Дойду ахтыл?ана
Семён Петрович Данилов
Саха народнай суруйааччылара
Бу том?а саха народнай поэта Семен Петрович Данилов 1937–1965 сылларга суруйбут хо?оонноро, поэмалара киирдилэр.
Семен Данилов. Дойду ахтыл?ана: хо?ооннор, поэмалар
АА?ААЧЧЫЛАРГА
Семен Данилов 1977 сыллаахха талыллыбыт айымньыларын бэйэтэ икки том?а та?мыта. Бастакы томугар 1966–1976 сс. суруйбут айымньылара, иккис том?а 1937–1965 сс. суруллубуттара киирбиттэрэ. Оттон 2005 сыллаахха олохтоммут «Саха народнай суруйааччылара» диэн сериянан тахсыбыт бастакы томугар кини огдообото Анна Данилова уонна народнай поэт Михаил Тимофеев бэлэмнээбит талыллыбыт лириката «Айыы сыдьаайа» диэн аатынан, мин киирии тылбынан бэчээттэммитэ. Оттон субу иккис том?а, хронологияны туту?ан, 1937 сылтан 1965 сылга диэри суруллубут хо?оонноро уонна поэмалара киирдилэр.
Салаалар поэт урут тахсыбыт кинигэлэрин ааттарынан «Мин дойдум», «Аймах дьонум», «Эйэлээх куорат», «Хотой дьоло», «К?н тамма?а», «Алаас сулустара» диэн ааттаннылар. Манна Семен Данилов поэт бы?ыытынан ??нэн-сайдан испит суола ырылыччы к?ст?р. Ол курдук, бэйэтэ суруйбутунуу, ма?най норуот ырыаларын олуктарыгар чуга?атардыы олоххо чахчы буолбут т?гэннэри хо?уйбут эбит буолла?ына, 60-с сылларга поэт айымньылара дири?ээн, оло?у б?л????кт?? к?р??тэ ситэн сириэдийбит. Ордук «Алаас сулустара» диэн кинигэтигэр киирбит хо?оонноро чахчы да поэт аатын ааттатар айымньылар. Итиннэ «Оло?хо кэнниттэн», «Сайы??ы Сиинэ», «Сайылык», «Саха ??к??тэ», «Ырыа ту?унан», «Бастакы хаар» диэн чулуу хо?оонноро киирбиттэр. Дэлэ?э да итилэртэн ?г?стэрэ ырыа буолан к?н б?г???э диэри ыллана сылдьыахтара дуо?
60-с сыллар, уопсайынан, саха поэзията са?а кэрдиис кэм?э тахсыбыт бэлиэ сыллара этилэр. Ити са?ана Леонид Попов, Рафаэль Ба?атаайыскай, Моисей Ефимов, Иван Гоголев, Савва Тарасов, Михаил Тимофеев ордук тахсыылаахтык ?лэлээбиттэрэ. Кинилэр айымньылара, нууччалыы тылбаастанан, поэзияны киэ? ыырга та?аарсыбыттара. Дьэ ити дьонтон биир бастаан и?ээччинэн Семен Данилов буолан, ити сыллартан Россия басты? поэттарын и?игэр аата ааттанар буолбута.
Кэли??и к?л??нэ аа?ааччыларга поэт маастарыстыбата му?утаан испитин к?рд?р?р кэрчик кэмэ бу том?а кэрэ?илэнэн киирдэ.
Н. Винокуров-Урсун,
поэт, кириитик,
П.А. Ойуунускай аатынан
Государственнай бириэмийэ лауреата
МИН ДОЙДУМ
(1937–1948)
ЫРЫА
К?м?с к?н?м санньыйа
Киирэр сирин былдьаста,
Маайа ынах хамыйа
Барар кэмэ уолдьаста.
Ыллыыр чыычаах утуйан,
Айыл?абыт чуумпурда,
Оттуур колхоз уурайан,
Отуу уота умайда.
Паарка ыллаан эрдэ?э
Маннык намыын киэ?э?э,
Эдэр ыччат биэрэккэ
Э?иэкэйин эттэ?э…
Намыын киэ?э дьаарбайа
Тахсыах эрэ, Даарыйа,
Сээкэй ту?ун аттара
Сэ?эргэ?иэх таарыйа.
* * *
Ый сырдыгар с??р?г?м
Ырылыйа дьулуста.
Ырыам аргы?а чыычаа?ым
Ыраах кытылга ы?ырда,
К??гэн аллыбыт бакаалым
К?ллэ-салла, дьалкыйда,
К?т?р к???л?м дабаана
К???р?мт?йэн к???ннэ.
КЭЛЭР ?ЙЭ КИ?ИТИГЭР
Мин т?р??н т?л???йб?т алааспар
Эн ??ск???, олоруо? – билэбин.
Эйиэхэ, ол ыраах бырааппар,
Бу ыллыыр ырыабын аныыбын.
Дьиибэргии, сонньуйа, эн аа?ыа?
Дирбийэр мин ырыам хо?оонун:
Би?иги ?йэбит халлаанын,
Эн к?р??? охсу?уу толоонун.
Би?иги, эн убай дьоннору?,
Д?рб??ннээх ?йэ?э олоорпут,
Олохпут бу сырдык хо?оонун
Охсу?уу уотугар айарбыт.
К?н аайы куттанан турбакка,
?л??н? утары барарбыт,
Таптыырбыт, ыллыырбыт дьыбарга,
Буур?а?а муммуту сирдиирбит.
Мэ?эйи, ?л??н? э?эрбит
Эн ??ск??р к??х мичил алааскар.
К?н аайы суол солуур этибит
?сп?т дьол айанын аартыгар.
К?м?скээн чэлгиппит алааспар
Эн ??ск???, мичээриэ? – билэбин…
«Быраатым, кэлэн мин ?рд?бэр
Ахтаар!» – диэн кэриэспин этэбин.
КИЭ?Э АЛААСКА
Ыраа?ынан-чуга?ынан
Ынахтар ма?ырастылар,
Ха?ы? курус тыалынан
Эккин-хаа??ын сайа тыынар.
Бу дойду хас томторун,
Чугастаа?ы дул?аларын
Барытын мин билэрим,
Барытын тэпсибитим.
?ч?гэйиэн дойдум тыала
С?рэхпин угуттуура,
Умнуллубут ырыа тыла
Уруккулуу сатарыыра.
Ханан эрэ ыраа?ынан
Ха?ыл аттар тыбыырдылар,
Харалаабыт хаты?нарым
Хара?анан та?ыннылар.
Манна олох, манна тойук,
Манна атын сигили,
С?рэхпинэн маны куруук
Ахтар, саныыр да этим.
Дьоллоох тойук, дьогдьоот киэ?э,
Дьолу булбут мин дойдум.
…О?о буолан ааспыт сааспын
Ордук саныы олордум.
ОЛОХ УОННА ОЛО?ХО
(А. Сурковтуу)
Эти? астыа. Сыллар аа?ыахтара,
Би?иги кырдьан олоруохпут.
Б?г???? герой – оло?хо бухатыыра,
Остуоруйа буолуо би?иги олохпут.
Этиэхтэрэ онно
айыы бухатыыра
Оччолоох-баччалаах
к??стээ?э диэн,
?л?р чаа?ыгар
?лб?т тыыннаах
Ырыа тылларын
эппитэ диэн.
Оло?хо буолуо
улуу кыргыс ту?унан,
Кырдьа?астар уйадыйа истиэхпит:
Ол оло?хо ойуулаах номо?уттан
Амарахтык мичээрдиэхпит.
Оо, до?оттоор,
Ол бухатыырдардыын
Би?иги буолбаппыат
арыалла?ан ??скээбиттэр,
Кинилэри кытта сайылык сы?ыытыгар,
Оскуола олбуоругар
ойуоххалыы оонньообуттар,
Кинилэри кытта
Дьоллоох кэм?э
Дьолу ?ллэстэ
до?ордоспуттар,
Т?р??б?т дойдубут ыар дьылыгар
Хо?уок килиэби
?ллэстибиттэр.
Билбэт этибит
Б?т?н к??стээхтэрин,
Ки?иттэн ордук
киэптээхтэрин,
Са?арар са?алара
ырыа буолар
Сахаттан сабыйа
?йд??хт?р?н.
Кинилэр с?гэллэрэ
ки?и с?гэрин
Сылайан н?кс?йб?т к???стэригэр,
??хсэр буолаллара, ?л?? кэллэ?инэ,
?л??ттэн
сиргэнэр
?гэстэринэн.
Би?иги билэбит:
?рд?к ба?а,
Дойдуну таптыыр к?н? с?рэх,
К???л? таптыыр
модун санаа
Дьон курдук дьо??о
олоортун.
Би?иги билэбит:
Дьон курдук дьон
Ийэ сирдэрин,
бар дьоннорун,
Алдьархайдаах
аат айа?ыттан
Ара?аччылаан ылбыттарын.
Эти? астыа,
Сыллар аа?ыахтара.
Би?иги кырдьан олоруохпут,
Б?г???? герой –
оло?хо бухатыыра,
Остуоруйа буолуо би?иги олохпут.
КЫАЙЫЫ К?НЭ
О?онньорум би?икки
улуу сурахтан
Ойон туран
о?олуу
уурастыбыт,
Оскуолабыт ?рд?гэр
умайар былаа?ы,
Оонньуу турдун
диэн,
ойутан та?аардыбыт.
Б?г?н би?иги,
Орто дойду билбэтэх
ороспуойун бии?ин
Улуу
охсу?уу уотугар
уолугуттан ылан,
умса анньан,
урусхаллаабыттар,
Б?г?н би?иги,
илиибит к?л???н?н
с??сп?т?гэр а?аан,
Т??рт
к?ч?мэ?эй сылы
т?л? т?сп?ттэр,
Сарда?а тыкта?ына,
к?н к???ннэ?инэ –
Аан дайдым,
айыл?а ийэм,
Айгырыы
хамсыы
Айманарын курдук,
Аан дойдуну
сатарытар
Айхал б???н?
айдаардахпыт
буоллун!
Улуу дойдуну
у?угуннарар,
Уруй б???н?
уйгууртахпыт
буоллун.
О?онньорум барахсан
О?отугар т?стэ:
Уулусса?а ойон тахсан
Уйадыйан турда,
К?рэх дьонун к?рд?:
Кэлии,
Барыы,
К?л??,
??р??!
Солко та?ас суугуна,
Хаарыс та?ас харсыыта,
Кыыс ??рб?т дьэдьэн имэ,
Уол о?о ойуолуута.
Эмэн дьахтар эдэрсийбит,
Эмээхсин эккирээбит,
Сукуй тыа суугунаабыт,
Сулбут ?рэх тыа?аабыт.
Уулусса,
дойду тыла
У?арыйбат музыка:
– Кыайыы!!!
– Кыайыы аатынан
кыайаргынан
??р,
к?т,
туой!
Уулусса?а
к?йг??р.
К?т???лл??.
?г?с сиртэн,
суут дьиэттэн
?рд?к сиргэ,
хонууга
?м??р??э
??рд?ст?лэр
??р?? былаахтара.
Трибуна?а –
дьоллоох тыллар,
Дьон с?рэ?эр –
?сп?т кыымнар…
?р?г?йд??
турбуппут онно
олох о?олоро,
Оо, онтон
ырыа баарта
Ойуур,
толоон,
тыа аайы:
Айхаллан,
к???л кыраай!
Айхаллан,
улуу норуот!
О?онньорум булбут этэ
Уон к?м?с остуопканы,
О?онньорум муспут этэ
Уон чулуу ыалдьыттары…
Оо! Дьэ, о?онньорум,
О?онньор да буолбатах,
Уол о?о – эдэр ырыа,
Ырыа – Кыайыы ырыата –
Ы?ырбыта остуолга.
МИН ДОЙДУМ
(Садофьевтыы)
Бу далай, бу халлаан сарыала,
С?рэ?и угуттуур к?й салгын,
Бу уйгу ы?ыа?ын чара?а,
?л?скэн ??р??б?т, бу дьолбут –
Барыта эн эбээт, мин дойдум!
Бу ?лг?м ??н??лээх алаастар,
Бу са?ыл сы?ыылар, толооннор,
Бу к?м?с ?ктэллээх хайалар,
Угуттаан та?ымныыр ?рэхтэр –
Барыта эн эбээт, мин дойдум!
Бу мичил к?н т??эн саатаабыт
Киэ?тэн киэ? уор?алаах сир-дойду,
Бу «кэхтэр» диэн тылы сатаабат
Кэрэммэт кэккэлээх ыччатым –
Барыта эн эбээт, мин дойдум!
Ньиргиэрдээх бу ?р?? куораттар,
Киэ?тэн киэ? куйаарар аартыктар,
Бу айар ?лэбит эти?э,
Бу ыллыыр ырыабыт к?м??э –
Барыта эн эбээт, мин дойдум!
МУУС УСТАРДАА?Ы САНАА
С.А. Местниковка
Таптыыбын эйигин, Сахам сирин,
Хаар хайы?наах т?р??б?т дойдубун,
Буур?а сатыылыыр киэ? сы?ыыларын,
?рд?к к?ннээх сааскы халлаанын.
Ал?ас ааттаммыт муус устарга
Мин дойдубар муус устубат,
То?оттуу барбыт кыстык хаарга
Халыйар хайы?ар суолун хаалларбат.
К?т?р кэлэрин к???тэр санаабар
?лэм быы?ыгар ?рэ?и кэтэ?эбин,
Кини то? хара харалдьытыгар
Ньургу?ун сибэкки ньургуйа ??нэрин.
Онно, мин санаабар, туманы курдат
К?ст?рг? дылылар к???р?р садтар,
?р?? былытынан ?лл?мм?т курдук
?ч?гэй бэйэлээх отонноох мастар.
Ба?ар, кырдьык… (би?иги итэ?эйэбит)
Кы?ын кыпчыарын би?иги кыайыахпыт –
Кулун тутар буур?а кубул?атын
Муустаах муора?а кыйдаан ыытыахпыт.
