быы?ынан, т??н?к курдук, к?рэ? муох ??мм?т. Сылгы дьогдьо?ор саалыгар майгынныыр сыыйа ?рд??р ар?ас оройугар та?ыста. Уйаара-кэйээрэ к?ст?бэт мэ?э?ик-мэ?э?ик сал?анан бара турар кэрискэ хайалары, ахсаана биллибэт ?рэхтэр, ?р?йэлэр хайыта солоон т?сп?т хаспах хочолорун эргийэ сылдьан с?хп?т хара?ынан дуо?уйа к?рд?. Туохха да уолу?уйбат холку, улуу к?ст??. Оол, ар?аа ?тт?нэн ки?и хара?а ыларын тухары Халыма салааларын э?эр хайалара, кирээдэ курдук, туора кэккэлээн ыраах к??х тумарыкка тиийэн сыыйа симэлийэн хаалаллар. Улуу ?р?с киэ? хочото, с?д? улахан мо?ой кыыл хамсаабакка б?г?ллэн сытарыныы, онон-манан ???ллэ?эстэнэн хоту диэки нэлэ?ийэн т??э турар. Илин диэки эргиллибитэ хаарынан сабыллыбыт адаардаах сис хайалар кылааннаах ?рг?ст?р? м????рэ ???нэн к?л?мнэ?эллэр. Ок-сиэ, киэ?, кэрэ да дойду!.. Ама маннык бэйэлээх баара?ай сир к??рэлэммит кураанах сымара таастарынан эрэ му?урданыа дуо? Бу ?л?гэрдээх с?д? кыраай ахсаана биллибэт ?г?с ?р?йэлэригэр, дири? хаспахтарыгар айыл?а к?нд? баайын араас к?р??нэриттэн биирдэстэрэ эмэ хайаан да кистэнэ сытар буолуохтаах. Хайаан да баар, ону Л?к?й Л?г?нт?й булбут сомо?о к?м??э туо?улуур. Би?иги быйыл саас Му?ур ?р?йэттэн мэлийдибит эрээри, атын ?рэхтэри, ?р?йэлэри билбэппит эбээт. Ханан эрэ элбэх, б?д?? к?м?стээх сир баар буолуохтаах. Ону к?рд??ххэ, булуохха эрэ наада. Туора салаа ?рэххэ кы?ын хаспыт уонча ииммитин быыс булан сууйбакка хааллыбыт. Кинээс тиэтэппитин кэннэ ?р?л??? сылдьар кэлиэ дуо?! Ол кэриэтин ?лэ тохтууругар тиийэр. Бостуой холдьохсо, хайыы сылдьыа. Кэнники т?нн?н кэлэн да сууйуллуо. Бориска ар?ас оройун эргийэ барда. У?уктаах, кырыылаах ?р?т ?тт?лэрэ т??н?г?рб?т таастар бэрээдэгэ суох к??рэ-ла?кы дьапталана сыталлар. Т??нэри сирэйгэ ситэ ууллубакка хаалбыт хаар лоскуйун алын ?тт?гэр эмиэ да ма?ан, эмиэ да са?архайды?ы боро? ??н??х к????? таастары ылан к?рб?хт??т?. Б?д?? ку?уоктары бэйэ-бэйэлэригэр ?лт?р?тэ быра?ан, дьэбин сиэбитин курдук боро? ??н??х таас бытархайдарын сирийэн кы?астаста. Кы?ыл к?м?с ?р?? таастарга баар буоларын ту?унан кини истэр этэ да, урут т?бэ?эн к?р? илигэ. Бодойбо?о да?аны маннык таас баарын ?йд??б?т. Арай иллэрээ саас Дьокуускай бириистэнигэр к?рс?б?т инженерин этиитин санаан кэллэ. Кини ?л??х?мэ бириискэлэригэр баран и?эрэ. Борискалаах ?йм?к??н? хайдах баран булуохтарын билбэккэ муна-тэнэ сырыттахтарына, к?рс??э т?сп?тэ. Кинилэр к?м?с к?рд??р ба?алаахтарын олус сэргии истибитэ. Уонна с?бэлиир кэриэтэ этэн турардаах: «?йд???, кы?ыл к?м?с уот сиэбитин курдук боро? ??н??х кварц тааска баар буолааччы. Оттон бытархай к?м??? намы?ах хайалардаах нэлэгэр хочолоох ?рэхтэргэ к?рд??ххэ наада», – диэн. Бориска кыра ку?уок таа?ы илиитигэр ылан, эргитэ-урбата тутан к?р?-к?р?, дьонун диэки барда. Бу и?эн ???эттэн к?рд???нэ, Сиридикээн хочото, кырдьык да?аны, ?рг??? кылаана суох, м?л?ркэй т?б?л??х хара тыанан саба ??мм?т, с?б?гэр сырыынньа ?рд??р хайаларынан кэрэ?илэммит, киэ? нэлэккэй к?р??нээх эбит.
Дьоно ындыыларын к?т???н хомуна сылдьаллара. ?ст?? аты кутуруктарыттан холботолоон ми?э аттарыгар сэтиилэммиттэр. Тойон Сиидэр кинээс эрэ атын сулумахтыы сиэтэн аллара диэки хаамта. Бу сис хайаттан со?уруу диэки та?наран, Буйунда ?р?с ха?ас салаатын туту?ан Хобочоон диэн ?рэх хочотугар киирдилэр. Бу ?рэх т?рд?ттэн биир к?с аллара Буйунда со?отох ыала Л?к?й Л?г?нт?й оло?о баар. Сиидэр кинээс Л?г?нт?йг? сылдьар наадалаах буолан, хотугулуу-илин иэ?илиннилэр. Онон кэлэ-бара икки к?с сири с?тэрэр буоллулар. Л?г?нт?йд??хх? хонуохтаахтар. Кинилэргэ хайата да биир. Хата, бу т??н Л?г?нт?й? кытта кэпсэтиэхтэрэ. Ону-маны ыйытала?ар да санаа баар. Ыаллара киэ?э а?ылыктарын а?аан утуйаары олордохторуна тиийдилэр. Хоно?олор кэлбиттэригэр, ордук тойоннорун к?р?н уот оттор, к??с бу?арар т?б?гэр т?ст?лэр. Кинээс дьиэ?э киирдэ. Дьоно ындыыларын т??эрэ, аттарын сыбыдахтыы хааллылар.
– Хайа, бу кэпсээ??ит? – тойон киирэн у?а оро??о олорон с???д?йдэ.
– Суох. Эн кэпсээни?? – Л?к?й улахан талах олоппо?угар олорон симиттибиттии хоруйдаста.
– Кэпсээн кэмчи. Хайдах олоро?ут, туоххут кэллэ-барда?
– Кэммитинэн олоробут, кэлии-барыы суох.
– Быйыл от хайдах буолсунуй? Бачча бэдиктэрдээх ки?и оту ба?ас курулаамахтаата?ы? буолуо, – кинээс чороччу улаатан эрэр уолаттары ордук санаабыттыы ?т?р?тэ-батарыта к?рд?. – Арба кы?ыл к?м???нэн эргинэр ки?и оттоо?ун, с???? иитэр бары?а суох диэн эрдэ?и? буолуо. Ол да буоллар быйыл биир эмэ ына?ы уостатар инигин, – кинээс тыла-??? чи?ээн, кыйаханан барыах курдук буолла.