Оччо?о мин дойдум хаар хайы?ын
Кэмин иннинэ киэр гыныа?а,
Сыы?а ааттаммыт муус устарым,
Ыам ыйыныы, балыгын ыытыа?а.
Нарын бэйэлээх та?ара кийииттэрэ
Та?нан туруохтара, сайынынан тыына.
К?ннээх дойдум отонноох мастара
Кийииттии кэлиэхтэрэ чаллах тииппэр.
Алаас арыытыгар, отонноох садка
Дьоллоох о?олор к?р?л?? сырсыахтара.
Абрикос отону а?алара дьо??о
Айдаара сырса а?алан биэриэхтэрэ.
Оччо?о би?иги, кы?ыны кыайбыттар,
О?обутугар т??эн олоруохпут,
К???р? барбыт алаас куулатыгар
Кулун тутарга кус маныахпыт.
ХОДУ?А
Турда колхоз алаа?ыгар
Уоттаах куйаас ???р?гэ,
?рд?к к???э тала?ар
Си?нэ ??мм?т бэттиэмэ.
Силлиэ тыал ?л?? оту
Сирилэччи ытыйбата,
?лэ к??рэн эбэ хотун
??мм?т ото долгуннурда.
Кырбый кыыл кынатынан
Кыптыыйдана оонньообото,
Эмдэй-сэмдэй т???ст?лэр
Элитиэпкэ бэртэрэ.
Быыстала суох хабыгырыы
Б?л?м??ттэр к?рс?бэттэр,
Xапса?айдык татыгырыы
Косилкалар сырыстылар.
К??х уйгунан к?м?ллэн,
Сытта колхоз алаа?а,
С?рэххэ, быарга билиннэ
Самаан сайын сылаа?а.
СААС
У?уга суох ыллыы-туойа,
сааскы халлаан турда,
Чэбдик дойдум, мичил ??рэ,
тыына, у?угунна.
Совет дьиэтин былаа?ын
к?н?м ??рэ тиирэр,
Пионер о?о ырыатын
тыалым ыраах илдьэр.
Сииктээх буорга т??эн тиллэр
т?р?л к?м?с сиэмэ,
Ыраас, сырдык ача ??нэр,
атар лабаа б??рэ.
Уонна сырдык ?р?йэлэр
ки?и аймах дьолун
Ырыа гынан туойбуттар
с??р?к к?м?с тылынан.
Сирбитин симии, о?оро,
то?суйдулар уустар…
Советскай дойдум оло?о
к?н? к?рс? устар.
У?уга суох
ыллыы-туойа,
сааскы халлаан турда.
У?уга суох
??р?? тыына
с?рэххэ кутулунна.
САРСЫАРДА
К?р эрэ: сырдык дьол
Мичээригэр маарынныыр,
К?р эрэ: сарда?а
са?ахха сыдьаайда.
Аан дойдум у?уктан,
Сырдыкка сыламныыр,
Аан дойдум са?анан
сандаарда.
Са?а к??х солко?о
Сууланан турдулар
Са?а к??х
унаарар мырааннар,
Эн курдук м?л?й??н
Дьон турар,
у?уктан,
Эн курдук,
хомунар,
тараанар.
Советскай ки?и, эн,
дьиэ тута
тахса?ын
Советскай Союзка –
м?л?й??н.
С?гэ?ин эн маска батары охсо?ун,
Охсуллар с?гэлэр –
м?л?й??н…
Дирбийэн-дарбыйан
?лэлии тура?ын;
Ыраатта
эн ?лэ? ырыата.
Дирбийэн-дарбыйан
сатарыы турда?а
Советскай сир ийэ
барыта.
Мас суоран, та?астаан
Истиэнэ уура?ын –
М?л?й??н
истиэнэ ууруллар.
Эн т?ргэн
тутуунан
Сарайдаан б?тэ?ин –
М?л?й??н
са?а дьиэ
сандаарар.
Эн ыллыыр
ырыа?ар
Сарда?а сыдьаайар,
Эн ырыа? и?иллэр
сир аайы.
Эн ?лб?т ааккыныы
са?а дьиэ? сандаарар…
Сарсыарда
сайа?ас, ылаа?ы.
К???Н
Бурдук сириттэн улардар к?тт?лэр,
Буруо у?уннук тура унаарар,
Алаас а?ыллан ынахтар ма?ырастылар,
Амтаннаах кэнчээри сыта тунуйар.
Уонна дуо, до?оттоор, сайдам салгыным,
Убуруу-сыллыы, уолукпар эриллэр,
Утаппыт с?рэххэ с?д?р??н нууралым
У?уннук-у?уннук угуттуу диэлийэр.
Оттообут хотуурун отунан баайан
О?онньор ки?и хоспо?ор уурар,
Дьиктилээх к?н?м, санньыйа ылааран,
Тииттэргэ са?аары тыа?а суох устар.
Ол дьиэ?э ки?и суох: о?онньор дал тутар,
Хобороос хотону сыба?а барбыта.
Ма?хаа?ай та?ыгар бурдук астыыллар,
Уйбаан э?иилги сонуогу хорутар.
К???л сир дьонноро оло?у о?остор
К??рээннээх ?лэнэн к???н? к?рс?б?т.
?лэни ?м?р?тэн му?ха?а, булка
Кы?ыны кытта тэ??э туруохпут.
* * *
?йд??г??н ??н??лээх хонуунан
К??лэйдии миигинниин испиккин,
Хонууга сибэкки хомуйан
Хоскор эн киллэриэх буолбуккун?
Кэмчиэрэ ыйытар са?абар
Хоруйдаан биир тылы эппиккин,
С?р????э, сииктээх т??н ????гэр
Сэмэйдик сиэтти?эн испиккин?
?йд??г??н олох киэ? суолунан
Дьоллоохтук хаамыахпыт диирбитин,
Эриэккэс санааттан долгуйан,
Эн онно мичээрдии испиккин?
Оччо?о мин, хоту к?т??р?,
Кынаппын куурдуна сылдьарым.
Арахсыы ол дьоллоох чаастарын
Ахта?ыан, мин к?нд? Анютам?
КЫ?Ы??Ы СУОЛ
Тугун ба?ас у?унай
Нуоралдьыма ?рэ?э,
Xа?ан-ха?ан тиийиэмий
Хампа алаас ыалыгар?
Тиийиэм киэ?э уот ???н,
Имик-самык буолуута,
Остуоруйа т?м?ктэнэн
Уу чуумпу уйгууруута.
Дьиэ?э киирэн мин иттиэм
К??дь?пп?т к?м?л??кпэр
Уонна нуктуу нухарыйыам
Уотум сылаас сыламар.
Оччо?о т??лбэр охсуллуо
Сырдык уоттаах мин хо?ум,
Онно тэтэрээт к?нн?р?
Олороро буолуо до?орум.
К?нн?р, к?нн?р, до?орукуом,
К?т?т?мэ ал?а?ы.
Олоххо сыы?а хардыылаабат
Дьон буоллуннар о?олору?.
КИЭ?Э ТЫА?А
Сииктээх киэ?э хааман истим
Чара? тыаны тэлэн,
О?уор анньан илим-ситим
Ыйтан сырдык т??эр.
Онно алаас. Дьонум-сэргэм
Оонньоон-к?лэн эрэр…
Сарда?арар сырдык имим
Тиийиэм ??нэр кэмэр.
Ыйда?а?а хахыйахтар,
Улааппыкка дылы,
Нуктуу, чуумпу налыйбыттар,
М????рэнэн сырдыы.
Уолбат на?ыл ?р?йэлэр,
Уулбут к?м?с уунан
Толбоннурар к?л?ччэбэр
Тохтообокко усту?!
Сииктээх киэ?э хааман истим
Хаты? чара? устун,
Сарда?арар к?м?с имим,
Инним – к?рэх дьонум.
БЭЭ?ЭЭ КУЛУУП ДЬИЭТИГЭР
(Кыыс ырыата)
Бээ?ээ кулууп дьиэтигэр
Биэс уол кэлэн тохтообут,
Бэ?иэн эдэр инженердэр,
Бэ?иэн эрэт б?т?ст?р.
Оо, тэ?нээх да до?оттор,
Оо, ?ч?гэй да уолаттар.
К?м???, чо?у булар
К?рэхтээх дьон ???лэр:
– Иччитэх Сиинэ си?ин
Иччилиэхпит дэ?эллэр.
Уой, ?кс? да кэпсииллэр,
Оо, ?йд??х да уолаттар.
Б?г?н кулууп та?ыгар
Бэ?иэн тахсан туойдулар,
О?олору мунньаннар,
О?уохайдаан тэйдилэр.
Уой, кэрэтик да ыллыыллар,
Уо, к?рд??х да уолаттар.
– Хайыахпытый, дь??гэлээр,
Хайалар к???тэллэр.
Сарсын эрдэ барабыт,
Саныыр буолу?, – дэстилэр.
Уо, кирдик да эрэттэр,
Оо, тохтуу да т?спэттэр.
ЭЙИГИН УТУТА-УТУТА
Данилова Верочка?а
Эйигин утута-утута,
Биэличчээ, мин ырыа ыллаатым.
Кэм т?ргэн хардыынан аа?ыыта
Эн, сэмэй кыыс о?о, улаатыа?.
Сиинэ?э, Куорунай сиригэр,
Ньо?одьук диэн улуу к??л баара,
Ол эбэ со?уруу ?тт?гэр
Турар ээ эн э?э? ампаара.
Ол ампаар аттыгар бэрт былыр
Баар этэ ку?а?ан бала?ан,
Ол онно ?р?? к?н сырдыгар
Кэлбиттэр а?алаах аба?а?.
Би?иги, ?лэнэн суол солоон,
Олох киэ? аартыгын булбуппут,
Олох киэ? буоругар ?лэнэн
?рд?к дьол ??р??т?н билбиппит.
Билигин омуктар баайдара,
Аатамы арааран бараннар,
????ннээх ?йд?р?н ситээри,
Айдааран, арбанан эрэллэр.
Эн дьо??ун кыа хаа??а умсаран,
Эйигин эн бэйэ? дойдугар
Дьоло суох кулут кыыс о?остон
Байары т??л гынан т????ллэр.
Би?иги: нууччалар, сахалар,
Ха?аактар – уон араас омуктар,
Би?иги, советскай норуоттар,
Бу сири бас билэн ??мм?ттэр,
Аан дойду дьолуттан к???л?,
К???лл?к ?лэлиир ??р??н?
Туохтан да ?рд?кт?к туппуттар,
Тобуктаан туруохпут кэриэтэ
Охсу?ан умсуохпут. Охсу?ан
Эн к???л олоххун айыахпыт.
Би?иги му?ура суох к??сп?т –
Му?ура суох сырдык итэ?эл,
Дьон аймах т??нэ суох оло?ун
Бу буорга олохтуур итэ?эл,
Ол и?ин би?иги ырыабыт
Ы?ырар са?аттан са?а?а.
Итэ?эй – туолуо?а ырабыт,
Мин сиэним, эн ону к?р?????.
Эйигин утута-утута,
Биэличчээ, бу ырыа ыллаатым,
Ырыабар мин илэ к?р?б?н
Эн ?йэ? алаарар халлаанын.
БОБО ТУТАР О?ОННЬОР
1
То?ус уоннаах толунньа?
Токуйбутун к?р?мэ?:
И?иирдэрэ эрчимнээх,
Сындаа?ына сыралаах –
Ахсым болгуо быччы?а
Ахсаабатах дэ?эллэр.
«Алтан туура» хотуура
Айаннаатар эрэ дуо,
Дэмэ-хомо суох кэмнээх
Дэ?ээтинэ диэн кэбис.
Хотуур сыылба да буоллар
Ходу?аны хоротор,
Хоннохторо суойуулаах,
Хотоойулаах сырыылаах.
Ардайдаппат да эрэн,
Арсыын ылыы ?рд?гэр
?ст?? б?сс??к кэри?ин
???р?тэр дэ?эллэр.
Хамыырдаахтан хаалсыбат,
Хоннохтооххо куоттарбат,
Боччум илии му?унан
Бобо тутар о?онньор!
2
Бодьойбутун к?р????т
Бокоойуга аа?ыма?:
Алта салаа муостардаах
Атаралыыр тайах кыыл
А?аарытар айа??а
Аа?ан баарта суох дииллэр.
Кылатара кытарбыт,
Кыайан к?р?? дуо диэмэ?:
Кытарбытын иннигэр
Кыраан ылар кы?аа?ын.
Кыырай халлаан кыстыктаах,
Кыптыгыркаан кынаттаах,
Кындыа к?т?р кыыл бии?ин
Кыдыйарын с???лл?р.
Кэлим элбэх кэлгиэлээх
Кэтириинискэй доруобун
Э?силгэннээх эстиитэ
Эккэ эрэ дэ?эллэр.
Кэмчи со?ус да буоллар,
Кэнтиктэрэ охтуулаах,
Татым со?ус да буоллар,
Чааркааннара тардыылаах,
Эндэппэккэ таба биэрэр
Эбиэннэрэ и?сэлээх.
Боччум илии му?унан
Бобо тутар о?онньор
Са?ыл, саарба араа?ын
Саа?ылыырын с???лл?р.
Ы?ыктары билбэтэх
Ыга тутар ытыстаах,
Ылыммытын ыпсарар
«Ыччат» буолар дэ?эллэр.
ЫРААХ МУОРА КУМА?АР
(Поэма)
Муора?а к??х к?дэрик т??эн,
Чуумпуттан чуумпутук долло?уйар;
Ха?ан эмэ хопто, арыт ытаан, арыт к?лэн,
Аймыыр а?ааттыбыт чу? салгыны.
Хоту дойдуга к?ст?бэтэх к?н тахсан
Холку хомо долгунугар оонньуур;
Хомо у?уоргу хоптолоох кума?ыттан
Туу?уурга[1 - Туу?уур – балык туу?уур собуот.] туоруур тыы эрдиитэ оймуур.