Л?к?й тугу да?аны са?арбата. Тойон ки?и хайыай, ?гэргээн эрдэ?э. Дьи?ин баран эттэххэ, ол босхо?о кэлбит табаар кини ына?ын уо?угар биэрбит малынаа?ар холооно суох элбэх этэ. Таба?ы бу били??э диэри тарда олордо?о. Хайа уонна оттон бэйэтигэр, уолаттарыгар тиктэрбит суккун сонноро са?аларынан сырыттахтара дии.
Та?ыттан Борискалаах Сафейка, Миитэрэй киирдилэр. Бориска Л?к?й? мичээрдээбитинэн кэлэн илии туту?ан дорооболосто.
– Л?г?нт?й, туох кэпсээн?
– Суох. Э?иэхэ туох баарый? – Л?г?нт?й сэргэхсийэ бы?ыытыйда.
– Суох. Бу Уола?а баран и?эбит.
– Ээ… Б?тэн баран эрдэххит дии.
– Дьэ, биллибэт. Ба?ар, т?нн??хп?т, ба?ар, сир уларыйыахпыт, – Бориска икки саары икки ардынан хоруйдаата.
– Тугу эмэни буллугут дуо? – Л?к?й тойонуттан толуннар да?аны, билиэх ба?ата батарбакка, к?м?с ту?унан ыйытта. Туран к????н булкуйбута буолла.
– Мэлийдибит. «Суолун» сибикитэ баар эрээри, ки?и ту?анара суох.
– Ок-сиэ, таах эрэйдэнээхтээбиккит. Суох бэйэкэтэ эбит буолла?а.
– Дьэ, туох да билбэт. ?сс? эбии атын ?р?йэ?э к?рд??б?т ки?и хайыа эбитэ буолла? – Бориска атын ?р?йэ?э хайыы-?йэ?э уонча иин ха?ыллан баран сууйуллубакка сытарын ту?унан кинээстэн мэ?эйдэтэн Л?г?нт?йг? эппэтэ.
Алааппыйа эмис тайах этин кырбастарын улахан мас кытыйа?а хоторон остуолга уурда. Дьон олоро т??эн, а?аабытынан бардылар.
– Бу ха?ан бултаабыт кыылгыный, бэрт эмис тайах эбит ээ? – кинээс сыалаах эти ытыра-ытыра сытыы бы?а?ынан элийбэхтээтэ.
– Быйыл быстар саас то?окко охторбутум. Байта?ын ты?ы бэйэтэ этэ.
Л?к?й бы?аас Борискалаахтан т?нн??т, б?р?л?р? эккирэтиспитэ. Киэ? сиринэн сылдьар ыырдарын хайан, эргиччи айа тардыталаабыта. Кини сытыы ырбаларыттан т??рт адьыр?а сы?ыйбыта, иккини хааннаан ыыппыта. Онно таарыччы бу кыылы бултаабыта.
Хоно?олор тото-хана а?аан, аттарын ыыталыы та?ыстылар. Л?к?й чэпчэтинэ таарыйа кэннилэриттэн батыста. Кинээс а?ылыгын ситэрэ Алааппыйаны утары остуолга олорон хаалла. Сайы??ы к?н ырдьаччы киирбит. Уу-чуумпу нуурал т??н аргыый саба халыйан, сылаас суор?анынан сир ийэни итииргээбэтин диэбиттии сэрэнэн сэгэччи сабан эрэрэ. К?л? к?р??чч?лэр аттарын атах тардыталаан ыыталаатылар. Бориска Л?к?й та?ыгар кэллэ.
– Би?иги Туора салаа?а уонча иини ха?ан баран сууйбакка хааллардыбыт, онон т?нн?рб?т буолуо. Тугу ?лэ?э?ин? А?алыахпыт.
– Ээ, т?нн?р эбиккит дии, – Л?к?й хайдах эрэ ??рэ и?иттэ. – Тугу ?лэ?иэм буолла?ай? Арай хотуур к?ст?р? буоллар бэрт этэ.
– С?п, була сатыахпыт.
Сарсыарда эрдэ туран айанньыттар хо?нубутунан бардылар. Л?к?й кыра уола Уйбааскы эмиэ соруктаах курдук эрдэ турда. Эргэ чабыча?ы толору хааламмыт элбэх араас таастары хасы?ан биир хара ??н??х ку?уогу булла. Онтун быы?ыгар, кыбыталаан кэбиспит курдук, т??рт муннуктаах хара?аты?ы са?архай ??н??х элбэх кыырпахтар килэбэчи?эллэр. Уйбааскы ат холунун тарда турар Бориска?а с??рэн кэллэ.
– К?р эрэ, бу маны, туох буолуой, ээ? – диэн синньигэс ыраас куола?ынан ча?аарыйда. О?олуу симиттигэс мичээринэн кэтэ?эрдии к?р?н турда. Бориска чобуо уолчааны дьиибэргээбиттии к?рд?. Таа?ын ылан эргим-ургум туппахтаата. Дьиктиргээтэ. Били кинилэр Сиридикээ??э сууйбут кумахтарыгар маннык килэбэчигэс эттиктэр олус элбэх этилэр. Ол аата кинилэр маннык хара тааска ??скээбит эбит буоллахтара.
– Тукаам, маны хантан ылбыккыный?
– Бу ?рэх кытыытыттан булбутум.
– Но, дьэ, дьиибэ эбит, – Бориска тугу эрэ толкуйдуурдуу са?ах диэки мэндээриччи к?р?н турда. Бу кыракый эттиктэр кы?ыл к?м?с аргы?а буолалларын Бориска уруккуттан билэр этэ. Кинилэр пирит диэн ааттаналлар. ?ск?т?н Сиридикээ??э к?м?с к???ннэ?инэ, манна эмиэ баар буолуон с?п эбит дии. Уолчааны т?б?т?ттэн имэрийдэ, мичээрдээбитигэр хойуу бытыктарын и?иттэн б?д?? ма?ан тиистэрэ биир тэ? лэчигирээн к???нн?лэр.
– Дьэ, маладьыас ки?игин, до?оор. Бу тааскын миэхэ бэлэхтээ дуу?
– Ыл ээ, – уолчаан ки?и к??ппэтэх т?ргэнинэн чап гыннараат, с??рэн тиийэн, Миитэрэйи кытта кэпсэтэ турар а?атыгар с?р????ннэ.
– Л?г?нт?й, ?ч?гэй уолчааннаах эбиккин. Хойут киниттэн ?ч?гэй к?м?с сонордьута тахсыы?ы, – Бориска атын сиэтэн и?эн, быра?аайда?ан, илиитинэн далбаатаата. Айанньыттар Буйунданы ?р? на?ыл хаамтарыынан ыллык то?ойун, токурун аа?а араастаан ???ллэн субулла турдулар. Л?к?й о?отунаан ти?эх ат б?л?х ??т кэннигэр с?т??р диэри баты?а к?р?н турдулар.