Ол о?очо?о дьол ту?унан, олох ту?унан
Икки ки?и кэпсэтэрэ.
Чуумпу долгун, балык умнуллан,
Санаа дьоллоох кэлэргэ тиийэрэ.
– Эн, – диирэ эр ки?и куола?а, –
Эрэн би?иэхэ – до?отторгор,
Олоххо баар бары ку?а?ан
Сырдык, ыраас аргыстаах буолар…
Дьахтар куола?а махтанара
Ыар к?н?гэр кээспэтэх до?отторугар.
Ол курдук уста турбуттара
Муора долло?уйар долгунугар.
1
Хаты? ?рэх ?рд?гэр
Баар ээ ма?ан бала?ан,[2 - Эллэй тыллара.]
Ол дьиэ сырдык хо?угар,
Оо, эн кими к?р???н?
Сэрии суо?ар ол дьиэ?э
Эдэр кэргэн олоорто,
Эдэр кэргэн ол дьиэ?э
Элбэх дьолу билбитэ.
Онно баара эдэркээн
Бу дьиэ кэргэн а?ата,
Аа?ааччыа, эн кэрэхсиир
Театры? артыы?а.
Онно баара о?уордаах
Т?нн?ктэрин му?унан
Сибэккини кэккэлиир
Мин эдэр героиням.
Онно баара дьиэ сэргиир
Эдэр кэргэн чыычаа?а,
Мэник ки?и, кыра кэргэн –
Хара харах Валентина.
Онно баара ??рэ кырдьар,
Дьон таптыыр эмээхсинэ –
Дьиэни дьиэлиир, сиэнин иитэр
Маанылаах эбэлэрэ.
Хаты? ?рэх ?рд?гэр
Турар ма?ан бала?ан…
Бур-бур буруо бургуйар:
К?р суох, чу?кук, ку?а?ан.
Бу дьиэ сырдык хо?угар
Хаалбыт сиэннээх эмээхсин.
А?ыы баттыыр, саас ылар…
Ол да буоллар ыал ээ син.
Кини кэпсиир бар дьо??о:
– К?н-дьыл атын… айака!..
Баарта уолум боруо??а,
Кийиит – хоту, балыкка.
Уонна уоста имэрийэр
Бу ыар саа?ын сааталын –
Сиэнэ кыыс, хара харах
Валентина батта?ын.
Оччо?уна к?м?с таммах
Иэдэ?эр илибириир,
Валентина намчы санна
Аргыый ибигириир…
Эбэ кыайыы к?н?гэр
Эрэн тиийиэ эри?эн,
Хаты? ?рэх ?рд?гэр
Хааллын ма?ан бала?ан.
Аа?ааччыам, тиийиэх би?иги
Муустаах муора биэрэгэр,
Кыайыы и?ин силлиэлиин
Бар дьон тустар сиригэр.
2
Уордаах муора милкийэр
Ардах, силлиэ сиригэр
Куба курдук балааккалар
Турта?на?а тураллар.
Фронт сакаа?ын толоро,
Онно тиийэн олохсуйар
Кыайыы и?ин охсу?ар
Эдэр биригээдэ.
Онно тиийдэ саха кыы?а
Маня Готовцева,
Туустаах ууну, тыалы кэ?эн,
Бэчимэни сосу?а.
Онно тиийдэ саха кыы?а,
?ст???? ????мдь?л??,
Суох эр дьону солбуйан,
Дьоллоох сирин к?м?ск??…
Онно к?н-дьыл аастар аа?ар,
Д?рб??ннээх олох к?т???н.
Балык суо?ар кы?ыы буолар,
Т?????н-к????н умна?ын.
Оттон му?ха ийэтин тиирэр
Байым балык кэллэ?инэ,
Санаа? к?н?р, кынат буолар,
?л?мнэ?эр к?рэххэр
К?н?? эмиэ к?ст? куотар.
?лэ быы?ар, к?рэх быы?ар
Эмиэ санаа сабардыыр:
«О?о? ытыыр ыраах дьиэ?эр,
Оттон Кеша? ханнаный?!»
Суох ээ сурук. Сыл буолла…
Ымыылыыры? туох баарый?
Ырыа этэр: «К???т».
К??тэр.
Ырыа суо?ар мунчаарар.
Онуоха эбии быстах тылы
Дьон сэлбиэр тар?аппыттар:
«Сура?а, Кеша ?лб?т ???,
Ону кыыстан кистэтэллэр…»
Уонна харыастар с?рэ?эр
?р?? ким эрэ сипсийэр:
«??р-к?т, оонньоо эдэргэр,
?лб?т? кытта ?лб?тт?р».
3
Кулу?ун курдук у?уохтаах,
Куппут курдук та?аалаах,
Биригээдэ килбиэннээ?э
Мирон Сивцев диэн баара.
Кини уран кэпсээнинэн
Тыалы намыратар,
Ытаабыты к?ллэрэр,
А?ыылаа?ы саататар.
Кыайбатахха к?м?л???р,
Ыалдьыбыты эмтэ?эр…
Эмэн дьо??о – таптыыр о?о,
Эдэр ки?и до?оро.
Санаа баттыыр му?кук кэмэр
Маня?а убай ки?и,
Санааны сайар до?ор буолар,
Эрэйи ?ллэсти?эр.
Бииргэ ??рэ, хомойо
Ол курдук олоорторо.
Бииргэ эрдии эрдэллэрэ,
Бииргэ бэчимэлииллэрэ.
4
Биирдэ онно ??р?? буолта:
«Киев куорат – би?иэнэ!..»
Дьон-сэргэ то?уоруста,
Сынньала? кэмэ этэ.
Бастаан уоттаах уруй тыллар,
Онтон оонньуу, о?уокай,
??рэр т?гэн: с?рэх тиллэр
Кыайыы, кырдьык аатыгар.
Буур?алардыын к?рсэн-харсан
Бу буору чи?эппиттэр,
?р?г?йд???, ыллаа?-туойу?,
Хо?уун дьон, балыксыттар!
Симик уоттар умайбыттар
Имик-самык балаакка?а,
Арыгылар аччаабыттар
Былта?ар бытыылка?а.
Ахсааннарын ситэрэ,
Ырыалар ылламмыттар.
Ис с?рэх кистэллэрэ
Элэккэ быламмыттар.
Оттон Мирон Маняттан
Ол киэ?э арахпатах,
Аптаах таптал ырыатын
Уо?уттан т??эрбэтэх.
Кини эппит:
– Эйигин
Олус да таптаахтаатым…
– То?о миигин таптыыгын?
– Бу ?йд??х харахтаргын…
Уонна ол уол анда?аммыт
?йэлээх таптал аатыгар,
Хоруй к??тэ с?г?р?йб?т
Тапталлаа?ын ата?ар.
Маня к?р?р, Маня истэр,
Маня саныыр:
«Кеша суо?ар… маннык кэм?э…
Бу туохпут у?алдьытай!..
Мирон?! Иирбит биитэр
Холуочуйан араас буолар…»
– Тур! – диир, кэрэ бэйэтинэн
Туруору к?р?н туран. –
Айдаарыма! Аргыый буолуй…
?йд??хх? кэпсэтиллиэ. –
Туруору тарта таалбыт уолу,
Оттон Мирон тэмтэри?нэс.
5
?лэ буолла. Ый т?м?гэ.
Буур?а сатыылаата.
Арыт дьону т??н б?р?йэр,
Арыт к?н?с сарда?арар.
Киэ? муора кубул?аттаах,
Балык да охсор кэмнээх.
Хас хонно?
Суох да суох…
Кураана?ы со?ор к?ннэр.
Ый толбонугар муора оонньуур,
Майаак к??рэлдьийэр.
Са?ата суох тыйыс тулуур
Бэчимэни чиккэ?нэтэр.
Ол т??н балхаан к??стээх этэ,
Ый ньуура симири?ниир.
Биирдэ му?ха ийэтэ кээлтэ,
Бысхалдьыйа, дьирибинии.
Оо, онно «ураа» буолта…
– А?ыс туонна!
– То?ус туонна!
Дьон ??рдэ, ньамаласта,
Т?ргэнник тутта-хапта.
6
К?н санньыйан, кумахха
К?н?ск? симиэнэ сынньанар,
К?р?с-к?р?с балаакка
Тыалга тыа?ыы сапсынар.
Эрэ?э тыалтан долгуннар
Эрэли?э сырсаллар,
Кумах тумулга охсулла,
Курулуу тохто уосталлар.
Дэ??э к?ст?р к?н ылааран
Сылаастык сылаанньытар,
Эрдии, бэчимэ сылаатын
Умнан, Маня ах барар.
Кини олорор к?н к?р?р
Уордаах муора култуугар,
Батта?ынан тыал оонньуур:
Тарыыр, ы?ар, бурайар.
Санаан ыраах дойдутугар
Кини тиийбит курдуга:
Хаты? ?рэх ?рд?гэр
К?ст?р ма?ан бала?ан…
Сибэккини силэйэн,
Кы?ыл киистэ хамсыыра,
Илэ турар, мичилийэ,
Хара харах Валентина.
Сындаа-сылба сылайан быстан,
Ыар ?лэ ча?ытта?ына
Биитэр минньигэс т??л быы?ыгар
?лэ чаа?а о?уста?ына,
Ким эрэ кистэлэ?, исти? куола?а
Кини с?рэ?эр сипсийэрэ:
– Тулуй, кытаат, до?орум сыы?а!
Хайыахпытый – сэрии сиэрэ…
Оо, бу му?наах сэрии туран
Бурайталыан иннинэ,
Са?а ыал-сэргэ буолан
Олордубут да этэ!
А?ыылаах ?й?гэр туох киирбэтэй:
Киирэр дьоллоох сырдык санаа,
Сырдыгы сабар хара?а, дь?лэй,
Дуу?аны тууйар ыар санаа.
Кини саныыра: а?ардас сылдьан
О?отун иитэр эрэйин,
Эдэр саа?ыгар огдообо хаалан
Олох дьолуттан матыах му?ун.
Оччо?о т??рт ?тт? б??р?ллэн,
Ыарыы, тууйа хара?арар.
Хара?а, хамсыы, симири?нии,
Харыаста туманнырар.
7
Хаты? ?рэх ?рд?гэр
Турар ма?ан бала?ан,
Ол дьиэ сырдык т?нн?гэр –
Валентина барахсан.
Уордаах сэрии сиригэр
Т?птэ т?р?л??н, хара?а…
Кеша тыыннаах, баар этэ
Партизанскай тай?а?а.
Эн со?отох хаалла?ы?
Муустаах муора биэрэгэр,
Нарын бэйэ? олоро?ун
Санаа му?ар, саарал му?ар.
8
Биир ки?и кэнниттэн кэлэн:
– Тоойуом, Маня, туох буоллу?? – диэтэ,
Батта?ын к?нн?рд?, уйадыйа,
Эгэлгэлээх тыллары кини эттэ.
Онтон оонньуу, элэк умнуллан,
Олохтоох кэпсэтиигэ киирдилэр.
С?пп?т ки?ини умнар ту?унан
С??йэр тыллар этилиннилэр.
– Ха?ан да хайыа?ый, тулуй, – диэтэ,
Аргыый а?ай, амарахтык куу?а. –
Тыыннаах ки?и тыыннаахтары кытта
Дьолло к?рд?с, до?орум сыы?аа!
– …Итинтэн аралдьыта сатыыр дуу
Биитэр тугу этээри гынар?! –
Санньыар бэйэтэ таалан олордо,
Таабырын таайа, ???э тыына.
– ?лб?т? кытта ?лб?т суох… –
Уонна уол турда. –
То?ойуом, холбо?уох…
Маня дьик гынна.
Дьыбарсыйда…
– Тохтоо, бэйи!.. Суоба?а суох!.. –
Кынтас гынна, киэр аста
Уонна с??? таастыйда…
Уу-хаар баспыт хара?ар
Уор уота симири?нээтэ,
Туох эрэ т????н тылыгар
Б??л?? биэрдэ,
Тыынын хаайда.
Харыастан дуу, киэр хаамта
Эргийбэттик, тиэтэйэ.
«К?р эрэ маны!.. Тугун абатай!..
Му?унан ту?анан эрдэхтэрэ!..»
Со?уччу этэ – к??ппэтэх суол,
Мирон саатта, тууйулунна.
К?н ылааран, былыт быы?ынан
К?ст?-к?ст? туналыйда.
Ыраах кумахха му?ха?ыттар
Бэчимэ ырыатын ылластылар,
Муора тураахтара хаадьылааннар
Мирон ?рд?гэр сапсыннылар.
Ким эрэ дьолун угуйаннар,
Куо?астар а?аатталлар.
Эргийбэт эрэллии кылба?на?а,
Кубалар ырааталлар.
Илимньит салбах эрдиитинэн
Салгыбыттыы эрдинэр…
Муора у?уор киирэр к?нтэн
К?м?с суол ырылыйар.
9
Пароходтар к?н аайы,
Маня суругун ылаары,
Манна тиксэр эбиттэр.
Ха?ыыта?ан бырастыыла?а,
Сайы?ыннара, ыраата
Суругу илдьэ с?тэллэр.
Ыытта ?кс?.
Хоруй суох.
?сс? ыытта – суох да суох.
К?н-дьыл ууна у?унна
Улугурдар к???т??гэ.
Олох, ?лэ, куолутунан,
?р? к??рэ турбута.
Харсаах тыллар умнуллан,
Хоргуту?уу да ааста.
До?ордо?уу эмиэ тиллэн,
Аньыылаах санаа арахта.
Ол курдук аргыста?ан
Олох суолунан истилэр…
Биирдэ к???н Туу?уурга
?г?с баарса тигистэ.
Фро??а ыытар балыгын
Биригээдэ та?ыста.
Онно к?н?, т??н? бы?а
Буочука хачайданар,
Тыраап устун тыа?аан киирэн,
Кырыытынан кыстанар.
Маня эмиэ курууста?ар
Мироннуун сэргэ, бииргэ.
– Ба?ар, Кеша быстар са?ар
Бу балык тиийиэ, – диирэ.