18
Уола?а Солобуйуоп атыы?ыт олбуоругар тохтоотулар. Орто у?уохтаах, халы?, киппэ эрээри т?ргэн хамсаныылаах ки?и Борискалаах Сафейканы, былырыы??ы Шпак ындыы?ыттарын, эндэппэккэ биллэ. ?рт?н к??пп?т курдук э?эрдэлии то?уйда. Бориска Солобуйуопка кинээ?и били?иннэрдэ. Туох соруктаах кэлбиттэрии а?ыйах тылынан кэпсээтэ. Т??лээх сура?ын истэн ха?аайын ??рб?тэ ?т? билиннэ. Кэтит баппа?айдарынан Сиидэр кинээс илиитин бобо тутан туран ибигирэппэхтээтэ. Тугу эрэ т?ргэн ба?айытык са?аран куллугураабытын Бориска тылбаастаан биэрдэ.
– Кинээс тойон, эйигин кытта билси?эрбиттэн олус ??рэбин. Хомойуох и?ин, быйыл Кушнарев атыы?ыт базатын пароходунан Халыма т?рд?гэр к???рб?тэ. Шпак соторутаа?ыта табаарын онно илдьибитэ. Миэхэ кыра табаар баар, онон кэпсэтэн к?р??хп?т?н син. – Дьиэлээх атыы?ыт к?р??эр холооно суох т?ргэн туттунуулаах ки?и буолла. Ындыылары тэ??э к?т?хс?н ампаарытар тастаран кэбистэ. Аттары сарай к?л?гэр баайтарда. Су?аллык тардыллыбыт остуолга чэйгэ ы?ырда.
Киэ?э икки тойо??о тылбаасчытынан Сафейка хаалла. Бориска Миитэрэй билэр ыалыгар барыста. Биэрэги баты?а дэриэбинэ хотугу у?угун диэки хаамыстылар. Муора кырылас таастаах сытыары биэрэккэ, ыа?астаах уулуу, аатын эрэ дьалкылдьыйар. Сииктээх сиккиэр тыал сирэйгэ ибиирбэхтиир. Бысталаммыт сарадах былыттар быыстарынан киэ?ээ??и к?н са?ар?ата ар?аа??ы кэрискэ хайалар кэтэхтэриттэн сандаара са?арар. Киэ? хомону иилии эргийэр хайа со?уруу у?уга тумустуу токуруйан киирэн, намтаан-синньээн муора мэндээрхэй урсунугар уйдаран турардыы тунаархай са?ахха сыыйылла?ас к?л?к буолан дьирбиилэнэн к?ст?р. Бориска кэннин хайы?ан, чуумпурбут муора модун к??н?гэр килбэчийэ оонньуур сарыал ча?ылын, ыраас са?ахха кылдьыы курдук кырыыланан к?ст?р б??р?к хайаны одуула?ан турбахтаата. Онтон киэ?-киэ?ник атыллаталаан, сис туттан холкутук хааман и?эр Миитэрэйи ситэн ылла. У?ук дьиэлэртэн и?ирдьэ со?ус турар ??т б?тэй олбуордаах туруорбах бала?а??а киирдилэр. Ааны а?алларын кытта муннуларыгар буспут балык сыта билиннэ. К?м?л??к о?ох иннигэр улахан ?скэл к?р??нээх, кыырыктыйбыт баттахтаах о?онньор олоппос ?й?н?р?гэр сы?аах баттанан аргынньахтаан олорор. О?ох чанчыгар, сирэйигэр к?р??хтэн ынырык, чэрдийбит баастаах хаты?ыр ки?и сыпсынан чох ытыттаран ылан хамсатын уматта турар. Кэтэ?эриин оро??о сэргэх сэбэрэлээх эдэрчи ки?и кэтэх тардыстан тиэрэ т??эн сытан, дьон киирбиттэригэр со?уйбут курдук тура эккирээтэ. Миитэрэйи билэн мичээрдээбитинэн утары кэллэ. О?онньор эмиэ олоппо?угар хонос гына т?стэ. Ха?ас диэки, со?уруокка кэннигэр, о?олор тугу эрэ былдьа?ан айдаарсаллар. Ону ханна баара к?ст?бэт дьахтар са?ата буойталыыр. Холумта??а улахан т?г?р?к лэппиэскэ тимиргэ ыраахтан хатарылла турар.
Дьиэлээхтэр киирбит дьону кытта сахалыы сиэринэн и?нигэ?э суох хардарыта тыл бырахсан кэпсэтэн-ипсэтэн, сонуннарын ?ллэстибитинэн бардылар. Ыалдьыттар сыгынньахтанан бу ыалга хонордуу о?о?уннулар. Бориска кэпсээнин дьиэлээхтэр сонургуу и?иттилэр. Бодойбо курдук ыраах сиртэн кы?ыл к?м?с к?рд?? кэлбиттэрин олус с?хт?лэр, сэ?ээрдилэр. Бухатыырдыы к?р??нээх дабдыгыраабыт о?онньору са?а ыалдьыт ордук астына к?рд?.
– Мин эдэрбэр киэ? сиринэн тэлэ?ийэн сылдьыбыт ки?ибин. Бэйэбин кыанар, сырыыны-айаны тулуйар эрдэхпинэ Кылааннаах Ньукулайынан аатырарым. Билигин о?онньор буолан б?д?г?рэн олордо?ум. С???? ??рэн, та?а?ас т??эрсэ хаста да?аны Маача?а тиийэн т?нн?б?т?м. Б?л?? куоратыгар тиийэ сылдьыбытым. Кэнники бу Макаардыын куорат атыы?ыттарыгар ындыы?ытынан Охуоскайынан, ?йм?к??н?нэн, Кулуманан сылдьыталаабыппыт. Уруккута Дьокуускай олохтоохторо этибит. Кэлин ти?э?эр бу дойдуга тэбиллэн, манна олохсуйбуппут уонтан тахса сыл буолла, – о?онньор н?кс?чч? туттан туран, атах оро??о утуйар та?а?ын анныгар тугу эрэ ха?ыста.
Холтуунун булан а?алан олоппо?угар т?тт?р? олордо. Холумтан та?ыгар иттэ турар Борискаттан т?б? бы?а?а?ынан ?рд?к, быдан халы?, модороон к?р??нээх эбит. Ыалдьыт о?онньору салла к?рд?. «Сахаларга да?аны к??стээх, б?д?? дьоннор а?ыйа?а суохтар бы?ыылаах» дии санаата.
Кылааннаах билигин да?аны киэбин-та?аатын с?тэрэ илик к?р??нээх. Саа?а а?ыс уон иккитэ ???. Икки?э да?аны ки?и астына к?р?р к?р??нээх, сайа?ас, дьэллэм тыллаах-?ст??х, к?рс?? к?р??нээх ки?и ?кс?н наар сэ?ээрэр, дьонун тэптэрэн кэпсэтиннэрэ олордо. Бу биэс уончалаах, эмиэ сырыыны-айаны элбэ?и к?рс?б?т М??ттээх Макаар диэн ки?и эбит. Уонча сыл устата Кылааннаахтыын бииргэ Халыма, ?йм?к??н аартыктарын тэлбиттэрэ.
Улахан остуолу тула олорон буспут кэтэ балыгы сиэтилэр. Бориска миискэни толору туу?аммыт искэхтэн с?б?лээн сиэмэхтэстэ. Остуол ба?ыгар олорор, сирэйин б??рэ тардан килэриччи оспут баастаах ки?и а?ыырытар айа?ын аанньа атыппат бы?ыылаах. Балыгы илдьи тыытан кыралаан миинигэр булкуйан хамыйа?ынан сиир. Хоно?олор харахтара киниэхэ хатанарын к?р?н, Макаар тыл кыбытта.
– Бу би?иги ыалбыт, уруккута улуу булчут Ли Сюн. Урут баабыр кыыл тардан сэбэрэтин кэбилээбит. Ли, хата, олоруохтаа?ар хоно?олорго м?чч?ргэннээх т?бэлтэлэргиттэн кэпсээ эрэ.
Дьон кэпсээн истээри ах бардылар. Ли к?лб?т?гэр сирэйин тириитэ б?р?тэ тыытан, баа?а ?сс? ордук ынырыктыйан к???ннэ. Кэмниэ-кэнэ?эс у?ун умнастаах таас хамсатыгар табах уурунан ы?ыырынньык уотугар уматынна. С?т?лл?мэхтээн баран, кэ?иэхтээх синньигэс куола?ынан са?аран барда.
– Мин ?р сыл устатыгар кулаа?ай табалары булта?ар идэлэммитим. Эдэр кулаа?ай кытаата илик эттээх муо?а улахан сыана?а турара. Ол сылдьан араас бы?ылааннарга т?бэспитим элбэх. Хаста да?аны э?эни, баабыр кыылы к?рс?тэлээн турабын. ?л? сыспыт т?бэлтэм ?г?с этэ. Олортон бу кэнники к?рс?б?т кыылым маннык кэбилээтэ, – Ли к?р?? диэбиттии тохтоон дьонун диэки мылах гынна, хамсатын оборбохтоото. Уонна кэпсээнин сал?аан барда. – Ол сыл кулаа?ай элбэх этэ. Мин к???н ма?найгы хаар кэнниттэн икки кыылга т?бэ?эн биирдэрин охторон баран, икки?ин баа?ырдан ыыттым. Ма?найгы кыылбын т?ргэнник астаан лаабыстаан кэбистим. А?ыы т??ээт, кыра ?тэ эт ылынан иккис кулаа?айбын суоллаатым. Ыраах сири бардым. Кыылым улаханнык хаанырбыт эрээри, тохтообокко сиэлэ былаастаан хааман бара турбут. Киэ?эрэн барда. Тохтоон, хонорго с?п этэ буолан баран, то?о эрэ миэхэ к?рэхтээх санаа киирэн, ?сс? да?аны хаты?ан туран баты?ан истим. Сотору кыылым суола ?рд?к мырааны та?нары т??эн улахан ?р?с хочотугар киирдэ. Мин ?р?скэ диэри баты?арга сананным. Мырааны та?нары т??эн, сэдэх мастаах маардары туораталаатым. Ол и?эн маар быы?ынаа?ы ойуурга киирбитим, кыылбын баабыр суола батыспыт. Мин саабын бэлэмнэнним. Т??? да дьулайдарбын, урут хаста да баабыры булта?ан турардаахпын. Киэ?ээ??и барыамах т?стэ. Ол да буоллар хонук сирбэр, ?р?с ?рд?гэр тиийэргэ сананным. ?рд?к с?к? оттоох б?л?х-б?л?х талах ойуурдаах к??л ба?ыгар кэлиибэр, баабырым суола ха?ас диэки туораабыт. Кулаа?ай с?к?н? силэйэн у?уоргу тыа?а тахсыбыт. Баабыр ки?и и?эрин биллэ?инэ, туораан чу?нааччы. Саам сомуогун туруоран ытарга бэлэмнэнним. Мас-от аанньа к?ст?бэт буола хара?аран барда. А?ыйахта хардыылаат, баабыр суолун эмиэ к?рд?м. Бу сырыыга кэлэн у?а диэки бы?а охсон туораабыт. Ол курдук с?к? ортотугар киириэхпэр диэри хаста да?аны т?тт?р?-таары аа?ыталаабыт. Мин ыксаатым. Му? саатар с?к? ортотугар киирэн биэрдим. Хайа ?тт?б?ттэн т??эрэ биллибэт. Оттон миэхэ хаххаланарбар туох да мас-от суох. Сатаан бардахха, а?а?ас сир буолан, тыал суугуна тыас ылары мэ?эйдиир. Бу т?гэ??э саба т????хтээ?ин мин эппинэн-хааммынан сэрэйдим. Ону адьыр?ам уода?ыннаах санаатыттан биллим. Миигин муннаран уонна уолутаары суолун хаста да?аны т?тт?р? ?ктээн аа?ыталаабыт. Ты?аа?ын улаатта. Тымныы ууну испит курдук, у?уо?ум сал?алас буолла. Оттон бэйэм тириттим. Бы?ахпын ылан тииспэр ытырдым. Бэркэ сэрэнэн иннибин-кэннибин кэтэнэн с?к?ттэн тахса охсор ба?алаах баран истим. Туораатарбын эрэ тыа са?атыгар тахсан уот оттунар санаалаахпын. Уот ту?унан санаат, с?к?н? уматаары хатаппын ылан эрдэхпинэ, кэннибэр от кэ?иллэр суугунас тыа?а и?илиннэ. Мин эмискэ эргиллэрбэр, атахпын окко эрийэ ?ктээн, тэмтэрийэн тиэрэ баран и?эн к?рб?т?м, кэннибиттэн ойо?олуу со?ус хара к?л?к с?к? быы?ынан к?ст?р халлаан лоскуйун сабардаан ?рд?бэр т??эн эрэр эбит. Сатаатахха т?тт?р? ?тт?б?нэн эргиллэн, кыылым к?л?гэ ха?ас ???с ба?ым ту?аайыытынан буолла. Мин охтон и?эн иэ?иллэн, ку?у к??рэтэр курдук иннинэн со?ус ту?аайан чыыбыспын тардан кэбистим. Алыс иннинэн к?р?н кэбиспиппин, сыыстым бы?ыылаах. Дьэ, ?лл???м диэн санаа т?б?б?р охсуллан ааста. Ол икки ардыгар сирэйим, куйахам биирдэ атый гынан, у?уох алдьанар тыа?а «харк» гына т?стэ, ханна да барбыппын билиминэ хааллым. Биирдэ ?йд?н?н кэлбитим, хабыс-хара?а. Сирэйим, куйахам уотунан а?ыйар. Ха?ас илиим хамсаппат буолбут. Бастаан ханна баарбын, туох буолбуппун билбэтим. Онтон сыыйа барытын ?йд??н кэллим. ?нд?й?н к?рб?т?