Улуу муора кудулутун
Ар?аран муспут балыгын
Биригээдэ та?ан, кыстаан
Б?тэриитин са?ана
Эмискэччи айдаан буолар
Ол куруустаммыт баржа?а:
– Уу киирэр!..
– Дь??к туолла!..
Носуостаан ту?а суо?а.
– Ханан дь?л? ыстанна?..
Баржевойдар айманаллар:
– Куоту?, баржа былдьанна!
Уу дэбилийэр, у?аат устар.
Тыраабы иэмэхтии тэпсэн
Куотар дьон ньамаласта:
– Быра?аай, элбэх дьон эрэйэ,
С??с туонна хатыыс бэрдэ.
Биэрэккэ тахсан к?рб?ттэрэ:
Баржа ыарыы дьаакырданар.
Арай будулуйар дь??ккэ
Икки ки?и чалбааттанар.
– Та?ыс, Маня!.. Субу туолуо!..
– Ханан?.. Манан!.. Бу тугуй?!
– Куота тарт!.. Бэйэм булуом!..
– Мирон! Мирон!!! Бу… Буллум…
– Куулла!
Кумахтаах куулунан
Дь?л????? б??л?? кыстыыллар,
Ууну хачайдаан, т?тт?р? та?ан,
Балыктарын быы?ыыллар.
10
Киэ?э Маня, сылайбыттыы,
Куру-?ары дьиэлээн истэ,
Хантан эрэ т?ргэн тыы
Буор биэрэккэ тигистэ:
– Готовцева… Тохтоо… ??р-к?т… –
Почтальон ойон турар.
Суумкатыттан ?с муннук
Суругу ылан уунар.
«Кешаттан!..»
Маня саарба?алаан,
Ах бара, хатылаата.
Хатылаата, салгыы аахта:
– «Госпитальтан…»
С?рэх-быар
Н??л?йэ тэбиэлээтэ…
Онтон биирдэ баар буолта
Тулаайах оронугар.
С?рэ?инэн кини аахта
Туох баарын ол суругар.
Арыт ытаан, арыт к?лэн,
Оо, ??р??т?н хайдах этиэй?!
– Тыыннаах! – диэтэ куола?ын му?унан. –
Кеша! – диэтэ сибигинэйэн.
Уонна уунна баар дьо??о
Дьолун эргиппит суругун.
?рд?к ??р?? буолла онно,
До?ор дьон мунньу?унна.
?лэ, эрэй аргыстара
Маняны уруйдаатылар.
Кыбыстыбыт Мирон туран
Са?арарга тыл ылар:
– Би?иги герой до?орбутугар
??р??б?т?н биллэриэ?и?!
Былаан икки с??с быры?ыан туолуутунан
Э?эрдэлээн сурук суруйуо?у?!
– Суруйуо?у?, ?ст??х самнан,
Бар дьоммут эргийдиннэр!
Би?иги эмиэ балыкпытынан
?ст???? охсуохпут! – дэстилэр.
11
Маня ылаа?ы хара?ар
Дьол кыымнара т?ст?лэр,
Били ма?ан бала?ан,
Санаа?а, ??рэ к?ст?р.
12
Дьоллоох кыыс, хара баттах,
Дьоллоох кыыс Валентина.
Сибэкки ??нэ турда
Холуода уйарынан…
Саала?а ытыс тыа?а
Артыы?ы уруйдаата:
Норуот таптыыр артыы?а –
Маня тапталлаа?а.
Ол т??н Хоптолоох кума?ар
Уоттара умуллубата?а:
Ыраах муора биэрэгэр
Кыайыы анда?ара…
ТУМАРА ТУЛЛУКТАРА
(Поэма)
Бырааппар Софро??а
1
Чыычаахтар, кырдьары умнаары,
Чырыптыы, к?н к?р?н туойдулар,
Т?гэ?э суох ыраас халлааным
К?ннь??рэ, дьэ?кэрэ уйгуурар.
Мин у?ун айантан эргийэн
??скээбит ?т?хп?р турабын.
Ким да суох. Тэлгэ?эм чэлгийэн
Сэтиэнэх анныттан к???рб?т.
Эдэркээн сэбирдэх быы?ыгар,
Оо, хомус, эн тугу туойа?ын?
О?о саас ??р??т?н буолаарай
Эбэтэр ыраах баар алааскын?
О?о саас тэбэнэт иэйиитэ
Эмиэ к?н суолларын арыйар,
Ол кэм?э угуйбут айыылар
Эмиэ дьэ иннибэр турдулар.
Ол сытар килэ??э тэлээрбит
Ха?кы диэн дьулусхан кынатым,
Ол сытар о?обор оонньообут
Со?отох мин ??р??м – чаачар саам.
Ол кэмнээх санаалар, ба?алар!
Оо, о?о саас бардам дьайыыта.
Оччо?о ымсыылаах буолара
Эти?нээх ча?ыл?ан сырыыта.
Ол ааспыт. Ол ??р??, ол дьулуур,
Бу ха?кы, чаачар саа ардыгар
?лэ?э, ??рэххэ устубут
Атын суол, сэттэ сыл турда?а.
2
До?оттор. Оо, ханна баартарай
К?р?лээн улааппыт дьоннорум?
Оннугар уруйдуу турбута
Ол кэм?э ыллаабыт хаты?ым.
Хаты?ым кыратык кырдьыбыт:
Лабаалар то?уттан т?сп?ттэр.
Кэбис, ол эрээри к???рб?т:
Лабаалар нуо?а?а турбуттар.
– Хаты?ыам, эн миигин ?йд??г??н,
Мэниктээн симээбит уолчаа??ын?
Туох-ханнык буур?алар аастылар
Аастыйбыт эн т?б?? ?рд?нэн?
Хаты?ым, бокулуон уурардыы,
Солконон суугунуу хамсаата.
К?н, халлаан, айыл?а тылынан
К?н сирин дьиктитин ыллаата.
Бу хаты? т?рд?гэр турбутум,
Бастакы тапталбын ы?ыра.
Бу хаты? т?рд?гэр билбитим
Бастакы к?рс???? ырыатын.
Ол ??р??м ырыабар киирбэтэх,
Ырыата суох умнан кээспиппин.
Ол ??р??м ту?унан билигин
Биир тылтан ??р??х да эбиппин.
Онтум суох. Атыннар сиппиттэр…
Оо, сиккиэр, хаты?мын таба??ын,
Сир улуу тапталын ту?угар
Ыллаарыый ол сайын ту?унан.
3
Иччитэх ампаарым и?игэр
Мин дьоллоох т??л т??ээн хоммутум:
С?рэ?им бастакы ырыатын,
Бастакы тапталым ча?ылын.
Кыыс о?о са?арчы к?рб?тэ,
?р??лээх чачархай т?б?т?,
Кулу?ун курдук ??л бэйэтэ
Туохтан да, туохтан да кэрэтэ.
Сымна?ас унаархай хара?ын,
Сыллыырдыы, мин диэки санньытан,
Ытыахча ытаабат куола?а
Аймана, аатта?а турбута:
– Оо, Сэмэн, барыма, манна хаал…
Манна хаал тапталым ту?угар.
Умнубут дьолбутун булуохпут
Эмиэ дьэ хаты?мыт анныгар.
Ол албын. Кини суох билигин:
Ол о?о бэйэтэ о?олоох…
Ырыа?ыт, эн ситэр силигин,
Этэрим итинтэн ордук суох.
Д?рб??ннээх олоххо баар буолар
Дьыл?а уон элэктээх тойуга,
С?рэхпит тапталын суолугар
С??с аптаах тумара туллуга.
Ардыгар кинилэр ыллыыллар
Сир дьикти тапталын ту?унан,
Ардыгар умсары кырыыллар
Икки?ин мичиппэт му?унан.
Бастакы тапталбыт ырыата,
Оо, син биир с?рэххэ хаалааччы,
Саппахтаах саарабыл кэмигэр
Эн ??эр та?ара? буолааччы.
Сибэкки ньургуйар тойуга,
Сибэкки ыалдьыбыт ыарыыта
Т???т?н да и?ин хаалыа?а,
?рд?к к??с айыытын кэриэтэ.
4
Дьол диэни, тумара туллугун
Мин буллум т?р??б?т дойдубар.
Сырыттым икки?ин уол буолан,
Ба?ыыба мин дьоммор-сэргэбэр.
Дьэлликтии ??рэммит с?рэ?и
Бэл ииппит би?игэ тохтоппот:
Мин эмиэ ми?эбин миинэбин,
Мин эмиэ айа??а турабын.
Иннигэр элбэхтэр тураллар
Дуу?а?ын абылыыр санаалар,
Олох уон охсуулаах суолугар
Араастаан ы?ырар халлааннар.
Эн санньы долгуйа к?р???н
Кэннигэр хаалларар дойдугун,
Ол эрэн к?пп?ччэ к?т???н,
Санаа?ын ырыанан дуйдуугун…
Ол ырыа – эн дойду? симэ?э,
Кининэн эн дьолгун кэпсиигин.
Ол и?ин хойукку эн сиэни?
?йд???э ол ырыа? кэрэтин.
?йд??т?н. Олоорпут би?иги
Сарсы??ы дьол и?ин охсу?а,
?л?рт?н, тиллэртэн кырдьыгы
Ордорон о?олуур ту?угар.
АЙМАХ ДЬОНУМ
(1949–1954)
ПАРТИЯ ТУ?УНАН ЫРЫА
К??х мыраан к?л?гэ аларга т????тэ
?л??нэ чэлгийэр биэрэгэр,
Колхозтаах хочо?о, бу дьоллоох дойдуга
?р??т?н биир ырыа дьиэрэйэр.
С?рэхтэн тахсаллар ол ырыа тыллара,
Ырыа?а партия туойуллар.
Аан дойду билбэтэх махтала, таптала
Этиллэр ол ырыа тылыгар:
– Уйгулаах олоххо, бу дьолго, к???лгэ
Коммунист партия тиэрпитэ,
Баттанан олорбут саха?а, эбээ??э
Кэхтибэт кэскили биэрбитэ.
– Туойуо?у?, сахалар, кыайыыттан кыайыыга
Тиэрдээччи партия сирдьити,
Мэ?эйтэн и?нибэт, ыардартан ча?ыйбат
Коммунист дуула?а кэккэтин.
Кылбаарар кыыс кэрэ ?л??нэм биэрэгэр
Ол ырыа сатарыы дуорайар.
Колхозтаах хочобор ол к???л сахалар
Партия сирдьити туойаллар.
НУУЧЧАЛЫЫ МИН БИЛИИМ
Я русский бы выучил только за то,
что им разговаривал Ленин.
В. Маяковский
Мин сахабын.
Мин ырыам
Сахалыы
Сатарыыр,
Баай тыл – мин тылым,
Ол эрээри ардыгар…
(Ардыгар, атастар)
Дьадайар,
Тардыастыыр.
Оччо?о дуу?абар
Оргуйар санаабын
Нууччалыы тобулан,
Толорон туойабын,
Нууччалыы
Баай тыллаах буоламмын.
Долгуйбут дуу?абар
Нууччалыы чочуллан
Номо?он дор?ооттор
Тохтоллор,
Сахалыы
Сатарыыр ту?угар!
Мин ырыам
Сахалыы
Сатарыыр,
Нууччалыы
Мин тыллаах буоламмын,
Аан дойду ??рэ?ин,
Аан дойду тала?ар ба?атын
Барытын истэбин,
Барытын билэбин,
Нууччалыы
Тыл баайдаах буоламмын.
Нууччалыы
Са?арар буоламмын,
До?ордуу дьоннордуун,
Негрдиин, маврдыын –
С??с араас омуктуун
С?бэбин холбуубун,
С?рэхпин холбуубун.
Нууччалыы
Са?арар буоламмын,
Аан дойду к?й ?г?с
Эйэни к?м?ск??р дьонунуун
– МИР! – диэммин билсэбин. –
– Миру – мир! – дэ?эбин.
Нууччалыы
Мин тыллаах буоламмын,
Аан дойду эйэлээх дьонноро
?йд??ллэр мин тылбын.
Нууччалыы мин тылым –
Мин улуу Ийэ дойдум
С??с быраат холбоспут,
С??с омук кэргэнэ
Охсу?ар, ?лэлиир,
Кэпсэтэр баай тыла,
Партия норуоттуун,
Аан дойду дьонунуун
Кэпсэтэр к?н тыла –
Нууччалыы мин тылым!
К?н Ленин нууччалыы
??рэтэр, ы?ырар,
Са?арар баай тылын
К???лгэ тарды?ар,
К?н диэки тала?ар
Аан дойду би?ирии,
Долгуйа и?иллиир.
Нууччалыы мин тылым –
Мин иккис эрчимим,
Мин баайым,
Мин кыа?ым,
Мин ?рг?с кылааным,
Мин к?т?р кынатым –
Нууччалыы мин тылым!
Мин ырыам ардыгар
Нууччалыы чочуллар
Сахалыы
к??стээхтик,
Са?атык,
эрдээхтик
Сатарыыр ту?угар.
ЫРЫАЛАР НААДАЛАР
Поэкка
Оо, поэт, эн ыллаа хабар?а? му?унан,
Ийэ дойду са?арар набаата буола??ын,
Би?иги ?йэбит аар аатын арбыйан,
Аан дойду сиксигэр тар?анар ха?ыынан!
У?уга биллибэт уйгулаах дойдубар
К??рэгэй чыычаахтыы к???лл?к туйаарар,
Би?иги олохпут мичилэ буоланнар,
Буур?аны мэ?эстэр ырыалар наадалар!
Трактор к?л?л??х эдэркээн колхозтаах
К??мэйин му?унан к?т???р ырыата,
С?р??н киэ?э?э сынньанар б????лэк
Уо?уттан т??эрбэт дор?оонноох ырыата!
Ыанньыксыт дьахтарым чара?ым быы?ыгар
Санаатын долгутар сайа?ас ырыата,
Эр-хорсун ки?ибит охсу?уу уотугар
К?дэ?ин к?т???р ча?ыл?ан ырыата!
Хаарчахтан хаайтарбат, мэ?эйтэн и?нибэт,
Аан дойду сиксигин тыал курдук ар?арар,
Ха?ан да эргэрбэт, сир курдук чэлгийэр
Хотойдуу куорсуннаах хо?ооннор наадалар!
Кыргыска кырыктыыр, ?лэ?э к???тэр,
Кыайыыга кынаттыыр, оло?у киэргэтэр,
Эти?тэн эрчимнээх, к?м??лтэн к?дэхтээх
Бойобуой ырыалар би?иэхэ наадалар!
Бу ырыа с?рэ?э, бу ырыа кыната –
Тапталлаах партия норуокка са?ата!
Ырыабыт хас тыла, т?л?нн??х эрчимэ
Сылаастык сатардын норуотун с?рэ?эр!
ДЕПУТАТЫ АТААРЫЫ
Долгууса сыар?а?а к?л?ллэн
Турдулар торуойка дьоруолар.
Ыанньыксыт кыратык долгуйар…
Ыанньыксыт айа??а хомунар.
Дьонноро кинини таллылар,
– Депутат буол, о?обут, – диэтилэр.
Дьокуускай куоракка атаара,
Дьонноро б?т?нн?? кэллилэр.
Дь??гэлэр, ыанньыксыт кыргыттар,
Кинини тулалыы к?т?лл?р,
До?оттор, сылгы?ыт уолаттар,
Долгуйа сэмэйдик к?р?лл?р.
Алаапый эмээхсин алаадьы,
Ас астаан, ы?ык диэн а?алла.
Доропуун «бы?ытын былаанын»
Туруорсан к?р??р диэн туттарда.
– О?обут, этэ??э сырыт, – диэн
Охоноос о?онньор с?бэлиир:
– Бар дьону? ба?атын билэ?ин,
Барытын мунньахха кэпсээр, – диир.
Намыйаан, кыы?ынан киэмсийэ,
На?ыллык, намыыннык мичээрдиир:
– Намчы да сарыннаах ки?иэхэ
?лэхпит ?г???н ба?ас, – диир.
Долгууса сыар?алаах дьоруолар
Дьоруонан т??эрэн бардылар.
Депутат бэйэтэ салайар,
Депутат кыратык долгуйар.
?й?гэр ?г?с да былааннар,
С??с ки?и с?бэтэ т?м?ллэр…
Дьэргэ?э, тэлимнии хааллылар
Тэти?нэр, чэпчэки тэти?нэр.
ТУУНДАРА?А
Тугу да тулуппат
му?утуур буур?а
Туундара ньуурун
сууйар,
ыраастыыр.
Тыынар тыыннаах
тыын былдьа?ыгар куотар,
Ханна эмэ
хаспа?ы булан са?ар.
Силлиэлээх туундара о?олоро бэл
Кылбары ма?ан кырсалар кирийбиттэр…
Буур?а?ыт курдук,
буур?аны быы?ынан
Арай ыт к?л?л?р
харба?ан истилэр.
Хо?уун айа??а
кинилэри ким ыытта?
Ханна с??рд?лэр
бу айылаах?
Буур?а?а муммакка
ыт к?л?л?р
Тиийиэхтэрэ дуо
ол аналлаах,
Кумах куйаарга чокуур тооромо?о
С?тэрин курдук,
киэ? туундара?а
Со?отох турар тордох ура?а?а?!
Ким,
ханнык хоодуот с?рэхтээх
Хо?уун хотойдуу айа??а турда?
Кини бу туох
модун к?рэхтээх
Тугу эккирэттэ,
туохха дьулуста?
Т?ргэн сыар?а?а бухатыыр буолбатах,
Ыттары тиэтэтэр
кыыс о?о са?ата.
Намчы бэйэлээх,
на?ыл бы?ыылаах
Доктор и?эр,
Мария Ивановна,
Нуучча кыы?ын талыы нарына.
Кини Москва?а ??скээбитэ,
Москва?а ??рэ?ин б?тэрбитэ.
Кини
Саха сиригэр кэлэн
Бухатыырдар айаннарын айаннаата,
Сахалары кытары кэргэнни?эн,
Сахалыы са?арда,
сахалыы ыллаата.
Норуот тапталынан кынаттанан,
Норуот ытыктабылынан к??с сал?анан,
Куттаммат буолла кини буур?аттан,
Аартыга суох
туундара айаныттан.
Кинини к?рс?лл?р у?ун суолугар
Булчуттар,
таба?ыттар,
балыксыттар.
– Табаарыс! – диэн ??рэ то?уйаллар,
– Уйбаанабына! – диэн ытыктаан
ы?ыраллар.
Ханна эрэ ыраах,
?рэх ба?ыгар,
Булчут о?ото ыараханнык ыалдьыбыт.
Онно Уйбаанабынаны ы?ырбыттар.
– Абырыа, – дииллэр, – Уйбаанабынабыт!
Тугу да тулуппат му?утуур буур?а
Туундара ньуурун
сууйар,
ыраастыыр…
О?ону быы?аары
Москва кыы?а
Буур?аны быы?ынан
эрдээхтик айанныыр.
СААС
К?м?с сарда?ам т??эн сатыылаата
С?р??н?нэн тыынар ийэ буорбар,
Са?а тыллар ачам салаата
Хамсыы-хамсыы ??нэн барар.
Эти? тыа?ынан э?сэн та?ыстылар
?? сонуоктарбар трактордар,
Харыларын ньыппарынан, эдэр дьоннор
Саа?ы к?рс??э салайдылар.
Са?ыл сы?ыыларга сайа?ас тыаллыын
Сааскы ы?ыым к?рэ?э турда,
К?ннээх халлаа??а ?г?с да чыычаах ыллыыр,
?т?? да к?н ??ннэ мин дойдубар!
ЫАМ
?рд?к т?нн?ктээх титииккэ
Ынахтар кэбиннилэр,
Ыан б?т??ххэ тиийбэккэ,
Ньирэйдэр м???ст?лэр.
Ньирэй ымсыырбыт хара?ар
Ийэтин минньигэс ??тэ
Ойуулаах ыа?айа айа?ар
К?ннь?нэн к??гэннии с??рдэ.
Имигэс-имигэстик имитэн,
На?ыл-на?ыллык тардыалаан,
Ыанньыксыт ??р?йэх илиитэ
Ыаммытынан хойуу ??т?нэн
Ыа?ас-ыа?а?ы толордо.
Ара?ас илгэнэн туолан
Турдулар о?уордаах ыа?астар,
Ыллаан барда аныгы тылынан
Быйа? ту?унан сэппэрээтэр.
?ч?гэйиэн саппыйа саадьа?ай
Ньирэй тигиилээн ойоро
Ырыа аргыстаах кыргыттардаах
Баай колхоз сайылыгар.
АТ С??Р??ТЭ
(1948 с. к?????? с??рд??)
Ты?ыынчанан одуулуур,
Айманар дьон хара?ар
Са?ыл кэрэ, дьа?ыл буулуур
Ат сылгы м?хс? турар.
Ол ат ?г?с с??рд??гэ
Улуус-улуус ааттаахтарын
Та?ыыра суох инникилээн
Тардыылаах диэн аатырбыта.
Б?г?н Тардыылаах аатыгар,
Тардыылаахтыын сыры?ыннара,
О?орон, чочуйан а?албыттар
Уон оройуон ааттаахтарын.
Сыгынньах болгуо быччы?а
Быыра курдук быыппастыгас,
Сы?ыыга сыспай сиэллээ?и
Сыыдамынан сы?ыарбатах
Сындыыс диэн Нам ааттаа?ын
Сы?ыары тутан а?аллылар.
Ньалака сиэлинэн оонньуу,
Т??рт туйа?ынан охсуолуу,
Кугас тура?ас Сардама
Хончо?уйан та?ыста.
Сылгылар мээрэйдэ?э
???ст?к к?рс??эллэр.
Чиччигинии м?хс? и?эн
Биэтэккэ тэ?нэ?эллэр.
Былаах т?стэ. Буор ытыллар…
Ха?ыл хамсаныылар…
Субурус гынан хааллылар
О?очо-куйаар кутуруктар.
Айа кирсинии ууннулар,
Ахсымнык кыырайа ойдулар.
Илин тиийэн иэттэстилэр,
Илин-кэлин т???ст?лэр.
К?р??чч? дьон и?ийэр,
Онтон айдаан-ньиргиэр турар:
– Ойо?олоон эрэр Сындыыс…
– Устатынан атта Сындыыс…
– Та?ыыр диэни билэ илик
Тардыылаах та?ылынна…
– Сардама?ыт кимэр эбит…
– Сындыыс тардылынна.
– Бэйи, тохтоо?, Тардыылаах
Му?урдана илик… ыраах!
– Кимэн киирэр…
– Эмэн эрэр…
Трибуна силлиэрэр:
– Ти?эх уста, – дэ?эллэр.
– Аттар атта…
– Сындыыс холку…
Биэтэк чуга?аата.
Эрчимнээх ураа, ы?ыы-ха?ыы
Эймэнийэ турда?ына,
Кутуругунан оонньуу-оонньуу,
Куотан та?ыста Нам ааттаа?а.
Ты?ыынчанан ах бара с???р
Дьон хара?ын ортотугар
Республикам тимир к?г?чч?р
Ааттаах ата оонньуу турар.
Барыта быччы?, сындаа, и?иир –
Мындыр маастар о?о?уута,
?рд?к мындаата – тэбэр киил,
Ар?а?а – халлаан кустуга.
* * *
Халлааны хайа суруйар,
Халлаа??а тайанан турар
К?л?м?рдэс ?рд?к дьиэлэр
К?н тахсыытыгар дьиктилэр.
Мин хаамабын дьон б?л???р,
Бу аарыма тутуулары с???.
Мин дойдубар, Саха сиригэр,
??н??хтэрэ эбээт маннык дьиэлэр.
Со?уруу устар сэдэх былыттар
Кинилэр чыпчаалларын аалаллар.
Былыттар устубаттар,
бу дьиэлэр усталлар,
Хараабыл буоланнар,
хоту,
мин дойдубар!
* * *
Взгляни на Кремль – и станет легче.
Сильва Капутикян
Быраатым барда…
Со?отох хааллым
Ча?ылхай Москва биир чуумпу хо?угар.
Тулабар – к?р,
уйгу,
та?ырдьа ?ч?гэй,
Оттон мин чуумпуга со?отох олордум.
Дойдубун санаатым:
Чысхааннаах эрээри,
ча?ылхай халлааннаах,
Тэйиччи эрээри,
бу турар аартыктаах
Дойдубун,
дьоннорбун,
к???тэр ?лэбин.
Ахтыл?ан ырыата,
Тэ?ийбэт санаалар,
Нап-намыын долгуйуу дуу?абын
куустулар…
Мин турдум.
Арыйдым сабыылаах т?нн?кп?н:
…Киэ?ээ??и Москва
иннибэр дьиримниир.
К???тэр к?йг??рэ
муоралыы ньирилиир.
Кремль…
Ол онно улахан дыбарыас
Дьикти сымна?ас сырдыга сыдьаайар,
Рубин сулустар
Москва ?рд?нэн
Ы?ыра, уруйдуу,
к???тэ турдулар.
Москва…
Оо, дьикти…
Мин санаам дьэгдьийдэ,
Мин ырыам ыбыста,
ахтыл?ан сай?анна.
Мин биллим
Москва миэхэ кэрэтин,
Мин то?о ?р??т?н
киниэхэ кэлэрбин.
МЕТРО ТУТААЧЧЫТА
Искусство о?о?уутун к?р?-астына,
Норуот к????н с???-махтайа,
Би?иги турабыт
сир т?гэ?ин дыбарыа?ыгар,
Москва метротун биир станциятыгар.
– Ким бу бэйэлээх к?рбэ мыраамары
С?гэн-к?т???н дьаптайбыта буолуой,
Ким уустук хара?а,
ким нарын тарба?а
Ойуулаан-о?уордаан о?орбута буолуой,
Атах сылайар
бу киэ? киэлийэлэрин,
Харах саатар
бу килбиэннэрин?!
– Би?иги, – диэтэ
кы?ыл бэргэ?элээх,
Куорма та?астаах контролер
кыысчаан, –
Би?иги о?орбуппут – комсомольскай
биригээдэ…
Мичээрдии турда
метро тутааччыта.
ПУШКИН ПАМЯТНИГА
Тверской бульвар мастара
Дьикти кэрэлэр, ырыа курдуктар.
Уран тыл аптаах маастара
Улуу Пушкин онно турар.
Кини турар ньургун бэйэтэ,
Нуучча норуотун ытык ыччата.
?р?? эдэр, ?р?? эрдээх,
?р?? будьурхай баттахтаах.
Кини кырдьыбат айымньылара
Мин дойдубар, Саха сиригэр,
Убай уруйунуу ??рэтэ, ы?ыра,
Сахалыы сатараан тэнийэллэр.
Кинини аа?ан, киниэхэ ??рэнэн
Сахалыы мин ырыа?ыт буолбутум,
Ол и?ин б?г?н манна кэлэммин
Кинини кэриэстээн с???н турдум.
Уран тыл аптаах маастара
Улуу Пушкин тыыннаах турар.
Тверской бульвар мастара
Дьикти кэрэлэр, ырыа курдуктар.
* * *
Бэ?э?ээ улахан ??рэх дьиэтиттэн
Биир студены атаардыбыт
Саха сиригэр.
Москва, ийэ кэриэтэ,
Итиитик да атаарар эбит
Ииппит дьонун:
туох баар
М?л?й??н сырдык уоттарынан
Умнуллубаттык сандаарар,
Ба?арбыкка дылы
ол уол бу сырдыгы
Дуу?атыгар и?эрэн
илдьэригэр
Ол ыраах
Саха сиригэр.