м, аттыбар хара к?л?к тыыллан сытар. Сыыспатах эбиппин ээ диэн ??рэ санаатым. Онтон сэрэнэн олордум. ?л??р илиибинэн т?б?б?н туттубутум, балай да хаан б?л??хсэн хаалбыт. Сирэйим уонна куйахам уотунан сала?ар. Баабыр т?б?б?н хадьырыйан эрэрин чуолкай ?йд??б?н. Туох эрэ алдьанар тыа?ын истибитим ээ. А?аар харахпын хааным б??лээбитин ыраастанным. Ырбаахым э?эрин хайа тардан ылан сэрэнэн сирэйим, кэтэ?им хаанын соттубута буоллум. Хата, хара?ым дэ?нэммэтэ?иттэн ??рд?м. Сыылан тиийэн, кыылбын бигээн к?рб?т?м, хамсаабат буола к???йэн хаалбыт. Сирийэн к?р??хп?н хара?ата бэрт. Илиим иминэн харбыала?ан саабын буллум. Нэ?иилэ атахпар туран тыа са?атыгар та?ыстым. К??сп?н мунньунан мас, мутук хомуйан уот оттон итинним. Ол т??н? бы?а хара?а?а харбыала?ан мас к?рд??н, уот оттор кы?ал?атыгар т?ст?м. Ол ?рд?нэн олус то?нум. К?н тахсыбытыгар эрэ кыратык нуктуу т??эн ыллым. У?уктубутум, баастарым к????кээн адьас хамсаппаттар. Сирэйим б?р?тэ тыытара с?рдээх. Туран кыылбын баран сырдыкка к?рб?т?м, айа?ын аллаччы атан кэбиспит. Арай сы?аа?ын икки ардыгар тэптиргэ мас угуллубут. Дьиибэргээн харахпын соттумахтаатым. Ол-бу диэки к?р??лээтим. Ким угуон с?б?й? Онтон тутан к?рб?т?м бы?а?ым эбит. Тимирэ к?ст?бэт гына хаан буолбут. У?угунан та?алайыгар батары киирбит. Нэ?иилэ арааран ыллым. Сирийэн к?рб?т?м, буулдьам адьыр?а сы?аа?ын у?уо?ун ?лт? тэбэн, кэтэ?инэн тахсыбыт. Онно ?йд??т?м. Били мин т?б?б?н хадьырыйарыгар, ытыра сылдьыбыт бы?а?ым тэптиргэ буолбут, алдьаммыт сы?аа?а ыллан хаалбыт. Ол тыа?ын истэн а?арбыт эбиппин. Икки иэдэспин, кэтэ?им а?ын а?ыыларынан сиирэ тардыбыт этэ. Онтукаларым бу б??рэ тарда о?оннор, а?ыырбар эрэйдэнэбин. М?хс?р?гэр б?лг?мм?н илдьи охсубут бы?ыылаа?а. У?уо?ум б?т?н буолан, ?ч?гэйдик оспута, – Ли истээччилэрин итэ?эйдилэр дуу, суох дуу диэбиттии эргиччи к?р?тэлээтэ. Ы?ыырынньык симик уотугар сирэйин баастара туо?у буолардыы килэрийэн к???нн?лэр. Истээччилэр дуо?уйбуттуу ?р?тэ тыыммахтаатылар. Хаты?ыр кыра ки?ини с??? к?рд?лэр.
– Кэлин бултуурбун быра?ан балыктыыр пароходтарга поварынан сылдьыбытым. Кырдьан баран, бу дойдуга уолбар кэлбитим биэс-алта сыл буолла, – диэн, санаар?аабыттыы ?р? тыынан кэбистэ.
19
Сарсыарда хоно?олорго анаан э?э этин ыргыччы бу?ардылар. Сэлиэ?инэй лэппиэскэтин ылта?ын тэриэлкэ?э кырбаан кэбистилэр. Остуол а?аар у?угар улахан алтан сылабаары ыадаччы туруордулар.
– Бу тыатаа?ыны быйыл бултаатыгыт дуо? – Миитэрэй сыа быыстарайдаах сымна?ас эт ку?уогун ылан, лэппиэскэ ?рд?гэр чараас чараастык сытыы бы?а?ынан элийэ олордо.
– А?ыйах хонуктаа?ыта кытылтан икки кыылы бултаатыбыт. Саас муора?а балыктаан сии киирээччилэр. Сыл аайы баччаларга би?иги ?р??т?н булта?ааччыбыт. Ити бэ?э?ээ киэ?э Ли э?э ???э ылаары киирэ сылдьыбыта, – Макаар холку намыын куола?ынан сэмээр кэпсии олордо.
– Би?иги сааспытыгар кы?ыл к?м?с ?лэтигэр сыстыбатах дьоммут. Тугу билээхтиэхпитий? Кулума?а к?м?с баарын-суо?ун ту?унан. Ол эрээри э?иги идэтийбит дьон мэлийбит эбиккит. Оттон Л?к?й хантан булбутай? Ама, ол со?отох ку?уогунан б?пп?тэ буолуо дуо? Дьэ, дьиибэ эбит, – Кылааннаах кимиэхэ да ту?аайан эппэккэ, дабдыгырыы олордо.
– С?пк? этэ?ин, итиччэ киэ? дойду биир ку?уок кы?ыл к?м???нэн му?урдаммата?а чахчы. Кини хайаан да баара саарба?а суох. «Суолун», олус бытархай да буоллар, а?ыйа?ы к?рд?б?т. ?лг?мн?к ??скээн сытар сирин таба тайанар кыаллыа суох бы?ыылаах, – Бориска аргыый а?айдык ??сэргээбиттии хоруйдаата. Сыалаах эти сиэн ньал?арыйбыт уо?ун, бытыгын соттумахтаата.
– Кэлэр кы?ын ?лэлиир санаалааххыт дуу? – Макаар сэ?ээрэн ыйытта.
– Эмиэ сордо?он к?р?рб?т буолуо. Бэйэм ба?ам оннук. Ки?им туох диир.
– Буолаахтаамына. Оо, дьэ би?иги дойдубут киэ? сир. Лаппаакынан оймоон, хойгуонан ойутан к?рд??х диэтэххэ, сыар?алаах окко иннэни к?рд??р кэриэтэ буолуо ээ. Манна Охуоскай бириискэлэригэр ?лэлээбиттэрэ ыраатта да, соччо ?н?йбэтилэр бы?ыылаах, – хас да сиринэн ??дэ?иннээх улахан чааскытыгар Кылааннаах бэ?ис т?г?л?н чэй куттарбытын Бориска с??? к?рд?.
– Э?иги дойдугут былаана, хайаларын бы?ыыта ки?ини кэрэхсэтэрэ элбэх. То?о эрэ мин санаам тохтуур. Эрэйдэнэрбин да?аны кэрэйиэ суох курдукпун.
– Хо?уун, сылайбат с?рэхтээх эр бэртэрэ эбиккит. Кытааты?, санаа?ытын сити?и?. Дьол-соргу тосхойдун. Кы?ыылаах, эдэрим эбитэ буоллар, бэйэм кытта барсан ?лэлэ?иэм этэ.