Ол уол турда
уон этээс ?рд?гэр
Улуу Москвалыын бырастыыла?а:
– Бырастыы, – диэтэ, – иитиллибит
би?игим… –
Киэн туттар долгуйбут куола?ынан,
Уруйдуур курдук, анда?айар курдук.
Оттон Москва
алгыстаах сырдыгынан
Атаара хаалла
ол саханы.
ЛЕНИН ХАЙАТЫГАР
…К?н т?р??р к?м?с хайата…
Саха оло?хотуттан
Москва?а Ленин хайатыгар тутуллар
Аан дойду басты? ??рэ?ин дьиэтигэр
Мин к?рс?б?т?м бу дьиэни туту?ар
Кырдьа?ас маастары ?лэ ?гэнигэр.
Бу дьиэни туту?ар дьолломмутун ту?унан
Миэхэ кэпсээбитэ кырдьа?ас маастар:
– Тутабыт, – диэбитэ, – партия ыйыытынан!
Киэн туттуу баара кини куола?ыгар.
– Манна дуо, до?оор? Атом араас диэн кыра.
Манна иккис к?н? т?р?т??хтэрэ,
Эн дойду? дьыбар-чысхаан, муус кырыа,
Тымныы айыл?атын ириэриэхтэрэ.
Манна кэлэн дьоллоохтук ??рэниэхтэрэ
Эн хара харахтаах ыччаттары?.
К?н? т?р?т?рг?, айыл?аны кыайан,
Муустаах муора муу?ун ириэрэргэ.
Кэлэр ?йэлэр кэскиллэрин тэрийэ,
Кини турара кирпииччэ быы?ыгар,
?р?? бытык быы?ынан мичилийэ,
К??х хара?а эдэрдии ча?ылыйа.
Москва?а Ленин хайатыгар тутуллар
Улахан университекка тураммын,
?йд?? т?ст?м
Саха норуотун номо?ор ахтыллар
К?н т?р??р к?м?с хайатын.
* * *
Бухара эмирэ аатыран
Олорбут дыбарыас дьиэтигэр:
– Табаарыс, би?иэхэ таарыйан,
С?р??кээн, тохтоон аас, – диэтилэр
Ол эмир с?р??к??р сиригэр.
Кэлтэгэй ыйдары бысталаан
Киэргэппит хосторун аайытын,
Гарем?а к?рб?т?м баай талаан
Уус-уран илиитин айыытын:
Или??и истиэнэ ойуутун.
Ол ыйдар б?т?нн?? к?м?стэр,
?кс?н да или??и сибэкки…
Ол онно уруйдуу к?р?стэ
Саханы сынньанар эбэ?ки,
Грузин, белорус, кореянка.
Баттанан олорбут хара?а
Уон омук дьолломмут дьонноро
К?м??? ы?ыахтыыр фонта??а,
К?л?ккэ с?р??кээн олорон,
Туойбуппут дойдубут ту?унан.
Мин дьиэбэр хойутаан барабын.
Бу ??р?? ?р?г?й ????гэр
Кэм-кэрдии аа?арын умна?ын:
Кавказка уу нуурал киэ?элэр
С?р??ннэр, этиэхтэн кэрэлэр.
Бухара эмирэ аатыран
Олорбут дыбарыас дьиэтигэр
Саханы атастыы атааран,
Уон омук маанытын сиэринэн,
Уруйдуу, ы?ыра истилэр.
ЛЕРМОНТОВ ОЧУО?А
Дьон булан ааттыыллар:
Биир тылга дири? суолтаны,
Б?т?н хартыынаны биэрэри сатыыллар.
К?р бу очуос аарыманы:
Ама суох диэ? дуо поэты санатар
Туох эрэ ?рд?к, туох эрэ дири??!
Халлаа??а харба?ар,
Халлаанныын хаты?ар
Модун к??с баар буолбаат
Бу турар таас бухатыырга?!
РИЦА К??ЛГЭ
Кырдьа?ас Кавказ хаардаах ар?а?ыгар,
Сир дьикти муннугар ытынным.
Бу к??л с?рэ?и с?р??кэтэр
Тымныы салгынынан тыынным,
Дьэ?кир ыраас уутунан сууннум.
Бу ырайы, бу к??л? Рица диэн
Кыыс нарын аатынан ааттаабыттар
Уонна ол кыыс уобара?а ?лб?т?н диэн
Норуот номо?о, ырыа о?орбуттар.
Рица кимин, кини м?сс??н?н
?йэлэр саба халыйбыттар…
Ол эрээри бу к??лгэ к?р?б?н
Кини бу хайалары сырдатар
Кэрэ бэйэтин, хаарыан хара?ын,
Бу к??ллээ?эр дири?, бу халлааннаа?ар ?рд?к
Кини ?лб?т ?йэлээх тапталын
Эдэр с?рэхпинэн таайабын.
* * *
Кэпсээ, кэпсээ, мин са?а до?орум,
Таптыыр дойду? – Грузия ту?унан.
Эн тылгын барытын билбэт да буолуум,
Син биир сэ?ээрэн, истэн олоруом.
Таас ?рэх дохсун к??рээнин тыа?а,
Соловей тойуга, хайа тыала,
Кыыс ырыата ардыгар дуорайар –
Барытын истэбин эн куоласкар.
Оттон хараххар муустаах чыпчааллар
К?м?ст?? килбиэннэрэ ча?ыллар,
Арыт к?ст?лл?р роза сы?ыылар,
К?н уоттаах садтар, ?р?? куораттар.
К?ст?н кэлэллэр сэргиир санаабар
Куба кыргыттар, хотой уолаттар.
Кэпсээ, кэпсээ, мин са?а до?орум,
Син биир ?йд??м – грузинныы да буоллун.
?Л??НЭ ЭБЭКЭМ
Мин к?н? к?рб?т?м,
Мин манна ??мм?т?м –
Бу налыы сы?ыыбар,
Бу чара? аларбар.
??рэниэххэ, ??н??ххэ
?ч?гэй да дойду,
?ч?гэй да дойду –
?л??нэ эбэкэм.
Мин ?лэ ??р??т?н,
Мин олох к?нд?т?н
Билбитим чэлгийэр
Бу кытыл сирдэрбэр.
?лэлиэххэ, ??р??ххэ
?ч?гэй да дойду,
?ч?гэй да дойду –
?л??нэ эбэкэм.
Мин сырдык тапталбын,
Мин хо?уун хотойбун
Булбутум, сэгэрдэр,
Бу ?р?с биэрэгэр.
?рд?к таптал би?игэ,
?ч?гэй да дойду,
?ч?гэй да дойду –
?л??нэ эбэкэм.
Дьолунан толору,
??р??нэн ситэри –
Ким маннык дойдуну
Таптаабат буолуо?ай?!
?т??кэн дьоннордоох
?ч?гэй да дойду,
?ч?гэй да дойду –
?л??нэ эбэкэм.
Ы?ЫАХХА Ы?ЫРЫЫ
Сибэккинэн симээммит,
Сэлэ чэчир астыбыт,
?р?? астаах сири и?ит
Т???лгэтин тартыбыт.
Саамал кымыс ы?ыа?ар
«Сайдыы» колхоз ы?ырар.
Кэли?, к?нд? ыалдьыттар,
К?рд???б?т, ыалдьыттаа?!
Оонньуулаахтыын оонньо?ор
Уолан дьоннор ?г?стэр,
Кыра?ыабай о?олор,
Кыргыттар да дэлэйдэр.
К?рд??х эдэр ки?иэхэ
К?р-нар дэлэй би?иэхэ.
Кэли?, к?нд? ыалдьыттар,
К?рд???б?т, ыалдьыттаа?!
Оло?хо?ут о?онньор
Олбох булан олорор,
Сэлэ?эргэ бэлэмнэр
Сэргэх сээркээн сэ?эннэр.
Сайдам-дьэллэм ки?иэхэ
Солун элбэх би?иэхэ.
Кэли?, к?нд? ыалдьыттар,
К?рд???б?т, ыалдьыттаа?!
Кытыт сылгы кымы?а
Кырылаччы кутуллар.
Субай, харта сокууска
Сойон, тупсан тураллар.
А?ам а?ас ки?иэхэ
Ас-??л дэлэй би?иэхэ.
Кэли?, к?нд? ыалдьыттар,
К?рд???б?т, ыалдьыттаа?!
Асчыт талыы кыргыттар
Айах тутан к??тэллэр,
Тустуук, бы?ый уолаттар
До?оттору кэтииллэр.
Уйгу-быйа? ы?ыа?ар
Улуу колхоз ы?ырар.
Кэли?, к?нд? ыалдьыттар,
К?рд???б?т, ыалдьыттаа?!
ТУТУУ ЫРЫАТА
Са?а тутуу та?ыгар
Сарда?аны к?рс??э,
Ыллаан-туойан бараллар
Эрбии, с?гэ, ?т?йэ.
Салгын, са?а бэс сыта
Сайан киирэр с?рэххэр,
?ч?гэйин тутуу тута
?л?мнэ?э туруохха.
Устуруу?ум к??б?лэ
Тохтобула суох к?т?р.
Айар-тутар к?х ?лэ
Ырыа буолан дьиэрэйэр.
Эмэ?ирбит дьиэ сууллун –
Эргэни а?ыммаппыт,
Бэтилиэткэ толоонун
Са?анан сандаардыахпыт.
Суоруллубут тииттэрим
Солотуулаах курдуктар,
Ыпсарыллан, килбэйэн,
Истиэнэлэр ??нэллэр.
ХОДУ?А?А
Охсуллубут к??х от сыта
Ходу?а?а тар?анар.
Отчут дь??гэ кыргыттар
?р?? туллук курдуктар:
??мэр-ч??мэр хаамсаллар,
?г?р?к-т?г?р?к к?р?лл?р.
У?ун субуу, сыыр курдук,
Утуу-субуу тардыллар.
Массыына?ыт кыргыттар
Ма?ан туллук курдуктар:
Элэ?нэстэр, т?ргэттэр,
Имигэстик тутталлар.
?ч?гэйин к??х сайын
??н??б?т?н хомуйар!
?лэлии сылдьар кыргыттар
?р?? туллук курдуктар:
??рэ-к?т? туойбуттар,
?г?р?к-т?г?р?к к?рб?ттэр.
КИНИ ДИИЛЛЭР
О?уокайга о?о дьоннор
Оонньуулара тахсыбат,
Сырдык дьиэттэн эдэр дьоннор
Харахтара арахпат.
– Кимий? – диибин,
– Кини! – дииллэр,
Кими эрэ кэтииллэр.
– Тугуй? – диибин,
– Тулуй! – дииллэр,
Тугу эрэ кистииллэр.
Дьоннор бары бэрки?ииллэр,
Бары ??рэ кэпсииллэр:
– Кини манна кэлиэ, – дииллэр,
Кими эрэ кэтииллэр.
– Кимий? – диибин,
– Кини! – дииллэр,
Кини аатын эппэттэр.
– Тугуй? – диибин,
– Тулуй! – дииллэр,
Тугу эрэ кистииллэр.
Ферма дьиэтин сырдык аана
А?ылларын кытары:
– И?эр, – дииллэр талыы-мааны
Эдэр кыы?ы дьон бары.
– Кимий? – диибин,
– Кини! – дииллэр, –
Кэрэхсэллээх ки?ибит;
– Тугуй? – диибин,
– Герой! – дииллэр, –
Туйгун ки?и, ыанньыксыт.
БУЛЧУТ
Хара бараан кыыс ахтар,
Хара?а мичилийэ,
К?н-т??н улам ыраатар
К?нд? сэгэттэйин.
Ол уол ?г?с ?рэхтэри,
Киэ? Сибиири тэлэр,
Булт сойуотугар кини
Сир сиксигэр тиийэр.
Алда??а тахсан тии?ниир,
Сиинэ?э са?ыллыыр,
Сур б?р?н? сойуолуур,
Токо?о саарбалыыр.
Ханна да к?нд? ки?и –
Бар дьон ??рэ к?рс?р.
Кырдьа?ас дьо??о кини
О?олоро буолар.
Оттон кэрэ кыргыттар,
Илиилэрин биэрэннэр,
Э?эрдэлии к?рс?лл?р
Минньигэс мичээринэн
Уонна у?ун суолугар,
Уйадыйа ыллыы,
Сайы?а хаалаахтыыллар,
Са?ата суох алгыы.
АЛААСКА, МИН ЫАЛЛЫЫ КОЛХОЗПАР
Алааска, мин ыаллыы колхозпар,
Аатырбыт сылгы?ыт ки?и баар,
Ол ки?и хотойдуу хара?ар
Дуу?абын туттардым бы?ыылаах.
Кынаттаах туус ма?ан атынан
Кытылбар к?т?тэн аа?арын,
Санааргыы, б?тэйдии сайы?а,
Са?ата суох к?р?н хаалабын.
О?уокай са?алаан чоргуйан,
О?уйа-до?уйа дугунан,
??к??лээн битийэн барарын
??рэ дуу, с??? дуу к?р?б?н.
Кинини мин илэ к?рд??б?н,
Кинини мин т??ээн к?р?б?н,
Суо?угар б?тэйдии ахтабын,
Баарыгар тылбыттан матабын.
?ч?гэй хара?ын алыба,
?ч?гэй т??л курдук, манньытар,
Тапталы мин билэ илигим…
Тапталым ама эн инигин?!
ЫЛЛАА, ЫЛЛАА, ДО?ОчЧУГУОМ
Ыллаа, ыллаа, до?оччугуом,
Ыйда?а киэ?э буолла,
?р?с нарын долгуннарын
У?уоргу тыа?а ??рдэ.
Ыллаа хайдах кэрэ кыы?ы
Булчут уол таптаабытын,
Тапталын кыыс таайымына
Булчуту му?наабытын.
Ыллаа уол кыыс билиниитин
?р да ?р кэтэспитин
Уонна сэрии силлиэтигэр
Тапталын илдьибитин.
Ыллаа онно буойун ки?и
Эрдээхтик кыргыспытын.
Ол кыыс сырдык м?сс??нэ
Сэриигэ сылдьыспытын.