– ?т?? санаалаах кырдьа?аас, алгыс тылгар, ыраас санаа?ар махтанабын. Дьи?ин эттэххэ, би?иги байан-тайан барар элбэх к?м??? буларбыт биллибэт. Саатар эрэйбитин т?л?т?р кыраны эмэни булларбыт, онту? кэнэ?эс атын дьон утумнаан ?лэлииллэригэр т?р??т буолуо этэ.
Хоно?олор чэйдээт, дьиэлээхтэри кытта быра?аайда?ан, дьонноругар бардылар. Б?л??н кыратык ардаабыт. Халлаан иэдьэгэйди?и са?архай халы? былыттарынан б?р?ллэн, к?л?г?рэн турар. ?сс? да?аны эрдэ. Ыаллар са?ардыы туруталаан эрэллэр. Ханна эрэ с?? куоластаах ыт ?рэн моргуйар. Муораттан сииктээх с?р??н салгын а?ылыйар.
Атыы?ыттар уопсай тылларын булсубуттар бы?ыылаах. Ампаардар ааннара а?а?ас. Табаардарын мэнэйдэ?эн киирэ-тахса сылдьаллар. Сиидэр кинээс с?ргэтэ к?т???лл?б?т. ?гэргиирдии ?р?т-???э ыйыталаста.
– Ок, мин эрэттэрим номнуо кэллилэр. Хайа т??? бэрт ыалга хоннугут? Туту к?нд?лэттигит-маанылаттыгыт? – кэрэхсээбэт эрээри таах ыйытан кэбиспитин кэмсиммиттии, эппиэт к??ппэккэ тутатына дьа?айсыбытынан барда.
– Миитэрээй, кэл эрэ, эн би?иги ындыыларбытын бэлэмниэх. Оттон э?иги эрэттэр, аттаргытын тутуталаа?. Б?г?н т?нн?? этибит.
– Оттон э?иги т??? бэрт ыалга хоннугут? Т??? к?нд?лэттигит? – Бориска сэргэ хаамсан и?эн, кинээ?и ?т?ктэн Сафейкаттан ыйытта.
– К?нд?лээ?ин-маанылаа?ын чаа?а ба?аам. Ха?аайын ?лг?м к?нд? т??лээ?и к?р?н у?уо?а хамсыар диэри ??рб?т. Киэ?э ас, арыгы б???н? тэрийдэ. Т??н ????гэр диэри бы?а кэпсэтэн, торгуйда?ан та?ыстылар. Кинээс да?аны т?б?л??х, киитэрэй ки?и эбит. Арыгыны итирэр гына испэтэ. Кэпсэтиитигэр да?аны ба?ыйтарбата. ?сс? инники ?тт?гэр бииргэ эргиниэх буолан илии тутустулар.
– Сафи, би?иги хайдах былааннанабыт. Хамнаспыт суотугар эбии тэрил, ас-та?ас булунан Сиридикээммитигэр т?нн?н к?р?рб?т дуу? Эн саныаххар хайда?ый?
Сафейка, дьи?инэн, Сиридикээ??э т?нн??н саллар этэ. Былырыын у?ун кы?ыны бы?а биир да?аны ки?ини к?рс?бэккэ иккиэйэ?ин чу?куйан олорбуттарын санаата?ына, с?рэ?э ытырбахтыыр. Ол тухары биирдэ амтаннаах а?ы а?аабакка, аанньа сууммакка-тарааммакка, куруук к??стээх, ыарахан ?лэ?э мискиллэн туох да?аны т?м?г? ситиспэтилэр.
Охотскайга хаалан, кэм дьон-сэргэ ортотугар сылдьан ?лэлэ?эн к?р??ххэ баара. То?о ала-чуо би?иги дьонтон туораан кураанах сири хасы?ыахтаахпытый? Кы?ын ортото быстаран эбэтэр ыалдьан-с?тэн хаалыахха эмиэ с?п. Бы?аас оттон ?л? сыспыттара дии. Дьолго Л?к?й Л?г?нт?й баар буолан быы?аммыттара.
Сафейка толуннар да?аны, дьиксинэр санаатын до?оругар и?итиннэрдэ?инэ сатаныы?ы. Саараабыттыы ол-бу диэки к?р?тэлээтэ. Тирии хортуу?ун ?р? сэгэтэн, тириппит с????н тарбаамахтаата. К??мэйин о?остордуу к?хс?н этиппэхтээтэ. Кэ?иэ?ирбит, симик куола?ынан са?ара истэ.
– Бари, Сиридикээ??э би?иги с?б?н биир сыл эрэйбитин буорга к?мн?б?т дии. Ити иччитэх дойдуга тиийэн быстаран ?л??хп?т. Бы?ааскы т?бэлтэ хатыланыан с?п. Ол аайы куруук Л?к?й Л?г?нт?й к?м?т?гэр эрэнэр сатаммат. Ол кэриэтин дьонноох-сэргэлээх сиргэ, маннаа?ы бириискэлэргэ хаалан кыра да буоллар кэм хамнас аахсан ?лэлээн к?рб?пп?т дуо?
Бориска до?орун ис санаатын бэйэтэ да?аны б?тэйдии сэрэйэр этэ. Онон ити этиини со?уйа истибэтэ.
– Сафи, эн этэргин олус ?йд??б?н. С?пк? этэ?ин, кырдьык, ма?найгы сыллаах эрэйбит тиллибэтэ. Ол эрээри мин эрэлбин с?тэрэ иликпин. Былырыын би?иги кураанах сиргэ хаспыппыт. Быйыл атын сиргэ к?рд??хп?т. Хайа уонна оттон Туора салаа?а уонча ииммит кума?ын сууйуохпут этэ дии. Хайа дьолбутун онтон булаайабытый?
Балачча са?ата суох истилэр. Бориска до?орун диэки чинчилээбит хара?ынан к?р?н ылла. Долгуйбуттуу хара, хойуу бытыгын мускуммахтаата. Уулаах аппаны баты?а ??мм?т б?лк?й талахтар кэннилэригэр к??х алыыга аттара а?ыы сылдьаллара к???ннэ. Сафейка кэрискэ хайалар ?рд?лэринэн са?ахха тунаарар бору?уй былыттар диэки санаар?аабыттыы к?р?н кэбистэ.
– Эн курдук к??скэ эрэнэрим буоллар, мин да?аны т?нн?рг? саарыам суо?а этэ. Туора салаабыт эмиэ былырыы??ыбыт курдук а?ыйах кыырпа?ынан му?урданаарай? Уонна мин ки?итэ-с????тэ суох сиргэ у?уннук тулуйан сылдьыа суохпун.
– Санаа?ын а?а?астык эппити? ?ч?гэй. Миигин да?аны чу?куйбат диэтэ?и? дуу? Сафи, эн би?икки сааспыт тухары к?м?с ?лэ?иттэрэбит. К?м?сч?ттэр хайаан да?аны эрэл сулустаах буолуохтаахтар. Би?иги сулуспут – Халыма. Манна хааллахпытына саллаакка ылыахтарын с?п. Сэриигэ баран ?л??хп?т кэриэтин, бэйэбит ??тээммитигэр б?гэн олорбуппут ордук буолаарай? Наадыйдахтарына би?игини киэ? тай?аттан к?рд??н ыллынар ээ.
Сафейка са?ата суох умса к?р?н истэ. Кырдьык да?аны, кини сэрии ту?унан букатын умнан кэбиспит эбит. Мантан саллаакка кэбэ?эстик ылыахтарын с?п. Кини эмиэ Бориска курдук сэриигэ баран сэймэктэниэн ба?арбат. Сафейка сыыйа т?б?т?н ?р? к?т???н, до?орун диэки сэмэйдик мичилийэн ылбытыгар, сирэйэ сырдыы т??эргэ дылы гынна.
Бориска махтаммыттыы кинини санныттан куу?ан ылла.
20
Халыма кылгас сайынын оройо. От ?лэтин ?гэнэ. Борискалаах Сафи Миитэрэйи кытта Балыгычаан т?рд?гэр биир отууга хоно сылдьан оттууллар. Быйыл сааскы ?тт? ардахтаах буолан, от ??н??тэ ?лг?м. Уонча хонук и?игэр ?с с??счэкэ бугулу туруордулар. Бориска ыстаанын та?ынан т??эрбит кы?ыл ырбаахытын уолугун нэлэккэйдэнэн, к?н?т?к хоноччу тутта сылдьан, кырыытынан кыара?ас-кыара?астык хааман «битийэн» охсор. Сафейка Миитэрэйи ?т?ктэн, умса т??эн имиллэ?нээн бытааннык барар. ????н дь?кк??рдээхтик илиилэрин араарбакка ?лэлииллэр.
Уолаттар тойонноро санаа хоту табыгастаахтык эргинэн кэлэн, бэркэ к?ннь??рэн сылдьар. А?ыс акка ы?ырдан та?аарбыт табаарынан эргинэн, к?н аайы дьиэтин та?ыгар дьон б??? то?уоруйар. Кы?ыны бы?а чэйэ, таба?а суох муунтуйбут дьон хабала?а киирэллэрин кэрэйбэттэр, иэс ылан бараллар.
Борискалаах хамнастарын аахсан, биир куул бурдугу, балайда чэй, табах, саахар, сэп-сэбиргэл, быа-ту?ах, та?ас ылынан, биир акка ы?ырдан, сор?отун миинэр аттарыгар т?рг??лээн та?аарбыттара. Сэйимчээнтэн тута т?нн??р? санаммыттарын, кинээс хаайан туран к?рд?сп?тэ.
– Дьэ, ол Сиридикээн буора ханна да куотуо суо?а. К???н сир ириитэ хаспыккыт ордук буолуо?а. Билигин миэхэ окко ?лэлэ?эн бары?. ?ч?гэйдик ?лэлээтэххитинэ борооскулаах ына?ы биэриэм. Оччо?о ба?ар Сэйимчээ??э хаалан ойохто ылан ыал буолу?. Кыргыттары да булан биэриэм, – диэн барыны бары биэриэх буолан арахсыбакка хаайбыта.
Дьон били кы?ын хостообут кумахтарын сууйан, т?м?г?н билэ охсор ба?алаахтар этэ да, тойон тылын ылымматахха, ол кэлин иэстэбиллээх буолара чахчы. Хайыахтарай, буор аата буор, тойон этэринии к?????э диэри к??тэригэр тиийэр, онон хааларга с?б?лэспиттэрэ.
К?н?ск? омур?ан буолан отчуттар ?рэх ?рд?гэр ойуччу турар отууларын диэки хаамыстылар. Ча?ылхай к?н уотунан сырайар. Кыра да салгына суох б?тэй куйаас б?р??кээтэ. Бориска этэ к?йм?ст?н суунаары бы?а ?рэххэ киирдэ. ?рэх т?рд?гэр тумустаан турар эмпэрэ таа?ы эргийэ хаамта. Бокуойа суох сототун ортотугар диэри ууга киирэн ыраас, тымныы уунан дуо?уйуор диэри, тыбыыра-тыбыыра суунан булумахтанна. Кытыыга тахсан ырбаахытын э?эринэн сирэйин сотто туран, хара?ын кырыытынан эмпэрэ тэллэ?эр кыстана сытар хара?а ??н??х туох эрэ ойуулаах чараас билиигэ таастары дьиибэргии к?рд?. Биир обургу чараас ку?уогу сулбу тардан ылла. Таас ?рд?гэр элбэх ба?айы кулахыттан эрэ обургу туох эрэ ??ннэрэ лагла?ай курдук, ?р?т ?рд?лэригэр кэлимсэ таа?ыран хаалбыттар. Дьи?нээх муора?а ??ск??р, хаалаах ??ннэр курдук дьураалаахтар, тумустаахтар. Барыта чуолкай ба?айы ырылыччы к?ст? сылдьаллар. То?о дьиибэтэй? Атын таастары ылан к?рб?тэ, эмиэ биир ?кч? элбэх ??ннээхтэр. Бориска урут манныгы к?р? илигэ да, сорох таастарга ??ннэр баар буолалларын бириискэ?э сылдьан истэрэ. Ол былыргы муора олохтоохторун уу т?гэ?эр с???н хаалбыт тобохторо муора к?сп?т?н кэннэ хас эмэ уонунан, с????нэн м?л?й??н сыллар усталарыгар сир анныгар улахан дири??э к?м?ллэн таа?ыран хаалаллар ???. Ону кэлин ?р?с уута хайа охсон суурайан, сир ?рд?гэр тахсар дииллэрэ. Оннук ??ннэр хайа кэм?э ??ск?? сылдьыбыттарынан сылыктаан, сири ??рэтэр аналлаах ??рэхтээх дьон ол таастар саастарын бы?аараллар ???. С??рбэттэн тахса сыллаа?ыта Черскэй диэн ??рэхтээх ки?и Халыма устун кэлэн ааспытын ту?унан Сэйимчээн олохтоохторо кэпсээбиттэрин санаан кэллэ. Ол ки?и бука маннык таастары эмиэ булбута эбитэ буолуо. Бориска хас да?аны ку?уок таа?ы ылан дьонугар к?рд?р? илдьэ барда. Миитэрэй чаанньык оргута охсубут. Сафейка отуу к?л?гэр а?ын бэлэмнии сылдьар.
– К?р?? эрэ, мин тугу булбуппун, – Бориска сэрэнэн таастарын дьонун иннигэр кэккэлэтэ уурда.
– Бу туохтарый, ??ннэр дуу? Хайдах маннык таа?ыран хаалбыттара буолуой? – Сафейка таастарын ылан, олбу-солбу чинчийэ олордо. Миитэрэй куттаммыт киэ? харахтарынан Борисканы уорбалаабыттыы к?р?тэлээтэ.
– Тыый, бу таастары хантан ыллы??
– ?рэх т?рд?нээ?и эмпэрэ анныттан. Туохха миигин уорбалааты?, Миитэрээй?
– Оттон бу кы?ын Тысхаан ойуун таа?ырдыбыт ??ннэрэ ?кч? манныктар этэ дии.