Ыллаа сэрии хонуутуттан
Эргийэн уолбут кээлтин,
Кинини кыыс к?рс?б?т?н
Минньигэс мичээринэн.
Ыллаа, ыллаа, до?оччугуом,
Ыйда?а киэ?э буолла,
Нарын таптал тойугунан
Таптыыр с?рэ?им туолла.
АТААРЫЫ
К?н киирэн айан суолун
Киэ?ээ??и барык сабар.
Кыыс ыраах барар уолун
Атаарар чаа?а буолар.
Кыыс: «Кэлээр, к?нд? сэгэр,
Кэ?иилээх к??т??м», – диэтэ.
Онуоха уол ыйытар:
«Ол тугу ууруо? этэй?»
«Мин уурсуом ?лэм ?рд?к
Кыайыылаах та?аарыытын,
Мин уурсуом ?рд?к ??н??
Минньигэс алаадьытын».
Сиэтти?эн аргыый а?ай
С?р????э хаамар бэрдин,
Араарар айан суола
Ыраата т?спэт буолан…
Кэпсэтэр т?гэн кэмчи…
Уол кыы?ы аргыый кууста.
«К???тээр, кэрэ ки?им,
Хайаан да кэлиэм!» – диэтэ.
ЭДЬИИЙДЭРИЭМ, КЭРЭ КЫЫС…
Эдьиийдэриэм, кэрэ кыыс
кими к???тэрий?
Суолга к?дэн к?т?р?н
то?о кэтэ?эрий?
К??тэр дуу таптыыр с?рэх
сэмэй биллэриитин,
Биитэр ыраах сиртэн и?эр
эдэр сэрии?итин?
То?о кини ?лэ?э
?р?? инникиний?
То?о «эйэ» диэн тылы
ордук би?ириирий?
Эдьиийдэриэм, кэрэ кыыс
кими к???тэрий?
То?о эйэ ырыатын
уо?уттан т??эрбэтий?
ЫРЫА
Алдан к?м???н килбиэнэ
Аралыйда?а диэбитим,
Арыылаах алаас киэ? иэнэ
Алтан отунан симэммит.
Нарын бэйэлээх хаты?ым
Намылыйда?а диэбитим,
Тапталлаа?ым, наскыйа
Таспар турбут эбиккин.
Тумат кырсатын уор?ата
Туналыйда?а диэбитим,
Туус ма?ан туман былааты?
Туртас гыммыт эбит дии.
Сиинэ кэрэмэс са?ылын
Бочугура?а дуу диэбитим,
Долгуйар у?ун су?уо?у?
Толбоннурара эбит дии.
Тумара ?р?? туллуга
Чуо?уста?а дуу диэбитим,
Кэчигир чара? тиистэри?
Мичилийбиттэр эбит дии.
К??х тыам тыллаах чыычаа?а
К?йг??рдэ?э диэбитим,
Хомус холоонноох куола?ы?
Кутуллан эрэр эбит дии.
УОЙ, О?ОЛООР, ИСТИ? ЭРЭ
Омур?а??а тахсан и?эн
Уол бээ?ээ миигин ситтэ.
Эмискэччи: «И?ит эрэ,
Этэрдээх этим…» – диэтэ.
Онуоха мин кыбы?ынным.
– Ол тугуй? – эрэ диэтим.
Уонна бэйэм улаханнык
Уйадыйа и?иттим.
– Уой, о?олоор, исти? эрэ
Уол миэхэ тугу диирин:
?р?мэчиис, дьикти кэрэ
?р?мэччи ???б?н.
Хапса?айбар хара?аран
Харыаста сылдьар ???,
Уран ньуурбар умсугуйан
Утуйбат буолбут ???.
– ?лэ?ити? бэрдинэн
?йб?н с??йд??, – диэхтээтэ. –
Амарахчай с?рэххинэн
Абылааты?! – диэхтээтэ.
– Уой, о?олоор, исти? эрэ
Уол миэхэ тугу диирин:
К?н сиригэр миигин эрэ
К??стээхтик таптыыр ???.
«??Н??» КОЛХОЗ КЫЫ?АБЫН
??ттээх с??гэй далбардаах
«??н??» колхоз кыы?абын.
Тэтэгэркээн имнэрдээх
Дьэбдьиэйдэрэ буолабын.
Ынахтаабыт ына?ым
Ыа?а?ынан ??ттэнэр,
Ньирэйдээбит ньирэйим
Т?л???йэ м?лб?й?р.
Умсугуйбут уолчааным
Удаарынньык буолаахтыыр,
Таптаабыччай уолчааным
На?араада ылаахтыыр.
Са?арбыччай са?акам
Санньыйбыты саататар,
Ыллаабыччай ырыакам
Ытаабыты ыматар.
??ттээх с??гэй далбардаах
«??н??» колхоз кыы?абын.
Тэтэгэркээн имнэрдээх
Дьэбдьиэйдэрэ буолабын.
ДО?ОРУОМ, ДАБАЙ К??Х СЫЫРДАРГЫН
До?оруом, дабай к??х сыырдаргын,
Мыраа??а к?р?с к?н тахсыытын.
Эн ?р?? инники сырдыыгын,
Эн ?р?? с?рэхпэр ыллыыгын.
Хара?а кэрэ да киэ?элэр…
Халлаа??а сулустар хойдоллор:
Эйигин, эйигин кинилэр
Этэргэ, кэпсииргэ дылылар.
Сылаас тыал иэдэспин бигиирин
Эн тыыны? кэлэр дии саныыбын,
?р?ллэр с??р?ктэр тыастарын
Эн к?м?с куоласкар холуубун.
До?оруом, дабай к??х сыырдаргын,
Мыраа??а к?р?с к?н тахсыытын.
Эн ?р?? инники сырдыыгын,
Ол и?ин, ол и?ин таптыыбын.
МИН ЫЛЛЫАХПЫН БА?АРАБЫН
Мин ыллыахпын ба?арабын,
?лэ?э, охсу?ууга киирсэр к???эр
Ы?ырар ырыам илгэлээх тыла
К?т???р чэбдик сэниэ буолан,
Эккин-хаа??ын сайар гына.
Мин ыллыахпын ба?арабын,
Арыт санньыйар курус к???эр
Ыллыыр ырыам сырдык тыла,
Ахтар алаа?ы? чара?а буолан,
Айгырыы хамсыы т??эр гына.
Мин ыллыахпын ба?арабын,
Мунаахсыйар к?ннээх буоллаххына,
Сырдыы сыдьаайар кыымнаах тылбын
?рд?ккэ ы?ырар, кырдьыкка дьайар
Ыраас сырдык эркээйи гына.
Мин ыллыахпын ба?арабын,
К?лэр-??рэр к?рд??х кэм?эр
Сайа?ас санаам дьэллэм тыла
Дьолу толорор, санааны сайар,
?рд?к ??р?? чолбоно гына.
Мин ыллыахпын ба?арабын,
Ыллыыр ырыам хас биир тыла
?йг?р и?эн, с?рэххэр с???н,
?йэлээх сааскар ?й?б?л буолар
?лб?т ?йэлээх уобарас гына.
* * *
Эн дуу?а?ар биир хара мэ?,
Эн ?йг?р биир ?лб??рк?й санаа
Ха?ан да хонон ааспата?ын,
Ха?ан да?аны сыстыбата?ын
Кэпсииллэр эн сырдык харахтары?.
Оттон эн к?н уота са?арпыт
Сайа?ас сирэйи?, имигэс илии?
Эн чиэ?инэй улахан олоххун,
Эн ким?э, эн туохха холооннооххун
Э?килэ суох ситэри кэпсииллэр.
* * *
Нарын да нарын, дири? санаалаах
Ха?ан да умнуллубат ырыаны
Аахпыт курдук мин саныыбын
Эйигин,
эйигин к?рс??хп?ттэн ыла.
Ол ырыа номо?он,
умсул?аннаах тыла
К?нтэн к?н тупсарга,
сырдыырга дылы.
* * *
Эйигин мин ?йд??т?рб?н эрэ
Лермонтов баары?ын саныыбын:
Будулуйар муора к??х к?дэнигэр
Ырааттар ыраатан турта?ныырын.
Мин ахтыл?аным атына диэн
Лермонтов курдук мунчаарбаппын:
Эн тугу хаалларан, тугу эккирэтэн
Туох ту?угар ыраах айанныыргын
Барытын билэбин, барытын сэрэйэбин.
Эйигин миигиттэн тэйитэр айаны?
Эйиэхэ миигин ордук чуга?атар,
Ол и?ин эн хо?уун уобара?ы?
Лермонтов баары?ын санатар.
* * *
Былыр, о?о сылдьан, мин саныырым
Мин тапталым хайдах буолуохтаа?ын.
Эйигин санаабынан саба?алыырым:
Бу маннык та?аалыырым, бу маннык харахтыырым.
Ол эрээри оччо?о, о?о буоламмын,
Эн м?сс?????н толору туойбатахпын:
Эн субу маннык к?н дуу?а?ын,
Эн субу маннык ?рд?к олоххун.
* * *
Мин эйигиттэн, к?сс?? да к?сс??, нарын ки?иттэн,
То?о эрэ олус толлобун, кыбыстабын:
Мэник бэйэм сиргэ тимирэбин,
Тыллаах бэйэм тылбыттан матабын.
То?о итинник буолбуппун билбэппин…
Бэйэ? эмиэ эппэккин. Эппэккин
Мин с?рб?н баттыыр кистэлэ??ин.
* * *
Мин эйигин «холбо?уох» диэтэхпинэ,
Дьиибэргии к?р?мэ, элэктээмэ,
Мэнигилээн айахха киирбиччэ,
?тэн-анньан этэр диэмэ.
– Холбо?уох, – диэммин мин, – тэбис-тэ??э
Илии туту?ан айанныах, – диибин. –
?ч?гэйи-ку?а?аны тэ??э ?ллэстэн,
Бэйэ-бэйэбитин ?й????х, – диибин.
Иккиэн ?лэлиэхпит таптыыр идэбитинэн,
Инники дьулу?уохпут к??с тиийэринэн,
Олох хаамыытыттан харыс да хаалбаккабыт
Олох олоруохпут, ырыа да ыллыахпыт.
Мин эйигин «холбо?уох» диэтэхпинэ,
Тэбэнэттээхтик к?л?мэ, дьиибэргээмэ.
* * *
Мин холус, мин сэмэй ы?ырыыбар хоруйдаан,
– Ха?ан? – диэт, т?б???н санньытан,
Кыбыстан турбуту? бу баар санаабар,
Эйигин ахтар мин сырдык чаастарбар.
К?ннээх Сэргэлээх алардара, сы?ыылара
Ыччат ырыатынан к?йг??рэ турбуттара.
Би?иги эдэр сааспыт дьикти романтиката –
Афиша?а тэлээрэрэ Чапаев буурката.
Эн, нарын ки?и, кыбыстыбыт санаа?ар
Кытара кыыспыттара эдэркээн иэдэстэри?.
А?а?ас уолуктаах комсомольскай куопта?ар
«КИМ»-и? значога хамсыы илигириирэ.
Умнуом дуо эн кыргыылаах баттаххар
Дэлэгэйдик тохтор ол к?н са?ар?атын,
Ма?найгы таптал аан бастаан у?уктан,
Эн с?рэ?и?: «Ха?ан?..» – диэн са?арбытын?!
* * *
Мин ааспыт олохпун эргитэ санаатахпына,
Эн тура?ын мин хара?ым иннигэр.
Мин эдэр оло?ум хас биирдии к?нэ
Мин тапталым килбиэнинэн киэркэйэр.
Биир хомолто куру?а, биир ??р?? мичилэ
Эн би?иэхэ иккиэммитигэр тосхойор:
??р??б?т ?г?с – икки ки?иэхэ тиксэрэ,
Иккиэ буоламмыт хомолто хоппот.
Эйигин, мин оло?ум сырдык а?аарын,
Илдьэ сылдьабын с?рэхпэр и?эрэн.
Эйигинэ суох сатаан санаабаппын
Ааспыппын,
б?г????б?н,
кэлэрбин.
СААСКЫ КИЭ?Э
Чэлгийэн эрэр чара? лабаатыгар
Киирэр к?н килбиэнэ т?стэ.
Сы?ыы са?атыгар к??х от сыта халыйар.
Кэрэ да киэ?э.
?р?скэ
Хойутаабыт хаастар ха?ыытастылар.
Кэрии тыа?а кэ?э са?ата
Чуга?аан кэлэр, ыраатар.
Кулууп та?ыгар кыргыттар ылластылар
Сайын ту?унан, таптал ту?унан.
…Хонууга тураммын, хомойо санаатым
Уон а?ыстаах уолан буолбатахпыттан.
* * *
Урут т?р??б?ттэр поэзия кэрэтин,
Би?иги, билиминэ улааппыппыт,
Ойуулуур идэ?э эмиэ ??рэммэтэхпит,
Музыкаттан т?р?т да маппыппыт.
Оттон б?г?н т??рт саастаах саха ки?итэ
Пушкин поэматын ?й?ттэн аахта,
Бетховен сонататын сэттэлээх эдьиийэ
Уон тарба?ынан оонньоон сыналытта.
Итини истэ-истэ, ким саарба?алыа?ай
Би?иги ыччаппыт ?рд?к аналлаа?ар?
УЛУУ НОРУОТ С?РЭ?ИН СЫЛАА?А[3 - А. Пушкин «Евгений Онегина» сахалыы тахсыытыгар.]
Советскай норуоттар кэргэннэригэр
Сахам тыла бар?ара сайынна:
Сахалардыын сахалыы кэпсэттэ
Евгений Онегин – Нева ньургуна.
Татьяналыын комсомолка кыргыттар
Чара??а нарыннык ылластылар,
Алаас аайы Ленскэй арията
Сахалары уйадыта дуора?ыйар.
Улуу Пушкин лы?кынас ырыата
Сахалыы сатараан тар?анна.
…Толстой Анната ыар трагедиятын
Мин т?р?т тылбынан му?атынна.