– Тугу, тугу са?ара?ын, Миитэрээй? Ки?и ?йд??р гына кэпсиэххин, – Бориска со?уйан ?р?к?йэ т?стэ.
– Ээ… бу кы?ын Сэйимчээ??э биир ки?и таарымталанан ыалдьыбыта. Ону ойуун эмтээбитэ.
– Но, хайдах эмтээбитэй? – Сафейка сэргэ?элээн ыйытта.
Миитэрэй аны ким эмэ истиэ диэбиттии эргим-ургум к?р?ннэ. Сибигинэйэ былаастаан аргыый кэпсээн барда. Кини хара?ар кы?ы??ы хара?а киэ?э кыракый бала?ан и?игэр, лыык курдук мустубут дьон ортотугар Тысхаан ойуун кыыран дьу??лэнэ турара бу баардыы к???ннэ. Кэтэ?эриин оро??о ыары?ах ки?и у?уутаан кэби?э-кэби?э, м?хс?н ?р? эргичи?нии сытар. Кыыран б?тэригэр ойуун ?рд?гэр саба барыйан туран абаа?ыларын ы?ыран ал?аан, к?рд???н баран чыпчырына-чыпчырына былаайа?ынан д???р?н то?суйбутугар, и?иттэн таас т??эн кэлбитэ. Ол таа?ы ??рэн-к?т?н ыары?ахха ???л?тэн к?рд?р?-к?рд?р?, кэ?иэхтээх с?? куола?ынан кутуран ордоотуу, биир сиргэ бэдьэ?нии, битийэ турбута.
Дьэ, нохойдоон,
Тостубат тоно?остоох,
Тэстибэт ??стээх,
?лб?т о?о?уулаах,
У?ун ?йэлээх
Уол о?о
Одьунаа?а эбиккин.
К?р бу!
Хай?ахтаах хара быаргар
Хам хатанан
Хара хаа??ын
Харса суох уулаабыт
Хара куйукта ??ннэри
Биири да ордорбокко
Суптурута оборон,
Ыл?аан ыламмын,
Ха?ан да?аны тиллибэт
Хара бэлиэ буоллунар диэммин
Сымара тааска
Хам симэн
Таа?ырдан кэбистим.
Онтон дьон диэки эргиллэн иччитэ суох дьэ?кир харахтарынан ????ннээбиттии диэличчи к?р?тэлээт, салгыы са?аран барбыта.
Бу таа?ы
Хаардаах уулаах
Ха?ыл ?рэх
Халыан элбэх
Хара таа?ын
Халы? дьаптал?атыгар
Ха?ан эмэ
К?р?р буоллаххытына
Халты хаамаары?,
Харбаан ыллаххытына
Хаттаан эргийиэ.
Ону оройдоо?, одууласпат буолу?,
Толкуйдаа?, туппат буолу?, –
диэн э?силгэннээхтик энэлийэн, суостаахтык суо?ур?анан олорор дьону ?т?р?тэ к?р?тэлээт, ??ннээх таа?ы к?рд?р?-к?рд?р?, эргиччи хаамыталаабыта.
– Ол таа?а ??нн??н-к?рдьэ?элиин ?кч? бу балар курдук этэ. Эн бостуой бу таастары ылбыккын, – Миитэрэй кыайан к?нн?р?лл?бэт ыар ал?ас тахсыбытыттан хараастан нэ?иилэ са?арда. – ?сс? ким бу таа?ы илиитигэр ылбыт, тарбахтара такыччы тардыа, ??ннэрэ тиллэн бэйэтигэр к????, – диэн эппитэ.
Борискалаах Сафейка бэрки?ээбиттэрэ бэрдиттэн туох да диэн этиэхтэрин булбакка, бэйэ-бэйэлэрин к?рс?н кэбистилэр. Са?ата суох а?ыы олордулар. Миитэрэй айа?ар туох да ку?уогун ылбакка кытыйалаах чэйин б?л???э курдук ?с тарба?ын ?рд?гэр к??рэччи тутан, биир сири тобулу к?р?н олорон, тугу эрэ саныырдыы, чараас уостарынан чаастатык сыпсырыйбахтыыр.
– Тууй-сиэ, с?рдээх да киитэрэй о?онньор эбит. Бу албыннаата?а с?р?н! Булугас ?й?н и?ин мин кинини ?сс? ытыктыах курдукпун, – Сафейка с???н икки ньилбэгин тыастаахтык охсунна. К?хс?н этитэн, са?а аллайда. Бориска с?б?лэ?эн са?ата суох м?ч??нээн ылла, т?б?т?н кэ?и?нэттэ. Онтон сонньуйбуттуу эбэн эттэ.
– Ойуун ?й?нээ?эр дьон хара?ата, кэнэнэ ки?ини с?хт?р?р. Ону таба ту?анан талбытынан албыннаан, дьа?айан эрдэ?э дии.
– Бээрэ, э?иги тугу-тугу са?ара?ыт? Ким тугу албыннаабытын этэ?ит? Хайа мээнэ тылла?аргыт сэттээх-сэлээннээх буолаарай? Эчи, куттаммаккыт да?аны бэрдэ, – дьоно ити ?л?гэрдээх улахан аньыыны о?орон баран, ?сс? элэктээх кэпсэтиилэриттэн Миитэрэй кыйаханыах курдук буолан барда. Сафейка тугу эрэ этээри ?р? хонойон эрдэ?инэ, Бориска саба сапсыйан кэбистэ. Бэркэ дуоспуруннанан Миитэрэйи утары к?р?н олорон, хас тылын барытын ыара?натан, са?аран барда.
– Миитэрээй, бу айыл?а бэйэтэ айбыт таастара. Былыр ха?ан эрэ олус ?рд????тэ бу би?иги олорор сирбитигэр муора ??ск?? сылдьыбыт буолуохтаах. Кэлин кини к?сп?т?н кэннэ т?гэ?эр с???н хаалбыт ??ннэр ?г?с м?л?й??н?нэн сыллар усталарыгар таа?ыран хаалбыттар. Маннык ??ннээх таастар атын сирдэргэ эмиэ бааллар, онон бу ??ннэргэ э?иги ойуу??ут туох да сы?ыана суох. Кини ол таа?ы сиртэн булан баран, ону э?иги билбэккитинэн ту?анан, бэйэтин дьыалатыгар туттубут.
– Ама, хайдах оннук буолуой, с?рэ бэрт дии?
– Чахчыта оннук, Миитэрээй. Ойуун эппитинэн буолла?ына, мин бу таастары булан, илиибинэн тутан а?албыт ки?и, тарбахтарым такырыйыа этилэр. Эбэтэр бу ??ннэр тиллэн миэхэ к????хтээхтэр этэ. Ханна баарый, бу таа?ырбыттара таа?ырбытынан сылдьаллар дии, – Бориска кыайан туттумуна к?л?м аллайда.
– Бээрэ, ол эмтээбит ки?итэ ?т??рб?тэ дуо?
– ?т??рэн. Билигин олох, харахтан сыы?ы ылбыт курдук, чэгиэн бэйэлээхтик сыддьар. Ойуу??а махтанара с?рдээх.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=36053671) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.