Революция ?рг?ст??х тыллаа?а
Маяковскай сахалыы са?арар.
…Улуу норуот с?рэ?ин сылаа?а,
К?н санаата сахаларга сыдьаайар.
БИ?ИГИ НЬУКУЛАЙБЫТ
(О?онньор оло?уттан ?с т?бэлтэ)
А?ыс уон сыл кыстык хаарын
Ким кыайан к?рдь?? баарай!
Чахчы бааччы кырдьыбыт
Би?иги Ньукулайбыт.
1
Былыт саппыт былыргытын
О?онньоттор кэпсииллэр.
– Ыраахтаа?ы, баай былаа?ын
Ыар кэмигэр, – дэ?эллэр,
– Тыаны, ууну мамырыйан,
Талбытынан дьа?айан,
Бу сир бастаах си?э буолан,
А?аардастыы аатыран
Улуу кулуба о?ото
Уордаах тойон олоорто.
Кини диэтэх уу ньуурун,
Уоттаах хара?ын утаран,
Туруула?ан кэпсэтэр,
Дьохсоотто?он м?кк??эр
Би?иги сирбитигэр
Икки атах суо?а, – дииллэр.
Ханнык диэбит хардааччылар
Уоттуун-к??ст??н умуллаллар,
Бэл-бэл диэтэр и?ээччилэр
Толлор, куотар ???лэр.
Оччолорго бу Ньукулай
Отут уолан саастаа?а,
Сытыы, модьу, кус бы?ый
Сылгы?ыт уола ааттаа?а.
Арай биирдэ уордаах, улуу
Тойон аатын ааттааннар,
К??н к?рс? диэн ар?аа улуус
Ааттаахтара мустаннар,
Ат с??рп?ттэр,
Онно туран
Би?иги Ньукулайбыт
С??рд?б?т ата кыайтаран,
Быдан хаалан тахсыбыт.
Кы?ыытыгар уордаах тойон
Таптыыр атын кырбаабыт,
Онноо?ор ордук уордайан
Ньукулайга хайыспыт.
?кс?к? курдук ??г?лээн,
Хахай курдук ха?ыытаан,
– Сыакаар! – диэн ???эн, сэмэлээн,
Сынньан барбыт, куолутунан.
– Онуоха, – дииллэр, – Ньукулай
Олох диэн уолуйбатах.
– Оргууй! – диэбит. – Тохтоо, туолуй!
Мин ата?ым кыайтарбата.
– Тыллаах-?ст??х… Абаккабын
К?рд?г??т-к?рб?т?г??т… –
Харса суох кулаан барбыт…
Ньукулай холку ???.
Тайа?ынан сырбаппытын
Тайа?ын тосту саайбыт,
Куортугунан далайбытын
Куортугун былдьаан ылбыт.
К?рдь??ттэ?эн туран баран
Тойон хат санамматах,
Ки?и эрэ буоллар кыайан
Кини иннин ылбатах.
Ол и?ин харса хааныттан
Уон улуус дьулайбыта,
Албан аатын ойуун ааттаах
Кырыыска туруорбута.
Уолан дьоннор ??скээбиттэр
Онтон ыла улууска,
Баайдар да син дьон эбиттэр,
Туруула?ан турдахха.
Оччолорго отут саастаах
Уолан ки?и эр бэрдэ –
Ньукулайбыт хандалыттан
Тай?а?а к?рээбитэ.
Ол бэйэтэ, сыл-хаар мо?оон,
О?онньор аатырда?а,
Олорбут дохсун оло?о
Остуоруйа буолла?а.
2
А?ыс уон сыл кыстык хаарын
Ким кыайан к?рдь?? баарай!
Чахчы бааччы кырдьыбыт
Би?иги Ньукулайбыт.
Бодойбо хааннаах к?ннэрин
К???л норуот умнубат,
Ол к?ннэр киэ? к??рээннэрин
?т?р-?т?р ахтыбат.
Ба?ан ылар к?м???нэн
Аатырбыт ?л??нэ?э
Со?отох Барон[4 - Барон – ?л??нэ к?м?стээх бириискэлэрин бас билэн олорбут Гинзбург диэн ки?и.] тойон этэ
Уонунан бириискэ?э.
У?уга суох кы?ал?а?а
Саллар саа?ын баратан,
Угаардаах, сииктээх шахта?а
Барон баайын ха?атан,
Отут ты?ыынча ?лэ?ит
К?л???н?н то?оро,
Аччыктаан, ?лэ ыарыттан
Муннук аайы то?оро.
Сууйар ба?ыы к?м?стэрэ
Со?отох барон сиэбигэр
(Оччотоо?у сокуон сиэрэ!)
Кэпсэтиитэ суох киирэр.
Си?нэн эрэр симиэбийэ,
Бадарааннаах бараактар,
Ты?ыынчанан а?а, ийэ
Тыыннаах эрэ олоортор.
?лэ?ит му?ун, эрэйин
Аймах дьоннуу ?ллэстэн,
?лэ?ит норуот сиэринэн,
Биир санаанан, с?бэнэн,
Нуучча, саха, эбээн бары
Олоорторо букку?ан.
«Эн-мин» дэ?ии, омукта?ыы,
Атаанна?ыы диэн суо?а.
Онно баара бараак аайы
Ленин сырдык кырдьыга,
Ол кырдьык сылаас сыдьаайа
С?рэх аайы тиийэрэ.
Улуу кырдьык баттал т?рд?н
Ыйар, дьо??о ?йд?т?р,
Батталы кыайар, дьол к?рд??р
Охсу?ууга ??рэтэр.
?л??нэ хааннаах к?ннэрин
К???л норуот умнубат.
Саас этэ. Тай?а ?рд?нэн
Дьыбар т??эн турбута.
Уонунан ты?ыынча бар дьон –
О?о, дьахтар, о?онньор
Эрэйдэрин этэн туран,
Чэпчэтиини модьуйар
Эйэлээх демонстрация
Надеждинскайга тиийэр.
…Саа тыа?а… эти?нии сааллар…
Ы?ыы-ха?ыы… Дьон си?нэр.
Сир, халлаан –
барыта хаан!
Хаантан то? муус ирбитэ.
…Ол к?н, хаанынан суруллан,
Остуоруйа?а киирбитэ.
Ол Бодойбо то? буоругар,
Хахсаат халлаан анныгар
Биэс с??с ньургун до?ор дьоно
Хаа??а устан сытта?ына,
Хааннаах уолан с???н туран
Хабырдык хабырыммыт,
?лб?т ол дьон ааттарынан
Сахалыы анда?аммыт.
– ?с-саас! – диэбит, – обот солло?
Батталлаах баай ??р?гэр!..
Ол ки?ини к?рб?т дьоннор:
– Ньукулай этэ, – дииллэр.
Бар дьон с?рэ?ин сойуолуур
Ыраахтаа?ы буулдьата
Ты?аан турбут улуу тулуур
Сыабын дьэ алдьаппыта.
Хаайан турбут халы? муу?у
Ол к?н с?ллэр эти?э
Хамнаппыта, сайта ???
Б?т?н дойду ?рд?нэн.
Атын буолан т?нн?б?тэ
Ньукулай ийэ сиригэр:
Кинини кытта кэлбитэ
Ленин модун кырдьыга.
Ол бэйэтэ, сыл-хаар мо?оон,
О?онньор аатырда?а,
Олорбут дохсун оло?о
Остуоруйа буолла?а.
3
А?ыс уон сыл кыстык хаарын
Ким кыайан к?рдь?? баарай!
Чахчы бааччы кырдьыбыт
Би?иги Ньукулайбыт.
Бассабыык Ньукулай аата
Гражданскай сылларыгар
Кы?ыл сэрии тыалын кытта
Уон улууска тар?анар.
Били??э диэри ?йд??ллэр
Буденовка хортуу?ун
?р??нэри титирэтэр
Кы?ыл уоттаах сулу?ун.
Советскай былаас бастакы
Ыар, тыйыс сылларыгар
Хо?уун ревком сут дьыллары,
?ст??х ????н?н кыайар.
Махтанар дьон кэпсээнигэр
Эн сир аайы истиэ?и?
?ст??хт?р? киэр сиппийэр
Кини тимир миинньигин.
Ол и?ин отут сыллаахха
Бандьыыттар, баайдар мустан,
Атыыр бассабыык ааттаа?ын
Сайылыырга бы?аартар.
– ?л?р?н баран ?л??ххэ…
Синэ биир! – Кыыллыы санаа.
Киэ?иэн халааннаах ?л??нэ –
К?ст?бэт н???? мыраан.
Ким да суох кытылга.
Арай
??скэ долгун айманар…
Колхоз тэрийэ Ньукулай
Тыынан у?уор анньынар.
Эмискэ саа тыа?а… иккис…
Ньукулай ?йд??р:
«Кытаат,
Партизан, к??скэ эрдэн ис.
?ст??х ????нн??р буолбаат?»
Эрдиитин булгу ыттылар,
Илиитин баа?ыртылар,
Дор?оонноох с?ннь??х буулдьалар
Тыыны да алдьаттылар…
Эрдиитэ суох тыы долгу??а
Батыллар… Ууну ба?ар…
Ньукулай тымныы далайга
А?аар илиилээх хаалар.
И?сэлээх буулдьа дьэ арай
?р кинини баты?ар…
Долгун быы?ыгар Ньукулай
К?ст?бэт буолар…
– А?аай!
?л?рд?б?т! – диэн ?ст??хт?р
?р?г?йд?? куоталлар…
Киэ?э кистээн ?т?хт?р?гэр
К?рд??х остуол тардаллар.
Ким да билбэт ол ки?и
Хайтах у?уор тиийбитин,
Арай билэллэр ол киэ?э
Колхо?ун тэрийбитин.
«?л??нэ бэйэтэ чахчы
Ньукулайы с?кп?тэ,
У?уор та?ааран кумахха
Уурта!» – диэн номох этэр.
«Ууга тимирбэт, уот сиэбэт
Уолан ки?и» диэн арай
Норуот номо?о ??скээбит
Т?рд? ити буолаарай?!
Ол бэйэтэ, сыл-хаар мо?оон,
О?онньор аатырда?а,
Олорбут дохсун оло?о
Остуоруйа буолла?а.
Сыллар да сыллар!
Ыар сыллар
Ынчыктата ардыгар
Ыардык тайанан аастылар
Кини саа?ырбыт санныгар…
Сыллар, санаалар, т?б?ктэр
Сатамматах к??стээхтэр,
О?онньорбун дэммэт арай
А?ыс уоннаах Ньукулай.
А?ыс уон сыл кыстык хаарын
Ким кыайан к?рдь?? баарай!
Чахчы бааччы кырдьыбыт
Би?иги Ньукулайбыт.
ЭЙЭЛЭЭХ КУОРАТ
(1955–1958)
ИЙЭ ДОЙДУМ
Олох охсуулаах суолугар
Уолум мунаара сылдьыа диэн
Харысхастаах санаатыгар
Т?р??б?т дойдум, мин ийэм,
Хотугу халлаан чолбонун,
Кремль рубин сулу?ун
Мин аартыкпар умаппыт.
Т?р??б?т ыырбыттан тэйэн,
Арахсан аттанар суолбар
Ийэ дойдум миигин эрэнэ
Ыраах атаарар чаа?ыгар
Буспут моонньо?он хара?ынан,
Таптыыр амарах хара?ынан
Сайы?а к?р?н хаалар.
Оттон мин улахан суолу
Тобулан айанныыр к?ммэр
Улуу дойдум миигин, уолун,
К?ч?мэ?эйи к?рс?р к?ммэр
К??гэйэр алаас хаты?ын
К??х сэбирдэх былаатынан
Далбаатыы, алгыы хаалар.
Ырар, сылайар, ычахтыыр
Сындал?аннаах ыар к?ннэрбэр,
Хараастар, ытыыр, ынчыктыыр
Мин кы?ал?алаах к?ннэрбэр
К??рэгэй дьоллоох ырыатын
К?м?с чуораан кылы?а?ын
К?йг??р?нэн к?чч?тэр.
Оттон мин то?у тобулан
Дойдубар ту?алыыр к?ммэр
Биитэр булбата?ы булан
Бар дьоммор хай?анар к?ммэр
Халлаан сырдык кустугунан,
Сир симэ?ин чулуутунан
Уолун киэн тутта уруйдуур.
Олох охсуулаах суолугар
Уолум мунаара сылдьыа диэн
Харысхастаах санаатыгар
Т?р??б?т дойдум, мин ийэм,
Хотугу халлаан чолбонун,
Кремль сырдык сулу?ун
Мин аартыкпар уматар.
КЫ?ЫННААХ КЫРААЙБАР
Сайы??ы быйа?наах алаа?ы?,
Кы?ы??ы ыарахан к?мн????…
Т?р??б?т чысхааннаах ала?ам,
Ыраахтан эн тупсан к?ст???н.
Кырынаас сонноммут курдуктар
Кырыаны та?ныбыт хаты?нар,
Чуумпуран, налыйан турбуттар
Чо?куйбут чара?мар мустаннар.
К??х солко та?ынан бэсчээннэр
?ллэккэй са?ыйах кэппиттэр,
Халысхан хайы?ар миинэннэр
Халдьыаны та?нары тэппиттэр.
Ол ыраас, ол сылаас сыа хаарга
Умсаннар улардар хоноллор,
Кистэлэ? симилэх сыбарга
Кирийбит куобахтар то?моттор.
К???скэ, тиит т?рг?? мутугар
К??х тии?нэр ичигэс дьиэлээхтэр.
Ханнатын билбэтим, дойдубар
Э?элэр и?ийэр сирдээхтэр.
Санаабар са?ылы сойуолаан
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=35969597) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
Примечания
1
Туу?уур – балык туу?уур собуот.
2
Эллэй тыллара.
3
А. Пушкин «Евгений Онегина» сахалыы тахсыытыгар.
4
Барон – ?л??нэ к?м?стээх бириискэлэрин бас билэн олорбут Гинзбург диэн ки?и.